nickich; w wieku zaś XIV jako wś należał od Wiesiołowskich. Po śmierci Branickiego pozostała wdowa bezdzietna. Sukcesorowie Branickiego Jan, Feliks hr. Potoccy i Maryanna z Potockich hr. Mostowska w r. 1802 sprzedali dobra białostockie, to jest B. z pałacem i 5 wiosek, królowi pruskiemu za 270, 970 talarów; że zaś wdowa Branicka miała dożywocie, więc król pruski dopiero po jej śmierci mógł wejść w posiadanie dóbr B. Stało się jednak, że Branicka przeżyła rządy pruskie, trwające od r. 1794 do 1807 i w czasie których B. był miastem kameralnem. Po jej śmierci wpomniani wyżej sukcesorowie, za zgrodą króla pruskiego, sprzedali za tęż samą summę dobra B. cesarzowi Aleksandrowi I w r. 1809. Ponieważ jednak na dobrach tych hetman Branicki uczynił dla rożnych instytucyj i osób zapisy, a w ich liczbie na fundusz edukacyjny talarów 51. 777, duchowny tal. 30, 844, ziemi bielskiej 15591 etc, przeto po strąceniu takowych z procentami, sprzedający otrzymali tal. 97, 321. Od pokoju tylżyckiego przyłączony do Rossyi, B. do r. 1842 był miastem obwodowem, a odtąd powiatowem. Pamiętny także długą chorobą Augusta II i nadniszczony pożarem w r. 1753 Echard a Dykcyonarz z r. 1782. Kiedy Aleksander I przejeżdżał przez B. , miejscowość tak mu się podobała, iż ją na letnią rezydencyą przeznaczył, asygnując zarazem na drobne naprawy rs. 2, 000. Wyznaczona w tym celu komisya zanadto uprzątała wszystkie cenne ruchomości i zabytki, tak, że cesarz, uwiadomiony o takiem spełnianiu swej woli, wyznaczy inną komisyą. Ale i teraz nie obyło się bez nadużyć. Pomiędzy innemi faktami przytaczają, że np. wielką, kosztowną zasłonę teatralną, z powodu niemożności przetransportowania, pocięto na 4 części i sprzedano przez żydów do Anglii. Pousuwano posągi, powyrywano posadzki. W końcu zdjęto dach miedziany, zastąpiwszy go żelaznym, odmiennego płaskiego kształtu; podczas tej zmiany dworzec przez całą zimę stał bez dachu. Kiedy cesarz powtórnie zjechał do B. w celu zamieszkania pałacu, zastał wszystko tak zrujnowane, że pierwotnej myśli swojej zaniechać musiał. Za czasów hetmańskich gospodarstwo w B. prowadzone było bardzo umiejętnie i korzystnie, i pomimo całej wystawności, rozchód był zawsze z dochodem w zgodzie. Pozostałe, systematycznie i bardzo porządnie prowadzone rejestra gospodarskie, wymownie o tern świadczą. W okolicach B. istniały różne piękne ogrody z altanami i pałacykami np. na Wysokim Stoczku, w Bażantarni, w Pstrągami, gdzie pstrągi i bażanty dla pańskiego stołu i na sprzedaż dla zysku hodowano. W Choroszczy, o 2 mile na zachód od B. nad Narwią, stał piękny pałacyk w stylu rococo zbudowany, wodą oblany, śród wielkiego parku, stawów, kanałów i wysp; dwa małe pawilony piętrowe i dwie takież oficyny wielkich rozmiarów przeznaczone były dla gości, służby i dla ogromnej kuchni, gdzie, między innemi, istniał komin rozmiarów olbrzymich dla pieczenia całych wołów. Przez B. przepływa rzeczka Biała, formująca w środku miasta dosyć duży staw. Ponieważ fabryki po większej części leżą nad tą rzeką i odchody do niej wpuszczają, jest ona tedy nadzwyczaj błotnista i smrodliwa. Ulice dawniejsze zabudowane są dosyć porządnie, kamienicami parterowemi i piętrowemi, mianowicie Warszawska, Lipowa, Niemiecka; rynek w środku z bazarem i wieżą zegarową, wybudowaną przez hetmanowe. Pokaźniejszemi ulicami jeszcze są Wasilkowska, Kleindorf nad stawem, gdzie mieszkali dawniej czescy muzykanci hetmańscy. Nowowznoszące się ulice są ciasne, krzywe, cuchnące; domki lub fabryczki drewniane stawiają się bez planu i porządku, jak się komu podoba. Główne budynki, oprócz dworca hetmańskiego dom sierót, tak zwany prijut, dawniej mieszkania oficyalistów hetmańskich; dom zajezdny po Potockich, w rodzaju pałacyku w Choroszczy, przy ulicy niemieckiej. Parafialny kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P. , założony w r. 1584 przez marszałka Piotra Wiesiołowskiego. . Kaplice w instytucie panien i na cmentarzu. Parafia katolicka dekanatu białostockiego ma dusz 12180. Filia w Supraślu, dawniej w Janopolu. Dekanat białostocki dyecezyi wileńskiej ma parafij 15 B. , Goniądz, Jasionówka, Trzciany, Dolistów, Knyszyn, Turośń, Choroszcza, Giełczyn, Juchnowicze, Kalinówka, Niewodnica, Dobrzyniew, Suraż, Zabłudów; wiernych 70, 118. Ratusz wyniesiony na 564 stopy nad poz. morza, kościół na 458 stóp. Parafia ewang. B. obejmuje powiaty białostocki, bielski, sokólski dusz 3315 r. 1857; kościół prawosławny 1, 2 synagogi, żydowskich domów modlitwy i szkół 16 Z innych zahudowań wyróżniają się jeszcze odwach i bazar. Domów zajezdnych, brudnych, podrzędnych, wielka ilość. Większych rozmiarów są GrandHotel i Hotel europejski; koszary, szpitale wojenny, powiatowy, żydowski; bank wzajemnego kredytu, filia banku handlowego wileńskiego i t. p. Fabryk różnych kortów w mieście i na przedmieściach znaczniejszych i okolicy 16, mianowicie kortownie Ribbert i Jakoby 250 robotników, Commichau 380, F. H. Philipp 150, C. H. Philipp 150, F. T. Timofiejew 200, F. Severin 48, F. Richter, H. Pinagel, C. Krause, Balde et Sieger 150; przędzalnie i tkalnie A. Surazki, N. Surazki, A. Słonimski, S. Jesionowski; apretura E. Kramm; fabryka kapeluszy od r. 1876 Braimeck et Voss. W roku 1878 1 stycznia w B. liczono ludności ogółem 34506 dusz, mianowiciemężczyzn 19009, kobiet 15497, w tej liczbie ludności niestałej i wojska płci męzkiej 3680, żeńskiej 1445 wojska 950. Podług wyznań prawosław. 5185 m. 3014, k. 2171, katol. 3084 m. 1674, k. 1414, ewang. 5560 3054 m. , k. 2506, izrael. 20365 m. 10961, k. 9404, mahomet. 312 m. 306, k. 6. Co do przemysłu i handlu w obecnym czasie dodać jeszcze wypada, że po wsiach okolicznych wszędzie fabrykują surowe korty, choć na 1 4 krosnach, oddając surowy wyrób do dalszej przeróbki w mieście. Obrót handlowy B. i jego okolic w ciągu jednego półrocza wynosił koleją warszawskopeterb. wywóz 2, 146, 800 pud. , wartości rs. 28, 174, 600; przywóz 4664200 pud. , wartości rs. 14, 613, 300; zatem traci B. przerabiając surowe materyały pud. 2, 517, 400, pozostałe zaś 2, 146, 800 pud. nabierają przez przeróbkę większej wartości o rs. 13, 561, 300, czyli, że w ciągu całego roku B. zyskuje rubli 27, 122, 600. Obrót koleją grajewskobrzeską w przybliżeniu o połowę mniejszy. Zakłady naukowe szkoła realna uczniów do 200, instytut uczennic 125. Dla zestawienia i porównania podajemy podług Siemienowa cyfry z roku 1860 mieszkańców 16544 w tej liczbie mężczyzn 8146 kupców 386, mieszczan 12, 544, rzemieślników cechowych 1680; podług wyznań prawosł. 643, katol. 3887, ewang. 713, izraelitów 11288, mahomet. 13. W tymże r. 1860 było cerkwi prawosł. 1, kościół katolicki 1 i 3 kaplice; kościół ewang. 1, synagogi 2; domów modlitwy i szkół izrael. chederów 16; domów 819 181 murowanych; sklepów 164, szpital miejski, więzienie, gimnazyum 4 klasy podzielone na dwa oddziały, instytut córek szlacheckich i szkoła żydowska. W r. 1860 dochody miejskie wynosiły 10, 609. rs. Wedle sprawozdań za tenże rok 1860 w mieście znajdowało się fabryk sukiennych 3, w których wyrobiono sukna za rs. 32, 775; przędzalni bawełny 2, wartość produkcyi rs. 9320; wełn. 5, wartość produkcyi rs, 201, 620; wytapialni łoju 2; w. p. rs. 4942; garbarnia 1, w. p. rs. 12425; browar małych rozmiarów 1, olejarni 2 i mydlarni 3. Robotników w tych zakładach pracowało około 500; rzemieślników 741 417 majstrów. W ogóle B. pod względem handlowym ma znaczenie ważne. Kupcy prowadzą handel zbożem, drzewem i wyrobami przemysłu rękodzielniczego; targi odbywają się 2 razy w tygodniu, jarmark 24 czerwca, na który dowożą wyłącznie płody i wyroby wiejskie, przypędzają konie i bydło. B. łączył się niegdyś z Warszawą traktem pocztowym 26 mil długim Złotoryja, Tykocin, Mężenin, Zambrów, Ostrów, Budy, Wyszków, Serock, Nowydwór, Jabłonna. B. przyłączony do Rossyi od pokoju tylżyckiego, tworzył tak zwany obwód B. rozdzielony w r. 1808 na 4 powiaty B. , bialski, sokolski i drohiczyński, i istniał do r. 1842, w którym wcielono go do gub. grodzieńskiej i B. został miastem powiat. Białostocki powiat w zachodniej części gub. grodzieńskiej zajmuje przestrzeni 50 mil czyli 2427 wiorst kw. Siemienow; 2552 wiorst kw. Strelbicki, a wedle danych urzędowych na rok 1878 Pamiatnaja kniżka grod. gub. 264791 dzies. kw. , w tej liczbie 14633 własności rządowej i 49456 lasów. Wedle tychże danych urzędowych ludność 126400 dusz, t. j. 50 na 1 wiorstę kw. Fabryk sukna 4, wartość produkcyi 46126 rs. ; kortów 23 produkujących za 1363950 rs. ; sukna i kortów 44, produkujących za 1768316 1 2 rs. ; wyrobów wełnianych 10, produkujących za 445530 rs. ; kapeluszy 1, produkująca za 36000; flaneli 6, produkujących za 37800 rs. ; przędzalni 2, produkujących za 8700 rs. ; tytuniu 2, produkujących za 26200 rs. ; wódek 11, produkujących za 82801 rs. ; browarów 15, produkujących za 117000 rs. ; farbiarni 4, produkujących za 45000 rs. ; mydlarni i świec 2, produkujących za 15491 rs. ; garbarni 6, produkujących za 5932 rs. ; hut szklan. 1 produkująca za 25000 rs. ; cegielni 9, produkujących za 15000 rs. ; gisernia 1, produkująca za 48763 rs. Miejscowości fabryczne B. , Supraśl, Michałowo, Gródek, Choroszcza, Dojlidy, Królowy Most, Skorupy, Nowosiołki, Żółtki, Krzywa, Topole, Wasilków. Najstarszą kortownią jest zakład w Topolach Łyszczyńskich, istnieje bowiem od roku 1826; następnie kortownią Oskragiełłów Moesów w Choroszczy z r. 1846. W pobliżu Choroszczy w Nowosiołkach prowadzi p. Alfred Oskragiełło Moes wysoko postępowe gospodarstwo. Browar jego wyrabia 60, 000 wiader piwa bawarskiego przedniego gatunku rocznie. Drugi browar parowy jest w Dojlidach; trzeci mało znaczący w B. Powiat B. dzieli się na trzy stany Zabłudowo, Starosielce, Goniądz i 11 gmin. W r. 1857 liczyło się tu 10 gmin wiejskich; 216 wsi, 12408 włościan mężczyzn, 98 obywateli ziemskich, izraelitów 16232, synagog 10, domów modlitwy 24; mahomet. 56, ewang. 2381. O osadnikach niemcach w pow. B. dosyć szczegółowo wspomina Klaus w dziele rosyjsskiem p. t. Nasze Kolonie Petersburg 1869. Powiat b. ma ze wszystkich powiatów gub. grodzieńskiej najmniej miejscowości zaludnionych, bo tylko 477, ale gęstość jego zaludnienia wyższa aniżeli powiatu Słonimskiego, który ma miejsc zaludnionych 1035. Wszystkie parafie katol. pow. białostockiego tworzą jeden dek. tegoż nazwiska, ob. wyżej; prawosławny zaś dek. białostocki ma 11 parafij, wiernych liczy 11, 025 rok 1857. Powierzchnia powiatu B. cała prawie równa i nizka, szczególnie południowa. Rzeki Narew i Biebrza odgraniczają całą zachodnią część powiatu od

Białystok