Berczalia, ob. Janowce. Berda, potok, wypływa w obr. gm. Hutara w pow. stryjskim na wschodnim stoku góry Łysej 1199 m. w Beskidzie lesistym, płynie debrami na wschód i po przeszło ćwierć milowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Wądrówki, w dolnym biegu Hołowczanką zwanej, dopływu Oporu, wpadającego do Stryja. Br. G. Berdawszczyzna. ob. Berdowszczyzna. Berdechów, 1 wś, pow. grybowski, o półtora kil. od Bobowy, w par. Bobowa. 2. B. , Stróżny, wś, pow. grybowski, o 7 kil. od Grybowa, w par. rz. katolickiej Limanów. 3. B. , wś, i Berdikau, kol. niemiecka, pow. jaworowski, par. rz. katolicka Bruchnal, gr. katolicka Podłuby, o 13 kil. od Jaworowa. 4. B. , ob. Zaleszany, 5. B ob. Chorzelów. 6. B. , ob. Jawornik. Berdiańsk, miasto portowe i powiatowe, gub. tauryckiej, 4608 mieszkańców, 1799 w. od Petersburga, a 443 od miasta gubernialnego odległe. Bank, stacya pocztowa i przystań statków parowych. Berdo, ob. Łukowo Berdo. Berdo, potok w obrębie gm. Jasienicy zam kowej w pow. Turka w Galicyi. Powstaje z połączenia dwóch znacznych potoków gór skich Wołosianki wielkiej i małej, w tejże gm. Płynie krętem łożyskiem i uchodzi na niwie sułtanowskiej do potoku Rozłucza noszącego w dolnym biegu swym nazwę Jasienicy, do pływu Dniestru. Br. G. Berdowicze, wś, pow. słonimski, posiada wielką pasiekę. Berdówka, okrąg wiejski w gm. Lida, pow. lidzki, liczy nast. wsie Sliże, Mielesze, Wołkowce, Chorążowce, Gimbuty, Sugajły, Paszki, Lewasze, Tokary. Berdowszczyzna, Berdawszczyzna wś, pow. oszmiański, ma kaplicę katol. parafii Gieranony. Berduny, wś, pow. piński, miała kaplicę katolicką parafii Pińsk. Berdyański, potok górski, wypływa ze źródlisk leśnych u stóp góry Falowy 958 m. w Beskidzie lesistym, w obr. gm. Buka w pow. Lisko, płynie łąkami leśnemi na północ i po ćwiercmilowym biegu powyżej folwarku buckiego uchodzi do Solinki dopływu Sanu. Berdychów, 1. wieś, pow. krotoszyński. 7 dm. , 57 mk. , 42 ew. , 15 kat. , 6 analf. 2. B. , folw. , pow. krotoszyński, ob. Borzęciczki Radeny. Berdychowo 1. wieś, pow. poznański, ob. Poznań. 2. B. , osada, pow. obornicki, ob. Uścikowskie olędry. 3. B. , folw. , pow. wschowski, ob. Osieczna Storchnest. 4. B. , osada, pow. wschowski, ob. Świerczyna. Berdyczów, nad rz. Hnyłopiatem, od r. 1846 miasto powiatowe gub. kijowskiej, niegdyś położone na samej granicznej krawędzi póli lasów, pod 49 54 szer. g. i 46 15 dł. geogr. Przenieśmy się wstecz o cztery i pół wieków a ujrzymy, że cała okolica gdzie dziś leży Berdyczów, po zniszczeniu Mongołów była nader pustą i leśną. Owóż w 1430 r. , lub nieco później, w. ks. lit. Świdrygiełło, nadał za zasługi całą tę bezludną pustkę nad rz. Piatem i Hujwą Kalenikowi, namiestnikowi puty welskiemu i zwinogrodzkiemu, protoplaście domu Tyszkiewiczów, który był u niego za głowę do rady, za prawicę do wojny Arch. JugoZapad. Rusi, część 6. t. I, str. 229 i Andrz. Pożarski, Annibal ad port. Vladimirus. Ale Berdyczowa w tych rozległych ustronnych i dzikich obszarach jeszcze nie było, i dopiero potem, według ustnego utrzymującego się podania, w miejscu, gdzie dziś leży Berdyczów, stanął futor, który w dzikiem ustroniu, śród zarośli i wody, zbudował był sobie poddany dóbr tych nazwiskiem Berdycz, od którego osada później tu zaludniona została nazwaną Berdyczowem. Dziedzicami tej osady byli już wnukowie wyżej wspomnionego KalenikaTyszkiewicza, którzy się przezwali od syna tegoż a ojca swego Tymoteusza czyli Tyszka. Osada ta, w hojnie od przyrodzenia uposażonej krainie, rychło się też jęła zapełniać ludnością, ale w 1483 r. , za najazdu Mengligireja, gdy w całym kraju lała się krew potokami, paliły się sioła opuszczone przez mieszkańców, tedy i Berdyczow spotkała ta kolej; tak Berdyczow jak i wszystkie dobra Tyszkiewiczowskie, w dziką, bez wsi i ludzi zamieniły się pustynię. Najdawniejszy ślad piśmienny, tyczący się Berdyczowa, jest popis zamku żytomierskiego z 1545 r. , który wyraża, że poddani z pustych dóbr Tyszkiewiczowskich ze Słobodyszcz, Czortolis dziś Puliny z Bernawki dziś Białopola i z Berdyczowa po najeździe Mengligireja długi czas w horodniach na zamku w Żytomierzu się chowali. Ciż poddani z Berdyczowa mówi tenże popis powinni byli chodzić do zamku Żytomierskiego na stróżę i kłykanie w nocy. Druga również z tego czasu o Berdyczowie zachodzi wzmianka w akcie rozgraniczenia w. ks. lit. od korony w 1546 r. , w którym powiedziano jest, że grunta Berdyczowa pp. Kalenikowiczów, a teraz p. Wasyla Tyszkiewicza, rociągały się aż do Chmielnika Limites str. 193. Około 1561 r. umarł Wasyl Tyszkiewicz, woj. podlaski, star. miński, i dobra swe otczyznę i dziedziznę t. j. Berdyczów, Słobodyszcze i Czortolisy legował synom swoim Jerzemu i Kalenikowi, oraz wnukowi Konstantemu testament jego. W inwentarzu dóbr Tyszkiewiczowskich z 1593 r. czytamy Miasto nowo osiadłe Berdyczów, w położeniu nad rz. Piatem, które JM Fedor Tyszkiewicz niedawno swoim własnym kosztem i nakładem osadził, w którym podymiu osiadłego sto czterdzieście, z których żadnych powinności nie masz, według nadania wolności za listem jegomościnym; jako to w tym liście nadanym wolnościach onych szyrzej opisuje. W tern miasteczku zamek na horodyszczu poczęty budować się, w którym zamku budowanie naprzód wieża nad wały zbudowana; w tejże wieży świetlica, w ścienie świetełki cztery, horodni sześć, na górze sala zbudowana wielka, piekarnia, sieni, świetełki naprzeciwko świetełki dwie sieni i komora, w bok sieni naprzeciwko wieży poczęto budować i niedobudowano a naostatek horodyszcze ostrogiem obstawiono; w koło zameczku przygrodek ostrogiem obmurowano. Pod zamkiem na rzece Piatu grobla zasypana, staw zajęty i młyn zbudowany, w którym młynie kół cztery, dwie mącznych, trzecia stępna a czwarty folusz, który młyn pierwszy raz tego roku 1599 sic Jegomość żydowi zaarendował, z mytem pogrobelnem, od woza nakładnego po groszu, za sto kóp na rok, a inszego pożytku i przychodu więcej nie masz; szynków miasteczka od wszelakiej sic wolny, jakoż i list nadania wolności na 12 lat, od jegomości dany pokazywali mnie, z którego do Jegomości i kopią przezemnie dali folwarku do tego zamku i miasteczka Berdyczowa na Jegomości nie masz Arch. JZR część 6 t. I str. 227. Ten tu wspomniony dziedzic Berdyczowa, byłto Fedor Fyderyk Tyszkiewicz, woj. nowogrodzki, syn Teodora a wnuk Wasyla wyżej pomienionego, Tyszkiewiczów. Od Fryderyka Tyszkiewicza przeszedł następnie B. do syna tegoż Janusza wprzódy starosty żytomirskiego, potem woj. kijowskiego. Ten Janusz Tyszkiewicz gdy był w niewoli tatarskiej tam przez sen mu się zdawało, iż stał w kaplicy, gdzie matki z życia zeszłej, ciało spoczywało i nad ołtarzem tamże wystawionym, matkę niby stojącą zobaczył, temi do niego mówiącą słowy Synu Januszu, ty twierdzę przez żadne nigdy niedobytą wieki masz wystawić; jakoż wkrótce potem wyzwolony cudownie z niewoli, w której się znajdował między r. 1626 i 1627 za Zygmunta III, stosownie do zrobionego ślubu, w 1630 r. dnia 19 lipca, w trybunale lubelskim czyni zapis, mocą którego oddaje plac w m. Berdyczowie, gdzie stał zamek na stoku góry od strony rzeki, stromym i nieprzystępnym, z całą jego cyrkumferencyą na kościół i klasztor 00. karmelitów bosych, ze wsią Skryhylówką i z 1500 ZP dwiema ratami wypłacać się mających. W skutek tego 1634 r. d. 2 marca Andrzej Szołdrski, biskup kijowski, położył pierwszy kamień na fundament dolnego kościoła pod nazwą Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi, św. Michała Arch. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, po ukończeniu którego fundator przeniósł tam obraz Najśw. Panny Maryi piastującej na lewej ręce P. Jezusa, malowany na płótnie i przybity na cyprysowej desce, oddawna w domu jego przechowywany. Odtąd miejsce to staje się głośnem, obraz słynie cudami, a klasztor otoczony wałem, z mostem zwodzonym i uzbrojony w armaty, osadzony garnizonem, stanowi twierdzę na pograniczach cywilizacyi od tatarów i kozaków. Tymczasem nadeszły czasy wojen kozackich, i Berdyczow stojąc na drodze zagonów nieprzyjacielskich, został nawiedzony wojną i wszelkiemi jej następstwami. W 1648 9 i 53 r. miasto to wraz kościołem i klasztorem OO. karmelitów stało się pastwą niszczącej ręki tatarów i kozaków. Ale nareszcie, po nawale klęk spadłych na kraj, gdy po traktacie hadziackim zaledwie się pokój był rozświecił i gdy w 1663 wróciła szlachta do opuszczonych swych dóbr, wrócili też nie rachując już na nowe prześladowanie i karmelici do swego pustkami stojącego klasztoru i miasta. Tymczasem sukcesorowie Janusza Tyszkiewicza, założyciela ich klasztoru Janusz zszedł z tego świata w 1649 r. , żałując zapisów przez niego zrobionych, chcieli się pozbyć karmelitów. Radziby byli, żeby to zrobić przez kozaków, i namawiali do napaści będących w Berdyczowie kozaków, pierwej hetmana ich, potem pułkownika jego Ordę. Obadwa się do tego nie dali skłonić i nie chcieli gnębić zakonników i miejsca poświęconego Wtedy sami się Tyszkiewicze puścili na bezprawia; w 1684 r. d. 19 marca, komisarz berdyczowski Świderski i komendant Michał Grabowski, oficerowie i żołnierze starosty poznańskiego, napadli na klasztor i kościół złupili. We dwa lata później drugi komisarz Puchaczewski, z dragonia Tyszkiewiczów włamał się do klasztoru, zakonników wygnał. Karmelici więc znowu wynieśli się z Berdyczowa i o krzywdy swoje rozpoczęli proces, który się wlókł długo. Ale około tego czasu w 1687 r. Teresa Tyszkiewiczówna, krajczanka lit. , wyniosła Berdyczów z imienia Tyszkiewiczów przez wyjście za mąż za Krzysztofa Zawiszę, woj. mińskiego, który tu często z Litwy przyjeżdżał. Dobra berdyczowskie stały pustkami smutnemi, i Zawisza, objeżdżając tę pustą Arabią, jak się sam wyraża, na stepach przyległych Rerdyczowu bił łosie i niedźwiedzie. Za jego rządów stanął w Berdyczowie dwór, który dla ścisłego zamknięcia obwodowym wałem zamkiem nazywano. W 1703 r. wszczęły się na Ukrainie niepokoje z powodu buntu Paleja, i kozacy, napadłszy niespodzianie na pułkownika Ruszczyca i Jakóba Potockiego, stojących obozem pod Berdyczowem. w Dębinie pod Ryszkowcami, znieśli ich ze szczętem. W 1704 zaś roku hetman Mazepa, schwytawszy Paleja, uwięził go w berdyczowskim podziemnym kościele, którego oddział jeden nazywa się dotąd Berczalia Berczalia Berda Berdawszczyzna Berdechów Berdiańsk Berdo Berdowicze Berdówka Berdowszczyzna Berduny Berdyański Berdychów Berdychowo Berdyczów