II III jątkiem, silni klientelą szlachecką, pomiędzy sobą związani pokrewieństwem i wspólnością interesów, wywierają oni, szczególniej od drugiej połowy XVI. w., wpływ przeważny na losy państwa i całego narodu. Ażeby te wpływy poznać dokładnie i ocenić należycie, ażeby odróżnić to co było poczęte z miłości dobra publicznego od tego, co się działo z prywatnych, częstokroć samolubnych pobudek, na to nie wystarczają ani dyaryusze sejmowe, skąpe zwykle i stronniczem kreślone piórem, ani pamiętniki współczesne, ani wreszcie pomącone a często bałamutne podania źle poinformowanych kronikarzy. Pozostaje jedno, jedyne rzecby można poważne źródło poufnych korespondencyj, które częściowo zaledwie wydane na widok publiczny, spoczywają przeważnie w głębi archiwów prywatnych. Z prawdziwą też radością powitaliśmy rękopis ś. p. B. M. Szyszki, spodziewając się znaleść w nim materyał obfity dla historyi współczesnej. Nadzieja nie zawiodła nas wcale. Archiwum domu Radziwiłłowskiego podaje rzeczy wiście nietylko wiele szczegółów nieznanych do historyi politycznej Polski, ale co ważniejsza, rzuca światło nowe na charaktery ludzi stojących u steru rządu, pozwala nam wnikać w zakulisowe intrygi i zabiegi stronnictw, odsłania tajniki życia familijnego możnych rodzin i roztacza przed oczyma naszemi obraz stosunków społecznych tem cenniejszy i prawdziwszy, gdy piszący poufnie, nie mieli powodu osłaniać płaszczem tajemnicy lub przekształcać tego na co własnemi spoglądali oczyma i co po części było dziełem ich rąk własnych. Przedewszystkiem odnosi się ta korespondencya do stosunków Radziwiłłowskiej rodziny a rozpoczyna się z rokiem 1571 (Iszy list kcia Sierotki) tj. wtedy, gdy potęga i znaczenie tego domu w pełnym znajdowały się rozkwicie. Około spraw Radziwiłłowskiego domu więc obraca się głównie wątek tych listów, ale jak rodzina ta piastuje wszystkie ważniejsze dygnitarstwa na Litwie a nawet i w Koronie na senatorskich zasiada krzesłach, jak za Stefana Batorego jest przedmiotem szczególniejszej łaski monarszej, tak też i to wszystko, co się jej stosunków dotyczy, jest tem samem już częścią historyi całego państwa. Są tam szczegóły mało znane i bardzo ciekawe, jak plan unii pomiędzy Polską a Moskwą (str. 26), kandydatura para Fiedora na tron Polski po śmierci Stefana Batorego (str. 32 i 34), projekt wytępienia Tatarów i Kozaków (str. 116), ważne przyczynki do charakterystyki króla Zygmunta III. i królowej Anny Jagiellonki (str. 192 i 194), wreszcie wiadomości o ostatnich chwilach Stefana Batorego (str. 184—186), o rokoszu Zebrzydowskiego (237 — 246) i o rozterkach pomiędzy Krzysztofem II.