tylko inowrocławski i bydgoski należą do towarzystwa kredytowego Prus Zachodnich, mającego siedzibę w Kwidzynie Marienwerder; wydział jest ustanowiony w Bydgoszczy. W Pile zasiada dyrekcya dla powiatu wałeckiego i kamieńskiego Cammin, Posiadłość ziemska ogólna okręgu czyni 4, 483, 423 morg. , z tych przypada na posiadłość wiek. 2, 892, 000 m. W ręku polakiem jest obecnie jeszcze 835, 000 m. , a w niemieckiem już 1, 557, 000 m. Przemysł fabryczny mało jest rozwinięty, ale w widocznym postępie. Okrąg ma fabryki machin, papieru, cygar i tabaki, fajansów, szkła, tektury do pokrywania dachów, sztucznych nawozów, sera, mączki, octu, piły parowe, wodne olejnie, wiatraki, młyny, młyny parowe, gorzelnie, browary, cegielnie, piece do wypalania wapna, hamernie, drukarnie. Nadto są zakłady gazowe i wodociągowe; fabryki instrumentów muzycznych, narzędzi optycznych i mechanicznych, wozów i pojazdów zbytkowych. Bo mniej ważnych wyrobów należą mydło, towary cukiernicze, czekolada, kamienie młyńskie, kafle, wyroby stalowe, świeczniki bronzowe. Z drobniejszych rękodzieł zasługują obok najpospolitszych rzemiosł na wzmiankę nasamprzód wyroby stolarskie, budowlane i meble, dalej liczni są bednarze stale zajęci przy gorzelniach, garbarze, kuśnierze, kotlarze i ślusarze. Przedmiotem handlu są głównie płody rolnicze. Ożywione bardzo są stosunki handlowe z sąsiedniem Królestwem Polskiem. Ztamtąd importuje się zboże, rośliny strączkowe, bydło, drzewo, skóry i wełna. Kanałem bydgoskim spławiono w r. 1875 od strony Wisły 23, 700 centnarów drzewa opałowego, 602, 400 centnarów belek, tarcic i desek z twardego drzewa, 1, 906, 950 cent. j belek, tarcic i desek z drzewa mięk. i 10, 600 cent. kory i dębnicy garbarskiej; prócz tego j w tratwach 16, 550 cent. pni z twardego drzewa; 6, 233, 500 cent. pni z miękkiego, 1 na szkutach 657, 260 cent. pni i belek z twardego i miękkiego drzewa. Z handlu wypływający obrot pieniężny ma w posłudze instytucye finansowe, z których najważniejszą jest bank cesarstwa niemieckiego. Pierwszorzędne biuro bankowe znajduje się w Poznaniu, dragorzędne w Bydgoszczy, trzeciorzędne biura w okręgu są w Gnieźnie, w Inowrocławiu i w Pile. Drugą instytucją tego rodzaju jest bank akcyjny prowincyonalny; tym samym celom służą bank rolniczoprzemysłowy niemiecki, towarzystwo kredytowe Prus Zachodnich na powiaty bydgoski i inowrocławski, nowe towarzystwo kredytowe poznańskie dawna landszafta z administracyą polską od r. 1878 już nie istnieje; filia banku przernysłoworol niczego toruńskiego; bank akcyjny Kwilecki i Potocki i bank włościański z siedzibą w Poznaniu. Po wszystkich prawie miastach i miasteczkach rozrzucone są spółki pożyczkowe i miejskie kasy pożyczkowe. W celu sprowadzania w wielkiej ilości towarów kolonialnych i artykułów żywności i pozyskania cen niższych istnieje w Bydgoszczy towarzystwo konsumcyjne. Z towarzystw asekuracyjnych wielkiego księstwa poznańskiego okrąg byd. licznych ma członków w towarzystwie zabezpieczeń życia Wesele i w towarzystwie asekuracyjnem ogniowem prowincyonalnem. Krajami skąd się przedmioty handlu importuje, są na zboża wszelkiego rodzaju Królestwo Polkie, Galicya, Węgry, Prusy zachodnie; na cygara Niemcy środkowe; na wino Węgry; na drzewo Królestwo Polskie; na węgle kamienne Szląsk. Cukru dostarczają Szląsk, Magdeburg, Szczecin i łęgi nadodrzańskie; owoców południowych Tryest. Krajami zaś, dokąd się odbywa eksport, są na zboże Saksonia i Łużyce; na mąkę Szląsk, Saksonia, Turyngia, Czechy, Niemcy południowe. Chmiel wywozi się do Bawaryi, Czech i Anglii; okowita do Niemiec południowych, do prowincyi nadreńskich; olej do Alzacyi; drzewo opałowe do Berlina. Meble mają odbiorców w Prusiech. Sól ze salin inowrocławskich zaspakaja nasamprzód potrzeby Poznańskiego, a staje się jeszcze przedmiotem eksportu do Prus wschodnich i zachodach i do Królestwa Polskiego; w r. 1875 produkcya soli kuchennej wynosiła 166, 253 centnarów, soli dla bydła 49, 371 centnarów, zoły do kąpieli 9325 hektolitrów. Z rzek przepływających okrąg spławnemi są Brda przez 15 kil. , Wełna przez 31, Noteć przez 80, Głda przez 15, Drawa przez 28. Kanał bydgoski powiększa jeszcze długość uspławnionej przestrzeni o 27 kil. ; okrąg ma zatem w ogóle dróg wodnych przydatnych dla handlu 296 kil. Tratwy tylko spławiać można Brdą przez 60 kil, Notecią przez 111, Montwą przez 43, Głdą przez 61 i Drawą przez 45 kil. , ogółem przez 320 kil. Kanałem bydgoskim płynęło w r. 1873 2724 szkut z 1, 853, 653 cent. , 43, 963 tratew ważących 8, 104, 606 cent. W r. 1875 spławiono górną Brdą 53 tratew i j. 22, 240 cent. pni, 49, 268 cent. drzewa pociętego. , 3652 cent. w kloftach, ogółem 75, 160 ceni Gościńce czyli szosy przerzynające okrąg, częścią powiatowo, częścią wykonane nakładem prywatnym co do ich długości ob. . W. Ks. . Poznańskie; główniejsze gościńce są 1 Królewiecki, przerzynający okrąg bydgoski od granicy okręgu frankfurckiego od Wsi Wesołów NeuHochzeit w pow. czarnkowskm, po nad rzeką Drawą przez wieś Przesieki Prosekel, o 2 kil od wsi Cice Zütze wchodzi do okręgu kwidzyńskiego, przez Wałcz, Jastrow prowadzi dalej do Gdańska i Królewca. 2 Bydgoski, który od królewieckiego się odłącza pod. Byd. wsią Ruszoną Ruschendorf w okręgu kwidzyńskim, do okręgu bydgoskiego wchodzi o 6 kil przed Piłą, t. j. do pow. chodzieskiego, przechodzi przez Piłę, za wsią Śmiłowo wchodzi do pow. wyrzyskiego, prowadzi przez Wyrzyska, Nakło, następnie w pow. bydgoskim przez wsi Szelin Strzelewo, Kruszynę dąży ostatecznie do Bydgoszczy. Bydgoskokróle wiecki idzie od Bydgoszczy w kierunku północnowschodnim przez wsie Osielsk, Trzeciewiec, dalej w okręgu kwidzyńskim przez Świecie, Nowe do Gdańska i Królewca. 4 Inowrocławski z Inowrocławia prowadzi w kierunku północnozachodnim przez wsie Jaksice, Racewo, Nowąwieś do Bydgoszczy. 5 Poznańsko toruński idzie przez Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław. Koleje żelazne ułatwiające komunikacyą w okręgu są 1 Część kolei wschodniej Ostbahn, idącej z Berlina przez Chojnice do Eydtkuhnen; część kolei prowadząca z Piły przez Toruń do Wystrucia Insterburg; część kolei z Bydgoszczy do Tczewa Dirschau. 7 Część kolej górnoszląskiej Oberschlesische Bahn, na przestrzeni z Poznania do Staregogrodu Stargard; część kolei poznańskobydgoskiej; część przestrzeni z Inowrocławia do Torunia. 3 Część kolei oleśnickognieźnieńskiej OelsGnesener Bahn. 4 W ostatnim roku przybyła kolej poznańskobelgardzka, prowadząca do portów baltyckich Rügenwalde i Stolpemünde, ze stacyami w Rogoźnie i Pile. Długość przestrzeni, oraz ilość przewiezionych osób i towarów ob. Poznańskie w. ks. . Administracyą poczt i telegrafów kieruje w całym okręgu bydgoskim i jeszcze w 5 powiatach Prus Zachodnich naczelna dyrekcya w Bydgoszczy. W końcu r. 1877 było 5 urzędów pocztowych pierwszej klasy ze stacyami telegraficznemi, a mianowicie Bydgoszcz, Gniezno, Inowrocław, Nakło i Piła; urzędów pocztowych drugiej klasy ze stacyami telegraficznemi 10, a mianowicie Koronowo, Czarnków, Chojnica, Wieleń, Łobżenica, Trzcianka, Szubin, Strzelno, Trzemeszno, Wągrowiec; urzędów pocztowych trzeciej klasy 35; nareszcie ajentur pocztowych 48. Samodzielny urząd telegraficzny był jeden, połączonych stacyj telegraficznych 37, urzędów pocztowych i telegraficznych rażeni 136 poczthalteryj 27. Długość linij, któremi listonosze po wsiach roznosili listy, wynosiła 1231 kil, linij telegraficznych 787 kil, drutów telegraficznych 3, 745 kil Na głowę przypadło w r. 1876 listów 10, 8, telegramów 0, 09. Jeden urząd pocztowy przypada na 116, 82 kwadr. kil i 5786 mieszkańców; jedna stacya telegraficzna na 279, 22 kwadr. kil i 13, 959 mieszk. W. ks. poznańskie w granicach z r. 1815 powstało z dawnego województwa poznańskiego, z części województwa inowrocławskiego, w. brzeskokijowskiego, z części ziemi wieluńskiej, części wojew. sieradzkiego, z części w. kaliskiego i w. gnieźnieńskiego. Z dawnego województwa poznańskiego, teraz nie należą do księstwa poznańskiego na pograniczu północnem położone cały powiat wałecki, części powiatów nowoszczecińskiego, belgardzkiego, dramburskiego i sternberskiego. W całej objętości częścią województwa poznańskiego w okręgu bydgoskim był powiat czarnkowski Częściowo należały do województwa poznańskiego. 2 pow. gnieźnieński objętością 2, 17 kwadr. mil. do województwa zaś gnieznieńskiego objęt. 19, 23 kw. mil i do wojew. kaliskiego obj. 2, 06 kw. m. 3 wągrowiecki obj. 11, 83 kwadr. mil, do w. zaś gnieźnieńskiego obj. 12, 94 kw. mil; 4 chodzieski obj. 10, 36 kw. m. , do wojew. gnieźnieńskiego obj. 9, 78 kw. m. Do wojew. poznańskiego nie należały pow. mogilnicki położony dawniej w woj, gnieźnieńskiem obszarem 11, 99 m. kw. ; w w. brzeskokujawskiem obszarem 11, 74 m. kw. ; w w. inowrocławskiem obszarem 0, 24 kw. mil, inowrocławski był położony w wojew. inowrocławskiem obszarem 19, 50 kw. mil, w wojew. brzeskokujawskiem obsz. 9, 02 kw. m. ; w gnieźnieńskiem obszar. 1, 90 mil kwadratowych. 7 szubiński położony w wojewódz. gnieźnieńskim na przestrzeni 19, 64 mil kw. , w w. inowrocławskiem na prz. 1, 56 m. 8 bydgoski pow. w wojew. inowrocławskiem objętością 12, 41 m. kw. , w gnieźnieńskiem obj. 6, 70 m. kw. 9 wyrzyski pow. cały w woj. gnieźnieńskiem. Okolice okręgu bydgoskiego uległy w ciągu wieków upłynionych następującym ważniejszym przemianom Brat przyrodni Bolesława Krzywoustego Zbigniew posiadał na początku dwunastego wieku przez lat kilkanaście część brzeskokujawską i inowrocławską dzielnicy piastowskiej. Po śmierci Bolesława Krzywoustego r. 1139 trzeci syn Mieczysław otrzymał Wielkopolskę, oprócz części kujawskiej, która dostała się drugiemu synowi Bolesławowi. R. 1202 ziemia kaliska i gnieźnieńska przeszły pod panowanie Władysława Laskonogiego, drugiego syna Mieczysława. Reszta Wielkopolski oddana była wnukowi tegoż Mieczysława Władysławowi Plwaczowi. Świętopełk książę pomorski oderwał roku 1220 powiat czarnkowski i część chodzieskiego od ówczesnego księstwa poznańskiego, od ziemi zaś gnieźnieńskiej i kaliskiej część teraźniejszych powiatów bydgoskiego, wyrzyskiego i chodzieskiego. W tymże roku Leszek V odstąpił części sieradzkiej bratu Konradowi Mazowieckiemu. Władysław Plwacz, odziedziczywszy ziemię kaliską i gnieźnieńską, połączył znowu całą Wielkopolskę r. 1229. Kazimierz, syn Konrada Mazowieckiego, otrzymał ziemię kujawską i sie

Bydgoszcz

Byd