zbudowali i miasto podźwignęli czy też założyli. W 1395 r. Witold, idąc przeciw buntującemu się Fiedorowi Koryatowiczowi, zdobył B. , a następnie dostał go w dożywocie od Jagiełły. W 1463 spalony przez ochotników idących na obronę Kaffy. Starosta Czartoryski dopędził ich i w pień wyciął; pięciu miało tylko pozostać. W 1478 r. tatarzy złupili i spalili miasto; od zamku jadnak odparci zostali. Aleksander w. k. lit. stałtu obozem, idąc na pomoc królowi Janowi Olbrachtowi w czasie wojny wołoskiej; wzmocnił on zamek, miasto odbudował. Według Sarnickiego nosiło ono nazwę grodu św. Piotra i w herbie miało wyobrażenie św. Piotra Apostoła. R. 1552 Zygmunt August osadził tu silną załogę i zamek mocniej opatrzył; pomimo to jednak miasto tak było ciągle niszczone przez tatarów, że, stosownie do zezwolenia sejmu 1654 r. musiano sejmiki, sądy i akta ziemskie i grodzkie przenieść do Winnicy. Odtąd B. zaczął coraz więcej upadać. W czasie wojen Chmielnickiego, B. wiele ucierpiał i kilkakrotnie był palony i niszczony. W 1654 r. 12, 000 kozaków pod wodzą Paszkareńki, Żelenieckiego i Bohusza zamknęło się w B. Wyprawiony przez hetmanów obożny koronny Stefan Czarniecki z Jędrzejem Potockim stoczył bitwę pod miastem i zmusił kozaków opuścić je. Zginęło tu 2, 000 kozaków, między którymi Nakaźny przyboczny Chmielnickiego Juszczyc, Blizny, pułkownicy Zieleniecki i Macherzyński. Z polaków poległ dzielny Balent, który świetnie odznaczył się przy wzięciu Buszy. Kozacy miasto zniszczyli do szczętu. zamek wysadzili w powietrze, działa zatopili i most zrujnowali. W 1672 r. B. zajęli Turcy wraz z Podolem, lecz po 3 latach oddali go. W 1674 r. Jan III całą zimę przepędził pod B. Kie zważając na ostrość zimy han tatarski całe swe siły zgromadził pod miastem, lecz uczyniona przez króla, wycieczka rozgromiła niewiernych i cofnąć się do Krymu ich zmusiła. Książę Kalikst Poniński, podskarbi w. k. , otrzymawszy na lat 50 starostwo bracławskie, ustąpił je w 1783 r. Tadeuszowi Kozłowskiemu. Lustracya z 1789 r. opisuje nowe miasto i przedmieścia Czerniszówkę, Słobódkę, Parchiłówkę i Pawlikówkę. Dochodu przynosiło z miasta 12, 531 zp. , z całego starostwa, do którego należało 21 wsi, 71, 813 złp. W 1792 r. we wsi Księdzówce stało 6, 000 wojska polskiego pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego; piechotą dowodzili jenerałowio Poupart, Kościuszko i Czapski; jazdą Wielhorski, Mokronowski i Karwicki, i tu miał się zacząć związek targowicki Marczyński. Miasto leży na rozległej płaszczyznie, źle z drzewa zabudowane, przez pożary ciągle niszczone; tak np. w 1810 r. paliło się 3 razy, w 1811 r. 7 razy, a w 1822 r. aż 10 razy. Miało być dawniej bardzo rozległe i rozciągało się aż do miasteczka, teraz wsi Macochy; dziś pozostały tylko ślady wałów, gruzy dawnego zamku architektury ostrołukowej, na górze nad Bohem, przy ujściu rzeczki Pacówki, gdzie dawniej było stare miasto, z 730 domów złożone z 7 cerkwiami i 1 kościołem katolickim. Dziś B. liczy 5435 mieszkańców. w tej liczbie 1728 prawosławnych, 844 katolików, 2863 izr. Cerkwi prawosławnych 2. Paraf. kościół katol. M. B. Szkaplerza Św. , z ofiar 1743 wymurowany, posiada słynący cudami obraz M. B. Parafia katol. dekanatu t. n. dusz 4309. Kaplice w Niższej Kropiwnie i Rajgrodzie. Dekanat bracławski albo hajsyńskobracławski dyecezyi łuckożytomirskiej rozciąga się na dwa powiaty bracławski i hajsyński a parafij obejmuje 9 t. j. 5 w pow. bracławskim B. , Niemirów, Tulczyn, Woronowica, Kopijówka a 4 w hajsyńskim Granów, Kuna, Ładyżyn, Ternówka. Wiernych liczy 14, 871. Synagog i domów modlitwy ma B. 5. Domów murowanych 12, drewnianych 618. Zarząd powiatowy, sąd mirowy, kantor pocztowy, telegraf. Handel i przemysł nieznaczny w ręku żydów. Jarmarków znaczniejszych nie ma. Jest tu fabryka świec, wyrabiająca na 1100 rs. , garbarni 2 na 200 rs. , browar na 1500 rs. i młyn, wyrabiający na 3500 rs. Apteka i 2 lekarzy. Mostu na Bohu nie ma, przewóz odbywa się promami. Do B. należy 836 dz. ziemi. Województwo bracławskie obierało 6 posłów na sejm i 2 deputatów na trybunał. Miało 1 wojewodę, 1 kasztelana i 1 starostę grodowego Winnickiego. Wojewodów bracławskich było wszystkich 30, pierwszym był Roman ks. Sanguszko 1571, ostatnim Marcin Grocholski. Kasztelanów zaś było 22 zaczął Jedrzej kniaź Kapusta, zakończył Antoni hr. Czetwertyński. Pwiat bracławski graniczy na północ z pow. Winnickim i gub. kijowską, na wschód z gub. kijowską i pow. hajsyńskim, na południe z pow. olhopolskim i jampolskim, na zachód z jampolskim i winnickim. Powiat zajmuje 55, 91 mil kw. czyli wiorst 2705, 8, dziesięcin 275, 580. Powierzchnia pagórkowata, nad rz. Bohem grunt skalisty, w innych miejscach ziemia czarna, miejscami tylko glejowata i piaszczysta. Lasy w małej ilości, dębowe i mieszane; sosna pielęgnuje się tylko w ogrodach. Rzeka Boh płynie przez powiat i przyjmuje w swoich granicach. a Kraśniankę, zaczynającą się w jampolskim pow. pod m. Krasne wpada pod wsią Rohozną; b Szpikówkę, zaczynającą się pod m. Szpikowem wpada pod m. Bracławiem; c Jazowiec, zaczyna się w Hrynienkach, uchodzi pod wsią Mocosze; d Sielnica, zaczyna się w bracławskim, pod wsią Lewkowce, wpada do Bohu w hajsyńskim powiecie pod m. Ładężynem. Przyjmuje z lewej strony Tulczynkę, przy ujściu której leży m. Tulczyn i Kilczówkę, wypływającą z okolic wsi Wojtowiec, wpada pod wsią Klebanie. Z lewej strony do rz. Sielnicy wpada rzeczka Siarczysta, zaczynająca się pod wsią Michałówką; e Trościaniec zaczyna się w pow. bracławskim około wsi Krasnohorki, wpada w hajsyńskim około w. Trościanczyka; f Dochna zaczyna się w pow. olhopolskim, około wsi Bondurowki, płynie przez pow. bracławski, wpada do Bohu w pow. bałckim. Inne pomniejsze rzeczki i strumyki są Kutkówka, Wołczek, Horodnia, Idzka, Baksza, Kozarycha, Zabokrzyczka i Batoh. Jeziór wielkich nie ma; małe, tworzące się z deszczów, w czasie gorącego lata wysychają. Ludność pow. bracławskiego jest męż. 81, 399, kob. 79, 388 razem 160, 787 mieszkańców. Pod względem religii prawosławnych męz. 64536, kob. 62138, razem 126, 667; katolików męz. 4934, kob. 4714, razem 9648; protestantów męz. 100, kob. 98, razem 198; izraelitów męz. 11, 047, kob. 11598, razem 22, 645; sekciarzy męz. 783, kob. 846, razem 1629. Pod względem stanów szlachty m. 943, kob. 1002, razem 1945; duchowieństwa m. 851, kob. 917, razem 1768; mieszczan m. 14, 332, kob. 14906, razem 29238; włościan m. 60, 881, kob. 60, 180, razem 121, 061; innych stanów m. 4382, kob. 2383, razem 6765. W stosunku do rozległości w pow. bracławskim wypada na 1 milę kwadr. 2906 mieszk. , na wiorstę 60, a na jednego mieszkańca 1. 6 dzies. Buch ludności w pow. bracławskim 1878 r. był następujący ślubów było w Bracławiu 86, w pow. 1882. Urodzonych w Bracławiu m. 201, kob. 144; razem 345; w pow. m. 4185, kob. 3811 razem 7996. Zmarłych w Bracławiu m. 127, kob. 100 razem 227; w pow. m. 3341, k. 3310 razem 6651. Przewyżka więc urodz, nad zmarł. w Bracławiu jest 118, w pow. zaś 1345. Z ogólnej liczby wykazanej ziemi jest Pod zabudowaniami, ogrodami, wygonami 15, 354 dz. , pod polami 109, 006 dz. , pod łąkami 44, 681 dz. , pod lasem 96, 974 dz. , pod błotami i wodą 9562 dz. Ilość lasu jednak w ostatnich latach znacznie zmniejszyła się. W 1877 r. zasiano pszenicy przez obyw. 13632, przez włościan 14203, przez miesz. 1645 razem 29480; zebrano przez obyw. 88570, włośc. 81654, miesz. 9212 razem 179436 czet. ; żyta przez obyw. 3977, włościan 25154, miesz. 1137 razem 30268; zebrano obyw. 22504, włośc. 135233, miesz. 5934 razem 163671 czet. ; owsa obyw. 11405, włośc. 14814, miesz. 1388 razem 27607; zebrano przez obyw. 63361, włośc. 77, 246, miesz. 7868 razem 148, 475; hreczki obyw. 1275, włośc. 4814, miesz. 516 razem 6554; zebrano przez obyw. 6181, włośc. 19860, miesz. 2259 razem 28300 czet. ; jęczmienia obyw. 3457, włościan. 11228, miesz. 865 razem 15550; zebrano obyw. 15354, włoś. 45095, miesz. 4025 razem 64474 czetwert. Oprócz tego pow. produkuje znaczną ilość buraków do 6 cukrowni, i innego zboża. Fabryk świec 5 z produkcyą 6100 rs. , zatrudnia 6 ludzi; mydła 1 z prod. 1300rs. , zatr. 2 lud. ; garbarni 5 z prod. 2200, zatr. 8; fabryk cukru 6 z prod. 834, 000 rs. , zat 2760; gorzelni 9 z prod. 340, 000 rs. , zatr. rob. 100; browrów 2 z prod. 24, 500 rs. , zatr. 20 lud. ; tytuniu 2 z prod. 34, 500 rs. , zatr. 20 lud. ; cegielni 5 z prod. 7, 200 rs. , zatr. 40 lud. ; hamerni 4 z prod. 8, 300 rs. , zatr. 8. ; fabryka powozów 1 z prod. 7, 000 rs. 18 lud. , młynów krupczatek 7 z prod. 33500 rs. , zatr. 24 lud. ; młyn. parowy 1 z prod. 2, 400 rs. , zatr. 7 lud. Razem więc jest 48 fabryk z produkcyą 1, 302, 000, zatrudniających 3, 000 ludzi. Pod względem oświaty pow. bracławski posiada w Niemirowie gimnazyum 8klas. klasyczne; utrzymanie jego roczne kosztuje 38, 841 rs. Hr. Bolesław Potocki daje na to 33, 000 rs. , resztę dodaje rząd. Nauczycieli jest 22, uczniów w roku przeszłym szkolnym było 444; z tych pod względem religii prawosławnych 173, katol. 193, izrael. 63, protestant. 15. Oprócz tego w B. jest szkoła powiatowa 2klasowa; w Niemirowie przy monastyrze prawosławnym szkółka żeńska, i przy gminach elementarne szkółki dla włościan. Cerkwi i monastyrów w pow. bracławskim 118, synagog i meczetów 26. Pow. bracławski tworzy oddzielny dekanat rzymskokatolicki ob. wyżej. Kolej żelazna odeskokijowska przechodzi zachodnią częścią pow. i na gruncie pow. ma tylko jednę stacyą Wapniarkę. Trakt pocztowy idzie jeden z Winnicy, drugi z Mohylowa, trzeci z Bałty. Szpitali w Bracławiu 2, miejski na 20 łóżek i więzienny na 16; oprócz tego przy fabrykach cukru na kilku chorych w czasie fabrykacyi. Powiat dzieli się na 4 stany okręgi policyjne w Trościańcu, Tulczynie, Niemirowic, Woronowicy. Gmin 12 w Grabowcu, Peczarze, Rubaniu, Chołodowcach, Żurawlowcach, Szpikowie, Niemirowie, Łuczyńcu, Obodówce, Trościańcu, Klebaniach i Sawińcach. Miast w pow. 7, wsi 180. Według wykazu z kalendarza za 1873 r. Kalendar jugozapad. Rosii, największą ilość pism peryodycznych w gub. prenumerował pow. bracławski, mianowicie rossyjskich 418, polskich 208, zagranicznych 25, razem 651. Do liczby rossyjskich zaliczone cerkiewno i obowiązkowe urzędowe. Znaczniejsze jarmarki w Tulczynie na św. Jana Chrzciciela 24 czerwca, robiący obrotu do 7, 000 rs. , i na Pokrowy 1 października, sprzedaje się. towarów do 9, 000 rs. Koni w bracławskim pow. liczą 17, 191, bydła rogatego 18, 897, owiec 52140, świń 18, 477. Herb powiatu 2

Bracław