Pierwsze to w Polsce kolegium nazywane Hosianum, z którego wzięto jezuitów do Wilna, hojnie opatrywali następcy założyciela, a Bu żyński, regent koronny, udarował bogatą biblioteką. Mieli tu jezuici i drukarnię. Szkoły ich były wyższe a uczęszczała do nich młodzież nawet z Małopolski i Litwy, W 1626 r. Szwedzi, zająwszy miasto, kazali mu dla uwolnienia się od rabunku zapłacić 50 tysięcy talarów, ale ową bibliotekę przewiózł Gustaw Adolf do Upsali. Na mocy traktatu z r. 1635, wrócił B. pod panowanie Polski i zostawał pod niem do pierwszego podziału. W r. 1773 przeszedł do Prus. Sławne były zawsze szkoły tutejsze Liceum Hosianum 1569 r. przez Hozyusza kard. założone, jaki seminaryum kleryków, tu się ukształcił dziejopis Rudawski porów. przedm. Spasowicza do tłumaczenia dzieł jego; od 1818 r. fakultet teologiczny i filozoficzny, gimnazyum założone 1565 r. , 1811 zreorganizowane, w którem uczniów zwykle około 300 1 6 Polaków, dla nich profesor polskiego języka, seminaryum nauczycielskie, biskupie seminaryum kleryków, 2 wyższe szkoły dla dziewcząt. Znaczniejsze budowle są stary zamek łyceum, kościół najznakomitszy św. Katarzyny. Główny urząd celny, komora handlowa, filia banku państwowego, landratura, urząd katastrowy, sąd okręgowy, prokuratorya, poczta i urz. tel. I kl. , poczta na dworcu, poczta osobowa do Frauenburga i Dobrego miasta, 4 jarmarki po 3 dni na bydło, konie, płótno, na len przed Boż. Nar. , targ w środę i mniejszy w sobotę. B. był przez długi czas stolicą biskupstwa warmińskiego, które dla tego nazywano niekiedy brunsberskiem. Dziś ma 3 kościoły katolickie, z tych parafialny w stylu ostrołukowym XIII i XIV w. Miasto należało do związku hanseatyckiego i miało prawo składowe na wszystkie prodnkta warmińskie, szczególniej len, przędzę, płótno, zboże i drzewo okrętowe; brało udział w handlu morskim i jeszcze na początku XIX w. chodziły braniewskie okręty do głównych portów Europy i Ameryki. Teraz jeszcze wywożą zboże, mąkę, drzewo, len i przędzę do Królewca, Berlina, Szląska, Saksonii i t. d. Znaczniejsze zakłady przemysłowe są; 1 młyn zbożowy z olejarnią, pędzony wodą na akcyach 2 młyny parowe, 1 browar parowy akcye, 1 tartak parowy, 1 parowa przędzalnia lnu, 1 fabryka mydła, 1 fabryka powozów, 1 cegielnia parowa i 1 fabryka drożdży Presshefen prasowanych. Obok handlu i przemysłu trudnią się mieszk. rolnictwem pszenica i żyto i hodowaniem bydła. Brunsberg do niedawna i przez Polaków był tak nazywany, którzy dopiero od paru lat miasto znowu Braniewem nazywają. Powiat brunsberski ma 17, 19 mil kw. czyli 94588 ha. rozl. , wraz z wodami 17, 84 mil kw. Z tego obszaru roli ornej 189954 morg. ; ogrodów 1188, 56 m. , łąk 55642, 74 m. , pastwisk 22473, 66 m. , bo rów i lasów 87719, 21 m. , wód większych pu blicznych 821, 69 m. , nieużytków 95, 30 m. Wszystko to w r. 1866 podzielone było na 3562 właścicieli, między 11154 posiadłości po jedynczych. Jeśli dodamy przestrzenie nieulegające opodatkowaniu, to powiat brunsberski obejmuje 384730, 69 mórg. Gmin miejskich ma 4 Brunsberg, Frauenburk, Melsak, Orneta; wiejskich 114, dóbr samodzielnych 48. W gru dniu 1871 powiat liczył 52456 mk. , a z tej liczby 46393 kat. , 5549 ewang. , 494 izraeli tów, 20 dyssydentów. W grud, 1864 r. po w. miał 12915 koni, 20053 sztuk bydła, 24306 owiec, 12670 świń, 503 kóz, 1893 ulów. Ważniejsze miejscowości Frauenburk, Orneta, Melsak, Tiedmannsdorf. B. i okolicę zaludnił jeszcze Henryk 1 Flemming 1264 1300, bi skup warm. , osadnikami dolnoniemieckimi. W liczbie mieszk. B. jest dziś 31 proc, ew. , 68 proc. kat. , 1 proc. izr. Przedmieście B. , zwane BraunsbergSchlossdamm, stanowi osobną gmi nę. Passarga o 7 kil. za B. do zat. fryskiej uchodzi F. S. Brunstplatz, ob. Szwarzkop, Brunswałd, niem. Braunswalde, wieś, pow. sztumski, gm. i urz stanu cyw. Koniecwałd, par. Sztumska wieś, stac. poczt. Malbork, szkoła we wsi, 4873, 08 m. mgd, , 100 dm. , 929 mk. , 708 kat. Był tu kościół św. Wawrzyńca paraf. , 1626 r. przez Szwedów zburzony; złoty kielich i krzyż zabrano do Malborka. W okolicy pomieszane z sobą cmentarzyska z różnych czasów przedhistorycznych; między niemi ogromne pole cmentarne z odosobnionych urn zestawione, w którem znaleziono miecze, puklerze, ostrogi, kopie, haki pasowe, uprzążki w części bronzowe albo miedziane a przeważnie żelazne; cmentarz ten zw. przez archeologów nekropolia t. j. miasto umarłych, przedmioty z niego w posiadaniu dr. Marschala w Malborgu. Ossowski w Pomnikach twierdzi, że ta wieś leży w pow. malborskim; leży ona na pograniczu malbor. i sztumskiego, lecz wedle Kętrz. i urzęd. wykazów w sztumskim pow. Brunswałd, Brunszwałt, niem, Braunswalde, wś, pow. olsztyński, st. p. Spręcowo, par. kat. w miejscu, do której należą wsie B. , Spręcowo, Barkweda, Redykąjny, Kajny i Mątki, Bruntal, niem. Freudenthal, miasto powiatowe i przemysłowe na Szląsku austar. Ma gimn. realne, szkołę miejską, szkołę dziewcząt, szkołę tkacką, kolegium pijarów, dek. katolicki i parafią, st. dr. żel. morawskoszląskiej, kasę oszczędności i wiele stowarzyszeń. Znaczny wyrób płótna, drelichu i cwilichu. W Bernie, Wiedniu, Peszcie i i. miastach prowadzi się znaczny handel temi wyrobami tutejszemu Domów 576, ludn. 6440. Powiat ma ludn. 22626. Główne gminy Bretnowa Breitenau 1114 m. ; Anielska góra Engelsberg 2270 m. ; Morawka Mała Mohrau 1499 m. Bruntal, Bretnowa, niem. Breitenau, wś na Szląsku austr. , z par. katolicką, szk. ludową, st. p. i urzędem leśnym ks. Lichtensteinów. Bruny, niem. Brune, wś, pow. kluczborski, par. Byczyna; dobra z ludnością przeważnie ewangelicką, z kilku koloniami. Brus, oznacza w krakowskiem kamień do ostrzenia narzędzi w handlu drzewnym zaś duże sosny do kantu obrobione. Być może, iż miejsca gdzie przy wyrębywaniu lasów obrabiano drzewo budulcowe zatrzymywały to miano. Wywód to zresztą niepewny. Brus, ob. Brusy, Bruss Prusy. Bruscheck, ob. Bruszyk. Brusdau, ob. Brudzewo. Brusiata, ras. , lewy dopływ Berezyny, ma swoje źródło między wsiami Humny i Prusy w bagnach otaczających jez. Nieryb, długa w. 29; pierwszych 13 w. płynie w pow. borysowskim, a na przestrzeni w. 16 odgranicza tenże pow. od ihumeńskiego. Wiosną spławna od wsi Dmitryewicze, o 15 w. od ujścia. Stuckenberg nazywa B. Lesbówką. Przyjmuje ona z prawej strony Horodczankę a z lewej Charciczkę i Łośminiec. Brusienka, potok, wypływa w obr. gminy Brusna starego, w pow. cieszanowskim, z kil ku strug łącznych i polnych; płynie na zachód przez łąki Brusna starego i nowego; tu zowią go także Brodkami; mija Budko, Chotylub; opływa od południa Cieszanów i zwraca się ku północnemu zachodowi i pod folwarkiem cieszanowskim Mielnikami, na granicy gmin Cie szanowa, Lublińca nowego i starego wpada do Wyrowy, dopływu Tanwi. Długość biegu 23 kil Br. G. Bruślinów, duża wieś w pow. lityńskim; dusz męz. 425 włościan a jednowierców 31. Ziemi 1437 dz. Należała do starostwa lityńskiego, dziś rządowa. Brusiłów, miasto, pow. radomyski, nad rz. Zdwiżem, w okolicy niegdyś przeważnie borami okrytej, ale dziś w większej części z nich ogołoconej, przy wielkiej drodze handlowej z Żytomierza do Kijowa, o 30 w. od Radomyfila, o 76 w. od Kijowa. Miejsce to, według świadectw aktowych, należało pierwiastkowo do rodziny Brusiłowskich. W dokumentach tych wszakże tylko tę krótką znajdujemy wzmiankę, iż niejaka schymnica mniszka, Pelagia Brusiłowska i Tymofej Fedorowicz Brusiłowski zapisali tę majętność monasterowi kijowskopieczarskiemu. W rewizyi atoli zamku kijow, z r. 1543, przy wyliczeniu wszystkich wsi posiadanych przez tenże monaster, o B. , jako wsi monasterskiej, już nie znajdujemy wzmianki Źródła p. Malinow. t. II, str. 135. Istotnie, majętność ta, jak to wiemy z dokumentów, które nam służą, już była około tego czasu dziedzictwem Butowiczów. Butowicze ci, była to rodzina szlachecka, miejscowa, używająca h. Bezmiar, i jak utrzymuje Joachim Jerlicz, znany autor Lutopisca, będąca pochodzenia tatarskiego. Jerlicz był spokrewniony z Butowiczami; jakoż szeroko o nich w swojej kronice się rozpisał. Władali też z kolei Brusiłowem Michał Butowicz, który był w więzach u ordy tatarskiej; następnie syn tegoż Dymitr i nareszcie wnuk, Jacek Butowicz, chorąży kijowski. Temu to Jackowi Butowiczowi król Henryk Walezyusz d. 24 marca 1574 r, nadał przywilej, mocą którego dozwolił mu zamek w B. zbudować na szlakach tatarskich, ku pożytkowi swojemu, i innych mniejszych imion i siół, tak hospodarskich jak i szlacheckich i całego kraju, ku większemu spokojnemu ubezpieczeniu od nieprzyjaciela, pogaństwa, tatar; dalej pozwolił przy tymże zamku osadzić wolnymi i inszymi ludźmi miasteczko; naznaczył jarmarki i targi, i dał wolność budowania karczmy w tern miasteczku i trzymania w niej wszelkich trunków; a kapczyznę z tych karczem i mieszczan do skarbu naszego dawać Arch. J. Z. IŁ. część V, t. I, str. 78. Następnie Stefan Batory w 1585 r. tenże przywilej potwierdził i nadto mczko B. prawem magdeburskiem obdarzył i uwolnił je na 12 lat od podatków. Butowiczowie też, oprócz B. , inne sąsiednie posiedli dobra; albowiem, jak to widzimy z akt, już w 1577 r. należały do Brusiłowszczyzny osady szlakowe, Pukowo Karabaczyn i Batyjewo, zniszczone przez tatarów, a niedawno jeszcze do rodziny Łożków należące. Pomimo jednak, że zamek brusiłowski, wzniesiony w celu obrony od tatarów, miał im stać na wstręcie, nie ochronił on wszakże od więzów ich niewoli samej dziedziczki tego miejsca. Nie wiemy jak się to stało, ale to pewna, że Eudoksya Semenowa Butowiczowa, wojska kijowska, była wziętą od ordy w jassyr, z którego cudownie, jak mówi Kalnofojski, pomimo przeszkód wielkich, przyjaciele dostawszy się do Krymu, onę z ciężkiej niewoli na złotą i pożądaną swobodę okupili. Rycerski był ród tych panów na Brusiłowie. Jeden z nich Aleksander B. zginął w bitwie z Kozakami pod Kumejkami 1637 r. , drugi Paweł poległ w boju z temiż kozakami pod Ochmatowem 1655 r. . B. dzielił się na stare i nowe miasto. W 1622 r. byli tu już żydzi. Miasteczko to w czasie wojen kozackich rozmaitej doznawało doli. W 1648 r. , wkrótce po rozgromie korsuńskim, orda tatarska udała się w zagony na Polesie kijowskie. Szlachta też w wielkim popłochu z tych miejsc uciekała; jeden tylko Jerzy Hołub, krewny Butowiczów, zbił tatarów pod B. i kilka tysięcy więzniów oswobodził i odgromił, a in Brunstplatz Brunstplatz Brunswałd Bruntal Bruny Brus Bruscheck Brusdau Brusiata Brusienka Bruślinów Brusiłów