zmienić wiarę, miał prawo zająć najlepszy grunt i z gospodarki wypędzić którego chciał katolika. Obecnie birżańska parafia ewang. augsburska liczy parafian 4700, reformowana 5608, a prawosławna 662 dusz; co do parafii katolickiej, ma ona w miasteczku kościół pod wezw. św. Jana Chrzciciela, r. 1691 przez Annę z Sanguszków Radziwiłłową z drzewa wzniesiony, r. 1858 przez hr. J. Tyszkiewicza z muru całkiem przebudowany, na cmentarzu zaś kaplice św. Jerzego fundacyi ks. Pikturny z r. 1813, filią w Radziwiliszkach, kaplicę w Giejdzinnach i liczy parafian 5730. Od wprowadzenia wiary świętej w r. 1386, Birże Litewskie należały do dyecezyi wileńskiej; od roku zaś 1844 t. j. od utworzenia gub. kowieńskiej par. katolicka birżańska weszła w skład dyecezyi żmudzkiej, dekanatu kryniczyńskiego. Na budowę z drzewa pierwszego zboru ewangelickoreformowanego dał pozwolenie ks. Radziwiłł r. 1587. W roku 1870 wzniesiono tamże nową wspaniałą budowę zboru ewangelików, murowaną ich własnym kosztem. Handel w Birżach Lit. z powodu geograficznego położenia bardzo ułatwiony. Ziemia urodzajna łatwy swych płodów znajduje odbyt. Porty morskie, Dźwina, Wilia i Niemen, naokoło zaś Ryga, Mitawa, Dyneburg, Wilno, Kowno i miasta pograniczne pruskie zakupują i spławiają wszystko co jest do zbycia. Rolnictwo stanowi główne zatrudnienie ludu, zimą i latem temu tylko włościanie oddani, w tern jednem swój byt dobry i prawdziwe znajdują bogactwo. Monety ich również świadczą o wspominanem wyżej przywiązaniu do dawnych zwyczajów. Talary bowiem holenderskie i hiszpańskie, kiedyś drogą handlu nabyte, są między nimi dotąd w obiegu, powiada E. Tyszkiewicz, i nazywają się musztyny, od słowa muszt t. j. bić, tak jak też same talary w Polsce nazywały się bitemi. Ostatniemi laty podniesiony niezwykle wysoko kurs srebra wyniszczył bardzo musztyny. Żydzi przepłacali je, wykupując, i w ogromnej ilości wywozili zagranicę. Pierwsza założona birżańska osada była tam gdzie dziś jest dwór zwany Birże i oberża Murowanka. Ze zaś na to zabudowanie wycięto las brzozowy, zajmujący całą przestrzeń Birż dzisiejszych, a brzezina po litewsku nazywa się berżynia, przeto i nazwanie Birż początek swój od brzozowego gaju wzięło. Pod względem najdawniejszych wspomnień historycznych czytamy w Starożytnej Polsce, że w 1415 Jagiełło, objeżdżając Litwę, był w Birżach, co E. Tyszkiewicz nader słusznie za rzecz wątpliwą uważa. Pewnem zaś jest, że w połowie XV stulecia Grzegorz Fiedkonic, sekretarz kr. Kazimierza Jagielończyka, dziedzic ówczesny Birż, poślubił Annę córkę Mikołaja Radziwiłła, pierwszego noszącego to nazwisko, i jako bezdzietny, całych swych dóbr przy zgonie uczynił ją dziedziczką. Ta umierając w r. 1492 przekazała te dobra synowcom swoim Jerzemu hetmanowi i Albertowi biskupowi wileńskiemu. Odtąd dobra te przeszły do imienia Radziwiłłów i następnie stanowiły kamień węgielny domu Radziwiłłów linii birżańskiej. Córką Jerzego Radziwiłła, pierwszego tego imienia dziedzica Birż, była królowa Barbara. Od Jerzego i Jana, dwóch braci rodzonych, rozdwoił się dom Radziwiłłów na dwie linie nieświeską i birżańska, a synowie ich dwaj bracia stryjeczni imieniem Mikołajów, zwanych Czarny i Rudy, wyniesieni do najwyższych w kraju dostojeństw przez szwagra ich, króla Zygmunta Augusta, otrzymując tytuł książąt państwa Rzymskiego od cesarza Karola V, zaczęli się pisać Czarny, na Ołyce i Nieświeżu, Rudy zaś na Birżach i Dubinkach. Tak więc B. w r. 1547 zostały księstwem. Syn Mikołaja Rudego Krzysztof I, pierwszy tu zamieszkał, wzniósł zamek obronny a w nim pałac dla siebie; miasto znacznie zabudował i przywileje mu nadał. Dla tego też myśl ogólnie upowszechniona, że córka Jerzego, Barbara, już tu mieszkała, jest mylną. Po śmierci Krzysztofa I, gdy Karol ks. Sudermanii wtargnął do Polski, Jan Karol Chodkiewicz r. 1603 w zamku birżańskim zbierał swe siły wojenne i ztąd wyruszył pod Kirchholm dla pobicia na głowę nieprzyjaciół. Smutniejsze dla Birż nadeszły chwilę, gdy Gustaw Adolf w 1625 wkroczył do Litwy, Poswol i Birże opanował i mocnym garnizonem osadził. Skarbiec książęcy, działa i zapasy wojenne stały się własnością zdobywcy. W skutek uchwały sejmowej z r. 1626 Rzplita Radziwiłła wynagrodziła, co mu dało możność odnowienia zrujnowanej twierdzy i uzbrojenia jej tak, że stała się znowu potężnym i obronnym punktem granic Litwy. W r. 1669 umarł Bogusław Radziwiłł w. ks. lit. , ostatni po mieczu potomek. linii książąt birżańskich, których dobra odtąd przechodzą do linii nieświeskiej. Kiedy Karol XII w roku 1701 w wojnie z Rossyą tryumfować rozpoczął, a Piotr Wielki szukał przymierza z kr. Augustem II, birżański zamek przeznaczony został na zjazd dwóch tych monarchów, który August II uwiecznił wybitym na to medalem Patrz E. Tyszkiewicz Birże str. 69, gdzie rysunek medalu podany. W czasie tejże wojny szwedzkiej wybiła ostatnia godzina bytu twierdzy i zamku birżańskiego, zniszczonych przez Lewenhaupta r. 1704. Odtąd same już tylko dobra birżańskie bywały świadkami klęsk nierozdzielnych z wojną, które w r. 1794 ściągnęły tu wojska polskie i rossyjskie, w ciągłej będące czynności. Najdawniejszą wzmiankę o Birżach Litewskich jako miasteczku czytamy w liście arcybiskupa ryskiego Patrz Pamiętn. Tow. przyj. Nauk w Poznaniu 1860 str. 361. Po śmierci Mikołaja Rudego, pierwszego książęcia na Birżach, syn jego Krzysztof I, zakładając zamek obronny, pragnął podnieść i mko Birże i dlatego mu nadaje prawo magdeburskie, swobody i przywileje oraz 60 włók ziemi, wynosząc je przez to na stopień miasta. W r. 1589 otrzymało ono na to od kr. Zygmunta III przywilej potwierdzający. Przywileje miasta po najściach szwedzkich Władysław IV nanowo 1644 utwierdza, uwalniając mieszkańców od podatków na lat 12. Ale liczne najścia nieprzyjaciół, skierowane na Birże jako na narożny szaniec obrony granic Litwy, niszcząc wszystko ogniem i mieczem doprowadziły miasto do upadku. Nawet sądy domowe w r. 1817 zniesione zostały, księgi przeniesiono do sądu powiatowego w Poniewieżu, a ogólny zarząd miasta oddano dziedzicowi dóbr birżańskich. B. leżą o 63 wiorst od Poniewieża. Cerkiew prawosławna 1, kościół katolicki murowany, powyżej już wzmiankowany, wraz z drewnianą kaplicą na cmentarzu, zbór ewangielicki wspaniały, z muru na nowo wzniesiony, kościół luterski, w r. 1638 naprzód z drzewa zbudowany a obecnie murowany, 4 drewniane synagogi, domów 536, z których 400 żydowskich, kramów żydowskich 42, szkół chrześciańskich 3, ewangelicka, luterska i włościańska. Ta ostatnia, założona przez fundatora ordynacyi hr. Jana Tyszkiewicza, liczyła uczniów 150 i trwała do roku 1863. Apteka 1, garbarnie 3 i wielu rzemieślników. Mieszkańców płci obojga do 3000. Jarmarki 3 do roku. Główne tu jest siedlisko ewangelików na Litwie. W r. 1815 cesarz Aleksander I przejeżdżał przez B. , które już w r. 1811, gdy ks. Dominik Radziwiłł znaczną część swych dóbr wyprzedać postanowił, nabyte zostały przez jednego z licznych jego wierzycieli Józefa Tyszkiewicza. W 1816 ukazem cesarskim ustanowioną została w Wilnie tak zwana komisya Radziwiłłowska, dla rozpatrzenia powikłanych interesów i urządzenia dóbr małoletniej ks. Stefanii, córki ks. Domika. Wówczas to wytoczony został wespół z innemi i z Michałem Tyszkiewiczem, synem Józefa, ówczesnym właścicielem Birż, proces o dobra birżańskie, który dopiero r. 1844 w taki sposób ukończony został, że dziedzictwo na Birże synowi nieżyjącego już wówczas Michała, Janowi Tyszkiewiczowi, późniejszemu założycielowi ordynacyi birżańskiej, ukazem cesarskim przyznane zostało. Tenże hr. Jan Tyszkiewicz, założyciel ordynacyi, w 1862, gdy objął dobra birżańskie z działu mu przypadłe, założył w pobliskim Ostrowiu rezydencyą i miejsce to pięknym pałacem przyozdobił. Pałac ten, stawem od miasteczka Birż oddzielony, zawiera cenne zbiory naukowe i bibliotekę przed 20 laty od Michała Borcha zakupioną. W zbiorze rękopisów odznaczają się starosławiański latopisiec z epoki Samozwańców i metryka korespondencyi Jędrzeja Opalińskiego z r. 1582. Do tegoż oddziału rękopisów wcielone zostały papiery poRadzi wiłłowskie, z dobrami birżańskiemi żadnej niemąjące styczności. W bibliotece znajduje się tomów około 5000, oraz zbiory archeologiczny, etnograficzny i ornitologiczny. Zasługują również na uwagę gabinet fizyczny tudzież zbiór rzeźb marmurowych i malowideł, zdobiących sale, biblioteki i pokoje mieszkalne. Teka Wileńska O zamkach Dr. Ludkiewicza; monogr. Birże E. Tyszk. Petersburg, r. 1869 str. 168 in 8vo; Starożytna Polska III, 453 459; Siemienow Słownik geogr. stat. I, 259. Ten ostatni co do obszaru Birż nader błędne podaje cyfry; Birże, pow. poniewieski, st. poczt. , połączona traktem z Poniewieża wiorst 62 na Poswol w. 26 i Pompiany w. 40. Od Kowna w. 193 i pół. Birżule, jez. w pow. telszewskim, 6 w. dł. , do 4 w. szer. , daje początek rzece Wyrwicie, przyjmuje strumienie Guszrę, Gowiją i Nikocze. Birżuny, włość niegdyś lenna Brzozowskich, pow. nowoaleksandrowski, gub. kowieńska, parafia sołocka, dziś własność rządowa. Birżyniany, dwór prywatny w powiecie szawelskim, nad Wyrwitą, o 8 wiorst od Szawel. Bischburg, Bischofsburg ob. Bischdorf, ob. Biskupice i Biskupiczki. Bischdorf niem. , dobra, pow. reszelski, ze st. p. , 150 mk. Bischke, ob. Byszki. Bischofsburg, ob. Biskupiec na Warmii Bischofskoppe, ob. Biskupia kopa. Bischofsheide, ob. Biskupice. Bischofstein, ob. Bisztynek. Bischofsthal, ob. Tuczkowo, Tuszkowo. Bischofswalde, ob. Biskupnica i Kiełpinek. Bischofswerder, ob. Biskupiec na Oberlądzie. Bischwalde, ob. Biszwałd. Bischwitz, ob. Biskupice. Bise, ob. Pyża. Bisenz, ob. Bzeniec. Biska Wólka, ob. Biszcza. Biskowice z przys. Rudno, wieś, powiat Samborski, nad Strwiążem, o pół mili na północ od Sambora, przy kolei żelaznej Naddniestrzańskiej, między Nadybami a Samborem. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 672, łąk i ogrodów 54, pastwisk 114 m. ; posiadłość mniejsza roli ornej 1496, łąk i ogr. 354, pastwisk 335 m. Ludności rzym, katol. Birże litewskie Birże Birżule Birżuny Birżyniany Bischburg Bischdorf Bischke Bischofsburg Bischofskoppe Bischofsheide Bischofstein Bischofsthal Bischofswalde Bischofswerder Bischwalde Bischwitz Bise Bisenz Biska Wólka Biskowice