kanatu za r. 1749. Jak się pokazuje z uni wersału z r. 1707 hetmana Mazepy A. należał do korsuńskiego monasteru Archiw jugozap. Rusi T. II str. 149, później do starostwa korsuńskiego; w końcu XVIII w. wspólnie z całem starostwem darowany ks. Łopuchinowi, obecnie należy do sukcesora tegoż ks. Demidowa Łopuchina. Ziemi 2100 dzies. , wybornego czarnoziemu. Zarząd gminny i policyjny w Korsuniu. Kl. Przed. Archangielsk, 1. miasto gubernialne i portowe, na prawym brzegu Dźwiny północnej, o 71, mil od jej ujścia pod 64 34 szer. półn. i 56 33 dł. wsch. Odległe od Petersburga na 1100 w. Gdzie teraz A. się wznosi, był dawniej monaster MichałaArchanioła. W roku 1583 z rozkazu Iwana Groźnego zbudowano niedaleko monasteru ostrog NoweChołmogory, znany u cudzoziemców pod nazwaniem portu św. Michała, albo św. Mikołaja. W 1637 r. NoweChołmogory pożar zniszczył, a na ich zgliszczu wybudowany dzisiejszy A. Z początku zostawał pod zarządem wojewodów dźwińskich, mieszkających zimą w Chołmogorach, a latem, podczas trwania żeglugi, w A. ; ale w r. 1702 Piotr W. przeniósł do tego ostatniego urząd wojewodziński, a w 1710 r. A. nazwano miastem gubernialnem. Piotr, W. trzy razy gościł w A. , i w początkach panowania czynnie zajmował się ożywieniem jego handlu. W r. 1701 dla obrony miasta od strony morza założył o 2 mil od niego, przy głównej przystani Dźwiny, twierdzę Nowodzwińską. W skład A. wchodzi Sołombolska wieś, w której znajduje się admiralicya i warsztaty okrętowe, założone przez Piotra W. , oraz przystań kupiecka. W A. zasługują na uwagę kościół katedralny, w którym przechowuje się krzyż, wystawiony przez Piotra I nad odnogą linską, po powrocie jego z monasteru sołowieckiego, na pamiątkę cudownego ocalenia od burzy; zamek komory celnej, pomnik poety Łomonosowa, wzniesiony w r. 1832, cukrownia Brandta i t. d. Cerkwi znajduje się w nim 16; monaster 1, Michajłowski; jest też paraf, kościół katol. śś. Piotra i Pawła. Parafia katol. archidyecezyi mohilowskiej liczy dusz 137. Mieszkańców przeszło 31, 000, z których do 15, 000 we wsi Sołombolskiej; dm. 2500. Z fabryk i zakładów znaczniejsze są cukrowe, lnu i przędzy, pędzenia smoły, oraz terpentyny, wędzarnie ryb i mięsa. A. gub. zajmuje północną krawędź Rossyi europejskiej, granicząc z morzem Lodowatem, z górami Uralskiemi i z Finlandyą. W dawniejszych czasach zamieszkana była przez naród fińskiego pochodzenia i wchodziła w skład Bijarmi, czyli Wielkiej Permii. Według świadectwa Nestora znali ją Słowianie jeszcze przed przybyciem Ruryka. Później nowogrodzianie zwiedzali tę krainę, zajmując się myśliwstwem i rybołówstwem, oraz handlem płynęli z Wołchowa do Wodły wodą, potem szli do Onegi lądem, a z Onegi do łańcucha gór Kamiennych znowu wodą. Od sposobu podróżowania, ziemię za lądową drogą za wołokom nowogrodzianie nazwali Zawołoczjem, a mieszkające w niej narody Zawołocką Czudią. Między temi narodami nowogrodzianie odróżniali jednakże oddzielne plemię Jugrów, mieszkających między teraźniejszym Pustozierskiem a gubernią wiacką. W późniejszym czasie Zawołoczje opanowali nowogrodzcy ochotnicy Uszkujniki, od wyrazu uszkuj, statek wodny; w XI wieku wiele obszernych ziem tej krainy należało już do posadników naczelników rzeczypospolitej, bojarów i funduszów duchownych. Potworzyły się miasteczka i przystanie na brzegu morskim; zawiązały się stosunki handlowe z duńskiemi i normandzkiemi żeglarzami; w stronach tych rozszerzyła się powoli wiara chrześciańska; pobożny Stefan Karp 1375 był jednym z najgorliwszych apostołów krainy naddźwińskiej; pozakładane zostały monastery, cerkwie. Po zniszczeniu niepodległości Nowogrodu w 1475 r. , Iwan III przyłączył do księztwa moskiewskiego większą część zawołockiej Czudii, a wkrótce potem w 1496 r. opanował i ziemię jugorską. W 1553 r. angielski marynarz Richard Chancellor przybył do zachodniego ujścia rzeki Dźwiny, i zawarł z Iwanem IV traktat handlowy. W roku 1587 założony został NowoChołmogorsk, późniejszy A. Nowy handel był przez czas długi wyłącznym monopolem angielskiej białomorskiej kompanii, dopóki car Aleksy Michajłowicz nie otworzył w 1648 r. portu archangielskiego dla wszystkich narodów. Od tego czasu strona ta, prawie bezludna dotąd, stawszy się punktem zetknięcia Rossyi z Europą, nabyła wielkiej wagi. W r. 1702 urząd wojewodziński przeniesiony został z Chołmogor do A. W r. 1710 kraina naddźwińska otrzymała nazwanie gubernii. Podczas otwarcia namiestnictwa wołogodzkiego w 1780 r. , gubernia ta przyłączoną do niego była jako okrąg, nakoniec w 1784 r. policzoną została w poczet gubernij wielkorosyjskich i otrzymała teraźniejsze swe urządzenie i granice. Gubernia ta zamyka w sobie, prócz lądu stałego, wyspy NowąZiemię, Wajgacz, Kałgujew i inne na oceanie Północnym; wyspy Sołowiecką, Morżowiec i inne na Morzu Białem. Większa część gubernii leży po tamtej stronie koła biegunowego. Gubernia A. zajmuje przestrzeni 754, 433 w kw. ; ornej ziemi tylko około 250000 dzies. Gubernia dzieli się na 7 powiatów archangielski, chołmogorski, szenkurski, pinegski, mezeński, onegski i kemski. Obszerne lasy rządowe, składające się z jodły, sosny, świerku, modrzewiu i innych, zajmują około 28, 866, 960 dzies. kw. ; szczególniej sosna i modrzew używają się w A. do budowy okrętów. Znaczniejsze góry w tej gubernii są na wsch. Uralskie, oddzielające Europę od Azyi, których południowa gałąź, wchodząca w powiat mezeński, znaną jest pod nazwaniem Sabli; na zachodzie Finlandzkie, CzajcynKamień, Bolszeziemielskie pasmo, góry Szechochodzkie. góry Czarnogórskie, góry Zimne. Prócz tego, równolegle do brzegu morskiego ciągną się w wielu miejscach góry, z których znaczniejsze są Murmańskie. Z pomiędzy wód skrapiających gubernię znaczniejsze są morza; ocean Północny i morze Białe; rzeki a Dźwina północna, połączona kanałem księcia Aleksandra Wirtemberskiego z rzeką Wołgą, przez co tworzy się komunikacya między morzami Białem, Baltyckiem i Kaspijskiem; b Pieczora, c Mezeń, d Onega; jeziora, których liczba w tej gubernii dochodzi do 1, 145; większe z nich są Imanora, Piawoziero, Topoziero, Wyższe, Średnie i Niższe Kunto, Pustoziero. Klimat w południowej części gubernii zimny, ostry, ale pomimo to żyto i jęczmień dobrze się udają; w północnej części niezmiernie silne i prawie bezustanne mrozy; jednakże Samojedy, rozsiani za rzeką Pieczora po trzęsawiskach, pomiędzy 64 a 69 półn. szer. , prowadzą życie koczownicze. Podczas krótkiego lata upały bywają nieznośne, ale najmniejszy północnowchodni wiatr sprawia chłód dojmujący. Najkrótszy dzień w Archangielsku trwa 3 godziny 11 minut; najdłuższy 21 godzin 14 minut; w Kole zaś słońce nie znika z widnokręgu przez trzy tygodnie, i prawie tyleż czasu zimą trwa bez przerwy noc, oświetlona zorzą północną. Ludność była 1860 r. w całej gub. 282, 180. Oprócz Rossyan i niewielkiej liczby cudzoziemców, mieszkających w mieście gubernialnem, ludność składają Lapończycy, prawie połowa ludności powiatu kolskiego; Samojedy, którzy koczują w powiecie mezeńskim; Korele zajmują północnozachodnią część powiatu kemskiego; i Zyranie. Przemysł w gubernii równie różnorodny jak i miejscowość. W ogólności mieszkańców gubernii można rozdzielić na nadmorskich, zajmujących się więcej rybołóstwem i myśliwstwem niżeli gospodarką, i na lądowych, których głównem źródłem utrzymania jest rolnictwo, hodowla bydła i t. p. Główniejszym przemysłem w gubernii jest rybołówstwo i łowienie morskich zwierząt. Poławiają stokfisz, płaszczki, śledzie, flądry, wyże, łososie, minogi, ostrygi znane pod nazwiskiem muszel; łowią się tam konie morskie, cielęta morskie, wieloryby i niedźwiedzie. Znajdują się także źródła słone. Powiat A. ma rozl. 28094 w. kw. Opisy najnowsze miasta A. w Sborniku archangielskim 1865 a gubernii A. przez Kozłowa w r. 1865. Enc. Org. 2. Archangielska st. poczt. , pow. kargopolski, gub. ołonecka, między Kargopolem a stacyą Sijską. 3. ArchangielskoGolicyńska st. poczt. , pow. sarański gub. penzeńskiej, między Sarańskiem a Mokszanami. Archidyakonka, Archydyakonka, dobra w pow. toruńskim, dawniej należały do kapituły chełmińskiej, nad jeziorem, w pięknem położeniu, 135 la. rozl. , 45 mieszk. katol. Arciałuża, ob. Ardziałuza. Arciechów, nazwa kilku wsi, w obrębie dawnego Mazowsza, zdaje się z tego samego źrodłosłowu co i Arciszew. Arciechów, 1. wś i folw. , nad Narwią, pow. radzymiński, gm. Radzymin, między Radzyminem a Serockiem, przewóz na Narwi podług taryfy 1ej klasy; par. i poczta w Serocku, na przeciwnym brzegu Narwi. 2. A. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, nad Wisłą, z prawego brzegu, o 5 w. na półn. wschód od Iłowa. Arciajkowicze, wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. połockiej. Arciszewo, wś, pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, st. poczt. Wyszogród o 6 wiorst. Gniazdo zasłużonej rodziny Arciszewskich. Arciszewo, Arczewo, niem. Artschau, wś szlach. , pow. gdański, na zachód od szosy starogardzko gdańskiej, 463 ha. rozl. , mieszk. 70 katol. , 90 ewang. ; celuje chowem bydła i gospodarstwem nabiałowem. Arciuki, 1. wś we wsch. stronie pow. rzeczyckiego, w gminie chołmeckiej, w okr. sąd. i w stanie policyjnym rzeczyckiem. 2. A. , niewielka wiejska osada, na płd. wsch. krańcu pow. mińskiego, gub. mińskiej, przy drodze prowadzącej z Prusinowa do Stołbców z lewej strony, w 3im stanie policyjnym, 5ym okręgu sądowym. Arciuny, wś, pow. trocki. Arcugowo, wś szl. , pow. gnieźnieński; 1512 morg. rozl. ; 10 dnu 164 mk. , wszyscy kat. ; 118 analf. ; st. poczt. Witkowo o 6 kil. , st. dr. żel. , Gniezno o 13 kil. Własność Rożnow skiego. M. St. Arcyksięcia Albrechta kolej żelazna, ob. Albrechta kolej żel. Arcyz, wś, pow. akermański gub. bessarabskiej, st. poczt. między Akermanem a Kulmami. Arczewo, ob. Arciszewo. Ardan, mały rwiący potok górski, w obrębie gm. Pistynia, w pow. kossowskim, wypływa na połud. zach. stoku lesistego grzbietu górskiego Kamienistym zwanego 734 m. n. p. m. w lesie na wysokości 570 m. Płynie w kierunku półn. śród lasów płytkiem korytem, zaścielonem zwirem i większemi głazami. Po wschodniej stronie równolegle doń bieży lesiste pasmo górskie Kamienisty, po zachod Archangielsk Archangielsk Archangielska Archangielsko Archidyakonka Arciałuża Arciechów Arciajkowicze Arciszewo Arciuny Arcugowo Arcyksięcia Albrechta Arcyz Arczewo Ardan