tych w Rakołupach, fabryka drożdży prasowanych i krochmalu w Żulinie. młyn parowy w Bełzku, huta szklana w Rudzic. Eksploatacya pokładów kredy, na których wznosi się miasto Chełm, nie jest należycie prowadzoną. Prócz powyższych w dobrach Klesztów znajduje się fabryka sukna grubszego na sukmany, z wełny dostarczanej przez włościan; fabryka machin rolniczych w Siedliszczu; wyrobów miedzianych w Rejowcu; papiernia w Żulinie. Ogólna wartość produkcyi 165 zakładów fabrycznych wynosi około 392, 000 rs. Przemysł rękodzielniczy koncentruje się w Chełmie i pięciu osadach, utworzonych z poprzednich miasteczek. Rzemieślnicy tutejsi jednakże zaopatrują tylko swymi wyrobami biedniejsze klasy ludności. W Pawłowie ludność zajmuje się przeważnie garncarstwem. Handel w rękach żydów pozostaje. Komunikacye w powiecie Ch. są dość liczne i dogodne, dwie rzeki spławne na granicach, wnętrze powiatu przerzyna zaś linia drogi żel. nadwiślańskiej od przyst. Trawniki do stacyi Dorohuska, tudzież szosa idąca od Lublina na Chełm do Uściługa, która poprzednio stanowiła główną linią komunikacyjną między Wołyniem i Ukrainą a Królestwem. Ludność tutejsza co do pochodzenia składa się z Rusinów, stanowiących klasę włościan i Polaków więksi właściciele, urzędnicy, rzemieślnicy. Lud mówi narzeczem małoruskiem tak zwanem chachłackiem, z wielką przymieszką polskich wyrazów. Ciemny, biedny, nieradny, lecz uczciwy i trzeźwy. W r. 1878 ogólna ludność wynosiła 81, 869 dusz; w tej liczbie 514 szlachty, 78 drobnej szlachty, 1116 kupców i przemysłowców, zresztą włościanie i drobni mieszczanie. Co do wyznania to było 32, 903 zaliczonych do kościoła prawosławnego, 31, 377 katolików, 9. 214 protestantów przeważnie niemieckich kolonistów i 8731 izrael. W powiecie znajdowało się jedno miasto, 5 osad miejskich, 563 wsi, folwarków i kolonij i 3099 osad włościańskich. Pod względem administracyjnym dzielił się powiat na 14 gmin Brzeziny, Bukowa, Cyców, Krzywiczki. Olchowiec, Pawłów, Rakołupy, Rejowiec, Staw, Siedliszcze, Swierze, Turka, Wojsławice, Żmudź. Chełmski dekanat katolicki dyec. lubelskiej składa się z 11 parafij Chełm, Czułczyce, Kuniów, Łańcuchów, Milejów, Olchowiec, Pawłów, Puchaczów, Sawin, Świerze z lilią w Dorohusku i Wojsławice. O biskupstwie chełmskiem pisze Jul. Bartoszewicz w Enc. Org. Po wyplenieniu Jadźwingów na Podlasiu, postanowiono w tamtych stronach dla nowonawróconych założyć biskupstwo i na ten cel obrano Łuków; było to za panowania Bolesława Wstydliwego w Polsce. Skończyło się tą razą na projekcie. Za to później powstało biskupstwo w Chełmie, którego czas niewiaI domy. Są mniemania, że biskupstwo łukowskie nie ustawało, tylko że z powodu ubóstwa posagu i niepewności erekcyi wakowało często; i wreszcie że w Chełmie osiadło. Wading Annalium ordinis minorum IV twierdzi, że w roku 1359 Innocenty VI do katedry chełmskiej, długo wtedy osierociałej, mianował franciszkana Tomasza Himpergwey de Seyno Niesiecki domyśla się, że Seyno znaczy Sienno i przywodzi o tern stosowny list papiezki. Są nawet ślady, że ten biskup Tomasz poświęcał w r. 1365 w Krakowie w kościele świętej Katarzyny u augustyano w kaplicę świętej Doroty Dryacki, w żywocie błogosł. Izajasza Bonera. Wreszcie w Skrobiszowskim jest, że Jakób, arcybiskup halicki, roku 1394 zatwierdzał odpusty nadane we Lwowie przez Stefana, biskupa chełmskiego. Rzeczywiście, kiedy Ludwik węgierski stanowił biskupstwa łacińskie na Rusi r. 1375, mówił, że je tylko odnawia; odnowił tedy i katedrę chełmską. Sa więc ślady wyraźne, że biskupstwo istniało przed Władysławem Jagiełłą, ale wtenczas było więcej jakby in partibus infidelium; sam król Litwin w akcie horodelskim świadczy, że biskupstwo to wakowało roku 1413. a więc przed erekcyą, o której dopiero w lat kilka później pomyślał. Rzeczywiście Władysław Jagiełło, po zwycięztwie grunwaldzkiem stale ufundował i nadał katedrę chełmską i nowego w niej uposażył biskupa; od króla więc j ego poczyna się szereg senatorów biskupów chełmskich. Przywilej erekcyjny nosi datę 19 sierpnia 1417 Panowania Jagiellonów Łuk. Gołębiowskiego t. 1, str. 432. Nie była to atoli fundacya pierwotna, ale tylko pomnożenie starożytnego funduszu król przyłączył wtedy na własność biskupa Kumów, Pobołowice, Dobrnów, Plitniki, Zagaczyce, Łyszcze, Siedliska i t. d. , ustanowił proboszcza, dziekana i dziesięciu kanoników. Ziemia lubelska, która od pierwotnej fundacyi katedry krakowskiej do niej należała, była za bliską Chełma, żeby nie przyszła królowi mysi i ziemię tę wcielić do nowego biskupstwa. Król, za namową Jana z Opatowie biskupa, już porobił stosowne o to kroki w Rzymie w roku 1424 i nie znalazł tam żadnego oporu, aż dopiero jego usiłowania złamały się o żelazną wolę kardynała Zbigniewa, który nareszcie i u papieża upomniał się swojej krzywdy. Ostateczna erekcya kapituły nastąpiła nieco później, za biskupa Jana Kraski Taranowskiego 18 stycz. 1455 r. Stolica dyecezyi często bardzo z miejsca przenosiła się na miejsce. Z Chełma przeszła naprzód do Hrubieszowa, a ztąd do Krasnegostawu; biskupi jednak zawsze chełmskimi się nazywali, od ziemi chełmskiej. Daty obu przenosin są w Gołębiowskim do Hrubieszowa 29 kwietnia 1473 r. za Pawła z Grabowy; do Krasnegostawu zaś 26 czerwca 1490 r. za Macieja z Łomży tamże, tom III, str. 315. Biskup chełmski zajmował w senacie koronnym duchownym za Jagiellonów przedostatnie 10te miejsce, to jest szedł tylko przed jednym biskupem kamienieckim i zaraz po chełmińskim; po unii zaś lubelskiej był trzynastym senatorem, a między niego i kamienieckiego biskup kijowski się dostał. Kościołów liczbę tylko na 83 podaje Bielski roku 1761. Cztery tylko dyecezalne synody odbyły się w chełmskiem. Zamojski złożył jeden w r. 1606, Łubieński drugi w roku 1624, Święcicki trzeci w roku 1694 i Szembek w roku 1717. Biskup zwykle przemieszkiwał w Skierbieszowie, miasteczku niedaleko od Chełma. Taki stan rzeczy trwał aż do czasu sejmu czteroletniego. Mało co przedtem, biskup chełmski, przez odpadek Galicyi, stracił większą połowę swojej dyecezyi, a katedrę przeniósł do kościoła pojezuickiego w Krasnymstawie. Na sejmie urządzano inaczej kraj pod względem duchownym; chciano porównać dyecezye; jedna była za wielka, druga za mała, jedna za bogata, druga za uboga. Więc ostatni raz wtenczas przeniesiono katedrę chełmską z Krasnegostawu do Lublina i ziemię lubelską już do tego biskupstwa wcielono. Odtąd nowy biskup w nowej dyecezyi zwał się biskupem lubelskim i chełmskim. Lublinowi i w tytule Chełm ustąpił pierwszeństwa. Biskupstwo lubelskie w ówczesnym składzie swoim zajmowało dawniejsze właściwe województwo lubelskie, ziemię łukowską, tudzież pow. urzędowski i ziemię stężycką. Nietylko więc środek ciężkości, ale cały ogrom swój biskupstwo posunęło ku północy. Dopiero za czasów kongresowego królestwa urządzono ostatecznie biskupstwo lubelskie. Wypada z tego wszystkiego, że biskup lubelski dzisiejszy jest dziedzicem i następcą dawniejszego chełmskiego. Uchwała sejmowa o granicach dyecezyi przetrwała aż do roku 1818. Wtenczas, kiedy urządzano na nowo hierarchią królestwa polskiego, biskup lubelski znowu pomknął swoje władzę cokolwiek ku północy, i granice dyecezyi zamknęły się granicami wówczas departamentu, potem województwa i nareszcie gubernii. Łuków i Stężyca odeszły do biskupstwa podlaskiego. O Biskupstwie chełmskiem niskiem, ze stolicą w Chełmie na Rusi Czerwonej, czytamy tamże Zagarnąwszy grody czerwieńskie, miał jeszcze Włodzimierz, ks. kijowski, zbudować w Chełmie cerkiew, jak o tern mówi Jakób Susza, biskup chełmski w dziele swojem Cuda chełmskie, na zasadzie ksiąg dawnych lubomlskich, pergaminowych, które się zachowywały przy cerkwi świętego Jerzego. Potwierdzać ma toż samo liczba 1001, napisana po grecku na sklepieniu cerkwi. Ale Jana, biskupa chełmskiego, wspominają dopiero kroniki pod rokiem 1072; miał się podówczas znajdować na przeniesieniu zwłok Borysa, i Hleba, synów Włodzimierza, zabitych przez Świętopełka, do cerkwi natenczas wystawionej w Wyszogrodzie. Fakt jednakże pewniejszy jest, że dopiero Daniel, król halicki, . założył tutejsze biskupstwo, które wprzódy było w Uhrowesku. Pierwsza o tern wzmianka znajduje się pod rokiem 1223 r. iatopis hypacowski, w Bibliotece warszawskiej 1845 tom IV str. 4, 5, 6, 26. Chełm sam wzniósł się nieco później, po r. 1233. Daniel, wdzięczny Bogu, że go zachował od najazdu Batego, ozdabiał Chełm cerkwiami i murami aż do roku 1246. Spaliło się miasto w roku 1251 tak okropnie, że pożar widać było aż we Lwowie. Warownia chełmska w roku 1261 upadła Kronika Lwowa Zubrzyckiego, str. 6. Konsystorz jeneralny chełmski składał się w r. 1824 z oficyała i dwóch surogatów; z tych jeden nazywał się podlaskim, drugi tykochiskim; assesorów było dwóch i pisarz. Władza biskupa rozciągała się na wszystkie kościoły unickie w królestwie i w okręgu wolnego miasta Krakowa, zajmując całą wschodnią połać królestwa. Głównie biskupstwo to rozciągało się przez województwo lubelskie i podlaskie, a w części i przez augustowskie, więc i z trzema biskupstwami łacińskiemi wiązało się i jednoczyło; poza granicami tej Busi, jeden był tylko księży bazylianów kościół w Warszawie i jedna cerkiew parafialna w Krakowie. Bazylianie byli jeszcze w czterech innych kościołach, to jest w Chełmie, w Biały, w Zamościu i w Lublinie te pięć klasztorów stanowiło prowincyą polską. Cerkwi parafialnych było 241 w roku 1824, a już 278 w roku 1827; w roku 1834 zaś było parafii 360, w r. 1842 kościołów 404, oprócz czterech klasztorów. Ludność zaś wynosiła w roku 1827 osób 239, 548; w r. 1830 osób 220, 255; w roku 1834 osób 216. 000; w roku 1857 ludność ta wynosiła 217, 136, w 270 parafiach. W r. 1834 było w dyecezyi księży świeckich 305, zakonników 25, nowicyuszów 44; w roku 1842 zaś księży 224, a zakonników 30; w seminaryum było nauczycieli 6, alumnów 37. W r. 1863 dyecezya ta dzieliła się na 21 dekanatów augustowski, bialski, chełmski, dubieniecki, grabowiecki, horodelski, hrubieszowski, kodeński, krasnostawski, lubelski, łosicki, międzyrzecki, parczewski, sokołowski, szczebrzeski, tarnogrodzki, tomaszowski, tyszowiecki, wiszniki, włodawski i zamojski. Było w niej 1 kościół katedralny, parafialnych 270, filialnych 75, kaplic publicznych 51, klasztorów bazyliańskich 5, konsystorz 1, seminaryum 1 i 222, 999 ludności tegoż wyznania; Dekanat chełmski greckounicki b. dyecezyi t. n. składał się z 15 greckounickich parafij Berdyszcze, Chełm, Chutcza, Czułczyce, Husynne,

Chełm