radzką r. 1247. Przemysław ks. poznański odstąpił r. 1249 bratu Bolesławowi Pobożnemu pow. gnieźnieńskiego i kcyńskiego. R. 1253 Przemysław pozyskał znowu części dzisiejszego powiatu chodzieskiego, Władysław Łokietek, syn Leszka VI a wnuk Kazimierza Mazowieckiego, odziedziczył całe księstwo poznańskie i rozdzielił Kujawy na dwa województwa, brzeskokujawskie i inowrocławskie. Pomimo klęski pod Płowcami r. 1332 zakon krzyżaków, aż do traktatu wyszogrodzkiego r. 1335 oderwał wojew. brzeskokujawskie i inowrocławskie. W skutek bitwy pod Grynwaldem i Tanenbergiem Władysław Jagiełło przyłączył dopiero do wojew. poznańskiego pow. czarakowski, wyrzyski, chodzieski i bydgoski; wówczas rozległość wojew. poznańskiego wynosiła 326, 46 mil kw. , jaką zatrzymało aż do pierwszego rozbioru Polski, do r. 1772; od tego też czasu ustaliła się nazwa województw, pierwszy raz używana za Władysława Łokietka. W r. 1768 powstało województwo gnieźnieńskie, z pow. gnieźnieńskiego, kcyńskiego, nakielskiego, należących poprzednio do wojew. kaliskiego. Przez pierwszy rozbiór, Prusy wzięły pow. czarnkowski, część pow. chodzieskiego, wyrzyskiego, szubińskiego, bydgoskiego i mogilnickiego i cały pow. inowrocławski, w ogóle 85, 13 kw. mil. Pow. czarnkowski i część chodzieskiego utworzyły tak nazwany obwód nadnotecki Netzdistrict; powiat zaś wałecki i części powiatów powyżej wymienionych przyłączono do Prus Zachodnich. Przez drugi rozbiór 1793 r. reszta powiatów dzisiejszego Wielkiego księstwa Poznańskiego przeszła pod panowanie pruskie pod nazwą Prus Południowych SüdPreussen. Na mocy traktatu tylżyckiego r. 1807 wcielono do powstałego księstwa warszawskiego wszystkie powiaty dzisiejszego W. ks. Poznańskiego. Traktat wiedeński z r. 1815 nadał nową organizacyą W. ks. Poznańskiemu, jaka pod względem administracyjnym w główniejszych rzeczach się jeszcze utrzymuje. W rządzie czyli w administracyi okolice okręgu bydgoskiego miały udział w dawniejszych wiekach następujący Pogląd ogólniejszy na rządy i administracyą ob. art. Poznańskie W. ks. Kasztelan rogoziński z województwa poznańskiego był dygnitarzem w tych stronach. Województwo gnieźnieńskie czterech miało senatorów arcybiskupa gnieźnieńskiego, wojewodę gnieźnieńskiego, kasztelana gnieźnieńskiego i kasztelana mniejszego nakielskiego. Województwo brzeskokujawskie w obrębie okręgu bydgoskiego miało senatora jednego t. j. kasztelana kruświckiego. Wtymże stosunku województwo inowrocławskie miało 3 senatorów t. j. wojewodę inowrocławskiego, kasztelana inowrocławskiego i kasztelana mniejszego bydgoskiego, Starostwa grodowe były rogozińskie, gnieźnieńskie, kcyńskie, inowrocławskie, bydgoskie, nakielskie, kruświckie. Do jurysdykcyi jenerała wielkopolskiego należał gród gnieźnieński i kcyński. Po zorganizowaniu księstwa warszawskiego na czele departamentu bydgoskiego stanął prefekt, na czele powiatów ustanowiono podprefektów. Prefekt przewodniczył radzie prefekturalnej. Prócz tego rada ogólna departamentowa, rady powiatowe i municypalne kierowały sprawami administracyjnemi. Prefekt jeden mieszkał w Bydgoszczy. Departament dzielił się na 10 powiatów, z których dwa w granicach teraźniejszego W. ks. Poznańskiego są położone bydgoski i inowrocławski; po za granicami zaś pow. kamieński, wałecki, chełmiński, toruński, brzeskokujawski, kowalski i radziejowski. Posłów na sejm wybierało województwo gnieźnieńskie czterech aż do, r. 1574 w Kole, a następnie do 1791 roku w Średzie. Za czasów księstwa warszawskiego departament bydgoski wybierał jednego posła na sejm i każdy okrąg gminny jednego deputowanego; departament bydgoski miał dwa powiaty; okręgów gminnych 2, każdy po dwa powiaty zawierających. Na sejmie ks. warszawskiego zasiadało dwóch posłów bydgoskich i dwóch deputowanych. Sprawy sądowe należały w dawniejszych wiekach do wojewodów i starostów grodowych, którzy łączyli władzę administracyjną z sądową i którzy mianowali sami członków sądów wojewódzkich i sądów grodzkich, podstarostów, sędziów, pisarzy grodzkich. Do spraw ziemskich i układów istniały sądy ziemskie w Kcyni i w Nakle w dzisiejszym okręgu bydgoskim. Sądy te składały się z sędziego, podsędka i pisarza, mianowanych przez króla z 4 kandydatów wybranych na każdy urząd na sejmiku. Po konstytucyi 3 maja 1791 nowe powstały sądy t. j. ziemiańskie, łączące jurysdykcyą grodzkich z ziemskiemu Wyższą władzą sądową był dawniej król; od roku zaś 1578, od czasów Stefana Batorego, trybunał. Sądy województw wielkopolskich miały trybunał w Piotrkowie Skład cały trybunału ob. Pozn. W. ks. . Z deputatów duchownych kapituła gnieźnieńska wybierała jednego, który z prawa był prezydentem trybunału; z deputatów świeckich obierano jednego z województwa gnieźnieńskiego w Środzie. W czasie istnienia księstwa warszawskiego w każdym powiecie był sąd pokoju, sąd policyi prostej i sąd policyi poprawczej; w Bydgoszczy trybunał cywilny pierwszej instancyi. Od sądów pierwszej instancyi apelacya szła do sądu apelacyjnego w Warszawie. Po roku 1815 w każdym okręgu ustanowiono sąd nadziemiański Oberlandesgericht, podwładny sądowi apelacyjnemu poznańskiemu OberApelia tionsGericht, skąd ostatecznie odwołanie szło do trybunału najwyższego GeheimesOber Tribunal w Berlinie. Sąd nadziemiański bydgoski składał się z prezesa, 5 radzców i 5 asesorów. Sprawy mniejsze cywilne, mniejsze kryminalne i injuryjne rozsądzały sądy ziemiańsko miejskie, których w całem W. ks. Poznańskiem było 30; w okręgu bydgoskiem 10 w Bydgoszczy, w Wieleniu, Gnieźnie, Inowrocławiu, Łobżenicy, Pile, Trzciance, Szubinie, Trzemesznie i w Wągrowcu. Władzą prowadzącą śledztwa w większych sprawach kryminalnych były inkwizytoryaty, których było 6; w okręgu bydgoskim 3; w Bydgoszczy, w Pile i Koronowie; z tych zniesiono w następnych latach wszystkie; ustanowiono natomiast osobne wydziały przy sądach ziemiańskomiej skich. Aż do nowej organizacyi każdy powiat miał sąd powiatowy kolegialny i nadto komisye sądowe po niektórych mniejszych miastach. Sądy te były 1 sąd powiatowy bydgoski z komisyą w Koronowie; 2 na powiat Czarkowski sąd powiatowy w Trzciance z komisyami w Czarnkowie i w Wieleniu; 3 sąd powiatowy gnieźnieński; 4 sąd pow. inowrocławski; 5 na powiat chodzieski sąd powiatowy w Pile z komisyami w Chodzieżu i w Margoninie; 6 na pow. mogilnicki sąd powiatowy w Trzemesznie; 7 sąd pow. szubiński; 8 na powiat wyrzyski sąd pow. w Łobżenicy; 9 sąd pow. wągrowiecki. Wyższą instancyą był sąd apelacyjny w Bydgoszczy. W sprawach kościoła zasługują z ubiegłych wieków na wzmiankę ważniejsze szczegóły następujące. Mieczysław I, który z panujących pierwszy w Polsce przyjął chrzest i w kraju koniec położył bałwochwalstwu, założył pierwszy także klasztor, a mianowicie księży kanoników regularnych w Trzemesznie; do najstarszych następnie należy założony przez Bolesława Smiałego ks. benedyktynów w Mogilnie, i przez Mieczysława Starego cystersów w Wągrowcu. Archidyecezya gnieźnieńska liczyła dawniej w kapitule 24 kanoników, 7 prałatów t. j. proboszcza, dziekana, archidyakona, kanclerza, kustosza, kantora i scholastyka. Herbem były trzy lilie, wyżej dwie obok siebie, jedna niżej. Z 10 kolegiat dyecezyi poznańskiej w okręgu teraźniejszym bydgoskim były położone czarnkowska i chodzieska. Klasztorów liczono w dawnych województwach, tworzących teraźniejsze W. ks. Poznańskie, 67; w teraźniejszym okręgu bydgoskim istniały I. męskie 1 ks. bernardynów w Gołańczy, 2 franciszkanów w Gnieźnie; 3 franciszkanów w Bydgoszczy; 4 franciszkanów minorytów w Łabiszynie; 5 franciszkanów minorytów w Pakości; 6 kanoników regularnych w Trzemesznie. 7 benedyktynów w Mogilnie; 8 cystersów w Wągrowcu; 9 karmelitów trzewiczkowych w Kcyni; 10 pijarów w Bydgoszczy; 11 krzyżaków w Gnieźnie. II. żeńskie 12 franciszkanek w Gnieźnie; 13 teresek w Gnieźnie; 14 klarysek w Gnieźnie; 15 klarysek w Bydgoszczy; 16 norbertanek w Strzelnie. Arcybiskup gnieźnieński w hierarchii, kościelnej pierwszym był biskupem polskim; miał po królu najwyższe stanowisko polityczne, nosił tytuł prymasa, był stałym posłem stolicy rzymskiej, legatus natus, w czasie bezkrólewia wyobrazicielem władzy królewskiej; biskup kujawski, dawniej nazywany, kruświckim, w senacie zasiadał po biskupie krakowskim. Po traktacie wiedeńskim, gdy powstało arcybiskupstwo gnieźnieńskopoznańskie, na mocy bulli papieskiej zadnia 16 lipca 1821 r. De sałatę animarum, na podstawie konkordatu z rządem pruskim, arcybiskupstwo to jednego ma biskupa i 2 sufraganów, jednego w Gnieźnie, drogiego w Poznaniu. Bo archidyecezyi gnieźnieńsko poznańskiej bezpośrednio należą prawie wszystkie kościoły katolickie okręgu bydgoskiego, część okręgu kwidzyńskiego, tak nazwanego obwodu nadnoteckiego; pośrednio kościoły dyecezyi chełmińskiej, z powiatu bydgoskiego parafie Koronowo, Fordon, Byszewo, Dubrszcz, Osielsk, Wielno, Żołądowo. Za rządów arcybiskupa Bunina zniesiono wszystkie klasztory oprócz kongregacyi ks. filipinów w Gostyniu. W niektórych pozostawiono zakonników i zakonnice na funduszu rządowym aż do śmierci; w okręgu bydgoskim franciszkanów w Gnieźnie, klaryski w Gnieźnie, norbertanki w Strzelnie. Nowe klasztory powstały po nadaniu państwu pruskiemu konstytucyi, wedle której wszystkim wyznaniom zapewniono samorząd, W ten sposób w okręgu bydgoskim założono klasztor urszulanek w Gnieźnie z zakładem wychowawczym dla panien. Po r. 1873, po nadaniu tak nazwanych praw majowych, zniesiono ponownie wszystkie klasztory oprócz zakładów Sióstr Miłosierdzia, zmieniwszy odnośny paragraf konstytucyi, zapewniający kościołowi niezależność. Hist. innych wyznań chrześciańskich ob. Poznańskie W. ks. Ugruntowaniem i szerzeniem oświaty zajmowały się także w dawnych wiekach szkoły, istniejące prawie wyłącznie przy klasztorach, kierowane przez duchownych; w późniejszych czasach były i świeckie; w miastach obecnego okręgu bydgoskiego daleko mniej niż w poznańskim; pomiędzy klasztorami aż do wieku XIX słynęła szkoła pijarów w Pakości. Za poradą i pod kierownictwem komisyi edukacyjnej założono r. 1775 szkoły wojewódzkie i powiatowe; wojewódzką szkołę miało Gniezno. Księstwo warszawskie dla ciągłego ruchu wojennego mało się zajmowało szkołami i starało się tylko utrzymać dawniejszy stan rze

Bydgoszcz