Analecta Romana quae historiam Poloniae saec. XVI illustrant ex archivis et bibliothecis excerpta / edidit loseph Korzeniowski. Krakow : nakł. Akademii Umiejętnosci, 1894. [4], LXIV, 357, [1]s. ; 26 cm. (Scriptores Rerum Polonicarum ; t. 15) (Wydawnictwa Komisyi Hist. Akademii Umiejętnosci w Krakowie ; nr 53) Indeksy. Tekst łac. i wł. BUW 4.27.9.32. [15] EDITIONUM COLLEGII HISTORICl ACADEMIAE LIT. CRAC. N. 53. SCRIPTORES RERUM P0L0NICARUM. TOMUS XV Continet: ANALECTA ROMANA. PISARZE DZIEJÓW POLSKICH. TOM XV Zawiera: ANALEKTA RZYMSKIE. KRAKÓW. NAKŁADEM AKADEMII UMIETETNOŚCI. SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ. 1894. EDITIONUM COLLEGII HISTORICI ACADEMIAE LITTERARUM CRACOVIENSIS Nr 53. SCRIPTORES RERUM POLONICARUM. TOMUS XV. Continet: ANALECTA ROMANA. CRACOVIAE SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM CRACOVIENSIS. APUD BIBLIOPOLAM SOCIETATIS LIBRARIAE POLONICAE. 1894. WYDAWNICTWA KOMISYl HIST. AKADEMII UMIEJĘTNOSCI W KRAKOWIE Nr 53. ANALECTA ROMANA QUAE HISTORIAM POLONIAE SAEC. XVI ILLUSTRANT EX ARCHIVIS ET BIBLIOTHECIS EXCERPTA EDIDIT Dr IOSEPH KORZENIOWSKI. W KRAKOWIE NAKŁADEM AKADEMII UMIEJlĘTNOSCI, SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ. 1894. CRACOVIAE TYPIS LADISLAI LUDOVICI ANCZYC ET SOCIORUM, provisore Ioanne Gadowski. 1889 — 1894. CATALOGUS ACTORUM ET DOCUMENTORUM RES GESTAS POLONIAE ILLUSTRANTIUM QUAE EX CODICIBUS MANU SCRIPTIS IN TABULARIIS ET BIBLIOTHECIS ITALICIS SERVATIS EXPEDITIONIS ROMANAE CURA MDCCCLXXXVI — MDCCCLXXXVIII DEPROMPTA SUNT. Fontium res Polonicas illustrantium, quorum catalogum nunc proponimus, corpus duorum annorum spatio et labore compositum est per socios ac participes itineris Italici a viro doctissimo professore Stanislao Smolka a. MDCCCLXXXVI instructi, ad Italiae archiva atque bibliothecas pervestigandas suscepti. Attamen in vastum laborum campum descendentes habuimus certe vetustiora indicia, quae viam nobis et rationem commonstrarent, non caruimus exemplis virorum , qui in Italiae thesauris eruendis operam consumpserant. Si igitur recentissima expeditio Italica magna praeda onerata domum rediit optimosque laboris sui cepit reportavitque fructus, id gratis animis ad eos referemus, quorum vestigia saepius sumus secuti. Archiw. kom. biat. t. VI. I Ante omnes nominandus est Ioannes Albertrandi, 1796 Episcopus Zenopolitanus i. p. i. atque praeses Regiae Litterarum Societatis Varsaviensis, qui Romae in fontes rerum Polonicarum diligentissime inquisivit. Per triennium enim integrum 1782—1785 occupatus erat in bibliothecis Romanis excutiendis, a Stanislao Augusto Poloniae Rege ad materiam congerendam missus, ut Adamo Naruszewicz, qui eiusdem Regis iussu historiam Poloniae critica ratione non neglecta enarraturus erat, idonea praeberet documenta. Sed verissimum illud: habent sua fata libelli! Exemplaria enim ab Albertrandio descripta non uno hodie inveniuntur loco, sed unaquaeque fere maior bibliotheca particulam eorum aliquam exhibet: maximus autem numerus collectioni, cui nomen est Corporis Naruszeviciani, adiectus incolumis fere in Museo principum Czartoryski Cracoviae asservatur. ×áëęÝíôĺńďň Conspectus vero eorum, quae in itineribus suis invenit, in excellentissimo eius libro manu scripto: «Iter Italicum et Suecicum»1) inscripto exhibetur. In quo libello diligentissimum omnium documentorum indicem invenimus, quae in bibliothecis: Vaticana, Collegii Romani Soc. Iesu, principum Albani, Barberini, Chigi, Corsini, Neapolitanis, Genuensique gentis Fieschi di Lavagna descripsit aut viderat. Hodie quidem multa documenta, quae Albertrandius eruit atque descripsit, ne XaXttsvtspog quidem alter invenire queat: copiosissima enim, ut ab ea incipiam, Collegii Romani bibliotheca non tota aditu patet, plurimi ex bibliotheca principum Albani codices venditi sunt, bibliotheca autem domus Fieschi di Lavagna prorsus evanuit. Itaque posteriores, qui Poloniae cum Curia Romana necessitudines aut historiam ecclesiasticam Poloniae illustrabant fontesque ipsos edebant, Albertrandii nisi sunt auctoritate, Praetermissis aliis proferre liceat Nicolaum Malinowski, qui epistulas Ioannis Francisci Commendone Eppi. Zacynthi Nuntiique S. Sedis Apostolicae in Polonia 2), Eduardum Rykaczewski, qui Relationes Nuntiorum Apostolicorum 3) ediderunt. Decem lustris post Ioannem Albertrandi alius vir doctus optimeque de litteris meritus Alexander de comitibus Przezdziecki bonae frugis libellum composuit s. t.: «Wiadomość bibliograficzna o rekopismach zawierajacych w sobie rzeczy polskie przejrzanych po niektorych bibliotekach i archiwach zagranicznych w latach 1846—1849» 4). In quo libro studia 1) Museum principum Czartoryski Gracoviense, codd. MSS. 2418. 2) „Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta..." Vilnae 1851, duo voll. 3) „Relacye Nuncyuszów Apostolskich i innych osób w Polsce od r. 1548 do 1690". Berolini et Posnaniae 1864, duo volj. 4) Varsoviae, 1850. eius in extraneis bibliothecis imprimis Italicis pervestigandis collocata describuntur eorumque fructus proponuntur. Przezdziecki tamen nullum exemplariutn corpus colligere conatus est, sed omnia, quae invenisset, dummodo ad res Polonicas spectarent, breviter commemorabat. Cum autem Albertrandii vestigia premeret, saepius eadem perstrinxit, ita ut ex recentiore libro supplementa quaedam illius vetustioris redundent. Alexander enim Przezdziecki alia quoque archiva et bibliothecas Romanas, quae Albertrandio non innotuerunt, adiit, ut Secretum S. Sedis Apostolicae tabularium, Archivum S. Isidori, bibliothecam Casanatensem, Vallicellanam, alias. Cum haec igitur ex Polonicis, quae in Italia inveniuntur, nota iam nobis essent, accidit, ut Leo PP. XIII Pont. Max. litterarum amore adductus maxima cum liberalitate in usum omnium communem Archivum Vaticanum aperiret, ubi insignissimi atque copiosissimi fontes ad Europaeam historiam spectantes post hominum memoriam asservantur. Quae res magno viro ac sapiente dignissima luculenter declarat Leonem Pontificem gravibus negotiis et temporum iniquitate oppressum nihilominus litterarum curam non abiecisse. Quo facto Polonicorum quoque historicorum conversi sunt oculi in hunc verum praeteritorum aevorum thesaurum; qui tamen thesauri non potuerunt statim et subito arripi neque exhauriri. Primus, cui rem temptare contigit, fuit Theodorus Wierzbowski, qui ut materiam ad libros de Iacobo Uchanski Archiepiscopo Gnesnensi, Christophoro Warszewicki, Vincentio Laureo Eppo. Montis regalis Nuntio, Andrea Dudith Sbardellato Eppo. Quinque ecclesiarum edendos colligeret, Romam migravit investigationesque in Archivo Vaticano nec non in aliis Romanis Italicisque archivis atque bibliothecis instituit, de quibus studiis in libro: «Îň÷ĺňú VII î íŕó÷íűőú çŕí˙ň˙őú çŕ ăđŕíčöĺţ âú ňĺ÷ĺíř 1880 ăîäŕ» inscripto fusius rettulit. Eodem fere tempore Cracoviae, ubi studia historica ab insignissimo viro Iosepho Szujski instaurata radices agunt atque felicissime propagantur, nonnulli viri docti consilium ceperunt gravissima quaeque ex fontibus historicis in archivis exterarum gentium collectis vel fideliter describere vel diligentius excerpere: nimirum, ante omnia Romam proflcisci placuit. Polonia enim, civitas fidei catholicae una omnium maxime dedita, inde a primordiis semper arta rerum necessitudine cum Roma coniuncta erat, praecipue autem cum Concilio Tridentino ad finem perducto e maioribus Europae imperiis tantum Hispania, FrancoGallia, nonnullae hereditariae domus Austriacae terrae atque Polonia Ecclesiae fideique catholicae fidem servaverint. Accedit, quod inter Polonos reformatio, quae dicitur, gliscere coeperat, qua re commota S. Sedes Apostolica eo magis nomen Polonum sibi adiungi expetebat. Catholica autem illa reformatio tam diu a populis Christianis desiderata in humani generis historia maximi certe est momenti. Quibus rebus consideratis facile intellegi potest, optime factum esse, quod viri docti ante omnia Romana archiva et bibliothecas, praecipue autem Archivum Vaticanum, adgredi constituerint. Quae cum ita se haberent, ne inceptum adeo frugiferum atque fructuosum obiter tantum perficeretur, delegati sunt a Collegio historico Academiae Litterarum Cracoviensis duo viri docti Dr. Ladislaus Abraham et Dr. Bronislaus Dembiński, qui hanc actorum atque documentorum farraginem perspicerent laboremque posterioribus levarent. Nec secus atque spes erat, evenit. Ex relationibus enim ab illis viris doctis in vulgus editis cognovimus non perdidisse eos operam et sumptum atque comperimus, quam multi et varii fontes investigantibus Romae paterent. Uterque praecipue in Archivo Vaticano excutiendo studium consumpsit: Ladislaus Abraham inquisivit in fontes medii aevi, Bronislaus Dembiński permultos codices ad res s. XVI atque prioris dimidii s. XVII pertinentes indicavit. Horumque virorum libelli 1) proximum post Albertrandii «Iter Italicum» locum obtinent. Talibus tandem auxiliis nisus vir doctissimus Dr. Stanislaus Smolka, historiae Polonicae in Universitate Litterarum Jagellonica Cracoviensi professor virique praeclari Iosephi Szujski munere exornatus, magister noster dilectissimus, expeditionem Romanam parare constituit. Priusquam autem plura de ea narrem, iucundissimo mihi satis faciendum est officio, ut eorum grato animo nomina commemorem, qui gravitate atque utilitate rei excitati opibus atque pecunia docti professoris conatum adiuvare non recusavere. Itaque et Ministerio publico Austriae, quod a cura rerum sacrarum et scholasticarum dicitur, cuius favore professor Stanislaus Smolka satis diu munerum vacationem habuit, gratias agimus maximas et supremis Regni Galiciae comitiis, et benefactoribus omnibus, quorum nomina haec sunt: Severinus Morawski Archiepiscopus Leopoliensis r. 1., Vladislaus princeps Czartoryski, Andreas princeps Lubomirski, Casimirus comes Badeni, Xaverius comes Branicki, Andreas comes Potocki, Stanislaus comes Tarnowski, Benedictus comes Tyszkiewicz, Maria FalkenhagenZaleska 1) Abraharn Władysław Dr., Sprawozdanie z poszukiwań w Archiwach i bibliotekach Rzymskich a szczególniej w Archiwum Watykariskiem. O materyjałach do dziejów polskich w wiekach średnich. Kraków 1888. Dembiński Bronistaw Dr., Sprawozdanie etc. O materyjałach do dziejów polskich w XVI i XVII wieku. Krak6w 1886. tribusque praeterea, qui nomina sua silenda esse censuerunt, maximas gratias omnium expeditionis participum nomine agimus neque nunquam agere cessabimus. Attamen de argumentis fontium in lucem protractorum nunc uberius disputare supersedebimus, quippe cum propositum sit nobis aliquando separatum de eis opusculum edere cumque socius atque amicus noster Stanislaus Windakiewicz duos de his rebus libellos 1) conscripserit: quare harum rerum studiosos ad illa volumina delegamus. Cum autem accuratum quamquam succinctum eorum indicem paulo infra proponemus, nunc hoc tantum teneri volumus: Thecas nostras Romanas (ita quidem corpus fontium Romae collectorum denominare placuit), haud levem materiam historicam complecti, immo vero gravissimum praestare adiumentum non solum ad necessitudines, quae inter Romam Poloniamque intercesserint cognoscendas, sed etiam in universum ad res gestas Poloniae s. XVI, XVII illustrandas. Cracoviae post reditum felicem ornnia, quae sunt collecta, distinguere atque disponere placuit; certa tamen ratio et via non potuit ubique servari: etenim harum rerum peritos non latebit, quam difficile sit eiusmodi acta, documenta, epistulas ex artis lege in ordinem redigere. In quibus disponendis externae quaedam potius notae saepius, quam argumenta, viam praemonstrabant, indeque factum est, ut saepius in singulis voluminibus materiae exhibeantur, quarum nexus cum reliquo voluminis argumento laxus sit, quaeque propositos fines aliqua ex parte egrediantur: attamen persuasum nobis habemus non esse valde difficile XL haec volumina perlustrare, quippe quibus accuratus nominum index sit adiectus. Primum igitur inveniuntur indices atque consignationes (A. I—A. II), quibus adiecta est descriptio Archivi Consistorialis (A. III), quod usque adhuc historicis prorsus fere ignotum fuit; tum unum volumen complectens instructiones Nuntiis a S. Sede Apostolica missis dari solitas (B. I). Huc, maxime pertinent epistulae Ptolomaei Galli Cardinalis Comensis ad Nuntios Apostolicos datae, quibus summus ille vir legatos illos uberius edocebat, quid eis in quaqua publica causa esset faciendum (B. II). Sequuntur in uno volumine collecta omnia acta et epistulae, quae ad primos Nuntios Aloysium Lippomano, Camillum Mentovato, Berardum Bongiovanni, Vincentium dal Portico nec non omnino ad res annorum 1555—1572 pertinent (C. I). Magnam deinceps voluminum seriem (C. IL—C. XX) efficiunt epistulae Nuntiorum Vincentii Laureo, Ioannis Andreae Caligari, Alberti Bolognetto, Hieronymi de Buoi ad Cardinales Secretarios Status datae, in- 1) Windakiewicz Stanisław Dr., Wyprawa naukowa do Rzymu w roku 1886. Cracoviae 1887. — Wyprawa naukowa do Rzymu. Kampania z roku 1887/8. Gracoviae 1888. primis autem ad Ptolomaeum Cardinalem Comensem, qui Gregorio PP. XIII Pontifice Maximo et Stephano Poloniae Rege munere hoc fungebatur. Eiusdem generis sunt tomi sequentes, qui epistulas Nuntiorum s. XVII Ioannis de Torres, Petri Vidoni, Antonii Pignatelli (postea Innocentii PP. XII) ad Cardinales Secretarios Status scriptas continent. Quibus tomis s. XVII fontes exhibentibus statim adiectum est quasi appendix volumen, quod varii generis acta s. XVII: instructiones, relationes, epistulas Pontificum Maximorum, Regum, summatium virorum, complectitur. Dein sequuntur ea, quae inter Nuntios et Poloniam intercesserint, epistulae eorum ad varios nec non ad ipsos scriptae (D. I); tum res ecclesiasticae et acta ad fidem in Polonia propagandam spectantia (E. I). Quam seriem concludunt volumina relationum a Nuntiis negotio peracto confectarum (F. I—F. II). Qui vero sequuntur tomi, ii ad res non tam generalis momenti, cognitione tamen dignas pertinent. Itaque habemus duo volumina actorum atque epistularum, quae quidem neque a Nuntiis ipsis scriptae sunt, neque res ab iis gestas enarrant, quae tamen in archetypis vel exemplaribus litteris adiungebantur, quo singulae res in epistulis tractatae illustrarentur. Sunt autem haec: volumen epistularum Regum ad Pontifices Maximos et Cardinales scriptarum (G. I) atque volumen alterum epistularum variarum (G. II). Sequenti loco (H. I) referendum censuimus singulare volumen, quod causam Ioannis, Muscata cognomine, Eppi. Cracoviensis continet. Epistulae ad Ioannem Franciscum Commendonum Nuntium atque Legatum a latere in Polonia datae nec non posterioribus temporibus a variis scriptae personis unum volumen, quod sequitur (H. II), efficiunt. Volumina H. III—H. V locupletissimam fontium collectionem ad vitam atque res gestas insignis viri Antonii Possevini Soc. Ies. cognoscendas exhibent; excipiunt ea duo volumina (J. I—J. II), quae conatus S. Sedis Apostolicae, quibus saeculo XVI vergente Hispaniam, Poloniam 1) et rempublicam Venetam ad foedus contra Turcos feriendum commovere voluit, continent; concludunt denique seriem unicum volumen (K. I) annatarum a Polonis solutarum s. XV, et volumen K. II quo pauca quaedam, quae alibi collocari non poterant, praecipue ad historiam litterarum aliasque res spectantia exhibentur. Quo brevi atque generali conspectu praemisso iam nunc conicere licet, quam ampla et copiosa materia rerum gestarum studiosis praebeatur. Quaedam tamen consulto in hac enumeratione praetermisimus. Adnotare enim oportet exclusas esse a Thecis Romanis epistulas Stanislai Hosii Episcopi Varmiensis, S. R. E. Cardinalis clarissimi, quae ad Hosianorum editores sunt demandatae; varietatem lectionum «Passionis S. Adall) legatio Henrici Cardinalis Gaetani 1596. VII berti» ex codice bibliothecae Vittorio Emanuele, codd. Sessor. XXI. 49, quae in «Monumentis Poloniae historicis» idoneum locum inveniet; simili modo omissa sunt hic ea, quae ad res Poloniae aa. 1492 —1590 illustrandas ex Archivo Gonsistoriali desumpsimus, quaeque statim post hunc catalogum editum publici iuris facturi sumus. Sed haec hactenus : nuac paucis codices nostros describamus. Omnis igitur materia, quam aut penitus exhausimus, aut saltem excerpendo delibavimus, continetur XL codicibus chartaceis, 32 cm. altis, 21 cm. latis: acta fere omnia scripta sunt in una tantum folii pagina, ita ut altera vacua sit additamentisque excipiendis pateat. Compacti sunt hi codices linteo viridi in dorso et charta glutinata. In unoquoque volumine paginae numeris distinguuntur; praeterea in dorso titulum invenies aureis litteris inscriptum: «Teki Rzymskie» et schedulam, quae numerum codicis indicat. Postquam iam ad finem eorum, quae praefari placuit, progressi sumus, facere nequimus, quin nomina eorum, qui studia illa nostra Romana humanitate atque benevolentia prosecuti sint, gratis animis collaudemus. Itaque maximas gratias agimus Eminentissimo Miecislao S. R. E. tit. S. Mariae in Ara Caeli presbytero Cardinali HalkaLedochowski, viro doctrina, meritis de re Christiana longe clarissimo, qui cum in amplissimo sacerdotii gradu collocatus splendeat, in quem doctrina, fide, sanctitate evectus est, patria infelix gaudet, quod tales habeat filios; nos vero gloriae eius quodammodo participes summa afficimur laetitia, quod talem virum inter populares nostros numerare liceat. Qui animorum sensus novum incrementum cepere, cum alium virum Eminentissimum Vlodimirum S. R. E. tit. S. Pudentianae presbyterum Cardinalem Czacki eiusdem terrae civem omnibus virtutibus ornatum conspexissemus; attamen brevi mors praematura et crudele fatum praestantissimum virum abripuit Polonosque cunctos gravi affecit maerore; nihilominus piis manibus praestantissimi viri gratias agimus maximas, nomen eius semper fideli prosecuturi memoria. Non minus laudandus est vir Eminentissimus Ioseph S. R. E. tit. S. Nicolai in Carcere diaconus Cardinalis Hergenrother, Archivi Vaticani summus praefectus, qui amore et scientia litterarum et divinarum et humanarum pollet, qui humanitate et hberalitate insolita artes ingenuas earumque studiosos adiuvat promovetque, cuius industria et virtutes maximam omnium hominum admirationem excitant. Gratias denique maximas agimus iis, qui in Archivo Vaticano consiliis suis et auxiliis nos adiuverunt, viro doctissimo Henrico Denifle O. P., Isidoro Carini, scholae palaeographicae Pontificiae clarissimo magistro, Petro Wenzel, D. Gregorio Palmieri O. S. B.; tum aliarum bibliotheca- rum atque archivorum Romanorum et Venetorum praefectis; viro doctissimo Iosepho Cugnoni bibliothecae principum Chigi praeposito, viro optimo Raphaeli Ambrosi bibliothecae «Vittorio Emanuele» praeposito. Ultimo loco dilectissimum Ladislaum Meszczyński Leonis PP. XIII Pont. Max. praelatum domesticum appellare volumus, cuius dulcis memoria, ingenii atque morum suavitas nunquam in animis nostris oblitterabuntur. In ipsa denique praefationis calce liceat socios et participes Expeditionis Romanae proferre; commorati sunt igitur Romae inde a mense Octobri a. 1886 usque ad mensem Iunium a. 1887: Prof. Dr. Stanislaus Smolka, Dr. Ludovicus Grosse, Dr. Ioseph Kallenbach, Dr. Ioseph Korzeniowski, Stanislaus Krzyzanowski, Vitoldus Rubczynski, Stanislaus Windakiewicz; inde a mense Novembri a. 1887 usque ad mensem Iunium a. 1888: Dr. Victor Czermak, Dr. Ioseph Korzeniowski. Nunc vero labores incepti per Dr. Stanislaum Windakiewicz Romae degentem ibidemque auxilio Rdi. Ioannis Fijałek et Dris. Vitoldi Rubczyński adiutum promoventur; eius epistulae optimi proventus exspectationem excitant et firmant. I. Index XL „Thecarum Romanarum". I. A. I. 2. « II. 3. « III. 4 B. I. 5. « II. 6. C. I. 7. « II. 8. « III. 9. « IV. 10. « V. 11. « VL 12. « VII. 13. « VIII. 14. « VIIIL 15. « X. 16. « XI. 17. « XII. 18. « XIII. 19. « XIIII. 20. « XV. 21. « XVI. 22. « XVII. 23. « XVIII. 24. « XVIIII. 25. « XX. 26. D. I. 27. E. I. 28. F. I. 29. « II. 30. G. I. 31. « II. 32. H. I. 33. « II. 34. « III. 35. « IV. 36. « V. 37. j. I. 38. « II. 39. K. I. 40. « II. indices « « descriptio codicum Archivi Gonsistorialis. instructiones. Cardlis. Comensis epistulae ad Nuntios. Lippomano, Mentovato, Bongiovanni, V. d. Portico. Vincentii Laureo epistulae. Ioannis Andreae Caligari epistulae. Alberti Bolognetto epistulae. Hieronymi Vitalis de Buoi epistulae. Ioannis de Torres epistulae. Petri Vidoni, Antonii Pignatelli epistulae. acta Nuntiorum saec. XVII. epistulae Nuntiorum et quae ad eos datae sunt. res ecclesiasticae. relationes, informationes. relatio Horatii Spannocchi. epistulae ad Pontifices et Cardinales. epistulae variorum. processus Ioannis Muscatae. epistulae ad Ioannem Franc. Commendone. epistulae et acta Antonii Possevini. acta foederis contra Turcos. epistulae Henrici Card. Gaetani. excerpta ex libris annatarum. varia. Archiw. kom. hist. t. VI. II II. Notae quibus in designandis nonnullis codicibus usi sumus. Archivum Secretum S. Sedis Apostolicae (Archivum Vaticanum) AVat. Nunziatura di Polonia NPol. Nunziatura di Germania NGerm. Nunziatura di Venezia NVen. Nunziatura di Spagna NSpagna. Litterae Principum Litt. Princ. Litterae Episcoporum Litt. Epp. Lettere e Memorie del Padre Possevino LMPoss. Bibliotheca Vaticana BVat. codices Vaticani Vatic. codices Ottoboniani Ottobon. codices Palatini Palat. codices Urbinates Urbin. codices Reginae Sueciae Reg. Suec. codices Capponiani Cappon. Bibliotheca Barberina (principum Barberini) . . BBarb. Bibliotheca Chisiana (principum Chigi) .... BChigi. Bibliotheca «Nazionale Centrale Vittorio Emanuele» BVE. codici Gesuitici Gesuit. codici Sessoriani Sessor. Archivum Venetum(«Archivio di Stato in Venezia ») AVen. Annali Ann. DeliberazioniRomaSenato Registro Delib. Rom. Sen. R. Deliberazioni - Constantinopoli - Senato I Registro Delib. Const. Sen. R. Dispacci degl` Ambasciatori in Roma filza Disp. Amb. Rom. fza. Dispacci degl` Ambasciatori in Spagna, filza Disp. Amb. Spag. fza. Dispacci degl Ambasciatori in Constantinopoli, filza Disp. Amb. Const. fza. Lettere degl` Ambasciatori in Roma - capi del consiglio di X, busta Lett. Amb.Rom. cons.X, b. EsposizioniRomaCollegio III ... . Espos. Rom. Coll. III. 1. (A. I.) Indices, enumerationes, descriptiones codicum, actorum, documentorum, quae cum ad res Polonicas, tum ad alias spectant, ex variis tabulariis et bibliothecis Romanis deprompti. Adiunguntur adnotationes de quibusdam codicibus Neapolitanis. Cod. chart. pag. 562, septem manibus scriptus. pag. 1 — 329 e codicibus Archivi Secreti Sanctae Sedis Apostolicae (Archivi Vaticani): p. 1—31 describuntur codices serie «Minutae brevium» nuncupata complexi, in armariis Archivi Vaticani 40, 41, 42, collocati, qui «minutas brevium» saeculi XVI continent. Brevia pontificum Romanorum: Sixti IV, Innocentii VIII, Alexandri VI, Iulii II (Arm. 40, vol. I, anni 1480—1506, cf. pag. 29). Leonis X (Arm. 40, vol. 2, a. 1513—1514; vol. 3, a. 1515—1518; vol. 4, a. 1513 — 1516, 1518—1521, 1523). Clementis VII (Arm. 40, vol. 5, a. 1523; voll. 6—8, a. 1524; voll. 9—10, a. 1525; voll. 11 —13, a. 1526; voll. 14—17. a. 1527; voll. 18 — 21, a. 1528; voll. 22—26, a. 1529; voll. 27—31, a. 1530; voll. 32—37, a. 1531 ; voll. 38 — 41, a 1532; volL 42—46, a. 1533; voll. 47—48, a. 1534). Pauli III (Arm. 40, vol. 49, a. 1534; voll. 50—53, a. 1535. — Arm. 41, voll. 1—3, a. 1536; vol. 43, a. 1548; voll. 44—46, a. 1549; voll. 47—49 continent «minutas brevium indulgentialium»: vol. 47 ex a. 1534—1538; vol. 48 ex a. 1539—1543; vol. 49 ex a. 1544—1549). Iulii III (Arm. 41, voll. 55 — 56, a. 1550; voll. 70—71, a. 1554. — Arm. 42, vol. 1, a. 1555 et quaedam minutae brevium Marcelli PP. II; vol. 2, a. 1550 «indulgentiae»; vol. 3, a. 1550—1553 «dispensationes matrimoniorum» ; vol. 4, a. 1554 — 1559 (1560) «brevia matrimonialia» Iulii III, Pauli IV, Pii IV). Pauli IV (Arm. 42, vol. 5 (6?), a. 1555; voll. 7—8, a. 1556; voll. 9—10, a. 1557; vol. 11, a. 1558). Pii IV (Arm. 42, voll. 13 — 14, a. 1560; Arm. 44, vol. 10, a. 1560, cod. apogr.1); Arm. 42, vol. 22, a. 1565; vol. 24, a. 1560—1566 «brevia matrimonialia» Pii IV et Pii V). Pii V (Arm. 42, voll. 25— 26, a. 1566; vol. 27, a. 1567—1572). Gregorii XIII (Arm. 42, vol. 28, a. 1572—1576; vol. 44, a. 1580; vol. 45, a. 1581 —1583; vol. 46, a. 1584—1585). Sixti V (Arm. 42, vol. 47, a. 1585—1590). Clementis VIII (Arm. 42, vol. 48, a. 1591 — 1595). Urbani VIII (Arm. 42, vol. 62, a. 1628; vol. 63, a. 1629). pag. 35—41 adnotationes ex «Regestis» Pii PP. IV et Pii PP. V. (AVat. Reg. 1937—1960, 2000—2004, 2010, 2012, 2013, 2015). pag. 47—69 adnotationes breves de codicibus nonnullis serie «Nunziatura di Polonia» appellata complexis, qui epistulas et acta continent Nuntiorum Apostolicorum apud Reges Poloniae: Ioannis de Torres, AEppi. Adrianopolitani 1645—1652 (voll. 52—60). Petri Vidoni, Eppi. Laudensis, 1652—1660 (voll. 60—71). Antonii Pignatelli, AEppi. Larisseni, 1660—1668 (voll. 71—81). Galeatii Marescotti, AEppi. Corinthii, 1668 — 1670 (voll. 81—85). Francisci Nerli, AEppi. Adrianopolitani, 1670—1671 (voll. 84—86). Angeli Ranuzzi, AEppi. Damiatae, 1671 —1673 (voll. 85—88). Francisci Bonvisi, AEppi. Thessalonicensis, 1673—1675 (voll. 89-91), Francisci Martelli, AEppi. Corinthii, 1675 —1676 (vol. 91). pag. 73—233 indices epistularum, actorum, documentorum, quae in codicibus seriei «Nunziatura di Polonia», voluminibus: 5, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 25, 27 B 2); 34 A, 37 A, 170 A., appellatae inveniuntur. Cum plurima documenta, quae in sequentibus «Thecarum Romanarum» voll. inveniuntur, ex his codicibus descripta excerptave sint, uberiorem de eis notitiam propter loci commoditatem omittimus. pag. 238—335 indices epistularum, actorum, aliorum, quae ad personam Antonii Possevini Soc. Iesu resque ab eo gestas spectant et ma- 1) ex serie „Regesta brevium" appellata. 2) minus recte vir doctus Theodorus Wierzbowski in Îň÷ĺňú VII î íŕó÷íűőú çŕí˙ň˙őú çŕ ăđŕíčöĺţ pag. 104 codici huic numerum 27 dat eique locum in serie „Litterae principurn" adsignat. iorem in modum historiam Poloniae, Hungariae, Sueciae, Moscoviae saec. XVI vergente illustrant. pag. 238—295 «Nunziatura di Germania» voll. 92—95. pag. 300 — 330 «Leltere e memorie del Padre Possevlno» voll. I—III. pag. 331—335 indices actorum ex duobus fasciculis, quorum alter in dorso inscribitur: «P. Possevin. Iustificat . .. Litterae 1586, 1587, 1588», alter vero: «Epistol. Reg. Pol. ad P. Antonium Possevinum Legatum Pontificium». pag- 339 — 341 adnotationes de tribus codicibus ex serie «Legazione di Bologna» nominata, qui inscribuntur: 1) «De l`Arcivescovo Sauli Vicelegato di Bologna», ex annis 1552 — 1553; 2) «Lettere originali scritte al Arcivescovo di Rossano Governatore di Bologna», 1578; 3) «Bologna 1577». pag. 345—455 e codicibus Bibliothecae Vaticanae. pag» 347—441 excerpta ex catalogis Bibliothecae Vaticanae. pag. 347 — 374 ex codicibus Vaticanis. pag. 375—425 ex codicibus Ottobonianis. pag. 427—430 ex codicibus Palatinis. pag. 431—439 ex codicibus Urbinatibus. pag. 441 ex codicibus Capponianis. pag. 447 — 455 indices nonnullorum Bibliothecae Vaticanae codicum. pag. 447 index codicis Capponiani 252. — pag. 449 index codicis Vaticani 3915. — pag. 451 index codicis Vaticani 7024. — pag. 453 index codicis Ottoboniani 2642. — pag. 455 index codicis Ottoboniani 1147. pag. 459—-471 ex Archivo S. Congregationis de propaganda fide. descriptio minutiosa codicis, qui inscribitur: «Scritture riferite nei congressi. Moscovia, Polonia e Ruteni del 1624 a tutto il 1674 I.» adiungitur adnotatio de tomo secundo ex a. 1675 —1699. pag. 477—494 e codicibus R. Bibliothecae Casanatensis. pag. 477—480 excerpta ex catalogo codicum manu scriptorum. pag. 481—494 index epistularum Henrici Cardinalis Gaetani ex codd. NN. X. VI. 13—15. pag. 499—525 e codicibus R. Bibliothecae «Centrale Nazionale Vittorio Emanuele». pag. 499—507 excerpta ex catalogo codicum manu scriptorum, qui «Sessoriani» appellantur. pag. 509 — 525 excerpta ex catalogo codicum manu scriptorum, qui «Gesuitici» appellantur. pag. 547—553 adnotationes de nonnullis codicibus Bibliothecae Vittorio Emanuele; i. e. de codd. Gesuit. 150, 163, 401. — pag. 551 — 553 recensentur «Sobiesciana» in codd. Sessorianis 258 et 333, nec non Gesuit. 54 inventa. pag. 531—543 e codicibus Bibliothecae Chisianae. index codicis L. III. 64, qui epistulas archetypas Alberti Bolognetti Eppi. Massae Maritimae, Nuntii Apostolici per Poloniam ad Philippum Gardinalem Guastavillani datas variis exemplaribus illustratas continet. pag. 557—558 index documentorum, quae ad Poloniam spectant et in Archivi principum Odescalchi codice «XI c. D. I. Sirmien. Ducatus» in dorso, in fronte vero: «Epistolae, iura ac documenta de Sirmiensi ducatu et de Poloniae Candidatu Celsissimi Principis D. Livii I. Odescalchi» inscripto inveniuntur. pag. 559—561 adnotationes ex fasciculis (NN. 687 — 692, 694—697, 709, 710), qui «Carte Farnesiane» continent et in Archivo Regni Neapolitano («Archivio di Stato in Napoli») servantur. 2. (A. II.) Indices, enumerationes, descriptiones codicum, actorum, documentorum, quae ad res gestas Poloniae saec. XVII spectant, ex variis tabulariis et bibliothecis Romanis deprompti. Cod. chart. pag. 208, una manu scriptus. pag. 1 —172 e codicibus Archivi Vaticani. pag. 1 adnotationes de codicibus «Nunziatura di Polonia» voll. 50, 51. pag. 3— 56 indices minutiosi codicum «Nunziatura di Polonia» voil. 52—56, ex annis 1645 —1648. pag. 57- 140 indices codicum «Nunziatura di Polonia» voll. 57—82, ex annis 1649—1669. pag. 143—157 adnotationes de nonnullis codicibus serie «Nunziatura di Germania» appellata complexis, qui epistulas cuiusque generis (cum ordinales tum signis occultis scriptas et explicatas) Petri Vidoni Eppi. Laudensis 1655—1660 (NGerm. 156, 158, 161, 164, 166, 168) et Antonii Pignatelli AEppi. Larisseni 1660 —1662 (NGerm. 168, 170, 172) Nuntiorum Apostolicorum apud Ioannem Casimirum Regem Poloniae ad Cardinales Secretarios Status et quae ab eis ad Nuntios datae sunt. continent. pag. 159—172 indices minutiosi duorum voluminum ex serie «Politicorum varia» nuncupata, quorum alter «Collettanea di scritture diverse di Polonia dal 1610 al 1710 I. 84», alter vero «Collettanea di scritture di Polonia I. 85» (1616—1712) inscriptus est. pag. 175—180 excerpta ex catalogis Bibliothecae Vaticanae partium: Ottobonianae, Reginae Sueciae, Urbinatis. Designantur codices, qui ad res Polonicas saec. XVII lucem adferunt. pag. 181 — 202 excerpta ex catalogo codicum manu scriptorum Bibliothecae Chisianae. pag. 203—206 excerpta ex catalogo codicum manu scriptorum Bibliothecae Barberinae. pag. 207 adnotationes de codice N. 738 Bibliothecae Corsinianae («R. Accademia dei Lincei»). 3. (A. III). Enumerationes, descriptiones codicum Archivi Consistorialis, excerpta ex Actis Consistorialibus historiam saec. XVI illustrantia. Cod. chart. pag. 378, quattuor manibus scriptus. pag. 1 Brevis adnotatio voluminum, quae in armariis V—VIII, XIII— XIV Archivi Consistorialis inveniuntur. pag. 5—25 descriptio codicis, qui Acta Consistorialia 1409—1433 continet. pag. 27—57 descriptio codicum archetyporum, qui Acta Consistorialia 1489—1600 serie Cardinalium S. R. E. Camerariorum contenta complectuntur. pag. 59 —101 descriptio codicum archetyporum, qui Acta Consistoialia 1498—1621 serie Cardinalium S. R. E. Vicecancellariorum contenta comprehendunt. pag. 105—159 excerpta ex tribus voll. apographis, quae eadem Acta 1498—1569 continent. pag. 163—211 enumerationes et descriptiones codicum Bibliothecae Barberinae et Bibliothecae Corsinianae («R. Accademia dei Lincei»), qui Acta Consistorialia apographa vel regesta continent. pag. 215—271 descriptio et enumeratio processuum Ecclesiarum Poloniae 1543—1627 ex Archivo Consistoriali, quibus adiuncta sunt ex nonnullis processibus excerpta. pag. 275—378 ex libris memorialibus actorum Consistorialium ab Ioanne Francisco Cardinale Gambara 1563—1565, Iulio Antonio Cardinale Sanctorio 1570—1595 et Antonio Cardinale Caraffa (1561) 1568—1589 scriptis excerpta. 4. (B. I). Instructiones Nuntiis S. Sedis Apostolicae ad Reges Poloniae legatisque datae 1472—1585. Cod. chart. pag. 64, quinque manibus scriptus. pag. 1 — 13, 21 — 25 «Instructiones pro Illmo. Cardinali S. Marci in Germaniam, Hungariam et Poloniam legato destinato» 1472. pag. 15—19 «Circa petitiones Rmi. Domini Cardinalis S. Marci in Germaniam legati videntur agenda, quae sequuntur» (AVat. Politicorum Varia Armar. II. Instructionum LV et BVE. Gesuit. 150) cf. Lewicki, Index Actor. saec. XV. 4140—4141. pag. 29—34 instructio Alexandri Cardinalis Farnese abbati Martinengo Nuntio 1548 data. BVat. Ottobon. 2716 pag. 82. pag. 37—41 «Instruttione a Monsignor Bolognetti, Vescovo di Massa, destinato Nuntio in Polonia» 1581 April. 17 exc. (BBarb. LXII. 4). pag. 45—63 instructio data Hieronymo Vitali de Buoi, Eppo. Camerini, Nuntio, 1584 Oct.? (AVat. NPol. 15). 5. (B. II). Ptolomaei Galli S. R. E. Cardinalis Comensis ad Ioannem Andream Caligari Eppum. Brictinoriensem et Albertum Bolognetti Eppum. Massae Maritimae, Nuntios S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem 183 epistulae regestae et descriptae 1579 —1585. Cod. chart. pag. 358, tribus manibus scriptus. Omnes hae epistulae, praeter aliquas, quas designatas invenies, ex cod. Archivi Vaticani Nunziatura di Polonia vol. 15 depromptae omnesque regestae sunt, nonnullae vero, quae maioris momenti videbantur, descriptae in integrum sunt. Quarum designationem inter regestas omittimus. pag. 3—127 epistulae regestae. Ad Ioannem Andream Caligari Eppum. Brictinoriensem 55 epistulae: 1579: Ian. 3; Ian. 10; Ian. 24; Febr. 14; Febr. 28; Apr. 20; Apr. 28; Mai 16 (duae); Mai 23; Iun. 6; Iun. 13; Iun. 27 (duae); Iul. 18; Aug. 8; Aug. 22; Sept. 5; Sept. 26; Oct. 17 (duae); Oct. 31; Nov. 28; Dec. 12.— 1580: Ian. 9; Ian. 30; Febr. 21; Mart. 26; Apr. 2; Apr. 9; Apr. 30; Mai 21; Iun. 4; Iun. 16; Iun. 18; Iul. 2; Aug. 6; Sept. 3; Sept. 17; Sept. 24; Oct. 8; Oct. 29 (duae); Nov. 5; Nov. 26; Dec. 10; Dec. 31.— 1581: Ian. 21; Febr. 4; Febr. 19; Mart. 4; Mart. 26; Mai 6; Iun. 3; Iul. 15. Ad Albertum Bolognetti Eppum. Massae Maritimae 84 epistulae: 1581 : Apr. 22; Iun. 3; lun. 12; Iul. 15; Aug. 5; Aug. 12; Dec. 9 (duae).— 1582: Ian. 6; Ian. 13; Ian. 20; Ian. 27; Febr. 17; Mart. 3; Mart. 18; Mart. 24; Apr. 14; Apr. 28; Mai 3; Mai 9; Mai 19 (duae); Iun. 2; Iun. 9; Iun. 16; Iun. 23; Aug. 4; Aug. ?; Aug. 18; Sept. 6; Sept. 8; Sept. 29; Oct. 30; Nov. 3; Nov. 13.— 1583: Ian. 17; Ian. 22; Febr. 5; Febr. 12; Febr. 26; Mart. 12; Apr. 16; Mai 7 (tres); Mai 21; Iun. n ; Iun. 22; Iun. 25; Iul. 2; Iul. 16; Iul. 23; Iul. 30; Aug. 6; Sept. 3; Sept. 10; Sept. 24; Oct. 8; Oct. 22; Nov. 11; Nov. 26; Dec. 3; Dec. 17. — 1584: Ian. 14; Ian. 21; Mart 3; Mart. 17; Mai 5; Iun. 2; Iun. 9; Iun. 30; Iul. 21 ; Iul. 25; Aug. 18; Sept. 1 ; Sept. 22; Oct. 27; Dec. 1; Dec. 29 (duae). — 1585: Ian. 5; Ian. 12; Ian. 19; Febr. 6. pag. 133 — 357 epistulae descriptae. Ad Ioannem Andream Caligari Eppum. Brictinorensem 23 epistulae: 1579: Apr. 11 (duae); Mai 2 (BBarb. LXII. 1); Mai 6 (BBarb. LXII. 1); Iun. 13; Iul. 22 (BBarb. LXII. 2); Sept. 17; Dec. 12. — 1580: Febr. 6; Febr. 20 (BBarb. LXII. 2); Mart. 19; Mart. 26; Apr. 30; Mai 28; Iul. 2.— 1581: Febr. 19; Mart. 11; Mart. 18; Mart. 25; Apr. 1; Apr. 15; Apr. 22 ; Iul. 8. Ad Albertum Bolognetti Eppum. Massae Maritimae 21 epistulae: 1581: Iul. 8; Oct. 21 (BBarb. LXII. 3); Nov. 17. — 1582: Apr. 7 (duae); Apr. 14; Mai 12; Mai 26 (BBarb. LXIL 3); Sept. 8; Sept. 22 (duae); Sept. 29; Nov. 27; Dec. 11. — 1583: Ian. 15; Mart. 19; Sept. 17 (?) (AVat. NVen. 24). — 1584: Apr. 27; Iul. 7; Aug. 18; Sept. 29. pag. 21 Cardlis. Comensis «al Signor Clodinio internuntio in Polonia» epistula regesta: 1579 Aug. 15. — pag. 79 Cardlis. Comensis «al Vescovo di Rethimo» Bernardo Quirino O. S. Fr. (?) epistula regesta: 1582 Aug. 18. 6. (C. I). Aloysii Lippomano Eppi. Veronensis, Camilli Mentovato Eppi. Satrianensis, Vincentii del Portico protonotarii, Nuntiorum S. Sedis Apostolicae apud Sigismundum Augustum Poloniae Regem; tum Caroli Caraffa S. R. E. Cardinalis ad Camillum Mentovato et ad alios ac Caroli Borromaei S. R. E. Cardinalis ad Berardum Bongiovanni Eppum. Camerini Nuntium epistulae 1555—1572. Adiuncta sunt quaedam Iulii PP. III. Pont. Max. ad Sigismundum Augustum Regem responsa, Cod. chart. pag. 294, una manu scriptus. pag. 1—21. Excerpta ex litteris Aloysii Lippomano Eppi. Veronensis in cod. LXII. 65 Bibliothecae Barberinae asservata. 1555 Aug. 11 Cracoviae. — 1555 Oct. 31 Vilnae. — 1555 Nov. 3 Vilnae. — 1555 Nov. 9 Vilnae. — 1556: Ian. 15 Varsaviae; Ian. 18 Varsaviae; Ian. 23 Varsaviae; Ian. 24 Varsaviae; Ian. 25 Varsaviae: Ian. 30 Varsaviae; Febr. 10 in Łowicz; Mart. 2 in Łowicz. pag. 9—11 excerpta ex litteris Bonae Reginae ad Nuntium datis Varsaviae 1555: Dec. 10 et Dec. 28. — pag. 21 «Ex literis [ad Nuntium] Vilna allatis die XX Iulii MDLVI». pag. 25—57. Caroli Cardlis. Caraffae epistulae ex cod. M. I. 4. Bibliothecae Chisianae descriptae. Sigismundo Augusto Regi: Romae, 1558: Iul. 25; Aug. 9; Oct. 29; N0v. 10. Martino de Gusman Regis Romanorum iegato: 1558 Aug. 9 Romae. Camilio Mentovato Eppo. Satrianensi Nuntio: Romae, 1558: Oct. 29; Nov. 10; Nov. 24; Dec. 31. Archiw. kom. hist. t. VI. III pag. 61—96. Camilli Mentovato Eppi. Satrianensis epistulae ex cod. Archivi Vaticani, Litterae Principum 11 descriptae. Ad Carolum Cardlem. Carafifa: Petricoviae: 1558 Dec. 9. — 1559: Ian. 20; lan. 28 (cum addito senatorum Poloniae indice a P. Aug. Theiner omisso; cf. Vet. Mon. Pol. II. 592); Febr. 11. — Cracoviae 1559: Febr. 20; Febr. 28. Ad Alfonsum Cardlem. Caraffa AEppum. Neapolitanum : 1559 Apr. 11 Cracoviae. pag. 97. «Cifra con Monsignor Mentuato Nuntio in Polonia» ex cod. AVat, Fragm. Act. Conc. Tridentini, vol. I. pag. 99—277. Caroli Cardlis. Borromaei epistulae ad Berardum Bongiovanni Eppum. Camerini Nuntium datae, ex cod. Archivi Vaticani, Nunziatura di Polonia vol. 170 A. descriptae. 1560: Aug. 30; Sept. 21; Sept. 25; Oct. 12; Nov. 7; Nov. 13; Nov. 30; Dec. 28. — 1561: Febr. 1 (duae); Febr. 15; Mart. 6; Mart. 29; Apr. 9; Mai 17; Mai 22; Iul. 5; Iul. 12; Iul. 26; Aug. 20; Sept. 13; Sept. 20; Oct. 25; Nov. 21.— 1562: Febr. 29; Mart. 14; Apr. 25; Mai 15; Iun. 6; Iul. 25; Aug. 22; Sept. 12. — 1563: Febr. 20; Mart. 24; Apr. ?. pag. 275—277 excerpta ex quattuor epistulis, quas recensui, quae ad res Stanislai Orichovii spectant. pag. 281—283 Vincentii del Portico protonotarii Apostolici, Nuntii, ad Pium PP. V. Pont. Max. epistula [1570 Oct. ?] et pag. 285 «Cifra di Polonia» [1570 ?], ex AVat. NPol. 1 descriptae. pag. 287 — 293 ex «Minutis brevium Iulii PP. III.» AVat. Armar. XXXIX. vol. 60: Sigismundo Augusto Regi 1553 April. 17. — «Ad ea, quae Gnosus. Dominus Albertus [Kryski] orator Sermi. Regis Poloniae ad Sanctiss. Dominum Nostrum eius Maiestatis nomine petiit, Sanctitas Sua ita respondere mandavit» [1553]. — «Responsum ad privatas petitiones Sermi. Poloniae Regis» [1554 Ian. ?]. «Quod ad Orichivij (!) causam attinet...» 7. (C. II). Vincentii Laureo, Eppi. Montis regalis, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 37 epistulae inde ab a. 1576 lan. 16 ad a. 1578 IuL 25 datae. Cf. Wierzbowski Theodore. Vincent Laureo... et ses depeches inedites au Gardinal de Gome... Varsovie 1887. Cod. chart. pag. 222, duabus manibus scriptus. Varsaviae datae fuerant epistulae: 1576: Ian. 16; Ian. 25; Ian. 26; Ian. 27; Ian. 30; Febr. 2; Febr. 18; Mart. 11 (tres). — Petricoviae, 1577: Mai 10 (cf. Wierzbowski 1. c. pag. 548 «cifra»); Sept. 23 (excerpta quaedam, cf. Wierzbowski 1. c. pag. 606 «Il Regno e hora diviso»...).—Varsaviae, 1578: excerpta litterarum: Ian. 13; Ian. 21; Ian. 28; Ian. 31; Febr. 1; Febr. 11; Febr. 20; Febr. 26; Mart. 4; Mart. 12; Mart. 20; Mart. 21 (duae); Apr. 5; Apr. 13; Apr. 15; Apr. 25; Mai 10; Mai 27; Mai 29; Iun. 1; Iun. 6; Iun. 12; Iun. 19 ; Iul. 25. Ex codd. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 13, 14. 8. (C. III). Ioannis Andreae Caligari, Eppi. Brictinoriensis, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, 30 epistulae ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem a. 1578 ab Mai 19 ad Dec. 29 datae. Cod. chart. pag. 76, duabus manibus scriptus. Epistulae datae fuerant: Oeniponti: Mai 19 (reg.) — Viennae: Mai 29 (reg.) — in «Cauthel» (Silesiae): Iun. 4 (reg.) — Cracoviae: Iun. 10; Iun. 19 (cum «cifra»); lun. 22; Iun. 26 (reg.); Iun. 28 (reg., paucis verbis commemoratur relatio de morte Ioannis Podkowa); Iul, 12 (reg.); Iul. 17; Aug. 15 («cifra»); Aug. 25 («cifra»); Sept. 15 (reg.); Oct. 14 (reg.); Nov. 1; Nov. 3; Nov. 4 (reg.); Nov. 5 (reg.); Nov. 10 (reg.); Nov. 17 (reg.); Nov. 19 (reg.); Nov. 21 (reg.); Nov. 28 (reg. et «cifra» pag. 57); Dec. 7 (? reg. et excerpta, pag. 59); Dec. 9 (pag. 63); Dec. 16 (pag. 69); Dec. 21 (reg.); Dec. 27 (duae epistulae, reg.); Dec. 29 (reg.). pag. 73 Stanislai Warszewicki ad Nuntium epistula reg. ex Suetiae oppido «Swarce», data 1580 Dec. 28. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 14. 9. (C. IV.) Ioannis Andreae Caligari, Eppi. Brictinoriensis, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem 88 epistulae a. 1579 ab Ian. 5 ad Dec. 28 datae. Cod. chart. pag. 428 duabus manibus scriptus. Epistulae datae fuerant: Cracoviae, Ian. 5. — Varsaviae: Ian. 16; Ian. 18; Ian. 21; Ian. 27; Ian. 29; Febr. 3; Febr. 10; Febr. 11; Febr. 14 (excerpta BVat. Ottobon. 2417. I. f. 203); Febr. 19; Febr. 26; Mart. 7; Mart. 9; Mart. 13; Mart. 17; Mart. 21 (tres); Mart. 28; Apr. 5; Apr. 7 (duae); Apr. 17; Apr. 24; Apr. 29; Mai 2; Mai 5; Mai 6; Mai 7; Mai 15.— in Pultusk (Pultoviae): Mai 22. — Vilnae: Iun. 12; Iun. 14 (duae); Iun. 17; Iun. 23; Iul. 3; Iul. 5; Iul. 10; Iul. 14; Iul. 17; Iul. 24; Iul. 27; Iul. 31; Aug. 10 (duae); Aug. 14; Aug. 16; Aug. 25; Aug. 27; Sept. 4 (duae); Sept. 6; Sept. 8 (duae); Sept. 13; Sept. 18; Sept. 19; Sept. 22; Sept. 24; Sept. 25; Sept. 29; Oct. 4; Oct. 5 (duae) ; Oct. 7; Oct. 8; Oct. 10; Oct. 15. — in Knyszyn: Oct. 24. — Varsaviae : Oct. 30; Oct. 31; Nov. 2; Nov. 9; Nov. 15; Nov. 17; Nov. 23; Nov. 25 (duae); Nov. 29 1); Dec. 4; Dec. 8; Dec. 14; Dec. 18; Dec. 23; Dec. 26; Dec. 28. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 16. 10. (C. V). Ioannis Andreae Caligari Eppi. Brictinoriensis, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 83 epistulae a. 1580 ab Ian. 1 ad Dec. 31 datae. Codc chart. pag. 426; una manu scriptus. Varsaviae datae fuerant epistulae: Ian. 1; Ian. 12; Ian. 15 (duae); Ian. 16; Ian. 19; Ian. 20; Ian. 22; Ian. 25; Ian. 31; Febr. 2; Febr. 9; Febr. 18; Febr. 26; Mart. 4; Mart. 11; Mart. 17, Mart. 19; Mart. 23; Mart. 28; Apr. 7; Apr. 15; Apr. 16; Apr. 25; Mai 2; Mai 6 (duae); Mai 13; Mai 16; Mai 23; Mai 29; Iun. 2 (duae); Iun. 4; Iun. 12 (duae); Iun. 15; Iun. 17; Iun. 26 (duae); Iun. 27; Iul. 2; Iul. 6 (duae); Iul. 9; Iul. 13 (duae); Iul. 20; Iul. 28; Aug. 5; Aug. 9; Aug. II; Aug. 14; Aug. 16; Aug. 20; Aug. 23; Aug, 26; Aug. 28; Aug. 29; Aug. 31; Sept. 8; Sept. 17; Sept. 23; Sept. 26; Sept. 30; Oct. 4; Oct. 8 («cifra»); Oct. 15; Oct. 19 (duae); Nov. 1; Nov. 4; Nov. 5; Nov. 10; Nov. 15 (duae); Nov. 24; Nov. 27; Dec. 1; Dec. 12; Dec. 20; Dec. 25; Dec. 31, Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 17. 11. (C. VI). Ioannis Andreae Caligari Eppi. Brictinoriensis, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 59 epistulae a. 1581 ab Ian. 1 ad Nov. 25 datae. Cod. chart. pag. 266, una manu scriptus. Varsaviae datae fuerant epistulae: Ian. 1 (duae); Ian. 4; Ian. 9; Ian. 13; Ian. 20; Ian. 25; Ian. 27; Febr. 2; Febr. II; Febr. 13; Febr. 16; Febr. 26; Febr. 28; Mart. 10; Mart. 13; Mart. 17; Mart. 20; Mart. 30; Apr. 6; Apr. 8; Apr, 10; Apr. 16; Apr. 18; Apr. 25; Apr. 27 (tres); Mai 4. — in Ostrów: Mai 9. — ex silva quadam: Mai 15. — Vilnae: Mai 20; Mai 27; Iun. 1; Iun. 3; Iun. 6; Iun. 10; Iun. 13; Iun. 15; Iun. 17; Iun. 21; Iun. 27; Iun. 29; Iul. 4; Iul. 9; Iul. 12; Iul. 15; Iul. 22; Iul. 23; Iul. 27; Aug. 1; Aug. 10; Aug. 15 (25). — in Łomża: Aug. 28.— Varsaviae: Sept. 8. — Venetiis: Nov. 9; Nov. 11. — Bononiae: Nov. 25 (duae). Ex cod. Arcbiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 18. 1) Alterum huius epistulae exemplar in AVat. NPol. 17 f. 552—555. 12, (C. VII). Alberti Bolognetti, Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regerri Nuntii, 24 epistulae ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem a. 1581 ab Iun. 14 ad Dec. 24 datae. Cod. chart. pag. 118, una manu scriptus. Viennae datae sunt epistulae: Iun. 14; Iun. 16; Iun. 18. — ex Tyniec (quae quidem Cracoviae [Iul. 9] finita est): Iul. 2 (4). — Varsaviae: Iul. 27; Aug. 6; Aug. 17; Aug. 20; Sept. 9; Sept. 11; Sept. 15; Sept. 25 (29); Oct. 9; Oct. 25; Nov. 3; Nov. 13; Nov. 14; Nov. 22; Nov, 27; Dec. 8; Dec. 15; Dec. 19; Dec. 21; Dec. 24 (26, 28). Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 18. 13. (C. VIII). Alberti Bolognetti, Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 36 epistulae a 1582 ab Ian. 8 ad Aug. 29 datae. Cod. chart. pag. 250 duabus manibus scriptus. Varsaviae datae fuerant epistulae: Ian. 8; Ian. 17 (BChigi L. III. 64); Ian. 23; Ian. 29; Febr. 2; Febr. 10; Febr. 19; Febr. 25; Febr. 27; Mart. 6 (duae); Mart. n; Mart. 20; Mart. 29; Apr. 11; Apr. 13 (?); Apr, 24; Apr. ? 24 ?; Mai 1; Mai 20; Mai 27; Iun. 3; Iun. 12; Iun. 13; Iun. 24; Iun. 26; Iul. 11; Iul. 15; Iul. 26; Aug. 9; Aug. 10; Aug. 13; Aug. 14 (BChigi L. III. 64); Aug, 15; Aug. 27; Aug. 29. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 19. 14. (C. VIIII). Alberti Bolognetti, Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 17 epistulae a. 1582, ab Sept. 1 ad Dec. 30 datae. Cod. chart. pag. 372, duabus manibus scriptus. Varsaviae datae fuerant epistulae: Sept. 1; Sept. 10; Sept. 13; Sept. 20; Oct. 16 («hoggi alli XVI computando i giorni secondo la riforma del calendario», finita videlicet Oct. 20); Oct. 22; Oct. 29; Nov. 4; Nov. 18; Nov. 22; Dec. 1; Dec. 7 (duae); Dec. 10; Dec. 17. — in Ksiaż Wielki: Dec. 29. — Cracoviae: Dec. 30. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 19. 15. (C. X). Alberti Bolognetti, Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 34 epistulae a. 1583 ab Ian. 3 ad Iun. 28 datae. Cod. chart. pag. 392, duabus manibus scriptus. Cracoviae datae fuerant epistulae : Ian. 3; Ian. 7; Ian. 13; Ian. 20; Ian. 28; Ian. 29; Febr. 3; Febr. 8; Febr. 14; Febr. 22; Mart. 1; Mart. 4; Mart. 9 (cum excerpto ex «Memoriali Illmo. Dno. D. Sedis Aplicae. Nuntio in negotio Illmi. Dni. Janusii ducis Ostrogiae»); Mart. 11; Mart. 20 (duae); Mart. 29; Apr. 1; Apr. 5; Apr. 7; Apr. 9; Apr. 10; Apr. 22; Mai 6; Mai 13; Mai 23; Mai 28; Mai 30; Iun. 10; Iun. 11 (10); Iun. 11; Iun. 13; Iun. 25; Iun. 28. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 20. 16. (C. XI). Alberti Bolognetti, Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 35 epistulae a. 1583 ab Iul. 6 ad Dec. 20 datae. Cod. chart. pag. 438, una manu scriptus. Cracoviae datae fuerant epistulae: Iul. 6; Iul. 8 (duae); Iul. 23; Iul. 31; Aug. 6 (7?); Aug. 9; Aug. 14; Aug. 20; Aug. 22 (duae); Aug. 24; Aug. 31; Sept. 2; Sept. 3; Sept. 10; Sept. 17; Oct. 1 (duae); Oct. 8; Oct. 14; Oct. 15; Oct. 16. — in Bodzetyn : Oct. 23. —in Brzesc Lituan.: Nov. 7 (duae, altera ex AVat. NSpagna 30); Nov. 11; Nov. 13; Nov. 20; Nov. 24. — in Porozow : Nov. 27 (duae). — Vilnae: Dec. 2 (Varsaviae?); Dec. 7; Dec. 20; cui adiungitur: «Ragionamento avuto con S. Maesta intorno alle cose di Colonia». Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 20. 17. (C. XII). Alberti Bolognetti S. R. E. Cardinalis, Eppi. Massae Maritimae, Legati Apostolici, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 25 epistulae a. 1584 ab Ian. 1 ad Iun. 20 datae. Cod. chart. pag. 340, una manu scriptus. Vilnae datae fuerant epistulae: Ian, 1; Ian. 8; Ian. 13; Ian. 22; Febr. 9; Febr. 10; Febr. 13; Febr. 22; Febr. 26; Mart. 5; Mart. 12; Mart. 25; Mart. 27 (duae); Mart. ?; Apr. 1; Apr. II; Apr. 27; Apr. 29.— ex Grodno: Mai 16; Mai 29; Iun. 10; Iun. 17; Iun. 18; Iun. 20. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 21. 18. (C. XIII). Alberti Bolognetti S. R. E. Cardinalis, Eppi. Massae Maritimae, Legati Apostolici, ad Ptolomaeum Galli S. R. E. Cardinalem Comensem 23 epistulae ab 1584 Iun. 27 ad 1585 Febr. 26 datae. Cod. chart. pag. 308, duabus manibus scriptus. Epistulae datae fuerant: 1584: ex silva «di Strasz» in reditu Varsoviam: Iun. 27.—in Serock (?): Iul. 4.— Varsaviae: Iul. 15 (duae); Iul. 27; Aug. 2; Aug. 6; Aug. 10. — in Lublin: Aug. 24; Aug. 28; Aug. 29. — Varsaviae: Sept. 27; Oct. 10; Oct. 16; Oct. 31; Nov. 28; Dec. 27. — 1585: Ian. 4; Ian. 29 (AVat. NPol. 19); Febr. 12; Febr. 13; Febr 14; Febr. 26. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 21. 19. (C. XIIIl). Hieronymi Vitalis de Buoi, Eppi. Camerini, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntii, ad Ptolomaeum Galli Comensem et Hieronymum Rusticucci S. R. E. Cardinales 37 epistulae inde ab 1585 Apr. 16 ad 1586 Ian. 13 datae. Cod. chart. pag. 170, una manu scriptus. Ad Ptolomaeum Cardinalem Comensem datae sunt epistulae Cracoviae 1585: Apr. 16; Apr. 29; Mai 3. Sacro S. R. E. Cardinalium Collegio post allatum de morte Gregorii PP. XIII nuntium: Cracoviae, 1585 Mai 7. Sixto PP. V: Cracoviae, 1585 Mai 11. Ad Hieronymum Cardinalem Rusticueci datae sunt epistulae Cracoviae 1585: Mai 28 (duae); Iun. 17; Iun. 28; Iun. ?; Iul. 6; Iul. 7; Iul. 14; Iul. 20; Iul. 21; Iul. 27; Aug, 3; Aug. 10; Aug. 14; Aug. 16; Aug. 23; Aug. 30 (duae); Sept. 5; Sept. 12; Sept. 13; Sept. 15; Sept. 20; Sept. 25 (duae)o — Varsaviae: Oct. 8; Oct. 13; Oct. 19; Oct. 25; Oct. 31; Nov. 21. — 1586 Varsaviae, Ian. 13. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 22. 20. (C. XV). Ioannis de Torres, AEppi. Adrianopolitani, S. Sedis Apostolicae apud Vladislaum IV Poloniae Regem Nuntii, ad Camillum Cardinalem Pamphilj 83 epistulae a. 1645 ab Mai 28 ad Dec. 30 datae. Cod. chart. pag. 214, una manu scriptus. Epistulae datae fuerant: Anconae: Mai 28. — in Graz: Iun. 18. — Viennae: Iun. 24; Iul. 1 (quattuor); Jul. 15 (quattuor); Iul. 22; Iul. 29 (duae); Aug. 5 (tres). — Cracoviae: Aug. 19; Aug. 26 (quattuor); Sept. 2 (duae); Sept. 6. — Varsaviae: Sept. 16 (duae); Sept.23 (quattuor); Sept. 30 (quinque); Oct. 7 (tres); Oct 14 (tres); Oct. 21 (tres); Oct. 28 (duae); Nov. 4 (duae); Nov. 11 (quattuor); Nov. 18 (septem); Nov. 25 (duae); Dec. 2 (quinque); Dec. 9 (duae); Dec. 16 (quattuor); Dec. 21 (duae); Dec. 23 (tres); Dec. 30 (quinque). Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 52. 21. (C. XVI). Ioannis de Torres, AEppi. Adrianopolitani, S. Sedis Apostolicae apud Vladislaum IV Poloniae Regem Nuntii, ad Camillum Cardinalem Pamphilj 152 epistulae a. 1646 ab Ian. 6 ad Ian. 30 scriptae. Cod. chart. pag. 342, una manu scriptus. Epistulae datae fuerant: Varsaviae: Ian. 6 (tres); Ian. 7 (duae); Ian. 13 (sex); Ian. 20 (duodecim); Ian. 27 (quattuor); Febr. 3 (tres); Febr. 10 (tres); Febr. 17 (quattuor); Febr. 24 (quinque); Mart. 3 (sex); Mart. 10 (quinque); Mart 17 (tres); Mart. 24 (quattuor); Mart. 31 (octo); Apr. 1 (duae); Apr. 7 (quinque); Apr. 14 (quinque); Apr. 21 (novem); Apr. 22 (tres); Apr. 23; Apr. 28 (octo); Mai 5 (quattuor); Mai 12 (quinque); Mai 19 (sex); Mai 26 (quattuor); Mai 28 (quattuor); Iun. 2 (octo); Iun. 9 (quinque) ; Iun. 16 (quattuor) ; Iun. 23 (duae); Iun. 30 (novem). Ex codd. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 53, 54. 22. (C. XVII). Ioannis de Torres, AEppi. Adrianopolitani, S. Sedis Apostolicae apud Vladislaum IV Poloniae Regem Nuntii, ad Camillum Cardinaiem Pamphilj 83 epistulae a. 1646 ab Iul. 14 ad Dec. 29 datae. Cod. chart. pag. 208, una manu scriptus. Epistulae datae fuerant: Cracoviae: Iul. 14 (quinque); Iul. 21 (novem); Iul. 28 (duae); Aug. 4 (undecim); Aug. 5 (duae). — ex Claro Monte ad Czestochowa: Aug. 12 (duae). — Posnaniae: Sept. 3 (quinque) — ex Ciazyn: Sept. n (duae).—Varsaviae: Sept. 22 (quattuordecim); Sept. 30 (septem); Oct. 6 (sex); Oct. 13 (septem); Oct. 20 (tres); Nov. 10 (duae); Dec. 15; Dec. 22 (duae); Dec. 25; Dec. 29 (duae). Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 54. 23. (C. XVIII). Ioannis de Torres, AEppi. Adrianopolitani, S. Sedis Apostolicae apud Vladislaum IV et Ioannem Casimirum Poloniae Reges Nuntii, 95 epistulae ad Camillum Cardinalem Pamphilj et Ioannem Iacobum Cardinalem Panzirolo inde ab a. 1647 Ian. 5 usque ad 1651 Dec. 17 scriptae. Cod. chart. pag. 262, una manu scriptus. Epistulae datae fuerant: Varsaviae 1647: Ian. 5 (quattuor); Febr. 9; Febr. 16; Febr. 23; Mart. 2; Apr. 6; Apr. 13; Apr. 20 (duae); Iun. 22; Iun. 29; Iul. 20; Oct. 10; Nov. 13; Nov. 20.— 1648: Ian. 30; Febr. 6.— Vilnae: Apr. 1; Apr. 29. — in Slonim: Mai 21. — Varsaviae: Iun. 24; Iul. 1; Iul. 8; Iul. 12; Iul. 15; Iul. 29; Aug. 5; Aug. 12; Aug. 19; Sept. 2; Sept. 12; Sept. 19; Sept. 26; Oct. 3; Oct. 10; Oct. 17 (duae); Oct. 24; Oct. 31; Nov. 14; Nov. 21; Nov. 28 (duae); Dec. 12; Dec. 19; Dec. 26.— 1649: Cracoviae: Ian. 20; Febr. 6; Febr. 13; Febr. 20. — Varsaviae: Mart. 13; Mart. 27; Apr. 10; Apr. 24; Mai 1 (duae); Mai 8; Mai 15 (tres); Mai 22; Mai 29; Iun. 12; Iun. 19 (duae); Iun. 26 (duae); Iul. 31; Aug. 7; Sept. 4; Nov. 3; Nov. 6; Nov. 20; Nov. 27. — 1650: Ian. 22; Apr. 2; Apr. 9 ; Iun. 4; Iun. 11; Iun. 18; Iul. 2 (duae); Iul. 30; Sept. 3; Oct. 8; Nov. 26 (duae); Dec. 24. — 1651: Ian. 23; Febr. 18; Aug. 26; Dec. 17. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 53. 24. (C. XVIIII). Petri Vidoni Eppi. Laudensis et Antonii Pignatelli AEppi. Larisseni, S. Sedis Apostolicae apud Ioannem Casimirum Poloniae Regem Nuntiorum, 27 epistulae ad Iulium Cardinalem Rospigliosi datae, plurimis litteris, quae italice «avvisi» vocantur, illustratae. 1659—1660. Cod. chart. pag. 272, una manu scriptus. Petri Vidoni epistulae: Varsaviae 1660: Ian. 5; Ian. 18; Febr. 1; Febr. 8; Mart. 15; Mart. 22; Mart. 29; Apr. 5; Apr. 11; Apr. 18; Apr. 25 (duae); Mai 23; Mai 31; Iun. 20 (duae); Iun. 28. Antonii Pignatelli epistulae: Cracoviae 1660: Sept. 18; Oct. 2; Oct. 9; Oct. 17; Oct. 24; Oct. 31; Nov. 6; Nov. 13; Nov. 20; Dec. 5. Litterae, quae «avvisi» vocantur : Maxima ex parte litterae hae datae sunt Varsaviae, quam ob causam illis modo nomen loci adiecimus, quae aliunde datae fuerant. 1659: Sept. 27; Oct. 4; Oct. 11; Oct. 17; Oct. 25; Nov. 2; Nov. 23; Nov. 30; Dec. 7; Dec. 8; Dec. 14; Dec 22; Dec. 29. — 1660: Ian. 5; Ian. 11; Ian. 18; Ian. 25; Febr. 1; Febr. 7 Leopoli; Febr. 8; Febr. 15; Febr. 22; Febr. 29; Mart. 6 Cracoviae; Mart. 22; Mart. 29; Apr. 5; Apr. 11; Apr. 18; Apr. 12 («in lettere d Adrianopoli»); Apr. 24; Apr. 25; Mai 2; Mai 7; Mai 16; Mai 22; Mai 31; Iun. 6; Iun. 13; Iun. 20; Iun. 28; Iul. 5; Iul. 19; Iul. 26; Aug. 2; Aug. 9; Aug. 15; Sept. 15 («Avvisi di Polonia. Dal campo Polacco... sotto Lubarciova»); Oct. 7 («foglio d avvisi dal campo Polacco di sotto LuArchiw. kom. hist. t. VI. lV bartova»); Oct. 25 Cracoviae; Oct. 30 Cracoviae; Nov. 14 Cracoviae; Dec. 18 Cracoviae; Dec. 25 Cracoviae. pag. 229 — 235. Diariumex castris Polonorum 1660 Sept. 22 — Sept. 29. Ex cod. Archiv. Vatic. Nunziat. di Polonia 71. 25. (C. XX). Documenta miscellanea S. Sedis Apostolicae Nuntiorum, quae ad res gestas Poloniae saec. XVII spectant: instructiones, epistulae, acta, relationes, alia 1645 — 1660. Cod. chart. pag. 442, una manu scriptus. pag. 1—41 instructiones. pag. 1—37 «Istruttione per Monsignor Nuntio Apostolico di Polonia 14 Settembre 1658» incip. «Benche lo stato presente...» (ex cod. mss. Archivi S. Congreg. de propaganda fide, «Scritture riferite nei Congressi. Moscovia, Polonia e Ruteni» vol. I. fol. 73 — 85). — pag. 39—41 «Scritto a Monsignor Nuntio in Polonia et a Mons. Nuntio in Vienna 13 Giugno 1646» (AVat. NPol. 54). pag. 45—51 acta Ioannis de Torres Nuntii. 1645 Iul. 14 ex castris ad Brunam (Brno Moraviae). Leonfirdus Torstenson dux generalis ad baronem Biboni legatum Regis Poloniae apud Imperatorem, de litteris salvi conductus Nuntii, quae pag. 47 sequuntur (AVat. NPol. 52). — pag. 49 de pecunia a quodam Laurentio Matteini Nuntio missa. — pag. 51 adnotatio de litteris publicis a Nuntio ad praepositos, parochos etc. datis in Uniejow, 1646 Sept. 14 (AVat. NPol. 54). pag. 55—183 Epistulae diversorum ad Ioannem de Torres et Petrum Vidoni Nuntios. Ad Ioannem de Torres: Carolus Ferdinandus Eppus. Vratislaviensis: 1645 Aug. 11 in Jazdow (AVat. NPol. 52). Fantoni Ludovicus Regis a secretis: 1646 Oct. 12 in Slomianka (AVat. NPol. 54). — 1647 Ian. 5 «di casa» Varsaviae? (AVat. NPol. 53). a Lohr Ioannes officialis Vratislaviensis: 1645 Aug. 16 Vratislaviae (AVat. NPol. 52). Moldaviae princeps Petrus Lupul: 1646 Mai 4 in Jassy (AVat. NPol. 54). di Montinegri Alexander comes: 1645 Nov. 3 Leopoli (AVat. NPol. 52). Ossoliński Georgius dux in Ossolin: 1646 Iun. 2 Varsaviae ? (AVat. NPol. 54). Roncalli Dominicus: 1646 Sept. 7 Hagae (AVat. NPol. 54). Sobieski Iacobus palatinus Russiae: 1646 Apr. 10 in Żołkiew (AVat. NPol. 54). Ad Petrum Vidoni: Fantoni Ludovicus abbas: 1660 Gedani: Febr. 27; Mart. 5; Mart. 13 (AVat. NPol. 71). Kolowrath F. comes: 1660 Ian. 16 Gedani (AVat. NPol. 71). de Lumbres Antonius legatus Regis Christianissimi: 1660 Apr. 10 in Oliwa (AVat. NPol. 71). Masini Christophorus Regis a secretis: 1660 Ian. 24 Gedani (AVat. NPol. 71). des Noyers Petrus Mariae Ludovicae Reginae a secretis: 1659 Nov. 21 in Szubin (AVat. NPol. 70). — 1660 Gedani: Ian. 10; Mart. 20; Apr. 10; Apr. 25 (AVat. NPol. 71). Prazmowski Nicolaus supremus Regni Cancellarius: 1660: Febr. 21 Gedani; Mart. 7 Gedani; Apr. 4 in villa Striss; Apr. 11 Gedani; Apr. 17 in villa Striss. (AVat. NPol. 71). Soll Carolus Soc. Iesu, confessor Regis: 1659 Nov. 29 in Tuchola (AVat. NPol. 70). — 1660: Ian. 1 Gedani; Apr. 23 in Oliwa (AVat. NPol. 71). pag. 105 «Copia d un Capitolo di lettera del Signor N. N. scritta da Danzica sotto li 17 di Gennaro [1660] a Monsignor Nuntio Apostolico» (AVat. NPol. 71). pag. 173 adiuncta est epistula ipsius Petri Vidoni Nuntii ad Nicolaum Prazmowski Cancellarium Regni: 1660 Apr. 17 Varsaviae (AVat. NPol. 71). pag. 187—207 Vladislai IV Regis Poloniae eiusque fratris Ioannis Casimiri ad Innocentium PP. X et S. R. E. Cardinales epistulae: Vladislaus IV Rex: Innocentio PP. X Pont. Max.: sine loci aut temporis designatione (BBarb. XL. 3. fol. 517). — 1646 Iun. I Varsaviae reg. (AVat. NPol. 54). — idem Gaspari S. R. E. Cardinali Mattei Regni Poloniae Protectori: 1646 Apr. 23 Varsaviae (AVat. NPol. 54). Ioannes Casimirus princeps Regius et S. R. E. Cardinalis: Innocentio PP. X Pont. Max.: 1646 Iun. 6 Tusculi (Frascati) (BVE. Sessor. 1439). — idem Ioanni Carolo S. R. E. Cardinali Medici: sine temporis et loci designatione, probabiliter 1646 mense Iunio (BVE. Sessor. 1439). pag. 211—239 ad Innocentium PP. X Pont. Max. et ad S. R. E. Cardinales diversorum epistulae: Innocentio PP. X Pont. Max. Adam Kazanowslci mareschalcus curiae Regni: 1645 Sept. 30 Varsaviae (AVat. NPol. 52). Virginio S. R. E. Cardinali Orsini: Andreas Leszczynski AEppus. Gnesnensis: 1656 Mart. 3 Nissae (BBarb. XXXIII. 58). Camillo S. R. E. Cardinali Pamphilj: Adam Kazanowski mareschalcus etc. 1645 Sept. 30 Varsaviae (AVat. NPol. 52). — eidem Ca- millus de Melzi AEppus. Capuanus 1645 Aug. 5 Viennae (duae epistulae, AVat. NPol. 52). Ioanni Iacobo S. R. E. Cardinali Panzirolo: P. Ingoli (Soc. Iesu?) 1646 Iun. 9 Romae («di Casa»). — Iulius S. R. E. Cardinalis Roma 1646 Mart 20 Romae (ambae ex AVat. NPoI. 54). Marcello S. R. E. Cardinali Santa Croce: Andreas Leszczyński AEppus. Gnesnensis 1656 Mart. 3 Nissae (BBarb. XXXIII. 58). pag. 243—265 acta, quae ad res ecclesiarum et monasteriorum spectant. pag. 243. «In Segretaria di Stato di Nostro Signore. A Mons. Nuntio di Polonia. Informatione de Signori ufficiali di Dataria intorno all` Abbadia di Tremesno...» 1646 Apr. 21 (AVat. NPol. 54). — pag. 249 «Dominicani di Littuania» de erigenda provincia Lituana Ord. S. Dominici (AVat. NPol. 52). — pag. 253 de provisione abbatiae in Trzemeszno libellus (AVat. NPol. 54). — pag. 257 «Informatio brevis in causa funeralium Ecclesiae Archipresbyteralis BMV. Cracoviae...» adnotatio (AVat. NPol. 54). — pag. 259 Fr. Dominicus de Marini ad Camillum Cardlem. Pamphilj. 1646 Febr. 15 Romae, de rebus provinciae Polonae Ord. S. Dominici (AVat. NPol 52). — pag. 263 litterae quaedam de ingressu in monasteria regestae (AVat. NPol. 54).— pag. 265 de abbatia Tyniecensi O. S. B. adnotatio (AVat. NPol. 54). pag. 269—295 epistulae diversorum. pag. 269 Viadislaus IV Rex Ioanni Casimiro fratri. 1646 Aug. 3 Wiśnicz (BBarb. XL. 3).—pag. 273 «Copia d una lettera del Principe di Moldavia al Generalissimo dell armi di Polonia» 1645 sine loco et die. Petri Lupul ad Stanislaum Koniecpolski (AVat. NPol. 52). — pag. 281 Ioannes a Lor officialis Vratislaviensis Carolo Ferdinando Principi Regio, Eppo. Vratislaviensi. 1645 Iul. 8 Vratislaviae (AVat. NPol. 52). — pag. 285 «Copia litterarum deputatorum Regni Sueciae [Magni de la Gardie comitis, Benedicti Oxenstjerna, Christophori Schlippenbach, Andr. Guldenklaw] ad tractatus pacis cum Polonis et confoederatis ad .... Marescalcum..... Regni [Georgium Lubomirski] d. Hensii, 10 Septembris 1659» (AVat. NPol. 70). — pag. 289 «Copia di una lettera dell Illmo. Sign. Dapifero di Sendomira scritta all Illmo... Gran Cancelliere della Corona di sotto a Lubartova, li 15 Settembre [1660]» (AVat. NPol. 71).— pag. 293 «Copia di lettera scritta al Gran Cancelliere» [Prażmowski] «Di Cudnow 23 Ottobre 1660» (AVat. NPol. 71). pag. 299—419 «Breve raguaglio del Regno di Polonia e suoi distretti con 1 origine de Missioni e Missionarii della Religione serafica de Minori Conventuali» auctore fratre Antonio de Sociis. Roma, 1657 Oct. 28 (BVat. Ottobon. 2477, pag. 284—317). pag. 423—441 documenta varia minoris momenti. pag. 423 «Iniuriae excerptae ex Iustificatione Christophori Nayman, Romae impressae, contra Academiam Cracoviensem» (AVat. NPol. 54). — pag. 427 sqq. «Ragioni con le quali si prova che il Serenis- simo Principe Cardinal di Polonia e di Suezia non deve ricevere il titolo d Eminenza ne lasciare deporre la corona sopra Parma» (BVE. Sessor. 1439 f. 149—156). — pag. 439 sqq. adnotationes tres minoris momenti: «Nota data da Mons. Datario della collatione della Prepositura di Bamberga». — «Estratto d una lettera del Sign. Generale di Werth data a Thonover li 6 Agosto 1645».— de Aegidii Gatcher de Pabrahan decani ex Saint Peran epistula ad Summum Pontificem (AVat. NPol. 52, 53, 54). 26. (D. I). Ioannis Andreae Caligari Eppi. Brictinoriensis et Alberti Bolognetti Eppi. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae apud Stephanum Poloniae Regem Nuntiorum, epistulae ad varios et quae ad eos datae sunt 1579—1584. Adiuncta est epistula ad Hieronymum Vitalem de Buoi Eppum. Camerini Nuntium 1585. Cod. chart. pag. 404, septem manibus scriptus. pag. 3—31 Ioannis Andreae Caligari epistulae ad: Gregorium PP. XIII Pont, Max.: 1580 Ian. 10 Varsaviae (adiuncta est scheda «per dare a Monsignor Datario»); Iun. 29 Varsaviae. — 1581 Mai 20 Vilnae (AVat. NPol. 17 prima et secunda; AVat. NPol. 18 tertia). Stephanum Regem: Varsaviae: 1579 Dec. 20 (AVat. NPol. 16).— 1580 Ian. 4 (ex eodem cod.) ; Mai 6 (AVat. NPol. 17).— 1581 Apr. 29 (AVat. NPol. 18). Ioannem Borgia, Regis Catholici legatum Pragae: 1579 Dec. 7 Varsaviae (AVat. NPol. 16). pag. 35—69 Alberti Bolognetti epistulae ad: Philippum S. R. E. Cardinalem Boncompagno tit. S. Sixti: 1582 Dec. 10 Varsaviae (AVat. NPol. 19). — 1583 Apr. 22 Cracoviae (AVat. NPol. 20). Ioannem Franciscum Bonomo Eppum. Vercellensem: 1584 Ian. 8 Varsaviae (AVat. NGerm. 95). Ioannem Paulum Campana Soc. Iesu: 1583 Iun. 6 Cracoviae (AVat. NPol. 20). Philippum S. R. E. Cardinalem Guastavillani: Varsaviae 1582: Febr. 3; Febr. 25; Iun. 3; Iul. 26 (BChigi L. III. 64). Stanislaum Karnkowski AEppum. Gnesnensem: Varsaviae 1582: Ian. 25; Febr. 19 (AVat. NPol. 19). Christophorum Turrettini: 1582 Oct. 20 Varsaviae (AVat.NPol. 19). pag. 73—205 ad Ioannem Andream Caligari: Gregorius PP. XIII Pont. Max.: 1580: Mai 7 Romae; Sept. 20 Tusculi (AVat. NPol. 17). xxx Stephanus Rex: 1580 Apr. 2 Grodno (AVat. NPol. 17). — 1581: Apr. 15 in Grodno (AVat. NPol. 18); Apr. 21 ibidem (AVat. NPol. 18); Mai 12 Vilnae (AVat. NPol. 17 et 18); Iul. 19 ex castris regiis ad Polock (AVat. NPol. 18). Baranowski Albertus: 1579 Sept. 14 ex castris ad Polock (AVat. NPol. 16). BattoriSomglio Andreas: 1579 Sept. 5 in Pułtusk (AVat. NPol. 16). Borgia Ioannes, legatus Regis Catholici apud Imperatorem: 1579 Iun. 15 Pragae (AVat. NPol. 16). Borukowski Ioannes, vicecancellarius Regni Poloniae: 1581 Apr. 21 in Grodno; Mai 13 Vilnae (AVat. NPol. 18). Boxa Paulus Soc. Iesu: 1581, Cracoviae: Mart. 31; Apr. 21 (AVat. NPol. 18). Fabius Georgius archidiaconus Colossensis: 1580 Iul. 28 «in Camera» (AVat. NPol. 17). Herbest Benedictus Soc. Iesu: 1580 Sept. 12 in Grodek (AVat. NPol. 17). — 1581 Febr. 9 ibidem (AVat. NPol. 18). Herbest Ioannes: 1581 Mai 1 in Zamość (AVat. NPol. 18). Ioannes Chrysostomos O. Praed.: 1580 Ian. 15 Varsaviae (AVat. NPol. 17). Karnkowski Stanislaus Eps. Vladislaviensis: 1580 Nov. 10 in Wolborz (AVat. NPol. 17). — 1581 Apr. 7 Vladislaviae (AVat. NPol. 18). Konarski Ioannes Soc. Iesu: 1579 Dec. 22 Posnaniae (AVat. NPol. 16). Magius Laurentius Gothus Soc. Iesu: 1579 Iun. 26 Braunsbergae (AVat. NPol. 16). Martinello Antonius Soc. Iesu: 1579: Iul. 10 in Kierszulina (?) (duae); Iul. 14 ex castris regiis; Iul. 17 ex castris regiis, duae (AVat. NPol. 16). Massimo Milanese Soc. Iesu: 1579 Iun. 27 Pultoviae (AVat. NPol. 16). Nidecki Andreas Patritius: 1580? «Memoriale del Patritio per la dispensa della pluralita» (AVat. NPol. 17). Odescalchi Aloysius: 1580 Mart. 27 in Kolosvar (exc, AVat. NPol. 14). Ossowski Stanislaus, referendarius Regni ecclesiasticus: 1581 Iul. 20 in Połock (AVat. NPol. 18). Severinus fr. O. Praed.: 1579 Iun. 28 Gedani (AVat. NPol. 16). Skarga Petrus Soc. Iesu: 1579 Dec. 16 Vilnae (AVat. NPol. 16). — 1581 Iul. 5 in Dzisna (AVat. NPol. 18). Sunier Franciscus Soc. Iesu: 1579 Oct. 5 in Kolosvar (AVat. NPol. 16). — 1580 Mart. 18 Vilnae (AVat. NPol. 17). Zamoyski Ioannes Cancellarius Regni Poloniae : 1579 Mart. 12 Vilnae; Apr. 17 ibidera; Aug. 28 ex castris ad Polock; Sept. 15 ex iisdem castris; Sept. 20 in Dzisna (AVat. NPol. 16). — cf. N. 31 (G. II) pag. 151. 209 — 399 ad Albertum Bolognetti: Stephanus Rex: 1581 Aug. 8 ex castris ad Pskow (AVat. NPol. 18); Aug. 13 ex castris ad Woroniec (ex eodem cod.) — 1582 Febr, ? Vilnae (AVat. NPol. 19). — 1583 Febr. 26 in Niepolomice (AVat. NPol. 20). — 1584 Iul. 12 in Grodno (AVat. NPol. 21). Baranowski Albertus secretarius maior, cantor Gnesnensis: 1582 Febr. 28 Viinae (AVat. NPoI. 19). — 1583 Mart. 11 in Niepołomice (AVat. NPol. 20); pag. 373: 1583 Aug. (?) sine loci et temporis designatione (ex eodem cod. fol. 462). Borukowski Ioannes vicecancellarius Regni: 1582 Febr. 8 Vilnae (AVat. NPol. 19). Brzechwa Andreas abbas Tyniecensis: 1582 Febr. 17 in monasterio Tyniec O. S. B. (AVat. NPol. 19). Brzeźnicki Iacobus canonicus Eccl. Posnaniensis: 1583 Mai 15 Posnaniae ? (AVat. NPol. 20). Campana Ioannes Paulus Soc. Iesu: 1582 Aug. 24 Varsaviae (AVat. NPol. 19); Sept. 14 in Lublin (ex eodem codice). — 1583 Mai 15 Vilnae (AVat. NPol. 20). Ernestus elector Coloniae: 1583 Dec. 16 Brulae (?) (AVat. NPol. 20). Fuligno Laurentius: Vilnae: 1581 Nov. 26 (AVat. NPol. 18).— 1582: Ian. 7 (AVat. NPol. 19); Apr. ? (ex eodem cod.). — 1585 Ian. 8 (AVat. NPol. 20). Izdbieński Martinus scholasticus Cracoviensis: 1582 Febr. 24 Cracoviae (AVat. NPol. 19). Karnkowski Stanislaus AEps. Gnesnensis: 1582 Febr. 24 in Łowicz (AVat. NPol. 19). Kazimirski Christophorus canonicus Tarnoviensis, Ianussii principis Ostrogski a secretis: 1583 «Memoriale...» incip. «Ad reducendum Illmum. principem... Constantinum Ducem seniorem Ostrogiae...» (AVat. NPol. 20). Kostka Christophorus palatinus Pomeraniae: 1583 Apr. 6 in Gołąb (AVat. NPol. 20). Kromer Martinus Eppus. Varmiensis: 1583 in Heilsberg: Dec. 15; Dec. 16 (AVat. NPol. 21). Kryski Stanislaus a Drobnin palatinus Masoviae: 1561 Dec. 12 in Zeluń (?) (AVat. NPol. 18). Montelupi Sebastianus: 1581 Dec. 29 Cracoviae (AVat. NPol. 18). Myszkowski Petrus Eppus. Cracoviensis: 1582 Cracoviae: Mai 17; Iun. 1 (AVat. NPol. 19). Palaeologus Dionysius AEppus. Cyzici (?) abbas in Dorohobuż: 1583 Nov. 8 in Dorohobuż (AVat. NPol. 20). Płaza Ioannes subcapitaneus Cracoviensis: 1581 Mai 29 Cracoviae (AVat. NPol. 18). Posga Sigismundus baro: 1581 Nov. 27 Vilnae (AVat. NPol. 18). Radziwiłł Georgius Eppus. Vilnensis, postea S. R. E. Cardinalis: 1581 Nov. 28 Vilnae (AVat. NPol. 18). Radziwiłł Nicolaus Christophorus dux in Ołyka: 1584 in Nie-śwież: Aug. 2; Aug. 10 (AVat. NPol. 21). Reszka Stanislaus : 1583 Apr. 3 Varsaviae (AVat. NPol. 20). Rydzyński Matthias: 1581 Dec. 12? (AVat. NPol. 18). Schade Richardus: 1583 Dec. 31 in Munster (AVat. NPol. 20). Skarga Petrus Soc. Iesu: 1581 Nov. 27 Vilnae (AVat. NPol. 18). Sokołowski Stanislaus: 1582 ? Volrnariae (AVat. NPol. 19). Solikowski Ioannes Demetrius AEppus. Leopoliensis: 1582 Febr. 22 Vilnae (AVat. NPol. 19). — 1584 Febr. 23 Leopoli (AVat. NPol. 21). Tacchetti Camillus fr. Veronensis: 1582 Cracoviae: Febr. 24; Mart. 10 (AVat NPol. 19). Zamoyski Ioannes Cancellarius Regni Poloniae: 1581 Aug. 15 ex castris ad Woroniec (AVat. NPol. 18).— 1582 in Knyszyn: Apr. 19; Iun. 24 (ambae ex AVat. NPol. 19). — 1583 Leopoli: Febr. 11; Febr. 17 (ambae ex AVat. NPol. 20).— 1584: Febr. 17 in Knyszyn; Mai 24 Cracoviae (ambae ex AVat. NPol. 21). Zebrzydowski Caspar Palatinus Calissiensis: 1582 Febr. 26 in Milanów (AVat. NPol. 19). pag. 403 ad Hieronymum Vitalem de Buoi Anna Regina Poloniae: 1585 Mai 15 Varsaviae (AVat. NPol. 22). pag. 367—369 «Loca, quae subsunt Illmo. Domino Duci Ostrogio in Russia, partim in Lituania, partim in Russia» (AVat. NPol. 20 f. 133).— pag. 375 «Apud Rmum. et Illmum. Dominum Nuntium Apostolicum expedienda haec» pro principe Ostrogski (?). — pag. 387 «Ex litteris Cracoviensibus datis 29 Mai 1584» (AVat. NGerm. 95). de morte Samuelis Zborowski.— pag. 389 «Avvisi diversi di Polonia et di Tartari» (ex eodem codice). 27. (E. I), Acta, documenta, commentarii, qui ad res ecclesiasticas Poloniae et sacerdotum spectant. Cod. chart. pag. 374, septem manibus scriptus. pag. 1 — 87 Documenta, libelli, adnotationes. pag- 3 —17 Litterae «protestationis» Vincentii Laureo Eppi. Montisregalis Nuntii Apostolici de homagio ducis Ansbach pro duce Prussiae Stephano Regi praestando deque S. Sedis iuribus in ducatutn Prussiae. 1578 Febr. 17 (AVat. NPol. 14). — pag. 19 «Summa visitacionis monasteriorum in Pomerania» (AVat. NPol. 16). — pag. 21 supplicatio «pro illustri... Nicolao Mieleczki Palatino Podoliae et totius Regni Poloniae capitaneo generali» (AVat. NPol. 16). — pag. 21 «Pro Rmo. Cypriano episcopo Metonensi sufifraganeo Vilnensi ordinis S. Dominici seu praedicatorum» (ex eod. codice). — pag. 23 Adae Konarski Eppi. Posnaniensis supplicatio (AVat. Litt. Princ. 31). — pag. 25 Ioannis Andreae Caligari Nuntii «Memoriale datum procuratoribus capitulorum» 1579 Dec. 28 Varsaviae (AVat, NPol. 16). — pag. 29 «Informatio Illmo. Rmo. domino Legato Apostolico occasione monasteriorum in Prussia dioecesis Pomeraniae Rmi. Dni. Eppi. Cuiaviensis iurispatronatus Regii» (AVat. NPol. 16). — pag. 31 «Recollecta per Dominum Nuncium Apostolicum ex sermone Sermi. Regis Poloniae pro collegio Iesuitarum in Transylvania instituendo» (AVat. NPol. 16). — pag. 35 «Modus repurgandi ab haerese Regiam civitatem Gedanensem» (ex eod. codice). — pag. 39 «Quaesitum Ulris. Palatini Podoliae» Nicolai Mielecki, 1581 Mart. 10 Varsaviae (AVat. NPol. 18). — pag. 41 Andreae Patricii Nidecki supplicatio ad Gregorium PP. XIII (ex eod. codice). — pag. 47 «Supplicatio ad Sanctiss. Dnum. Nostrum Gregorium PP. XIII Confratrum Societatis nominis divini seu Iuramentorum. 1581 Dec. (ex eod. codice). — pag. 51 «Supplicatio ad SS. D. N. Gregorium PP. XIII Thomae Okuń secretarii Regii...» 1581 Dec. (ex eod. codice). — pag. 59 Stanislai Karnkowski AEppi. Gnesnensis litterae publicae regestae, quae in AVat. NPol. 19 f. 586 sqq. typis impressae inveniuntur. 1581 ? Łowicz ? quadam «Tabula earum rerum, quae ad regimen ecclesiae Dei his calamitosis temporibus potissimum pertinere videntur » illustratae. — pag. 63 «Attioni del Signor Stanislao Raziuilli [Radziwiłł] Principe in Olica» (AVat. NPol. 18). — pag. 65 «Memoriale raccommandato dal Padre Groditio Giesuita Rettore del Collegio di Pultovia (e consegnato nelle mani del nunzio)» 1581 (ex eod. codice). — pag. 71 «Supplicatio Lucae Zapadzki [notarii civit. antiquae Varschauiensis] ad Nuncium Bolognetti» 1581 (ex eod. codice).— pag. 73 Supplicatio Laurentii Goślicki decani Plocensis ad Nuntium Bolognetti 1581 (ex eod. codice). — pag. 75 «Supplicatio ad Nuncium Bolognetti pro D. Falbowski» 1581 (ex eod. codice). — pag. 77 «Supplicatio Andreae Rosnowski [Canonici collegiatae Pultoviensis] ad Nuncium Bolognetti» 1581 (ex eod. codice). — pag. 79 Relatio ex Gedano incip. «Numerus Catholicorum Gedani est exiguus...» (AVat. NPol. 20).— pag. 85 «Litterae credentiales Regis ad civitatem Varsoviensem» 1583 Aug. Cracoviae (ex eod. codice). — pag. 87 «Stephanus Rex communitati Varsoviae» 1583 ? de seditionibus quibusdam praetextu religionis excitatis (ex eod. codice, f. 717). pag. 89—167 Recensentur nomina eorum, qui reversi sunt ad gremium Ecclesiae Romanae. pag. 91 ex epistula Benedicti Herbesti Soc. Iesu ad I. A. Caligari Nuntium, Cracoviae 1579 Oct. 8 data (AVat. NPol. 16). — pag. 93 scheda Archiw. kom. hist. t. VI. V rectoris Collegii Soc. Iesu Vilnensis, quae adiecta erat ad epistulam I. A. Caligari Nuntii ad Cardlem. Comensem 1579 Iul, 14 Vilnae datam (ex eod. codice, f. 212). — pag. 95 «Descriptio hominum, qui revocaverunt pravitatem haereticam apud fratres ordinis Minorum regul. observantiae S. Francisci in coenobio Vilnensi» 1579 (ex eod. codice, f. 479). — pag. 97 «Descriptio conversorum ab haeresi et a schismate Ruthenico et a casibus aliquibus Episcopis reseruatis...» 1579 (AVat. NPol. 17, f. 414) —pag. 129 «In Nomine Domini Amen. Haec sunt nomina et cognomina eorum, qui a diversis sectis et heresibus conversi (sunt) ad.. fidem catholicam per fr. Cypryanum Praemyslianum Ord. S. Francisci de observancia professum...» (AVat. NPol. 17). — pag. 139 «Nomina eorum, qui abiurata haeresi vel schismate a die 8 Augusti 1580 usque ad diem 24 Mai 1581 in manibus fr. Felicis Posnaniensis confessoris in monasterio Vilnensi Bernardinorum ad auctoritatem Ecclesiae Catholicae Sanctae sese revocarunt» (AVat. NPol. 17). — pag. 165 ex epistula I. A. Caligari Nuntii ad Cardlem. Comensem scheda Petri Skarga Soc. Iesu 1581 (AVat. NPol. 18).—pag. 167 scheda Benedicti Herbest Soc. Iesu ad I. A. Caligari Nuntium 1581 Febr. 9 (AVat. NPol. 18). pag. 169—333 Lites inter ecclesiasticos, processus canonici, inquisitorii, alia: pag. 171 «Contra Reverendum Dominum Paulum Choinaczki Abbatem (Lubinensem) 1566 Febr. 11 (AVat. Litt. Princ. 31). — pag. 179 «Articuli contra Georgium Wysoczki praepositum Zukoviensem nomine Priorissae et totius conventus virginum in Zakow Rmo. Dno. Eppo. Wladislaviensi [Stanislao Karnkowski] oblati» 1579 (AVat. NPol. 16). — pag. 183 Processus monasterii Carthusiensis in Paradyz contra abbatem monasterii in Oliva. «Molestiae quibus se Fratres Paradisi B. Mariae in Pomerania ab Olivensi abbate... aftici queruntur» coram Stanislao Karnkowski Eppo. VJadislaviensi et Pomeraniae 1579 (AVat. NPol. 16). — pag. 195 «Electio Rndi. Domini Stanislai Ostrowski in Abbatem Sulejoviensem» 1581 Mart. 29 (AVat. NPol. 18). — pag. 201 documentum concordiae factae in hac lite Sulejoviensi (ex eod. codice). — pag. 203—217 «Querelae variae contra praepositum Miechoviensem [Ługowski] porrectae Rmo. Dno. Nuntio Apostolico» (AVat. NPol. 17). — pag. 219—261 «Processus in causa Simonis Ługowski Praepositi Miechowiensis» 1582 (AVat. NPol. 19). — pag. 263 «Concordia Rmi. Dni. Archiepiscopi [Gnesnensis Stanislai Karnkowski] cum Magfco. Dno. Paulo Vchanski» 1582 Nov. 19 (AVat. NPol. 19). — pag. 267 «Memoriale mandatum per Magnum Mareschalcum [Andream Opaliński] in favorem Abbatis Biedzeuiensis [Andreae Kościelecki] (AVat. NPol. 19.)—pag. 273 «Conditiones, quas Capitulum Generale Conventus Micoviensis [Miechow] a S. R. Mte. et Illmo. nepote eius requirit...» (AVat. NPol. 20).— pag. 277 «Responsum S. R. Mtis. Conventui atque Capitulo generali Miecoviensi...» 1583 Febr. 13 Niepolomice (ex eod. codice). — pag. 281—331 processus super vita et moribus Lucae Kościelecki Eppi. Posnaniensis et Andreae Koscielecki Abbatis Bledzoviensis 1583 (AVat. NPol. 21). — pag. 333 quaedam super litem inter provincias Polonam et Ruthenam O. S. Dominici 1596 (Bibl. Casanatensis cod. mss. X. VI. 14, fol. 290). pag. 337—349 Petri Vidoni Eppi. Laudensis Nuntii Apostolici in Polonia «Relatione fatta nell ultima Congregatione de propaganda fide a d. 23 febraio 1660» (BVat. Ottobon. 2461). pag. 353 Nomina monasteriorum, quae in Poloniam, Bohemiam et Hungariam ex Morimundo, Clara Valle aliisque coenobiis deducta sunt. (BVE. Sessor. 222). pag. 357—363 pasquillus quidam super verba: «iuravi servare pacem inter dissidentes de religione» (AVat. NPol. 20). pag. 365—371 «Petitio investiturae Regni Poloniae a Papa» Ioannes [XXII] eps. servus etc. Archiepiscopo Gnezenensi etc. «Dudum vblis. frater noster Bernardus» etc. dat. Auuinioni III Kal. Sept. pontificatus anno tertio (BVat. Urbin. 1113 pag. 14). — pag. 373 Innocentius PP. VIII Andreae et Iohanni de Opporow 1488 Aug. 11 (AVat. Min. Brev. Sixti IV, Innocentii VIII etc.) cf. Theiner Vet. Mon. I, pag. 146 et II, pag. 245). 28. (F. I). Informationes, relationes de rebus statuque Regni Poloniae, saec. XVI scriptae. Cod. chart. pag. 294, sex manibus scriptus. pag. 1—27 «Polonici Regni cum adiunctis provinciis descriptio» (BVat. Vatic. 5666). pag. 29—115 «Relatione di Polonia di Paolo Emilio Giovannini» 1565 (BVE. Gesuit. 400, fol. 402—428). pag. 117—129 «Relatione del Regno di Polonia. (Informatione fatta per il Serenissimo Re di Polonia dei Signor Antonio Maria Gra[tiani])» 1573 (AVat. NPol. 4). pag. 133—157 informatio de rebus oeconomicis Poloniae scripta ab Alberto Bolognetto Nuntio ad Ptolomaeum Cardinalem Comensem 1583. incip. «Articolo I. Se il fiume Vistola ha molti capi...» (AVat. NPol. 20). pag. 161 —168 informatio de Rege et senatoribus Poioniae ac de quibusdam Italis, qui apud Regem sunt. incip. «Rex Poloniae pacis tempore solus...» (AVat. NPol. 20). pag. 171—293 relationis Horatii Spannocchi [vide N. 29 (F. II)] fragmentum 1586 (BChigi R. I. 29). 29. (F. II). Cod. chart. pag. 394, una manu scriptus. «Relatione all` Illustrissimo e Reverendissimo Signor Cardinale Rusticucci segretario di Nostro Signore Papa Sisto V delle cose di Polonia in- torno alla Religione et dell attioni del Signor Cardinale Bolognetto in quattro anni che egli e stato Nuntio iu quella Provincia, divisa in due parti. Nella prima si tratta de danni che fanno l`eresie in tutto quel Regno, del termine in che si trova il misero stato ecclesiastico et delle difficulta e speranze che si possono havere intorno a remedii. Nella seconda si narrano li modi tenuti dal Signor Gard. Bolognetti per superare quelle difficolta et ll profitto che fece et il suo negotiato in tutto il tempo della sua Nuntiatura di Horatio Spannocchij gia Segretario del detto Signor Cardinale Bolognetto» 1586. Cod. Bibltoth. principum Chigi: R. I. 29. — Descripta a. 1888. 30. (Gr. I). Ad Pontifices Romanos et ad S. R. E. Cardinales epistulae Regum Poloniae variorumque Polonorum 1560—1586. Adiunctae sunt quaedam Gregorii PP. XIII. Pont. Max. et Cardinalium responsa. Cod. chart. pag. 270, sex manibus scriptus. Pio PP. IV. Pont. Max. Andreas Zebrzydowski Eppus. Cracoviensis 1560 Apr. 28 ex Wiecbork (BVat. Vatic. 5666 f. 39). Pio PP. V. Pont. Max. Sigismundus Augustus Rex: 1566 Mart. 10 Vilnae (duae); Apr. 16 in Lublin (AVat. Litt. Princ. 26). — 1567: Ian. 13 in Knyszyn; Febr. 19 ibidem; Mart. 13 Varsaviae; Apr. 30 Petricoviae; Iun. 23 Varsaviae. — 1568: Febr. 8 in Knyszyn; Febr. 20 ibidem; Mai 4 in Grodno; Varsaviae: Oct. 16; Oct. 27; Nov. 17; Dec. 5.— 1569: Aug. 13 in Lublin; Oct. 14 in Knyszyn ; Oct. 21 lbidem. — 1570 Varsaviae: Ian. 25; Mart. 13; Oct. 17 (AVat. NPol. 1); Nov. 28; Dec. 14.— 1571 Varsaviae: Febr. 8; Sept. 3; Oct. 23.— Omnes hae epistulae exceptis duabus, quas designavimus, ex AVat. Litt. Princ. 31 descriptae sunt. Gregorio PP. XIII. Pont. Max. Henricus Poloniae Rex: 1573 Sept. 20, Lutetiae Parisiorum (AVat. Litt. Princ. 35). — 1574: Iun. I Cracoviae (ex eodem vol.); Iun. 5 Cracoviae (AVat. Litt. Princ. 26). Stephanus Poloniae Rex: 1576 Iul. 5 Varsaviae; Sept. 13 Mariaeburgi.— 1577: Iun. 17, ex castris ad Gedanum; Nov. 28 Mariaeburgi. — 1578: Mart. 12 Varsaviae (AVat. Litt. Princ. 41). — 1581: Mai 19 Vilnae (AVat. NPol. 18); Iun. 19 Vilnae. — 1582: Apr. 28 Rigae; Nov. ? Varsaviae. — 1584: Dec. 13 in Grodno. — Praeter duas designatas, omnes hae epistulae ex AVat. Litt. Princ. 35 descriptae sunt. Stanislaus Czarnkowski: 1581 Mart. 28 in Znin (AVat. NPol. 18). Stanislaus Karnkowski Eppus. Vladislaviensis postea AEppus. Gnesnensis: 1578 Mart. II Varsaviae (AVat. NPol. 14). — 1581: Mai 22 in Raciaz (AVat. NPol. 18). Petrus Myszkovvski Eppus. Cracoviensis: 1579 Aug. 18 in Kunowo (AVat. NPol. 16). Andreas Patritius Nidecki archidiaconus Vilnensis: 1584 Febr. 9 Cracoviae (AVat. Litt. Epp. 10). Georgius Radziwill Eppus. Vilnensis, S. R. E. Cardinalis: 1581 Aug. 20 Vilnae (AVat. NPol. 18). — 1584 Mai 7 Vilnae (AVat. NPol. 21). Nicolaus Christophorus Radziwili mareschalcus curiae MDLituaniae: 1578 Vilnae: Febr. 13; Febr. 24 (ambae ex AVat. NPol. 14). Georgius princeps Slucensis: 1583 Iul. 6 Cracoviae (AVat. NPol. 20). Ioannes Zamoyski, cancellarius Regni, supremus Regni dux: 1579 Febr. 3 Varsaviae (AVat. NPol. 16).— 1581 Iul. 19 in PoJock (AVat. NPol. 18). Sixto PP. V. Pont. Max. Stephanus Rex: 1586 Ian. 6 in Grodno (AVat. Litt. Princ. 35). Michaeli Bonello S. R. E. Cardinali Alexandrino. Sigismundus Augustus Rex : 1569 in Lublin: Mai 19; Iul. 5; Aug. 13 (AVat. Litt. Princ. 31). Alexandro S. R. E. Cardinali Farnese. Stephanus Rex: 1576 Iul. 30 Varsaviae (BChigi, L. III. 66). Ptolomaeo Gallio S. R. E. Cardinali Comensi. Stephanus Rex: 1581 Mart. 21 Varsaviae; Apr. 21 in Grodno (ambae ex AVat. NPol. 18).— 1582 : Febr. 25 Vilnae (AVat. NPol. 19). Albertus Laski palatinus Siradiensis: 1581 Mart. 20 Varsaviae (AVat. NPol, 18). Andreas Patritius Nidecki: 1584 (?) (AVat. NPol, 21, f. 715). Stanislaus Reszka (Rescius): 1583 Ian. 16 Cracoviae (AVat. NPol. 20). Petrus Dunin Wolski Eps. Plocensis: 1583 Mart. 4 Bononiae; Mart. 7 Bononiae; Aug. 25 in Pultusk. — 1584: Mart. 19 in Pultusk (AVat. NPol. 20, praetcr ultimam, quae est ex vol. 21 descripta). Philippo Guastavillani S. R. E. Cardinali. Stephanus Rex: 1581 Mart. 21 Varsaviae. — 1582: Febr. 25 Vilnae; Dec. 30 sine loco. — 1583: Ian. 27 Cracoviae; Ian. 29 in Niepolomice. — 1584: Febr. 19 in Grodno; Febr. 23 ibidem, Mart. 24 Vilnae; Apr. 2 ibidem; Sept. 28 in Grodno. Ioannes Borukowski nomin. Eppus. Premisliensis: 1583 Ian. 27 Cracoviae. Stanislaus Karnkowski Eppus. Vladislaviensis etc: 1581 (sine loci et diei designatione, probabiliter Mai 22). — 1582: Dec. 14 (sine loco). Ioannes Demetrius Solikowski AEppus. Leopoliensis: 1582 Dec. 17 Rigae. Christophorus Warszewicki secretarius Regius: 1584 in Grodno: Iun. 26; Iul. 30. Ioannes Zamoyski: 1584 Iul. 13 in Zamech. — Omnes hae ad Cardinalem Guastavillani datae epistulae ex BChigi, L. III. 66 descriptae sunt. Ioanni S. R. E. Cardinali Morone. Stephanus Rex: 1577 Iun. 24 ex castris ad Gedanum (AVat. Armar. Cardinalium M[iscellanea] 146; 69). pag. 215 «Sanctissimo Domino Nostro pro Ecclesia Vendensi in Livonia» (AVat. NPol. 20 f. 58) supplicatio pro parte Regis Poloniae 1583 (?). — pag. 217 supplicatio ad S. Sedem, ut confirmetur commutatio quorundam bonorum inter Ioannem Zamoyski supremum Regni Cancellarium et Eppum. Camenecensem Martinum Białobrzeski (AVat. NPol. 20). pag. 253 Ioannes Cardinalis Morone Stephano Regi 1577 Dec. 2 Romae (AVat. Armar. Cardinalium M[iscellanea] 146, 69 Polonia). pag. 255 — 267 Gregorii PP. XIII et Ptolomaei Galli Cardinalis Comensis epistulae ex cod. BBarb. LXII. 3 descriptae. Cardinalis Comensis: Annae Reginae Poloniae 1579 Sept. 5. — Stephano Regi 1579 Dec. 5. — Philippo Widmanstad Soc. Iesu, Rectori Collegii Braunsbergensis, 1581 Mart. 18. — Nicolao Christophoro Radziwiłł duci in Ołyka 1581 Apr. I.— Martino Cromero Eppo. Varmiensi 1582 Mart. 31. — Gregorius PP. XIII Stephano Regi 1581 Iul. 3. pag. 279 «Copia d un breve del Sommo Pontefice [Sixti PP. V] al Senato di Polonia» Romae 1587 Ian. 10 (BVat. Urbin. 1113, pag. 173). 31. (G. II). Epistulae, litterae publicae, acta variorum, quae litteris Nuntiorum S. Sedis Apostolicae adiungebantur, ut variae in iisdem res tractatae illustrarentur. Cod. chart. pag. 502, octo manibus scriptus. Stephani Regis epistulae: 1578 Mai 11, Varsaviae, litterae publicae de iure patronatus in Ecclesia Vilnensi (AVat. NPol. 14).— 1581 Apr. 21, Grodno, Ioanni Basilidi Magno Duci Moscoviae (AVat. NPol. 18). — 1581 Mai 19, Vilnae, Petro Dunin Wolski Episcopo Plocensi (AVat. NPol. 18). — 1581 Aug. 14 ex castris ad Woroniec, Ioanni Borukowski Vicecancellario Regni (AVat. NPol. 18).— 1581 Sept. 14 ex castris ad Plescoviam, eidem (ibid.). — 1583 Ian. 11, Cracoviae, 2 Alberto Friderico duci Prussiae (AVat. NPol. 20). — 1583 Ian. 26, Niepolomice, ad ignotum quendam de Episcopo Kijoviensi (AVat. NPol. 20). — 1583 Ian. 29, Niepołomice, ad Elisabeth Reginam Angliae (AVat. NPol. 20). — 1583 Mart. 10, Niepołomice, Augusto duci Saxoniae (AVat. NPol. 20). — 1583 Apr. 1, Cracoviae, Ioanni Georgio marchioni Brandenburgiae, electori (AVat. NPol. 20). — 1584 Iun. 22, Grodno, Gasparo Klodzinski capitaneo in Blonie (AVat. LMPoss. III). Ad Stephanum Regem epistulae: 1578 Oct. 5, Heidelberg (reg.), Ludovici Palatini electoris Rheni (AVat. NPol. 14). — 1579 Mai 12, Madrid, Philippi II. Hispaniae Regis (AVat. NPol. 16). — 1581 Marr. 15, Moscoviae, Ioannis Basilidis MD. Moscoviae (AVat. NPol. 18). — (pag. 167) 1581 Mai 29, Claudiopoli, Iacobi Wujek Soc. Iesu, superioris Collegii Claudiopolitani (AVat. NPol. 18). — 1581 Aug. 9, Torunii, Stanislai Karnkowski AEppi. Gnesnensis elccti et Lucae Koscielecki Eppi. Posnaniensis (AVat. NPol. 18). — 1582 Febr. 23, Dorpat, Ioannis Zamoyski Cancellarii Regni (AVat. NPol. 19). —1582 Dec. 16 Pultoviae (ex litteris), Andreae Bathory (AVat. NPol. 19).— 1583 Febr. 24, Coloniae ad Spr., Ioannis Georgii marchionis Brandenburgen. electoris (AVat. NPol. 20). — 1583 Mart. 26 (ex litteris) imperatoris Turcorum Murad (AVat. NPol. 20).— 1583 Iun. 3, Dresdae, Augusti ducis Saxoniae (AVat. NGerm. 94). — 1583 Iun. 20, Eustachii Woliovvicz castellani Vilnensis una cum responso Regis (AVat. NPol. 20). — 1583 Dec. 9, Pragae, Rudolphi Imperatoris II. (AVat. NGerm. 94). — 1583 Dec. 31, Monasterii, Richardi Schade (AVat. NPol. 20). — 1583 (?) ignoti cuiusdam (AVat. NPol. 20, fol. 479). — 1583 (?) «ex litteris Palatini Moldaviae » (AVat. NPol. 20, fol. 710). — 1584 Febr. 9, Monachii, Guilhelmi Bavariae ducis (AVat. NGerm. 95). — 1584 Mart. 7, Heilsbergae, Martini Cromeri Eppi. Varmiensis (AVat. NPol. 21). — 1584 Apr. 30, Dresdae, 2 Augusti electoris Saxoniae ducis (AVat. NGerm. 95). — (pag. 493 - 501) 1585 (994) Iun. et Iul., Constantinopoli, 2 Murad III imperatoris Turcorum (AVat. NPol. 22). Ad Annam Reginam Poloniae epistula Viceregis Neapolitani 1584 Apr. 27, Neapoli (hispan.), cum interpretatione italica (AVat. NPol. 21). pag. 115—267 epistulae variorum ad varios, ordine chronologico digestae. Alemani Dominicus ad ignotum quendam, 1582 Ian. 23, Vilnae (AVat. NPol. 19). Bruto Bartholomaeus ad doctorem Thomam (?) 1584 Iul. 28, ex Jassy (AVat. NGerm. 95). Cerrini Basilius ad Stanislaum Karnkowski 1580 Sept. 23, Cracoviae (AVat. NPol. 19). Cromerus Martinus ad Georgium Ticinium 1566 Oct 2, Dobrzykowo (AVat. Litt. Princ. 24). Dzierżek Christophorus ad Paulum Szczawiński castellanum, curiae Annae Reginae praefectum, 1581 Sept. 22, Vilnae (AVat. NPol. 18). Fuligno Laurentius ad ignotum quendam (exc.) 1582 Rigae (AVat. NPol. 19). Grodzicki Andreas Ioanni Latalski 1572 Aug. 27 Wisnia (AVat. NPol. 4). Iankul princeps Moldaviae ad Nicolaum Herburt capitaneum Leopoliensem 1582 Sept. 10 ex campo Podoliensi (BChigi L. III. 64). Klumnicki (?) Ioannes ad Ioannem Zamoyski («ex litteris») 1583 (AVat. NPol. 20). Klodziński Stanislaus ad ignotum quendam (exc.) 1582 Iul. 16, Grodno (AVat. NPol. 19). Kmita Czarnobylski Philo palatinus Smolenscensis ad Ioannem Zamoyski 1579 Dec. 2, Orsza (AVat. NPol. 14). Laterna Martinus Soc. Ies. ad: Franciscum Sunier Soc. Ies, 1580 Mart. 12, Grodno (AVat. NPol. 17). — Petrum Skarga Soc. Ies. 1581 Aug. 1 (AVat. NPol. 18); 1581 Aug. 21 (ibidem). Myszkovvski Petrus ad Ioannem Bapt. Puccini 1567 Iul. 23 Grodno (AVat. NPol. 5). Oborski Albertus ad Georgium Radziwiłł Episcopum Vilnensem 1583? (AVat. NPol. 20). Podlodowski Iacobus ad Ioannem Zamoyski 1583 Mai 10, Constantinopoli (AVat. NPol. 20). Quadrantinus Fabianus Soc. Ies. (ex epistula) ad ignotum quendam, Parnawa 1582 (AVat. NPol. 19). Radziwiłł Christophorus castellanus Trocensis ad ignotum quendam 1581 Sept. 7 ex castris (AVat. NPol. 18). Sapieha Leo ad Eustachium Wołłowicz 1584 Iul. 20 Moscoviae (AVat. NPol. 21). Sulima (?) Georgius ad capitaneum Haliciensem 1583 (?) Sept. 3 (AVat. NPol. 20); ad Koniecpolski quendam (ibidem). Wołłowicz Eustachius vicecancellarius MDLituaniae ad Valerianum Episcopum Vilnensem 1579 Aug. 30 ex castris ad Połock (AVat. NPol. 16). Wujek Iacobus ad quosdam ignotos (reg.) 1580 Apr. 2 Claudiopoli (AVat. NPol. 14). Zamoyski Ioannes cancellarius Regni ad Petrum Dunin Wolski Episcopum Plocensem 1579 Mart. 12 Vilnae («particula ex litteris») (AVat. NPol. 16). — 1580 Iun. 12 Vilnae (AVat. NPol. 17). — 1580 ? Iun. 20 Vilnae (ibid. pag. 338). — (pag. 151) ad Ioannem Andream Caligari Nuntium [cf. N. 26 (D. I)]: 1580 Iun. 20 Vilnae (AVat. NPol. 14). pag. 125 «Ex litteris cuiusdam Patris (Soc. Ies.) collegii Jaroslaviensis ad R. P. Provincialem» (AVat. NPol. 16). — pag. 171 «Epistola ex Aula scripta ad Dominum Vicecancellarium» 1581 Iul. 15 Dzisnae (AVat. NPol. 18). — pag. 207 exemplar epistulae cuiusdam ignoti ad quendam ecclesiasticum, quam Alb. Bolognetto Nuntius Cardli. Guastavillano misit 1582 Ian. 10 Vilnae (BChigi L. III. 64). — pag. 241 «Exemplar litterarum Vladikae seu Episcopi Ruthenorum, quas idem scripserat ad iliustrem et Ma- gnificum Dominum Palatinum Bratislaviensem» (Ianussium principem Zbaraski ?). — pag. 263 Epistula quaedam Stanislai Karnkowski («Domini Archiepiscopi Gnesnensis») regesta, «de negotio Zboroviano» incip. «Scripta nomine Mgfci. Dni. Cancellarii » pag. 273—279 Ex libris actorum castri Sochaczoviensis «protestatio» Iacobi Uchański, AEppi. Gnesnensis, Regni Poloniae primatis, contra «confoederationem» Varsaviensem 1573 (AVat. NPol. 5).—pag. 281—291 «Responsum... Francisci Grasinskj... Episcopi Cracoviensis... Rdis. Dnis. Alberto Brudzinskj custodi et Hieronymo Garuaski Canonico Cracoviensibus a Vbli. Capitulo Cracoviensi ad Suam Rmam. Dominationem Nuntiis...» 1573 Febr. 19 (AVat. NPol. 4). — pag. 293 sqq. Henrici Regis declaratio de tenendis iuribus Ecclesiae (AVat. Litt. Princ. 26 p. 39). — pag. 491 «Offerte che Francesi fanno a Polacchi accio eleghino Re di quel Regno Monsignore d`Angiu» (BVE. Gesuit. 400). pag. 303 «Articuli ab Imperatore Turcarum Battorio missi» (BVat. Ottobon. 1147 p. 345). — pag. 305 «Numerus eorum qui cum suis familiaribus obviam prodierunt Battorio» (BVat. Ottobon. 1147 p. 499). — pag. 309 «Protestatio Battorii ante coronationem et in ipsa coronatione» (BVat. Ottobon. 1147 P. 502). pag« 315 «Propositio in comitiis Regni Poloniae die 24 Novembris facta anno 1579» (AVat. NPol. 16). — pag. 317—329 «Articuli omnium palatinatuum, terrarum et dominiorum ad Regnum Poloniae pertinentium unanimi consensu facti» (AVat. NPol. 16). pag. 335 — 339 «Seguono altri articoli dati dai Nuntii a S. Mta. oltre gl` espressi nella lettera» 1582 (AVat. NPol. 19). — pag. 341 «Scrittura del Cancelliero di Posnania intorno a negotii del Clero» (AVat. NPol. 19). — pag. 345 «Causa compositionis inter ordinem spiritualem et saecularem in conventu generali» 1582 (AVat. NPol. 19). pag. 355 «Primarii viri in arce Polocensi capti» (AVat. NPol. 16). — pag. 357—361 «Ordo profectionis ad Wielizewo Magnifici Domini Cancellarii Regni Poloniae» (AVat. NPol. 17). — pag. 363—403 «Brevis narratio rerum a Regia Maiestate contra Moschum Iulio, Augusto et Septembri mensibus bello gestarum. Anno i58o» (AVat. NPol. 17). — pag. 405 «Conditiones a Regia Maiestate Moscho tradita» 1581 Iul (AVat. NPol. 18).— pag. 407 «Nova e castris» 1581 Sept. 29 (AVat. NPol. 18). — pag. 411—415 «Gratulatio Rmi. Dni. Nuntii Apostolici ad Sermum. Regem Poloniae Varsaviam... revertentem 1581» (AVat. NPol. 18). — pag. 417—435 «Avvisi di Polonia» 1582 Apr. 11 (AVat. NPol. 19). — pag. 437 «Avvisi di Riga» 1582 Mai 28 (AVat. NPol. 19 et BChigi L. III. 64). pag. 445 sqq. «Praescriptum legationis a S. R. Mte. ad S. Caes. Mtem. datum Rdo. Lucae Podoski... Cracoviae 30 die Decembris 1579» (AVat. NPol. 16). — pag. 455 sqq. «Responsum S. Caes. Mtis. per Rdum. Dnum. Archiw. kom. hist. t. VI. VI Ioannem Cyrum abbatem S. Vincentii, suae Mtis. orat6rem...» Varsaviae 1579 Dec. 10 (ibidem).—pag. 463 «S. Regiae Mtis. a S. Caes. Mtis. oratore postulatum die 20 Decembris» et «Responsum oratoris Caesarei die 21 Decembris» (ibidem). — pag. 465 «Relatio legationis Rdi. Dni. Lucae Podoschi ad Caesaream Maiestatem» 1581 (AVat. NPol. 18). pag. 471 «Relatio de legatione Turcica ad Regem Poloniae» 1581 Dec. 10 (AVat. NPol. 18). — pag. 473 «Ragguaglio delle proposte del Chiaus al Sermo. Re di Polonia» 1583 (AVat. NPol. 20). — pag. 483 «Quae Rex Suetiae per suum Internuntium proposuit in Comitiis Varsaviae» 1585 Febr. 19 (AVat. NGerm. 95). 32. (H. I). Acta processus Ioannis Muscata Eppi. Cracoviensis coram fratre Gentili S. R. E. tit. S. Martini in Montibus presbytero Cardinale, S. Sedis Apostolicae legato, facti 1304—1310. Cod. chart. pag. 212, duabus manibus scriptus. pag. 1 —195 «Causa inter Archiepiscopum Gnesnensem et Cracoviensem episcopum» (descripta ex cod. Archivi Vaticani Papi Avignonesi I. Clemens V. pars I, II, III. fol. 86 sqq). pag. 198—211 «Instrumentum publicum de composicione facta inter dominum ducem [Vladislaum Poloniae] et Capitulum Cracoviensem (!) Actum Cracovie anno MCCCIX. VII Id. Iulii» (Archiv. Vatic. Armar. di Castello C. fasc. 33 n. J.). Cf. Monum. Hungariae Vaticana: Fejerpataky Ladislaus, Acta legationis Cardinalis Gentilis. Budapestini 1885. 33. (H. II). Ad Ioannem Franciscum Commendone Eppum. Zacynthi, Pii PP. V. Pont. Max. apud Sigismundum Augustum Poloniae Regem Nuntium Apostolicum, tum S. R. E. Cardinalem presbyterum et Legatum per Poloniam Gregorii PP. XIII. Pont. Max., epistulae a diversis datae 1560—1584. Adiunctae sunt epistulae diversorum ad Antonium Mariam Gratiani canonicum Patavinum, postea vero Eppum. Amerinum, Ioannis Francisci Commendone a secretis 1565—1574. Omnes hae epistulae, quas secundum auctorum nomina recensemus, in codice ordine chronologico digestae sunt. Cod. chart. pag. 486, quattuor manibus scriptus. pag. 1—457 Ad Ioannem Franciscum Commendone. Sigismundi Augusti Regis 20 epistulae datae: 1565: Sept. 1 Grodnae ; Sept. 21 in Olkienniki; Oct. 3 Vilnae. — 1566, Lublini: Apr. 16; Mai 20; Mai 27.— 1567: Mart. 12 Varsaviae; Apr. 20 Petricoviae; Apr. 30 ibid.; Iun. 23 Varsaviae. — 1568: Apr. 5 in Knyszyn. — 1569, ex Lublin: Mai 3; Mai 27; Iun. 22; Oct. 14 ex Knyszyn. — 1570, Varsaviae: Ian. 9; Mart 28; Apr. 25; Iun. 26. — 1571, Varsaviae Nov. 13 (AVat. Litt. Princ. 26). Catherinae Reginae Poloniae 6 epistulae datae: 1565, ex Radom: Ian. 21; Febr. 20; Apr. 9; Mai 28. — 1566 Mart. 4 ex Wieluń (exc). — 1569, Febr. 23 ex Linz (AVat. Litt. Princ. 26). Henrici Regis Poloniae epistula: Cracoviae, 1574 Iun. 4 data (AVat. Litt. Princ. 26). Stephani Regis: 1578, Leopoli: Iun. 23; Aug. 21. — 1584: Apr. 14 Vilnae (AVat. Litt. Princ. 26). Annae Reginae Poloniae: 1569 Dec. 24 Varsaviae. — 1570: Iul. 12 ibid. — 1574: Iul. 7 Cracoviae. — 1576: Iun. 1 Cracoviae. — 1578: Mai 31 Varsaviae. — 1579: Mai 22 ibid. — 1580: Oct. 6 ibid. (AVat. Litt. Princ. 26). Bohdani Despotae Moldaviae 1572: Apr. 26 Leopoli (AVat. Litt. Princ. 26). Andreae Dudith Sbardellati Eppi. Quinque Ecclesiarum, Maximiliani Romanorum Imperatoris in Polonia legati: 1565 Cracoviae: Iun. 30; Iul. 11; Iul. 16; Iul. ?; ex Radom: Sept. 26; Oct. 7; Nov. 5; nec mense nec die designato, quae his verbis incipit: «All` ultimo il medico». — 1566: Apr. 20 ex Donauworth; Nov. 6 Viennae (AVat. NPol. 5). Stanislai Karnkowski Eppi. Vladislaviensis 1580: Oct. 2 ex Wolborz (AVat. NPol. 27 B). Adae Konarski Eppi. Posnaniensis 1565, ex Ciążyń: Iun. 11; Oct. 13. — 1566: ex Ciążyń, Mai 25; Patavii, Nov. 26. — 1567, Patavii: Ian. 31; Febr. 6; Febr. 21; ex Ciążyń, Iul. 28.— 1568: Ian. 10 Posnaniae. — 1571: Aug. 10 Patavii (AVat. NPol. 27B). Martini Cromeri canonici Cracoviensis, postea vero Eppi. Varmiensis: Viennae: 1560 Nov. 6.— 1563: Dec. 4; Dec. 24; Dec. 31. — 1564: Febr. 8; Febr. 27; Mart. 4; Mart. 11; Mart. 18; Mart. 25; Apr. 1; Mai 15 Mariaeburgi; Dec. 30 in Łowicz. — 1565: Ian. 10 Petricoviae; Apr. 1 Cracoviae; Apr. 14 ibid. (adiuncta est epistula Cromeri ad Summum Pontificem Pium PP. V); Mai 26 ibid.; Iun. 16 ibid.; Oct. 22 in Smolany. — 1566, Cracoviae: Mai 18; Iun. 21. — 1567: Oct. 11. — in Heilsberg: 1572 Apr. 11. — 1573: Mai 6 (AVat. Litt. Princ. 24). Beatae Łaska, Alberti Laski palatini Siradiensis uxoris («duchessa di Ostrog») epistula: 1565 Mai 24 in Kesmark data (AVat. Litt. Princ. 26). Petri Myszkowski Eppi. Cracoviensis 1564: in Parczow: Aug. 12 ; Aug. 13; Aug. 16; Aug. 18; Aug. 19; Aug. 24; Petricoviae: Oct. 24; Nov. 1; Nov. 10; Dec. 12; Dec. 13; Dec. 21.—1565: Mart. ?; in Knyszyn, Iul. 10; in Grodno: Aug. 3; Aug. 12; Aug. 17; Aug. 31; in Olkjenniki, Sept. 20; Vilnae: Sept. 29; Oct. 3 (duae); Nov. 20; Nov. 30. — 1566: Ian. 11; Febr. 11; Mart. 6; in Lublin: Apr. 15; Apr. 25; Mai 29; Iun. 20; Varsaviae: Sept. 24; Sept. 26; Sept. 28; in Knyszyn, Nov. 24; in Grodno, Dec. 20. — 1567: Petricoviae: Apr. 20; Mai 2; Iun. 3; in Knyszyn, Iul. 7; in Grodno, Aug. 23; in Markow, Oct. 5; in Lebiedziow, Oct. 30; in Radoszkowice, Dec. 9; in Kojdanow, Dec. 30. — 1568, in Knyszyn: Febr. 9; Apr. 5.— 1572, in Brok: Ian, 13; Ian. 20; Ian. 24; Febr. 7: Febr. 8 (AVat. NPol. 5). Andreae Patricii Nidecki archidiaconi Vilnensis: 1566 Iun. 14 in Lublin (AVat. Litt. Princ. 24). Andreae Noskowski Eppi. Plocensis epistulae datae: 1565 Mart. 18 in Pultusk. — 1566: Dec. 10 in Puttusk. — 1567: Febr. 6 Brokonii; Apr. 25 in Pultusk; Iul. 17 ibid. (AVat. NPol. 5).. Philippi Padniewski Eppi. Cracoviensis: 1572 Ian. 29 in Bodzecin (AVat. NPol. 27 B). Nicolai Christophori Radziwili ducis in Olyka, mareschalci curiae, postea vero mareschalci supremi Magni Ducatus Lituaniae: 1571, Varsaviae: Iul. 24; Sept. 25. — 1572: Iun. 9; in Knyszyn: Aug. 31. — 1573: Iul. 5 Francofurti ad Oderam; Iul. 24, Metis. — 1574, Cracoviae: Iun. 6; Iul. 15. — 1575: Febr. 7 Vilnae. — 1578: Dec. 5 in Nieśwież. — 1580: Iun. 18 Venetiis (AVat. Litt. Princ. 26). pag. 461—485 Ad Antonium Mariam Gratiani. Andreae Dudith Sbardellati Eppi. Quinque Ecclesiarum: 1565 Iul. 27 in Grodno; Oct. 7 in Radom ; Dec. 5 ibidem. — 1566: Febr. 6 Vilnae; Apr. 20 in Donauworth; Nov. 6 Viennae (AVat. NPol. 5). Adae Konarski Eppi. Posnaniensis: 1567 Iul. 28 in Ciążyń (AVat. NPol. 27 B). Petri Myszkowski Eppi. Cracoviensis: 1566 Dec. 19 in Grodno (AVat. NPol. 5). Andreae Patricii Nidecki, archidiaconi Varsaviensis: 1567 Iul. 25 in Grodno (AVat. NPol. 5). Nicolai Christophori Radziwiłł supremi mareschalci Magni Ducatus Lituaniae: 1574 Iul. 18 Cracoviae (AVat. Litt. Princ. 26). Ex codd. Archiv. Vatic: Litt. Princ 24, 26 et Nunziat. di Polonia 5, 27 B. 34. (H. III). Ptolomaei Galli S. R. E. Cardinalis Comensis epistulae ad P. Antonium Possevino Soc. Iesu et quae a Possevino ad eum da~-tae sunt. 1579—1585. Cod. chart. pag. 590, tribus manibus scriptus. pag. 1 —199. Cardinalis Comensis epistulae: 1579: Mart 14 (BBarb. LXII. 1); Apr. 4 (ex eodem codice); Mai 1; Iun. 27; Nov. 7. — 1580: Mai 14; Iul. 26.—1581: Mart. 31; Iul. 22.— 1582: Ian. 20; Febr. 17; Iun. 23; Iul. 7; Iul. 14; Aug. 11; Aug. 16; Dec. 11, — 1583: Ian. 15; Febr. 5; Febr. 12; Febr. 26; Mart. 12; Mart. 19; Apr. 9; Mai 7; Mai 14; Mai 28; Iun. 18; Iun. 25; Iul. 16; Aug. 6; Aug. 20; Sept. 3; Sept. 10; Sept. 17; Sept. 24; Oct. 8; Nov. 12; Dec. 10; Dec. 17. — 1584: Ian. 4; Febr. 11; Mart. 3; Mart. 17; Apr. 7; Apr. 27; Mai 5; Mai 19; Iun. 2; lun. 9; Iul. 14; Aug. 5; Aug. n; Sept. 29; Oct. 20; Nov. 24; Dec. 1; Dec. 8; Dec. 29. — 1585: Ian. 17; Ian. 26; Febr. 9; Febr. 16. Omnes hae epistulae, praeter duas designatas, descriptae sunt ex cod. AVat. NGerm. 13, qui commentarios epistularum Cardinalis Comensis, «minutae» dictos, continet. pag. 201 — 589. Antonii Possevino epistulae: 1583: Ian. 1 Cracoviae; Ian. 11 Cracoviae; Ian. 13 Cracoviae; Ian. 29 Cracoviae; Febr. 2 Niepolomice ; Febr. 13 Niepolomice; Mart. 6 Albae Iuliae; Apr. 17 in Brno (Moraviae); Apr. 19 Viennae ; Apr. 26 Posonii; Iun. 26 Cracoviae; Iul. 9 Cracoviae; Iul. 11 Cracoviae; Aug. 1 Cracoviae; Aug. 10 Cracoviae; Aug. 20 Cracoviae; Aug. 29 Cracoviae; Sept. 11 Cracoviae; Oct. 4 Cassoviae; Oct. 10 Cassoviae; Nov. 1 Cassoviae; Nov. 5 Cassoviae; Nov. 21 Cassoviae; Dec. 10 Cassoviae; Dec. 26 Cassoviae; Dec. 31 Cassoviae (AVat. NGerm. 94). 1584: Ian. 6 Cassoviae; Ian. 17 Cassoviae; Ian. 31 Cracoviae; Febr. 8 (7?) Cracoviae; Febr. 11 Cracoviae; Febr. 12 Cracoviae; Febr. 26 Cracoviae; ceterae omnes epistulae Pragae datae sunt: Mart. 13; Mart. 20; Mart. 28; Apr. 3; Apr. 31; Mai 5; Mai 15; Iun. 14; Iun. 23; Iul. 17; Nov. 6; Nov. 12; Dec. 3; Dec. 24; Dec. 31. 1585: Ian. 7 Pragae (duae); Ian. 15 Pragae; Febr. 19 Varsaviae; Febr. 26 Varsaviae; Febr. 28 Varsaviae; Mart. 1 Varsaviae; Mart. 5 Varsaviae (AVat. NGerm. 95). pag. 237. [Possevino Cardinali Comensi] «Memoriale a Monsigncr Illmo. pe l Sign. Varsovicio et pel Sign. Rescio a Nostro Signore». (AVat. NGerm. 94). 35. (H. IV). Antonii Possevino Soc. Iesu ad Albertutn Bolognetto Eppum. Massae Maritimae, S. Sedis Apostolicae Nuntium, ac ad diversos epistulae et quae ad eum datae sunt. 1579 — 1585. Cod. chart. pag. 612, tribus manibus scriptus. pag. 1—253. Antonii Possevino Soc. Iesu ad Albertum Bolognetto epistulae: 1579 Dec. 26 Bononiae; 1579 Dec. 30 Bononiae. — i58i: Iul. 21 Poiock; Oct. 7 ex castris ad Pskow ; Oct. 16 ibidem; Oct. 20 ibidem; Oct. 23 ibidem; Nov. 14 «dalF essercito del Re»; Nov. 16 «dal campo del Re»; Nov. 20 «dall essercito del Re»; Dec. 17 Kivverowa Horka. — 1582: Ian. 6 Kiwerowa Horka; Ian. 13 Kiwerowa Horka.— 1583: Ian. 3 Cassoviae; Ian. 24 Niepolomice; Ian. 27 Niepolomice; Febr. 2 Niepolomice; Febr. 3 Niepołomice; Febr. 4 Niepołomice; Febr. 8 Niepołomice; Febr. 9 Niepołomice; Febr. n Cracoviae; Febr. 16 Bochnia; Febr. 20 Bartfa; Mart. 5 Albae Iuliae; Apr. 10 Viennae; Apr, 15 Olomucii; Mai 4 Viennae; Aug. 7 Cracoviae (AVat. NGerm. 94); 1583? Cracoviae (AVat. LMPoss. III, fol. 128); Dec. 9 Cassoviae. Epistulae hae exscriptae sunt ex AVat. LMPoss. II. exceptis duabus, quas designatas invenies. Epistulae: 1581 Nov. 14 et 1583 Ian. 27 descriptae sunt etiam: altera ex AVat. LMPoss. III, altera ex AVat. NPol. 20. 1584: Febr. 25 Cracoviae; Mart. 2 Olomucii; ceterae epistulae datae sunt Pragae: Mart. 12; Mart 23; Apr. 7; Apr. 30; Mai 14; Iun. 14; Iun. 23; Iul. 5; Nov. 5 (duae); Dec. 9. — 1585: Mart. 6 Varsaviae; Mart. 11 Pultoviae. — (AVat. LMPoss. III). pag. 239. Possevinus [Cardinali Bolognetto]; epistulae finis deest, ideo nescitur ubinam et quo tempore data fuerit. (LMPoss. III. f. 134). — pag. 251 et 253 duae epistulae, quae inscriptione, loco, tempore, quo datae sunt, carent. (ex eodem codice, fol. 170 et 191). pag. 257—383. epistulae variorum ad P. Antonium Possevino: Stephanus Rex: 1583: Aug. 23 sine loco (AVat. NGerm. 94); Sept. 26 Sandomierz (AVat. NGerm. 94). — 1584 Febr. n Grodno (AVat. NGerm. 95), sine certa temporis designatione duae schedulae chirographae ex AVat. NGerm. 94, fol. 59 et 241. Rudolphus II Imperator: 1583: Ian. 14 Viennae (AVat. NGerm. 94); Dec. 23 Pragae (AVat. NGerm. 95). Caesar dell` Arena: 1583 Aug. II Viennae (AVat. NGerm. 94). Albertus Bolognetto Nuntius: 1584 Mart. 12 Vilnae (AVat. NPol. 21). Stan. Grodzicki Soc. Iesu: 1584 Apr. 17 Cracoviae (AVat. NGerm. 95). Christophorus Kazimierski canonicus Tarnoviensis: 1584. Febr. 15 Tarnów. (AVat. NGerm. 95). Germanicus Malaspina Eps. S. Severi: 1585 Ian. 6 (?) sine loco (AVat. NGerm. 95). Constantinus dux Ostrogski: 1583 Iul. 9 Niepołomice (AVat. NGerm. 94). David Peifer ducis Saxoniae a consiliis: 1583 Iun. 12 Dresdae (AVat. NGerm. 94) — 1584 Apr. 1 Dresdae (AVat. NGerm. 95). Trautson Imperatoris a consiliis: 1583 Aug. 10 Viennae (AVat. NGerm. 94). Ioannes Zamoyski Regni Poloniae magnus Cancellarius: 1584: Febr. 13 Knyszyn; Mai 29 Cracoviae; Oct. 3 Zamość; Nov. 24 Bełz (omnes hae epistulae ex AVat. NGerm. 95). pag. 261. «Estratto d una lettera scritta di Vienna ii XVIII di Gennaro dal Signor Vescovo di Vercelli [Bonomo Ioann,es Franciscus] al Rdo. P. Antonio Possevino. 1583» (AVat. NGermu 94). — pag. 265. «Estratto di alcuni capi di una lettera del Signor Vescovo di Vercellj...» 1583. Ian. 26 Viennae. (AVat. NGerm. 94). — pag. 273. «Dalle lettere che dell`ultimo di Aprile 1583 di Suecia si scrivono al P. Possevino». (AVat. NGerm. 94). — pag. 301. «Memoriale del Lituano raccommandato da Mons. Rmo. di Vilna [Georgius Radziwiłł]...» Baltasar Kalakowski (?) 1583. (AVat. NPol. 20). — pag. 331. cuiusdam ignoti ad P. Possevinum epistula. 1584 Apr. 18 Cracoviae (AVat. NGerm. 95). — pag. 369. excerpta ex epistulis: Horatii Spannocchi 1584 Oct. 13; Alberti Cardinalis Bolognetti: 1584: Nov. 11; Nov. 28 Varsaviae. (AVat. NGerm. 95). — pag. 371. «Dottor Raguseo» ad Possevinum. 1584 Nov. 15 Cracoviae (AVat. NGerm. 95). pag. 387—611. Antonii Possevino Soc. Iesu epistulae ad diversos. Gregorio PP. XIII Pont. Max: 1583 Apr. 12 Olomucii. (AVat. NGerm. 95). Stephano Regi: 1583 (AVat. NGerm. 94): Apr. 13 Olomucii; Apr. 26 Posonii; Nov. 24 Cassoviae; Dec. 29 Cassoviae. — 1584: Febr. 17 Cracoviae (AVat. NGerm. 95); Mart. 12 Pragae (AVat. LMPoss. III); Mart. 23 Pragae (AVat. LMPoss. III). Rudolpho II Imperatori: 1583 Sept. 21 Cassoviae (AVat. NGerm. 94). — 1584 Ian. 18 Cassoviae (AVat. NGerm. 95). — 1585 Febr. 28 Var saviae (AVat. NGerm. 95). Ernesto Archiduci Austriae: 1583 Dec. 10 Cassoviae (AVat. NGerm. 94). Ioanni Francisco Bonomo Eppo. Vercellensi, Nuntio S. Sedis Apostolicae apud Imperatorem: 1583 Febr. 10 Niepołomice. (AVat. NGerm. 94). — 1584 Ian. 17 Cassoviae (AVat. NGerm. 95). — 1585 Febr. 17 Varsaviae (AVat. NGerm. 95). Gregorio Bornemisza Eppo. Varadini: 1583 Dec. 1 Cassoviae (AVat. NGerm. 94). Hieronymo Vitali de Buoi Eppo. Camerini, Nuntio : 1585 Iul. 2 Vilnae (AVat. NPol. 22). Martino Laterna Soc. Iesu: 1584 Ian. 22 Bartfa (AVat. LMPoss. II). Hieronymo Lippomano legato Veneto apud Imperatorem: 1583: Ian. 25 Cracoviae (AVen. Annali 1580—1583 f. 189); Iun. 26 Cracoviae (AVat. NGerm. 94). abbati Mileński: 1582 Dec. 22 Łowicz (AVat. NPol. 19). Davido Peifer ducis Saxoniae a consiliis: 1584 Apr. 16 Pragae (AVat. NGerm. 95). Ioanni Zamoyski Cancellario Regni Poloniae: 1583, Cassoviae: Sept. 21 (AVat. NGerm. 94); Oct. 5 (AVat. NGerm. 95). — 1584, Pragae; Mart. 21 (AVat. LMPoss. III); Iun. 23 (AVat. NGerm. 95). pag. 445. «P. Possevini ad Illmum. D. Cancellarium Regni Poloniae de difficili quodam negocio Livonico» 1583 ? (AVat. NGerm. 94). — pag. 449. «Caput quarundam litterarum Rdi Patris Antonii Possevini ad Rdum. Dnum. Secretarium maiorem Regis Poloniae» 1583 Iul. 21 (AVat. NGerm. 94). — pag. 583. «Caput litterarum Possevini scriptarum ad Dominum Cancellarium Regni Poloniae» 1584 Nov. 5 (AVat. NGerm. 95). 36. (H. V). Litterae, acta, commentarii, libelli, alia documenta, quae Antonii Possevino Soc. Iesu personam resque ab eo actas illustrant. Cod. chart. pag. 282, quattuor manibus scriptus. pag. 3—19 «Sententia Antonii Possevini e Soc. Iesu tradita Sermo. Regi Poloniae, cum eius Maiestas ab eodem Possevino consilium petiisset, num colloquio de religione, quos haeretici urgebant et urgent, debeat interesse S. R. Mtas». 1583 Febr. 14 Cracoviae. (AVat. NPol. 20). pag. 21—35 «Rationes Patris Possevini allatae Commissario Regis Poloniae ut oblatio Imperatoris admittatur...» sine anno et loco. (AVat. NGerm. 94 i. 336). pag« 37—61 «Antonii Possevini rationes allatae Caesareae Maiestati in negotio compositionis cum Serenissimo Rege Poloniae» 1583 Apr. 25 Posonii (AVat, NGerm. 94). pag. 63—81 «Provisioni le quali a volere, che da vero si faccia progresso nella Livonia et nella Transilvania sono necessariissime» 1583 Apr. ? Olomucii ? (AVat. NGerm. 94 fol. 164). pag. 85—201 «Conti privati contro il Padre Possevino». Querela videlicet Alberti Cardinalis Bolognetto, quae maximam adfert lucem ad illustrandas altercationes inter eundem et Antonium Possevino (AVat. LMPoss. III, f. 269—289). pag. 205—215 «Memoriale del Cardinale di Como» (ex cod. Archivi S. Congregationis de propaganda fide «Polonia. Scritture riferite nei Congressi I. 1624—1674»), Cf. Pierling. Ant. Possevini Missio Moscovitica, Parisiis 1882. pag. 217 — 261 commentarii variaeque litterae litis componendae inter Imperatorem et Regem Poloniae causa scriptae: pag. 219 «Varadiensis Episcopi (Bornemisza Georgii) chirographum ad commissarium Regium, qui est Cassoviae» (AVat. NGerm. 94 fol. 346). — pag. 221—235 «Proposta dal Possevino all Imperatore» (AVat. NGerm. 95 fol. 284). — pag. 237 «Scriptum nomine Caesareae Maiestatis datum Antonio Possevino» (ex eodem vol. fol. 108). — pag. 243 «Imperatoris responsum Antonio Possevino» (ex eodem vol. fol. 111). — pag. 251 «Possevini propositio ad Imperatorem» 1585 Ian. 1 (ex eodem vol. fol. 308). — pag. 255 responsum ab Imperatore 1585 Ian. 9 Pragae datum (ex eodem vol. fol. 323). — pag. 257 «Exemplum responsionis Regis Sermi. Poloniae ad P. Possevinum» (ex eodem vol. fol. 345). — pag. 259 «Decreto dell Imperatore mandato per Monsignor Malaspina» 1585 Ian. 31 Pragae (AVat, NGerm. 95 fol. 346 et AVat. LMPoss. III. f. 107). pag. 265—281 documenta varia. pag. 265 «Conto di 360 scudi d oro dati al Padre Possevino per mandare sacerdoti in Livonia» (AVat. NGerm. 94 fol. 60). — pag. 267 litterae salvi conductus a Stephano Rege Antonio Possevino datae 1581 Mai 16 (AVat. NPol. 17 fol. 237). — pag. 271 «Nuove di Constantinopoli delli 24 di Marzo 1583...» (AVat. LMPoss. II. fol 182). — pag. 273 «Ex litteris Emerici Bornemiszae.. . 28 Octobris 1583 ad Illmum. Dominum Ruberum Generalem in Ungaria...» (AVat. NGerm. 94 fol. 399). — pag. 277 «Ex litteris 2 Dec. datis Claudiopoli 1583» (ex eodem vol. fol. 413).— pag. 281 «Di Constantinopoli del mese di Novembre 1583 all` Imperatore de Christiani» (ex eodem vol. fol. 409). 37. (J. I). Acta, documenta, libelli, adnotationes, alia, quae historiam foederis inter Romam, Poloniam, Hispaniam, Venetias contra Turcos vergente saec. XVI ineundi illustrant. 1582—1600. Cod. chart. pag. 454, tribus manibus scriptus. pag. 5—11 Epistulae Latini Orsini ad Cardinalem Comensem (AVat. NVen. 24): Venetiis 1583: Sept. 7; Sept. 10; Sept. 17; regestae vel adnotatae: Oct. 1; Oct. 8; Oct. 15; Oct. 22. pag. 13 Cardinalis Comensis epistula ad suos secretarios (AVat. NVen. 24 pag. 386). pag. 15—37 Epistulae Laurentii Campeggi, S. Sedis Apostolicae apud Nicolaum da Ponte Venetiarum ducem Nuntii, ad Cardinalem Comensem (AVat. NVen. 25): Venetiis, 1584: Ian. 21; Ian. 28; Febr. 11; Febr. 18; Febr. 25; Mart. 3; Mart. 10. pag» 39—73 «Avvisi di Venezia, Costantinopoli, Praga» 1583 Sept. 3— 1585 Iun. 12 (AVat. NVen. 24, 25). pag. 75—77 epistula quaedam regesta Venetiis data de responso reipubliArchiw. kom hist t VI VII cae Venetae; adiuncta est epistula Iulii Cardlis. Medici ad Cardlem. Comensem (AVat. NVen. 24, pag. 379). pag. 79—91 Epistulae Cardinalis Comensis ad Laurentium Campeggi Nuntium; minutae et apographa, (AVat. NVen. 23): Roma 1584: Ian. 14; Ian. 28; Febr. 4; Febr. 25; Mart. 3. pag. 97—109 indices et adnotationes ex voll. Arch. Veneti, Ann. 1580— 1583, 1584—1590. pag. 111—227 Epistulae legatorum Venetorum Roma ad Ducem reipublicae datae, senatus Veneti ad legatos Romam, litterae, relationes, libelli. Leonardus Donado «ambassator»: 1582 Iun. 23 (AVen. Disp. Rom. fza. 16); 1582 Iul. 28 (AVen. Lett. Amb. Rom. cons. X b. 27). Marco Otthoboni «segretario dell Illmo. S. Lunardo Donado Ambassator»: 1583 Aug. 20 , (AVen. Disp. Rom. fza. 16). — pag. 121 relatio Caroli Berengo secretarii 1583 Sept. 10 (AVen. Espos. Rom. Coll. III. f. 134). — Laurentius Priuli «ambassator»: 1583 Nov. 26 (Disp. Rom. fza. 17); 1584 (1583) Febr. 4 (ibid.); 1584 (1583) Febr. 25 (ibid.); 1584 Mart. 17 (Disp. Rom. fza. 18); 1584 Mai 5 (ibid.); 1584 Iun. 9 (ibid.). Litterae senatus ad legatos Venetos Romae degentes (AVen. Delib. Rom. Sen. R. 5 et Ann.): «All` Ambassator a Roma»: 1582 Nov. 13 (pag. 127); 1584 Febr. 18 (pag. 177); 1584 Mart. 10 (pag. 177); 1584 Mart. 17 (pag. 183). pag. 185—227 Litterae Collegii III ad Senatum Venetum de legatione Latini Orsini («scrittura presentata dal Sign. Latino Orsino et eiusdem oratio), aliaque acta, quae ad eandem spectant legationem et conatus Nuntii Apostolici illustrant. 1583 Aug. 18 (AVen. Espos. Rom. Coll. III fol. 120); 1583 Aug. 30 (AVen. Delib. Rom. Sen. R. 5 fol. 120); 1583 Sept. 16 (AVen. Espos. Rom. Coll. III fol. 137); 1584 (1583) Ian. 20 (ibid. fol. 168), oratio Nuntii; 1584 (1583) Ian. 27 (AVen. Delib. Rom. Sen. R. 5, fol. 134) responsum Ducis; 1584 (1583) Febr. 9 (AVen. Espos. Rom. Coll. III. f. 170) oratio Nuntii cum responso Ducis; 1584 Mart. 1 (ibid. fol. 1) oratio Nuntii cum responso Ducis. pag. 235—283 Epistulae (exscriptae, regestae, adnotatae) Ludovici Taberna Episcopi Laudensis, S. Sedis Apostolicae apud Regem Hispaniae Nuntii, ad Cardinalem Comensem: (AVat. NSpagna. 28): — 1583: Oct. 9; Oct. 22; Oct. 24; (adnotationes ex epistula Philippi Sega Episcopi Placentini ad Cardinalem 1583 Oct. 24, Nov. 12); Oct. 30; Nov. 24. — 1584: Febr. 29 (AVat. NSpagna. 31); Mart. 7; Apr. 1; Mai 7 (?) incip. «Nel negotio de la lega...»; Iun. 1; Iun. 30; Iul. 24; Iul. 28; Oct. 17. — 1585: Iun. 8; Febr. 9. pag. 285 — 293 Cardinalis Comensis ad Ludovicum Taberna Episcopum Laudensem, Nuntium epistulae (AVat. NSpagna. 30): 1584 Ian. 15; Febr. 6; Apr. 8; Mai 15; Iun. 15; Sept. 3. pag. 299—335 Epistulae Vincentii Gradenigo legati Veneti in Hispania ad Ducem Venetiarum. — «Matheo Zane, Vicenzo Gradenigo Ambassatori» 1583 Nov. 20 (AVen. Disp. Amb. Spag. fza. 16). «Vicenzo Gradenigo Ambassator» : 1584 Mart. 1 (AVen. Disp. Amb. Spag. fza. 17); Apr. 1 (ibid.); Apr 16 (ibid.); Apr. 18 (ibid.); Apr. 30 (ibid.); Mai 29 (ibid.); Iul. 18 (ibid.). — pag. 317 «A di 17 April (1584) scrive l` Ambassator in Spagna alli Signori Capi di X» (AVen. Ann. 1584—1590, fol. 13). pag. 341, 343 ex epistulis secretarii Bonvizzo Florentiae datis: 1582 Iul. 26, Aug. 8; (AVen. Ann. 1580—1583 fol. 162 et 228). — pag. 345—349 de oratione legati Regis Christianissimi ad Ducem Venetiarum et senatores. 1583 Aug. 31 (AVen. Espos. Rom. Coll. III, fol. 130). — pag. 351, 353 ex litteris legati Veneti Constantinopoli: 1584 (1583) Febr. 14 (AVen. Disp. Amb. Const. fza. 18; Ann. 1580 —1583 fol. 264); 1584 Mart. 6 (ibid. fza. 19; Ann. 1584—1590 fol. 3). — pag. 355 «Al Baylo in Constantinopoli» 1584 (1583) Febr. 18 (AVen. Delib. Const. Sen. I. R. fol. 144). pag. 361—371 excerpta et adnotationes ex cod. BVat. Urbin. 1492. — Ex libello Tarquinii Pinaoro inscripto: «Consideratione sopra una lega et impresa che potriano fare i prencipi Italiani contra il Turco in soccorso della Maesta Cesarea et Prencipe Transilvano Panno 1596». «Alla Santita di Nostro Signore Clemente Ottavo Pont Ott. Max.» — pag. 373—376 «Discorso del duca Francesco Maria sopra la guerra contr il Turco» excerpta. — pag. 377 «Parere del Re Stefano di Polonia per far guerra contro il Turco». — pag. 379 quaedam ex eodem codice 1492 fol. 35, 19, de bello contra Turcos movendo. — pag. 385 — 391 excerpta ex tribus libellis Hieronymi Frachetta: 1) «Dei modi che si possono tenere al presente per guerreggiare contra il Turco in terra. Per Girolamo Frachetta». 2) «Se l`Imperatore debba attendere alla pace col Turco...» 1594. 3) «Discorso del Frachetta del modo di regolar la guerra d Ungheria l`Anno 1596».— pag. 393—409 «Collegatione trattata dal Nontio di Nostro Signore tra l`Imperatore et Re di Polonia a danni de Turchi l`Anno 1598». pag. 413—437 «Relatione di Pollonia del Nuntio Malaspina fatta l`Anno 1600» (BVat. Urbin. 837). excerpta, quae ad foedus contra Turcos feriendum pertinent. pag. 443—453 «Tractato del modo facile d espugnare il Turco e di scacciarlo delli molti Regni, che possiede in Europa. composto dal Padre Maestro Angelo Petruca da Sonnino Min. Conv.» (BVE. Gesuit. 386). 38. (J. II). Henrici S. R. E. Cardinalis Gaetani, Clementis PP. VIII. Pont. Max. ac S. Sedis Apostolicae apud Sigismundum III. Regem Po- loniae legati a latere, epistulae ad diversos a. 1596 datae. Adianguntur quaedam documenta, quae legationem ipsam illustrant. Cod. chart. pag. 746, duabus manibus scriptus. Clementi PP. VIII Pont. Max.: Cracoviae: Iun. 27; Aug. 31; Sept. 6. Sigismundo III Regi Poloniae: Apr. 6 Romae. Rudolpho II Imperatori: Apr. 6 Romae (duae); Mai 6 Bononiae; Mai 31 Viennae; Iun. 17 Cracoviae; Aug. 9 Cracoviae; Aug. 31 Cracoviae; Oct. 19 Varsaviae; Nov. 18 Cracoviae; Dec. 7 Cracoviae. Cinthio S. R. E. tit. S. Georgii Cardinali Passeri Aldobrandino: Mai 2 Florentiae; Mai 6 Bononiae; Mai 10 Mantuae; Mai 20 Alae; Mai 29 Viennae; Mai 31 Viennae; Iun. 1 Viennae; Iun. 7 Kremsier; Iun. 14 Balice [rus prope Cracoviam] duae; — Cracoviae: Iun. 20; Iun. 21; Iun. 26; Iun. 27; Iul. 5; Iul. 6 (duae); Iul. 12 (duae); Iul. 19 (duae); Iul. 26 (tres); Aug. 2 (duae); Aug. 8; Aug. 9; Aug. 16; Aug. 17 (tres); Aug. 22; Aug. 23; Aug. 24; Aug. 30 (tres); Aug. 31; Sept. 6; Sept. 7; — Varsaviae: Sept. 24 (quattuor); Oct. 5 (tres); Oct. 11; Oct. 19 (duae); Oct. 25; Oct. 26; Oct. 29; Oct. 31 (duae); — Cracoviae: Nov. 14; Nov. 16; Nov. 23; Nov. 24; Nov. 29; Nov. 30; Dec. 7; Dec. 14. Ioanni Francisco Aldobrandino: Mai 6 Bononiae. Petro S. R. E. Cardinali Aldobrandino: Mai 2 Florentiae; Mai 6 (8?) Bononiae; Mai 19 Alae; Mai 29 Viennae; Iun. 14 Balice; Iun. 24 Cracoviae; Iun. 26 Cracoviae; Aug. 9 Cracoviae; Oct. 29 Varsaviae. Maximiliano Archiduci Austriae : Apr. 20 Romae; Mai 23 Passau. Annae Catherinae Gonzaga, Ferdinandi Archiducis Austriae uxori: Mai 20? Oeniponti. Hermolao Barbaro patriarchae Aquileiensi: Apr. 23 Romae; Mai 12 Veronae; Mai 30 Viennae. Maximiliano duci Bavariae: Apr. 19 Romae, Philippo duci Bavariae, S. R. E. Cardinali, AEppo. Ratisbonae: Apr. 19 Romae. Horatio Belloti O. S. Fr. Eppo. Nonae: Dec. 4 Cracoviae. Abbati Comuleo: Iul. 26 Cracoviae; Sept. 24 Varsaviae. Francisco Conti: Iun. 7 Kremsier. Alphonso II Ferrarae duci: Mai 3 Bononiae; Mai 5 ibid. Nicolao Firlej palatino Cracoviensi: Iun. 17 Cracoviae. Henrico Firlej protonotario Apostolico, utr. Signaturae referendario etc. postea AEppo. Gnesnensi: Iul. 4 Cracoviae. Honorato Gaetani duci di Sermoneta: Mai 8 Bononiae; Mai 29 Viennae; Iun. 1 Viennae ; Iun. 7 Kremsier; Iun. 14 Balice; Iun. 26 Cracoviae; Iul. 26 Cracoviae (duae); Sept. 1 Cracoviae ; Sept. 24 Varsaviae. Antonio Mariae Graziani Eppo. Amerino, Nuntio Venetiis: Cracoviae: Iul. 26; Aug. 2; Aug. 9; Aug. 17; Aug. 31; — Varsaviae: Sept. 24; Sept. 29; Oct. 5; Oct. 28. Antonio Grimani coadiutori Patriarchae Aquileiensis: Mai 12 Veronae. Marino Grimani duci Venetiarum: Apr. 13 Romae. Philippo II Hispaniarum Regi Catholico: Apr. 10 Romae, Gaudentio Madrucci: Apr. 13 Romae. Germanico Malaspina Eppo. S. Severo, Nuntio: Apr. 6 Romae; Mai 28 Viennae; — Cracoviae: Iun. 17; Iun. 20; Iun. 24; Iun. 26; Dec. 2; Dec. 7; Dec. 9. Benedicto Mandina O. Teat., Eppo. Casertae: Apr. 6 Romae; Iun. 18 Cracoviae; Iun. 28 Cracoviae. di Porzia: Cracoviae: Iul. 5; Iul. 26; Aug. 9; Aug. 17; Aug. 28; Sept. 6; — Varsaviae: Sept. 24; Oct. 5; Oct. 18; Nov. 14 Cracoviae. Georgio S. R. E. Cardinali Radziwiłł, Eppo. Cracoviensi: Apr. 6 Romae; Mai 30 Viennae; Oct. 11 Varsaviae. Iulio Caesari Riccardi AEppo. Barensi: Mai 6 Bononiae; Iun. 25 Cracoviae; Sept. 29 Varsaviae; Oct. 28 Varsaviae. Hieronymo Rozrażewski Eppo. Vladislaviensi: Iul. 5 Cracoviae. Guilhelmo di San Clemente Regis Catholici legato ad Imperatorem: Nov. 18 Cracoviae; Dec. 7 Cracoviae. Antonio Mariae S. R. E. Cardinali Sauli: Mai 10 Mantuae; Aug. 17 Cracoviae. Antoniano Silvio, magistro Camerae Pontificiae: Iun. 14 Balice. Caesari Speciani Eppo. Cremonensi: Apr. 6 Romae; Mai 6 Bononiae; Mai 31 Viennae; — Cracoviae: Iun. 17, Iun. 18 (duae); Iun. 28; Iul. 12; Iul. 26; Aug. 2; Aug. 14; Aug. 27; Aug. 28; Aug. 30; — Varsaviae: Sept. 24; Sept. 29; Oct. 11; Oct. 19 (duae); Oct. 30; — Cracoviae: Nov. 14; Nov. 18 (?); Nov. 29; Dec. 6; Dec. 7; Dec. 14. Ioanni Tarnowski Vicecancellario Regni Poloniae: Iun. 25 Cracoviae. Francisco S. R. E. Cardinali Toledo: Mai 20 Alae. Sigismundo principi Transsilvaniae: Mai 13 Tridenti; Sept, 1 Cracoviae. Vestrio «secretario dei brevi»: Mai 6 Bononiae(?). Alphonso Visconti Eppo. Cerviae, Nuntio Apostolico in Transilvania: Mai 13 Tridenti; Mai 30 Viennae; — Cracoviae: Iun. 18; Iul. 5; Iul. 26; Aug. 2; Aug. 9; Aug. 27; Aug. 28; Aug. 31; Sept. 8; Sept. 24 Varsaviae; Oct. 11 ibidem; Nov. 14 Cracoviae. Ioanni Zamoyski supremo Regni Poloniae Cancellario: Iul. 6 Cracoviae; Dec. 11 Cracoviae. pag. 663 Rudolphus II Imperator Cardinali Gaetani 1596 Nov. 10 Pragae. pag. 45, 193, 265, 283, 329, 415, 477, 545, 581: epistulae minoris momenti Cardinalis Gaetani ad diversos, quorum nomina maxima ex parte iam protulimus. Cf. cod. 1 (A. I) pag. 469—482. pag. 669—689 Relationis Bonifacii Vannozzi Pistoriensis, Henrici Cardlis. Gaetani a secretis, fragmentum. incip. «Quatro gentiluomini, che rima sero...» Cf. Ciampi, Bibliografia Critica t. III. pag. 697 «Memoriale dato alla Maesta dell Imperatore da Monsignor Nuntio di Cremona» 1596 Sept. 21. — pag. 703 «Responsum Imperatoris» 1596 Sept. 27 Pragae. pag. 707—745 adnotationes ad indicem et excerpta ex cod. mss. Bibliothecae Vaticanae, codd. Ottobon. vol. 3184, qui inscribitur: «Acta et gesta legationis Polonicae et tractationis Cracoviensis super negotio confederationis faciendae inter Sanctiss. Dnum. Nostrum, S. Caes. Mtem., Sermum. Regem ac Regnum Poloniae assistente Illmo... Henrico tit. S. Pudentianae presbytero Cardinali Caetano, cuius quidem legationis a secreto fuit D. Bonifatius Vannotius».. . Ex codd. Biblioth. Casanatensis voll. X, VI, 13 — 14. 39. (K. I). Volumen hoc continet inscriptiones, quae ad Poloniam spectant, Annatarum, ut vocantur, quae in libris Camerae Apostolicae, nunc in Archivo Regni Romano, servatis, inscriptae fuerant, 1421 —1530. Cod. chart. pag. 522, quattuor manibus scriptus. pag. 1 —175 Annatae per Polonos solutae temporibus Martini PP. V. Pont. Max. 1421 —1430. pag. 181—257 Annatae per Polonos solutae temporibus Eugenii PP. IV. Pont. Max. 1431 —1447. pag. 261—283 Annatae per Polonos solutae temporibus Pii PP. II. Pont. Max. 1458 —1464. pag. 287—329 Annatae per Polonos solutae temporibus Pauli PP. II. Pont. Max. 1464—1471. pag. 333—433 Annatae per Polonos solutae temporibus Sixti PP. IV. Pont. Max. 1471—1481. pag. 437—457 Annatae per Polonos solutae temporibus Alexandri PP. VI. Pont. Max. 1500—1503. pag. 461—507 Annatae per Polonos solutae temporibus Iulii PP. II. Pont. Max. 1504 - 1508. pag. 513—521 adnotationes nonnullae ex annatis temporibus Clementis PP. VII. Pont. Max. 1529 —1530. Ex codd. Archivi Regni [Archivio di Stato] Romae. 40. (K. II). Adnotationes et commentarii scriptaque litteraria tum documenta minoris momenti. Cod. chart. pag. 244, quinque manibus scriptus. pag. 3 - 7 describitur codex Bibliothecae Vaticanae mss. Reginae Sueciae N. 786, qui adnotationes cuiusdam discipuli Studii Generalis Bononiensis saec. XV continet. pag. 9—11 «Iohannes Goslupschi polonus Gaspari caput bouis» incip. «Quem non delectat amantissime Gaspar...» (BVat. Reg. Suec. 786). pag. 15—25 Ad Lactantium Thedaldum Florentinum epistulae ex BBarb. XXV. 104: — Matthiae Drzewicki Eppi. Premisliensis: 1507 Sept. 13 in Troki; 1510 Ian. 10 Cracoviae; 1512 Aug. 15 Cracoviae. — Erasmi Ciołek Eppi. Plocensis: 1508 Ian. 1 in Płock. pag. 29 adnotatio ex opusculo: «Questiones an olim diuus Casimirus Rex iustum bellum habuit contra Cruciferos» (AVat. NPol. 19). pag. 33—65 «Discorso sopra 1 elezzione del Re di Polonia di Paolo Emilio Giovannini» 1573 (BVE. Gesuit. 400). pag. 67—73 «Pasquillus Polonicus» 1573 (BVat. Ottobon. 1147, p. 437). pag. 75 «Alcuni concetti dell huomo del quale si domanda informatione» (AVat. NPol. 20, f. 586). pag. 77—97 «Vczkieniek lubo Prestroznik na Seym blisko prziszley Electiey Krola nowego przes Jana Karczewskiego...» (BVat. Ottob. 2642). Cf. Przezdziecki. Listy Annibala z Kapui. Dodatki. Varsaviae 1852. — pag. 99 «Candidati pro Regno Poloniae», cf. ibidem (BVat. Ottobon. 2642).— pag. 103 «Vaticinium Georgii Rhetici Medicinae Doctoris et Astronomi de electione Regum Poloniae...» (ex eodem cod.). — pag. 105 «Pasquillus Candidati» 1587 (ex eodem cod.). — pag. 107 «Responsum Nuntiis Candidatorum Regni Poloniae...» (ex eodem codice) pasquillus. pag. 109— 115 «Quel che move la Regina di polonia a vendere». de «summis Neapolitanis», quae dicuntur. (BVat. Ottobon, 1853, f. 112). pag. 117—127 adnotationes et excerpta ex cod. mss. «Acta et Instrumenta diversa ab Anno 1508 usque ad Annum 1553 (Variorum Notariorum)» in «Archivio di Stato» asservato. de Polonis Romae degentibus. pag. 131 —159 adnotationes et excerpta ex cod. BVat. Reg. Suec. 29, qui carmina latina Petri Aurorarii S. Theol. doctoris aliaque continet et manu Matthiae, filii Adae sculteti in Jaworznik, mansionarii Cracoviensis eccl. Cathedralis, notarii publici, 1527 in castro Cracoviensi scriptus est. pag. 165—217 Documenta, quae ad res exterarum gentium spectant, imprimis Sueciae et Turcarum. pag. 165 — 169 ad Gregorium PP. XIII epistulae regestae: Maximiliani II Imperatoris 1572 Dec. 4 (AVat. Litt. Princ. 35). — Ioannis Regis Sueciae: 1578 Stockholmiae: Apr. 25; Mai 3; Mai 15. — 1580 Iul. 4 Steckburg (AVat. Litt. Princ. 35). — Catherinae Reginae: 1580 Iul. 2 Steckburg (AVat. Litt. Princ. 35). pag. 171 «Ex litteris Sermae. Reginae Annae Poloniae ad Sermum., Sueciae Regem» 1584? (AVat. NPol. 21, f. 277). pag. 175 «Treuga Triennale fatta tra il Gran Turco et Re Cattolico» 1581 Febr. 4 Constantinopoli (AVat. NPol. 18). pag. 179 «Avvisf di Constantinopoli» 1531 Mai? (AVat. NPol. 18). pag. 183 «Capita earum rerum, quae in litteris ex Suecia missis continentur» (AVat. NPol. 20). pag. 189 «Copia delP informatione della guerra in Persia» (AVat. NPol. 20, fol. 690). pag. 197 «Caedis Machometi Chereij (Mohammed Gerej) Principis Tartarorum narratio» (AVat. NGerm. 95, f. 297). pag. 209 Acilii Amateo ad Clementem PP. VIII. Pont. Max. epistula d. 1592 Iul, 2 Claudiopoli (BVat. Ottobon. 2419, f. 90). pag. 219—241 Adnotationes de Curia Romana. — pag. 221 ex «Diario Curie Romane» 1524 Dec. 14 et 1537 Oct. 8 (BVE. Gesuit. 386, fol. 62 et 119). pag. 225—235 ex libris rationum Curiae, qui in Archivo Regni («Archivio di Stato») servantur. «Mandate del tesoro pontificio. Diversorum Gregorii XIII» adnotationes de solutis pecuniis, i. a. Ioanni Francisco Commendone Cardinali legato, Vincentio Portico, Vincentio Laureo, Antonio Mariae Graziani. pag. 237—241 «Relatione delle qualita et governo della citta di Roma et dello stato ecclesiastico; di Battista Ceci da Urbino, d Ottobre Panno 1605» excerpta. (BVat. Urbin. 837). INDEX PERSONARUM. Numeri arabici codices, romani paginas indicant. Albertus Fndencus dux Prussiae 31 (XXXVIII). Aldobrandini Cardlis. Cinthius tit. S. Georgii 38 (LII). Aldobrandini Ioannes FranI ciscus 38 (lii). Aldobrandini Cardlis. Petrus 38 (lii). Alemani Dominicus 31 (XXXIX). Alexander PP. VI. 1 (XI), 39. Alexandrinus Cardlis. v. Bonelli. Alphonsus II Ferrarae dux 38 (lii). Amateo Acilius 40 (lvi). Anna Regina Poloniae 26 (xxx), 30 (XXXVIII), 31 (), 33 (xliii), 40 (lvi). Anna Catherina Gonzaga Ferdinandi Archiducis Austriae uxor 38 (lii). A n s b a c h dux 27 (xxxn). dell` Arena Caesar 35 (xlvi). Augustus dux Saxoniae elector 31 (xxxviii—XXXIX). Aurorarius Petrus S. Theol. doctor 40. B a m b e r gpraepositura 25 (XXIX) Baranowski Albertus secretarius maior, cantor Gnesnensis 26 (XXX—XXXI), 35 (xlviii). Archiw. kom. hist. t. VI. Barbaro Hermolaus patriarcha Aquileiae 38 (LII). Barbus Marcus tit. S. Marci Cardlis. legatus 4. Bathory Andreas (BattoriSomglio) Cardlis. nepos Stephani Regis 26 (xxx), 27 (XXXIV), 31 (XXXIX). Be11oti Horatius O. S. Fr. Eppus. Nonae 38 (lii). Berengo Carolus secretarius 37 (l). Białobrzeski Martinus Eppus. Camenecensis 30 (XXXVIII). Biboni baro, legatus Regis Poloniae 25 XXVI). Bledzeviensis abbas v. Kościelecki. Bohdan despota Moldaviae 33 (xliii). Bohemia 27 (xxxv). Bolognetti Albertus Eppus. Massae Maritimae, Nuntius 1 (XIV), 4, 5, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 26, 27 (xxxiii—XXXIV), 28, 29, 31 (xl—xli), 35 (xlvi—xlvii), 36. Bona Regina Poloniae 6. Boncompagno Cardlis. Philippus tit. S. Sixti 26 (XXIX). Bonelli Michael Cardlis. Alexandrinus 30 (XXXVII). Vlll Bongiovanni (Bonjoanni) Berardus Eppus. Camerini, Nuntius 6. Bonomo Ioannes Franciscus Eppus. Vercellensis 26 (XXIX), 35 (XLVII). Bononiense studium generale, discipuli 40. Bonvisi Franciscus AEppus.Thessalonicensis, Nuntius 1 (xii). Bonvizzo secretarius Venetus 37 (li). Borgia Ioannes Regis Catholici legatus apud Imperatorem 26 (XXIX—XXX). Bornemisza Georgius Eppus. Varadiensis 35 (xlvii), 36 (xlix). Bornemisza Emericus 36 (xlix). Borromaeus Cardlis. Carolus 6. Borukowski Ioannes vicecancellarius Regni 26 (XXX—XXXI), 30 (XXXVII), 31 (XXXVIII, XL). B Boxa Paulus Soc. Ies. 26 (xxx). Brudziński Albertus custos Cracoviensis 31 (xli). Bruto Bartholomaeus 31 (XXXIX). Brzechwa Andreas abbas Tyniecensis 26 (XXXI). Brzeznicki Iacobus canonicus Posnaniensis 26 (XXXI). Buccella (?) v. Thomas doctor. Buoi Hieronymus Vitalis Eppus. Camerini, Nuntius 4, 19, 26 (XXXII), 35 (XLVII). Ca1igari Ioannes Andreas Eppus. Brictinoriensis, Nuntius 5, 8, 9, 10, 11, 26, 27 (XXXIIIXXXIV), 31 (xl). Campana Ioannes Paulus Soc. Ies. 26 (XXIX, XXXI). C a m p e g g i Laurentius Nuntius Venetiis 37 (xlix—l). Caraffa Cardlis. Alphonsus 6. Caraffa Cardlis. Antonius 3. Caraffa Cardlis. Carolus 6. Caro1us Ferdinandus princeps Regius, Eppus. Vratislaviensis 25 (XXVI, xxviii). Casimirus (Iagellonides) Rex Poloniae 40. Catherina Regina Poloniae Sigismundi Augusti Regis uxor 33 (xliii). Catherina Regina Sueciae 40 (lvi). Cerrini Basilius 31 (XXXIX). Ceci Ioannes Baptista Urbinas 40 (lvi). Chojnacki Paulus abbas Lubinensis 27 (XXXIV). Ciampi Sebastianus 38 (liv). Ciołek Erasmus Eppus. Plocensis 40. Clarae Vallis monasterium 27 (xxxv). Clemens PP. V, 32. Clemens PP. VII, 1 (XI), 39. Clemens PP. VIII, 1 (XII), 37 (LI), 38 (LII), 40 (LVl). Clodinius v. Ktodziński. Colonia civitas 16. — elector v. Ernestus. Comensis Cardlis v. Galli. Commendone Ioannes Franciscus Eppus. Zacynthi, Nuntius po stea Cardlis. legatus, 33,40 (lvi). Comu1eo abbas 38 (lii). Cont i Franciscus 38 (lii). Cracovia: eccl. Archipresbyt. B. Mariae Virg. 25 (xxviii). — Academia 25 (XXVIII). Cromerus v. Kromer. Cruciferi 40. Curia Romana 40 (lvi). Cyprianus O. Praed. Eppus. Metonensis suffragan. Vilnensis 27 (xxxiii). Cyprianus Premisliensis fr. O. S. Fr. 27 (XXXIV). Cyrus Ioannes abbas S. Vincentii orator Caesaris 31 (xlii). Czarnkowski Stanislaus 30 (XXXVI). dissidentes de religione 27 (xxxv). Dominicani: provincia Lituana O. Praed. 25 (XXVIII); prov. Polona ibid. et 27 (xxxv); prov. Rutena 27 (xxxv). Donado Leonardus legatus Venetus 37 (l). D r z e w i c k i Matthias Eppus. Premisliensis 40. Dudith Andreas Sbardellatus Eppus. Quinque Ecclesiarum, Maximiliani Imperatoris legatus 33. Dzierżek Christophorus 31 (XXXIX). Elisabeth Regina Angliae 31 (XXXVIII). Ernestus archidux Austriae 35 (xlvii). Ernestus elector AEppus. Coloniae 26 (XXXI). Eugenius PP. IV: 39. F a b i u s Georgius archidiaconus Colossensis 26 (xxx). Falbowski 27 (XXXIII). Fantoni Ludovicus secretarius Regius 25 (XXVI—XXVII). F a r n e s e Cardlis. Alexander 4, 30 (xxxvn). — «carte Farnesiane» 1 (XIV). Fejerpataky Ladislaus 32. Felix fr. Posnaniensis O. Min. 27 (XXXIV). Firlej Henricus protonot. Aplicus. postea AEppus. Gnesnensis 38 (lii). F i r 1 e j Nicolaus palatinus Cracoviensis 38 (lii). Frachetta Hieronymus 37 (li). F u 1 i g n o Laurentius 26 (XXXI), 31 (XXXIX). Gaetani (Caetani, Caietanus) Cardlis. Henricus, legatus 1 (XIII), 38. Gaetani Honoratus Sermonetae dux 38 (lii). Galli Ptolomaeus Cardlis. Comensis 5, 7—19, 27 (XXXIV), 28, 30 (xxxvii—xxxviii), 34,36,37. Gambara Ioannes Franciscus Cardlis 3. de la G a r d i e Magnus comes, deputatus Regni Sueciae 25 (xxvm). Garwaski Hieronymus canon. Cracoviensis 31 (xli). Gaspar Caput bovis Bononiensis discipulus 40 (lv). Gatcher de Pabrahan Aegidius 25 (XXIX). Gedanensis civitas 27 (XXXIII).— catholici ibid. Genti1is fr. Cardlis. 32. Giovannini Paulus Emilius 28, 40. Goś1icki Laurentius decanus Plocensis 27 (XXXIII). Gosłupski Ioannes Bononiensis discipulus 40 (lv). Gradenigo Vincentius legatus Venetus in Hispania 37 (li). Graziani Antonius Maria Eppus. Amerinus 28, 33, 38 (lii), 40 (lvi). Gregorius PP. XIII: 1 (XII), 19, 26, 27 (XXXIII), 30 (XXXVI, XXXVIII), 33 (XLII), 35 (xlvii), 40. Grimani Antonius coadiutor patr. Aquileiensis 38 (liii). Grimani Marinus dux Venetiarum 38 (LIII). Grodzicki Stanislaus 1) Soc. Ies. rector coll. Pultoviensis 27 (xxxm), 31 (xl), 35. Guastavillani Cardlis. Philippus 1 (XIV), 26 (XXIX), 30 (XXXVII), 31 (xl). Gui1helmus Bavariae dux 31 (XXXIX). Guldenklaw Andreas deputatus Regni Sueciae 25 (XXVIII). de Gusman Martinus, Ferdinandi Roman. Regis legatus 6. haeretici 36 (XLVIII). haereticam pravitatem revocantes 27 (XXXIV). Haliciensis capitaneus 31 (xl). Henricus Poloniae Rex 28, 30 (XXXVI), 31 (xli), 33 (xlhi). Herbest Benedictus Soc. Ies. 26 (xxx), 27 (XXXIII, XXXIV). Herbest Ioannes 26 (xxx). Herburt Nicolaus capitaneus Leopoliensis 31 (xl). Hungaria 1 (XIII), 27 (xxxv) Iacobus (Swinka) AEppus. Gnesnensis 32. 1) Lapsu quodam datum est ei 31 (xl) nomen Andreae. Jankul palatinus Moldaviae 31 (XXXIX, XL). Jaroslaviense collegium Soc. Ies. 31 (xl). JaworznikMatthias filius Adae sculteti in Jaw. mansion. Cra covien. 40. Iesuitarum collegium in Transylvania 27 (XXXIII). Ingoli P. Soc. Ies. 25 (xxvm). Innocentius PP. VIII: 1 (XI), 27 (xxxv). Innocentius PP. X: 25 (XXVII). Ioannes PP. XXII: 27 (xxxv). Ioannes Casimirus Rex Poloniae 23, 24, 25 (xxviixxix). Ioannes Basilides Magnus Dux Moscoviae 31 (XXXVIII, XXXIX, xli). Ioannes Chrysostomos O. Praed. 26 (xxx). I o a n n e s Georgius marchio Brandenburgiae 31 (XXXIX). I o a n n e s Muscata Eppus. Cracoviensis 32. I o a n n e s Sueciae Rex 40. Iulius PP. II: 1 (XI), 39. Iulius PP. III: 1 (XI, XII), 6. Iuramenti v. Societas. Izdbieński Martinus scholasticus Cracoviensis 26 (XXXI). Kalakowski (Kołakowski?) Baltazar Lituanus 35 (xlvii). Karczewski Ioannes 40. Karnkowski Stanislaus Eppus. Vladislaviensis postea AEppus. Gnesnensis 26 (XXIX—XXXI), 27 (XXXIII, XXXIV), 30, 31 (XXXIX, xli), 33 (xlih). Kazanowski Adam mareschalcus curiae Regiae 25 (XXVII). Kazimirski Christophorus canon. colleg. Tarnoviensis 26 (XXXI), 35 (xlvi). Kijoviensis Eppus. v. Pac. Kł od zinski Petrus internuntius in Polonia 5. Kłodziński Caspar capitan. in Błonie 31 (XXXIX). Kłodziński Stanislaus 31 (xl). Klumnicki Ioannes 31 (xl). Kmita Czarnobylski Philo palat. Smolenscensis 31 (xl). Kolowrath Franciscus comes 25 (xxvn). Konarski Adam Eppus. Posnaniensis 27 (xxxiii), 33 (xliii— xliv). K onarski Ioannes Soc. Ies. 26 (xxx). Koniecpolski Stanislaus exercituum Regni dux generalis 25 (xxviii). Koniecpolski 31 (xl). Kościelecki Andreas abbas Bledzoviensis 27 (XXXIVXXXV). Kościelecki Lucas Eppus. Posnaniensis 27 (XXXIV), 31 (XXXIX). Kostka Christophorus palat. Pomeraniae 26 (XXXI). Krasiński Franciscus Eppus. Cracoviensis 31 (xli). Kromer Martinus Eppus. Varmiensis 26 (XXXI), 30 (XXXVIII), 31 (XXXIX), 33 (xliii). Kryski Albertus orator Sigismundi Augusti Regis 6. Kryskia Drobnin Stanislaus palat. Masoviae 26 (XXXI). Lancelotti Lancelotto AEppus. Rossanensis 1 (XIII). Łaska Beata 33 (xliii). Łaski Albertus palatinus Siradiensis 30 (XXXVII). Lata1sk i Ioannes 31 (xl). Laterna Martinus Soc. Ies. 31 (xl), 35 (xlviii). Laureo Vincentius Eppus. Montis Regalis, Nuntius 7, 27 (XXXII), 40 (lvi). Leo PP. X: 1 (XI). Leszczyński Andreas AEppus. Gnesnensis 25 (XXVII, XXVIII). Lewicki Anatolius 4. Lippomano Aloysius Eppus. Veronensis, Nuntius 6. Lippomano Hieronymus legatus Venetus 35 (xlviii). a Lohr Ioannes officialis Vratislaviensis 25 (XXVI, xxviii). Lubomirski Georgius mareschalcus Regni 25 (XXVIII). Ludovicus elector palatinus Rheni 31 (XXXIX). Ługowski Simon praepositus Miechoviensis 27 (XXXIV). de Lumbres Antonius legatus Regis Galliae 25 (XXVII). Lupul Petrus princeps Moldaviae 25 (XXVI). Madrucci Gaudentius 38 (liii). M a g i u s Laurentius Gothus Soc. Ies. 26 (xxx). Malaspina Germanicus Eppus. S. Severi, Nuntius 35 (xlvii), 36 (xlix), 37 (li), 38 (liii). Mandina Benedictus O. Teat. Eppus. Casertae 38 (liii). Marcellus PP. II: 1 (XI). Marci S. tit. Cardlis. v. Barbus. Marescotti Galeatius AEppus. Corinthi, Nuntius 1 (XII). M a r i a Ludovica Regina Poloniae 25 (xxvn). de M a r i n i Dominicus fr. 25 (XXVIII). Martelli Franciscus AEppus. Corinthi, Nuntius 1 (XII), Martinello Antonius Soc. Ies. 26 (xxx) Martinengo Hieronymus abbas, Nuntius 4. Martinus PP. V: 39. M a s i n i Christophorus secretarius Regius 25 (XXVII). Massimo Milanese Soc. Ies. 26 (xxx). Mattei Cardlis. Caspar 25 (xxvn). Matteini Laurentius 25 (XXVI). Maximilianus II Imperator 40. Maximilianus archidux Austriae 38 (lii). Maximilianus dux Bavariae 38 (lii). Medic i Ioannes Carolus Cardlis. 25 (XXVII). Medici Iulius Cardlis. 37 (l). de Melzi Camillus AEppus. Capuanus 25 (XXVIII). Mentovato (Mentuato) Camillus Eppus. Satrianensis, Nuntius 6. Metonensis Eppus. v. Cyprianus. Miechow - capitulum generale 27 (XXXIV). — praepositus v. Ługowski. Mielecki Nicolaus palatinus Podoliae 27 (XXXIII). Mileński abbas 35 (xlviii). Mohammed Gerej princeps Tartarorum 40 (lvi). Moldaviae princeps v. Bohdan, Jankul, Lupul. Montelupi Sebastianus 26 (XXXI). Montinegri Alexander comes 25 (XXVI). Morimundum 27 (XXXV). Morone Cardlis. Ioannes 30 (xxxviii). Moschus v. Ioannes Basilides. Moscovia 1 (XIII). Murad III imperator Turcarum 31 (XXXIX, XLI), 40 (lvi). Muscata v. Ioannes. Myszkowski Petrus Eppus. Cracoviensis 26 (XXXI), 30 (XXXVII), 31 (xl), 33 (xliv). N a y m a n Christophorus 25 (XXVIII). Neapolitanae «summae» 40. Neapolitanus vicerex 31 (XXXIX). Nerli Franciscus AEppus. Adrianopolitanus, Nuntius 1 (XII). Nidecki Andreas Patritius 26 (xxx), 27 (XXXIII), 30 (XXXVII), 33 (xliv). Noskowski Andreas Eppus. Plocensis 33 (xliv). des Noyers Petrus Reginae Mariae Ludovicae secretarius 25 (XXVII). Oborski Albertus 31 (xl). Odescalchi Aloysius 26 (xxx). Odescalchi Livius I princ. Sirmiensis 1 (XIV). Okuń Thomas secretarius Regius 27 (xxxm). Oliwa: abbas monasterii in. 27 (XXXIV). Opaliński Andreas mareschalcus Regni 27 (XXXIV). Opporow: Andreas et Iohannes fratres de ... 27 (xxxv). Orsini Latinus 37 (xlix, l). Orsini Cardlis. Virginius 25 (xxvn). Orzechowski (Orichovius) Stanislaus 6. Ossoliński Georgius cancellarius 25 (XXVI). Ossowski Stanislaus referendarius Regni eccles. 26 (xxx). Ostrogski Constantinus dux 26 (XXXI, XXXII), 35 (XLVII). Ostrogski Ianussius dux 15, 26 (XXXI). Ostrowski Sranislaus abbas Sulejoviensis 27 (XXXIV). Ottoboni Marcus Leonardi Donado legati Veneti a secretis 37 (l). Oxenstjerna Benedictus comes 25 (xxviii). P a c Nicolaus pseudo Eppus. Kijoviensis 31 (XXXVIII). Padniewski Philippus Eppus. Cracoviensis 33 (xliv). Palaelogus Dionysius AEppus. Cyzici 26 (XXXII). Pamphilj Cardlis. Camillus 20, 21, 22, 23, 25 (XXVII, XXVIII). Panzirolo Cardlis. Ioannes Iacobus 23, 25 (XXVIII). Parady z monasterium in... 27 (XXXIV). Paulus PP. II: 39. Paulus PP. III: 1 (XI). Paulus PP. IV: 1 (XII). Peifer David ducis Saxoniae a consiliis 35 (xlvii, xlviii). Persia 40 (lvi). Petruca da Sonnino Angelus O. Min. 37 (li). Philippus II Hispaniae Rex 31 (XXXIX), 38 (liii), 40 (lvi). Phi1ippu s dux Bavariae, Cardlis, AEppus. Ratisbonae 38 (lii). Pierling P. 36 (xlviii). Pignatelli Antonius AEppus. Larissenus, Nuntius 1 (XII), 2, 24. Pinaoro Tarquinius 37 (li). Pius PP. II: 39. Pius PP. IV: 1 (xn), 30 (XXXVI). Pius PP. V: 1 (XII), 6, 30 (XXXVI), 33 (xlii). Płaza Ioannes subcapitan. Cracoviensis 26 (XXXII). Podkowa Ioannes 8. Podlodowski Iacobus 31 (xl). Podoski Lucas legatus Regis ad Imperatorem 31 (xli, xlii). Polocensis arx 31 (xli). Pomerania monasteria in ... 27 (xxxiii). da Ponte Nicolaus Venetiarum dux 37. del Portico Vincentius protonot. Aplicus, Nuntius 6, 40 (lvi). di Por zia 38 (liii). Posga Sigismundus baro 26(xxxii). Possevinus Antonius Soc. Ies. 1 (xii, xiii), 34, 35, 36. Prażmowski Nicolaus cancellarius Regni 25 (XXVII, XXVIII). Priuli Laurentius legatus Venetus 37 (l). Prussia e dux, ducatus 27 (XXXII), 31 (xxxviii). Przezdziecki Alexander comes 40. Puccini Ioannes Baptista 31 (xl). Quadrantinus Fabianus Soc. Ies. 31 (xl). Quirino Bernardus O. S. Fr. Eppus. Rethimensis 5. Radziwiłł Christophorus castellanus Trocensis 31 (xl). Radziwiłł Georgius Cardlis. Eppus. Vilnensis 26 (xxxrr), 30 (XXXVII), 31 (xl), 35 (XLVII), 38 (liii). Radziwiłł Nicolaus Christophorus dux in Ołyka 26 (xxxn), 30 (XXXVII, XXXVIII), 33 (xliv). Radziwiłł Stanislaus dux in Ołyka 27 (XXXIII). Raguseo doctor (?) 35 (xlvii). Ranuzzi Angelus AEppus Damiatae, Nuntius 1 (xii). Reszka (Rescius) Stanislaus 26 (XXXII), 30 (XXXVII), 34. Rheticus Georgius medic. doctor 40. Riccardi Iulius Caesar AEppus. Barensis 38 (LIII). Roma Cardlis. Iulius 25 (XXVIII). Roncalli Dominicus 25 (XXVI). Rosnowski Andreas canon. colleg. Pultoviensis 27 (XXXIII). Rospigliosi Cardlis. Iulius 24. Rozrażewski Hieronymus Eppus. Vladislaviensis 38 (liii). Rudolphus II Imperator 31 (xxxrx, xli, xlii), 35, 36, 38. Rueber dux generalis Imperatoris in Hungaria 36 (xlix). Rusticucci Hieronymus Cardlis. 19, 29. Ruteni 1 (xiii), Rutenorum Eppus. seu Vladika 31 (xl). Rydzyński Matthias 26 (XXXII). San Clemente Guilhelmus Regis Catholici legatus 38 (liii). Sanctorio Cardlis. Iulius Antonius 3. Santa Croce Cardlis. Marcellus 25 (xxviii). Sapieh a Leo 31 (xl). Sauli Cardlis. Antonius Maria 1 (XIII), 38 (liii). Schade Richardus 26 (XXXII), 31 (XXXIX). Schlippenbach Christophorus deputatus Regni Sueciae 25 (XXVIII). Sega Philippus Eppus. Placentinus 37 (l). Severinus fr. O. Praed. 26 (xxx). Sigismundus Augustus Rex Poloniae 6, 30 (XXXVI, XXXVII), 33. Sigismundus III Rex Poloniae 38. Sigismundus princeps Transilvaniae 38 (liii). Si1vio Antonianus magister Camerae Pontificiae 38 (liii). Sixtus PP. IV: 1 (XI). Sixtus PP. V: 1 (xn), 19, 30 (XXXVII, XXXVIII), 39. Skarga Petrus Soc. Ies. 26 (xxx, XXXII), 27 (XXXIV), 31 (xl). Slucensis princeps Georgius 30 (XXXVII). Sobieski Iacobus palatinus Russiae 25 (XXVI). Sobiesciana 1 (XIV). Societas nominis Divini seu Iuramentorum 27 (XXXIII). de Sociis Antonius fr. O. Min. 25 (XXVIII). Sokołowski Stanislaus 26 (XXXII). So1ikowski Ioannes Demetrius AEppus. Leopoliensis 26 (xxxn), 30 (XXXVII). Soll Carolus Soc. Ies. 25 (xxvn). Spannocchi Horatius secretarius Cardlis. Bolognetto, 28, 29, 35 (xlvh). Speciani Caesar Eppus. Cremonensis 38 (liii, liv). Stephanus Poloniae Rex 5, 7 —16, 19, 26, 27, 30, 31, 33 (xliii), 35, 36. Strasz 18. S u e c i a 1 (xm). — Sueciae Rex 31 (XLII). Sulejow monasterium 27 (XXXIV). Sulima Georgius 31 (xl) . Sunyer Franciscus Soc. Ies. 26 (xxx), 31 (xl). Szczawiriski Paulus castellanus 31 (XXXIX). Taberna Ludovicus Eppus. Laudensis 37 (l). Tacchetti fr. Camillus 26 (XXXII). Tarnowski Ioannes vicecancellarius Regni 38 (liii). Tartari 26 (XXXII), 40 (lvi). Thedaldus Lactantius 40. Theiner Augustinus Orat. 6, 27 (xxxv). Thomas doctor 31 (XXXIX). Thonover 25 (XXIX). Ticinius Georgius 31 (XXXIX). Toledo Cardlis. Franciscus 38 (liii). Torres Ioannes AEppus. Adrianopolitanus, Nuntius 1 (XII), 20, 21, 22, 23, 25. Torstenson Leonardus dux generalis Suecorum 25 (XXVI). Trautson Rudolphi Imperatoris a consiliis 35 (xlvii). Trzemeszno abbatia 25 (XXVIII). Turrettini Christophorus 26 (XXIX). Tyniec abbatia 25 (XXVIII). Uchański Iacobus AEppus. Gnesnensis 31 (xli). Uchański Paulus 27 (XXXIV). Urbanus PP. VIII: 1 (XII). Urbino Franciscus Maria dux 37 (li). Valerianus Eppus. Vilnensis 31 (XL). Vannozzi Bonifacius Pistoriensis 38 (liv). Varsaviensis civitas 27 (xxxm). Warszewicki Christophorus secretarius Regius 30(xxxviii), 34. Warszewicki Stanislaus Soc. Ies. 8. Vendensis ecclesia 30 (xxxvm) de Werth Ioannes dux generalis 25 (XXIX). Vestrio brevium secretarius 38 (liii). Widmanstad Philippus Soc. Ies. 30 (XXXVIII). Vidoni Petrus Eppus. Laudensis, Nuntius 1 (XII), 2, 24, 25, 27 (XXXV). Wierzbowski Theodorus 1 (xii), 7. Vilnensis ecclesia 31 (XXXVIII).— Eppus. suffrag. v. Cyprianus. Visconti Alphonsus Eppus. Cerviae 38 (liii). V i s t u 1 a fluvius 28. Vladislaus IV Rex Poloniae 20, 21, 22, 23, 25 (xxvn, xxvm). Vladislaus dux Poloniae 32. Wołłowicz Eustachius vicecancellarius MDLituaniae 31 (xl) Wolski Petrus Dunin Eppus. Plocensis 30 (XXXVII), 31 (XXXVIII, XL). Wujek Iacobus Soc. Ies. 31 (XXXIX, XL). Wysocki Georgius praepositus Zukowiensis 27 (XXXIV). Zamoyski Ioannes cancellarius Regni 26 (XXXI, XXXII), 30 (XXXVII, xxxviii), 31 (xxxix, xl, xli), 35 (xlvii, xlviii), 38 (liii). Zane Matthaeus legatus Venetus in Hispania 37 (li). Zapadzki Lucas notarius civit Varsavien. 27 (xxxiii). Zbaraski Ianussius princeps 31 (xli). Zborowski Samuel 26 (XXXII), 31 (xli). Zebrzydowski Andreas Eppus. Cracoviensis 30 (XXXVI). Zebrzydowski Caspar palati nus Galissiensis 26 (XXXII). Żukow conventus virginum in ... 27 (XXXIV). EXCERPTA EX LIBRIS MANU SCRIPTIS ARCHIVI CONSISTORIALIS ROMANI. Praeter Archivum Secretum Sanctae Sedis Apostolicae (Archivum Vaticanum), quod vulgo omnibus viris doctis innotuit, ex quo Sanctissimi Pontificis Romani Leonis PP. XIII liberalitate in usum litterarum atque ad veritatis investigandae studium apertum est, multa alia archiva Romae inveniuntur, quae ad singula Curiae Romanae ministeria pertinent. Itaque sua sibi archiva habent Tribunal Rotae Romanae, Dataria Apostolica, Brevium secretariatus, alia, nec non omnes Curiae congregationes ecclesiasticae, ut exempli gratia proferam archiva congregationum Indicis, Rituum, S. Officii, propagandae fidei. Quae archiva, cum adhuc cottidiano usui serviant cumque documenta rerum, quas dies fert, in iis deponantur, occlusa atque prohibita profanis aequo iure esse debent. Ad hanc quidem archivorum seriem spectat, sed aliquo tamen modo ab iis discrepat tabularium S. Consistorii Romani in duas partes divisum, quarum altera, quae vetustiora documenta amplectitur, aditui publico, consensu auctoritatis, patet, altera vero ad ulteriora tempora spectat et omnino occlusa est. Nunc vero propositum est nobis archivum illud consistoriale describere, cum omnium fere aliorum gravissimum sit maximeque dignum studiis et cura historicorum. Sed ante omnia operae pretium est paucis consistorii ipsius originem et naturam enarrare, quid agat ac persequatur describere, quo facilius intellegamus, cuiusnam generis causae sint, quae ex his fontibus promi et illustrari possint. Archiv. kom. hist. t. VI. 9 Consistorium 1) est conventus universi collegii cardinalium Sanctae Romanae Ecclesiae, illustrissimum atque summum consilium et munus auxiliare Pontificis Romani ad gravissima negotia administranda destinatum. Est igitur illud consistorium quasi senatus Ecclesiae Romanae, in quo (quod praeterea tantum in conclavi accidit) totum cardinalium collegium quasi corpus unum convenit atque deliberat. Qua natura consistorii, summi insignissimique Ecclesiae consilii, illustrantur atque continentur duo praecipua eius officia: 1) munus auxiliare et potestas decernendi in gravissimis Ecclesiae negotiis administrandis. 2) repraesentatio totius Ecclesiae in pompis et caeremoniis sollemnibus. Prioris generis negotiis fungitur consistorium ordinarium (maximam partem secretum), altero vero officio consistorium extraordinarium (publicum). Consistorium ordinarium procurat: 1) creationem cardinalium. 2) mandationes munerum patriarcharum, archiepiscoporum, episcoporum, coadiutorum, suffraganeorum. (Omnia creationis negotia subintelleguntur: translatio, pallii delatio, alia). 3) mutationes, quae ad rem oeconomicam dioecesium spectant. (divisio, coniunctio, administratio). 4) mandationem muneris quorundam abbatum. 5) missiones legatorum a latere. Consistorium ordinarium (non omnino secretum sed semipublicum, quod dicitur) repraesentat etiam «communitatem Ecclesiae» (totam civitatem catholicam) apud Pontificem Romanum, praesertim cum Pontifex cum consistorio allocutionis forma gravissima Ecclesiae acta communicat, quae ad rem politicam spectant, concordatus vel paces factas, foedera icta, censuras principum, alia. Consistorium extraordinarium est societas principum Ecclesiae virorum atque gerit propterea personam Ecclesiae in caeremoniis sollemniter celebrandis. Hoc consistorium igitur rem suam agit: 1) in canonisationibus et beatificationibus. 2) in sollemniter excipiendis principum legatis, qui oboedientiam deferunt. Consistorium, ut omnia alia Ecclesiae instituta, per saecula crescebat multasque subiit mutationes. Certa denique ratione constitutum est saeculo XVI vergente a Sixto PP. V. Pontifice Romano, qui etiam reliqua Ecclesiae instituta reformavit. Non ademit quidem ille Pontifex potestati 1) Bangen, Die Romische Curie pag. 75 sqq. eius partem ullam, attamen quarundam rerum ad munus consistorii pertinentium instructionem et praeparationem separatis aliquot cardinalium congregationibus detulit, ipsi consistorio summam negotiorum absolutionem reservans. Quae mutatio maxime ad munus episcopale mandandum pertinet, quod est unum ex gravissimis consistorii officiis. Omnia enim, quae ex decreto consilii Tridentini nominationes episcoporum praecedere deberent quaeque ad totam civitatem catholicam (excepta tamen Italia) spectarent, magnus ille Pontifex ad separatam «congregationem consistorialem» detulit, eadem vero negotia, quae ad Italicas dioeceses pertinerent, «congregationi examinis episcoporum» mandavit. Ex his igitur, quae de officiis negotiisque consistorii Romani protulimus, dilucide conici potest, cuiusnam generis sint materiae, quae in archivo consistoriali 1) servantur. Qui fontes in duas partes dividi possunt: 1) materiam subsidiariam, 2) protocolla actorum consistorii. I. Cum mandatio muneris episcopalis ex gravissimis sit consistorii muneribus, facile intellegi potest, documenta, quae mandationi illi viam muniant (processus canonicos et informantes «super vita et moribus», fide- 1) Haud dubium est, quin archivum consistoriale nonnisi Urbani PP. VIII temporibus (bulla „Admonet nos" 1625, XVIII Kal. Ian. anno pontif. III) constitutum sit, ut vir doctissimus Ludovicus Pastor (Gesch. der Papste I, 641) arbitratur, qui primus archivum hoc in notitiam omnium protulit. Sed longe antea de archivo constituendo deliberatum fuisse fontes nos edocent. Invenimus enim in actorum consistorialium saec. XVI exemplari descripto adnotationes duas, quarum altera est: 1551. Mai 22. Referente Rmo. Decano fuit propositum, ut ex pecuniis Sacri Collegii aedificaretur Archivium, ubi reponerentur scripturae, quae ad Gollegium pertinent et Clerici pro tempore existentes haberent curam tam ipsius Archivii et scripturarum, quam cubiculi. (fol. 3g8). Altera vero ad Pii PP. IV lempora spectat: 1564. Sept. 6. Smus. Dnus. N. fecit verbum, quod bonum esset constituere Archivium, in quo deponantur omnes processus propositionum, quae fierent in consistorio et mandavit Rmo. Borromaeo, ut cubiculum ad id idoneum in Palatio Aplico. deputaret et fuit dictum, quod cura huius rei daretur Camerario Sacri Collegii pro tempore existenti. (fol. 674). litatis testimonia, testium depositiones, alia) primo loco hic ponenda esse. Satis enim cognitum est, quonam modo res tota «provisionis dioecesibus» in concilio Tridentino (sess. XXIV decr. de ref. cap. I; a. 1562 Nov. 11) in ordinem redacta sit; cuius constitutionis hoc scilicet caput est, ut, antequam dioecesi provisum sit, Pontifici (consistorio) documentum publicum «de examine seu inquisitione» candidati proferatur. Sed iam antea «informationes» quasdam de persona candidati nominandi deque statu dioecesis Sedi Apostolicae transmittere mos erat, in quarum fidem «cardinalisreferens» in consistorio Pontificem et collegium cardinalium de re tota doceret. Referebat autem ex more vel cardinalis S. R. E. vicecancellarius, vel cardinalis protector regni, in cuius finibus dioecesis vacans sita erat. Ad hoc quidem temporis spatium, ante latum concilii Tridentini decretum, spectat volumen unicum «processuum seu relationum Ecclesiarum et monasteriorum» (armarium I). Quod volumen processus dimidio saec. Nostro quidem tempore Archivurn consistoriale in uno cubiculo Palatii Vaticani servatur, quod in septentrionali parte areae „Cortile S. Damaso" dictae situm est vicinumque ingressui scalarum, quibus ad Secretariatum Status ire necesse est. In XIV armariis collocati sunt libri, vix bono ordine dispositi, de quibus in hac editione dicturi sumus. Qui libri neque hodierni ordinis, quo dispositi sunt, numeros vel notas habent, neque omnes antiquae dispositionis signa exhibent; quare haud necesse nobis visum est numeros iis quosdam adsignare eo minus, quod brevi, ut dicitur, archivum hoc in bonum ordinem redigetur, praeterea, qui in archivum omnino intromittitur, statim totum ad manum habet atque facile universam dispositionem cognoscere potest. Sed ut lectoris commoditati satisfaciamus, indicem succinctum, quem iam Lud. Pastor 1. c. congessit, paucis tantum ampliorem, proponimus. Armarium I et II: Processus ecclesiarum, ex annis inde ab a. 1543 usque ad 1700, circiter 90 voll.; arm, III et IV: Processus ecclesiarum, a. 1700—1792; circiter 100 voll.; arm. V: Processus, a. 1793—1830, voll. 6; Iuramenta fidelitatis et professiones fidei, a. 1670—1809 cum crebris intermissionibus), voll. 14; arm. VI: Praeconia et propositiones, a. 1620—1827, voll. 27; arm. VII: Acta S. Congregationis Consistorialis, a. 1589—1717, circa 80 voll.; arm. VIII: Acta S. Congreg. Consist. 1717—1772, circa 80 voll.; praeterea unum volumen inscriptum „Postulatione del nuovo Principe Amministratore fatta dal Capitolo d Osnabruch dal 1763 al 1768". Arm. IX: Acta consistorialia, a. 1772 —1817; arm. X: Acta consistorialia, 1409—1701; arm. XI: Acta consist., a. 1523—1798; arm. XH:Acta consist., a 1529—1700 (praeterea tria voll. variorum, ubi invenimus commentarios, formularia, bullas apographas, similia); arm. XIII: Positiones Congregationis Emmorum. Capitum ordinum, voll. IXL (XLVIIl), a. 1722 —1796; arm. XIV: Libri cedularum et rotulorum, circa 3o voll., 1565 —1802; tum varii pretii singuli codd.: I. „Sac. Card. Collegii Mandata et litterae". 1600 — 1676 (Michaelis Pol. Regis epistula et duae Ioannis III. cum responsis). — 2. „Sacri Collegii liber Quinden." saec. XV. (duo voll.), obligationes abbatiarum. — 3. „Registro o rincontro di entrata et uscita del sacro Collegio delli Emmi. et Rmi. Signori Cardinali con la depositaria de Signori Nerli," a. 1663—1669. — 4. „Rotulorum libri cum aliquot epistulis Blosii," a. 1505—1522. — 5. „Notitiae ecclesiarum," fol. 710. — 6. Apochae, a. 1657—1710. — 7. „Stato della chiesa di Aquila. 1768." — 8. „De iure S. Collegii nominandi duos Alumnos in collegio Nardino Urbis. 1714." et Urbani PP. VIII. bulla „Admonet nos" 1625. XVI factos, non semper tamen ad temporis rationem dispositos, continet, ex quo, ut melius intellegi possit, cuiusnam generis «relationes» illae fuerint, pauca excerpere libuit, quae ad dioeceses Poloniae spectant. I. (et 171 sq.). Die Veneris 30 Martii 1543 Bononiae in Aula ubi consueuit haberi consistorium. Referente Rmo. D. Cardinale Sanctorum Quattuor. Vacante nuper in Regno Poloniae Ecclesia Wladislauiensi de Mense Nouembris proxime praeterito per obitum Lucae illius ultimi Episcopi Deuotissimus Stis. Vrae. filius Johannes (!) Poloniae Rex Rdum. D. Nicolaum 1) Episcopum Chilmensem Eidem Sti. Vrae. per suas litteras nominavit, supplicans Eidem, ut illum a vinculo, quo tenetur Ecclesiae Kelmensi absoluere et ad dictam Wladislauiensem ecclesiam transferre dignetur. Quare Stas. Vra. vive vocis oraculo mihi commisit etc. Civitas Wladislauiensis in Regno Poloniae, in Provincia Cuiaviae, unde ab incolis cuiauiensis Episcopatus appellata, sita est in planitie fertili prope insignem fluuium Vistulam, qui nauigabilis est usque ad mare occeanum, a quo 30-ta lencis distat; Domibus circiter CCCC vel circa habitata nullisque moenibus cincta. Habet tamen diuersa oppida, villas et pagos sub ditione Episcopi. Distat a civitate Cracouiae quinquaginta leucis. Ecclesia est sub inuocatione Beatae Mariae Virginis prope Arcem dicti oppidi, que domus et sedes Episcopalis existit latericis moenibus constructa. Habet organum, chorum, fontem baptismalem, Sachristiam cum suis paramentis et aliis ad Diuinum cultum necessariis. Habet sex dignitates videlicet Praepositum, Decanum, Archidiaconum, Scholasticum, Custodem, Cantorem et plures canonicatus cum suis prebendis. Quae singule quindecim ducatis ultra distributiones quotidianas singulis annis constant, qui etiam absentibus persoluuntur, et nonnullos beneficiatos. Fructus Ecclesiae ad quattuor vel quinque millia ducatos ascendere dicuntur. Qui in decimis et censibus consistunt. Taxati autem in libris camerae ad ducatos mille. Episcopus Wladislauiensis est tertius inter praelatos Regni Poloniae. Primus enim est Archiepiscopus Gnesnensis, secundus Episcopus cracouiensis et tertius Episcopus Wiadislauiensis. Nicolaus vero Episcopus Kelmensis transferendus quia bis fuit in hoc sacro loco approbatus, fuit enim et Episcopus camenecensis, de eius qualitatibus supervacaneum esset aliquid dicere. Quare tam Rex, quam Nicolaus praefati supplicant humiliter Sti. Vrae., 1) Dzierzgowski. quatenus ipsum Nicolaum a vinculo, quo tenetur ecclesiae Kelmensi absoluere et ad dictam Wladislauiensem Ecclesiam transferre dignetur de gracia speciali cum retentione omnium beneficiorum et aliorum, quae obtinet. 2. Eodem Referente (die et loco ut supra). Vacante Ecclesia camenecensi per translationem R. D. Iohannis 1) ad Ecclesiam Kelmensem supplicavit humiliter Sti. Vrae. Serenissimus Rex Poloniae per suas litteras, ut eidem Ecclesiae sic vacanti de persona R. D. Andree Zebridouuschi, canonici cracoviensis providere dignaretur. Stas. Vra. viue vocis oraculo mihi commisit, ut de qualitatibus Ecclesiae et promovendo me informarem, ut in hoc sacro loco referrem, super quibus nonnulli fidedigni testes examinati deposuerunt ut infra, videlicet quod: Ciuitas camenecensis est in Russia, in planitie, in confinibus Vallacorum et Tartarorum, satis opulenta olim et copiosa admodum ciuitas, sed propter assiduas hostium incursiones ad summam est inopiam et vastitatem redacta adeo, ut Ecclesiae prouentus fere nulli remanserint. Fructus enim vix ad ducatos 40 singulis annis ascendit (!), qui ex melle tantum percipiuntur. Taxati autem in libris camerae ad ducatos 321/2 reperiuntur. Dicta civitas vix centum domibus habitatur. Ecclesia est sub invocatione beatae Mariae Virginis. Dominus vero Andreas promovendus est secretarius Regius, nobilis ex utroque parente et de legitimo thoro natus, in presbyteratus ordine constitutus, etatis annorum L vel circa, bonis ac etiam sacris litteris ornatus, quippe qui et Parisii et Patauii et Bononiae studuit et alias, satis idoneus ad dictam Ecclesiam bene et laudabiliter regendum et gubernandum. Quare supplicant etc. 3. Eodem Referente (die et loco ut supra). Vacante Ecclesia Kelmensi per translationem R. D. Nicolai ad Ecclesiam Wladislauiensem supplicat humiliter Sti. Vrae. Serenissimus Rex Poloniae, ut R. D. Iohannem 2) Episcopum Camenecensem a vinculo, quo tenetur Ecclesiae huiusmodi etc, ad dictam Ecclesiam Kelmensem transferre dignetur. Quare S. V. viue vocis oraculo mihi commisit etc. Kelmensis civitas est in Russia, ducentis domibus vel circa et non ultra habitata, a Tartaris, in quorum finibus est, saepius deuastata. De qualitatibus Ecclesiae, nemo reperiri hic potuit, qui aliquid certi deponere potuerit. 1) Vide N. 3. 2) Dziaduski. Fructus vix ad ducatos C ascendit. Taxati autem in libris camere ad ducatos 331/2 reperiuntur. De qualitatibus promovendi alias fuit satis dictum. Supplicant igitur etc. Cum retentione etc. 238. Die Lune 8 Iunii 1545. Referente Reuerendo Domino S. Georgii. Beatissime Pater. Cum per translationem Reuerendi Patris D. Ioannis Episcopi Chelmensis ad Ecclesiam Primisliensem uacauerit Ecclesia Chelmensis, Serenissimus Poloniae Rex humiliter per suas litteras Sti. Vrae. supplicat, ut Andream Camenecensem Episcopum ad dictam Ecclesiam transfcrre dignetur, de quo quidem et Ecclesia ipsa cum Stas. Vra. mandaverit, ut diligenter perquirerem et in hoc sacro loco, ut moris est, referrem, haec sunt quae accepi. Ciuitas Chelmensis etc. (vide N. 95). De persona uero dicti Domini Andree, cum alias in hoc sacro loco fuit approbata, etc. Supplicat itaque Sti. Vrae. humiliter Serenissimus Poloniae Rex ete. 241. Die Lune 8 Iunii 1545. Referente Rmo. Domino S. Georgii. Beatissime Pater. Vacante Ecclesia Primisliensi per obitum Reuerendi Domini Stanislai Tarlo extra Curiam defuncti, ne Pastoris solatio diutius destituatur, Serenissimus Poloniae Rex humiliter per suas litteras Sti. Vrae. supplicat, ut Ioannem Chelmensem Episcopum ad dictam Ecclesiam transferre dignetur, de quo quidem et Ecclesia ipsa haec sunt, quae accepi. Ciuitas Primisliensis est sub ditione Serenissimi Poloniae Regis in Provincia Russiae, cuius ager perpetuis fere incursionibus a Tartaris deuastatur. Ecclesia est sub inuocatione Beatae Mariae, omnibus iis, quae ad divinum cultum pertinent, egregie ornata. Sunt in ea dignitates duae: Prepositura et Archidiaconatus; Canonicatus duodecim. Fructus communi estimatione ascendunt ad CCC duc. Taxati reperiuntur in libro Camerae ad CLta. De persona vero dicti Domini Ioannis, cum et legitimis sit ortus natalibus et iuris scientia excellat aliasque habitus sit aptus et idoneus ad Ecclesiam gubernandam, nihil est quod dicam. Supplicat itaque Sti. Vrae. tam Serenissimus Polloniae, quam Reuerendus Dominus Iohannes, ut illum etc. 405. Die Mercurii 26 Augusti 1545. Beatissime Pater. Cum per translationem Reuerendi Patris Domini Andree Episcopi Camenecensis ad Ecclesiam Chelmensem uacauerit Chamenecensis Ecclesia, Serenissimus Poloniae Rex, ne Pastoris solatio diutius destituatur, per suas litteras humiliter Sti. Vrae. supplicat, ut de ea providere dignetur Reuerendum Dominum Ioannem Droieuschium 1) Canonicum Cracoviensem, de quo et Ecclesia ipsa hec sunt, quae accepi. Ciuitas Camenecensis est in provincia Russiae, cuius ager assiduis Scytharum et Vallacorum incursionibus deuastatur. Ciuitas tamen ipsa est loci natura et opere munitissima nemoque in ea habitat preterquam milites, qui illam tuentur. In Ecclesia nulli sunt canonicatus neque dignitates. Taxata reperitur in libris Camerae ad XXXIII flor. licet nulli in praesenti fructus sint, verum cum antiquissimis Poloniae Regni legibus statutum sit, ut Camenecensis Episcopus consilio Regis intersit, ideo non parum ad tuendam dignitatem ecclesiasticam interest, virum et religione et prudentia praestantem hac dignitate augeri, qualis ipse est Reuerendus D. Ioannes in XXXVo aetatis anno et presbiteratus ordine constitutus, legitimis ortus natalibus, iuris utriusque doctor, aptus et idoneus ad Ecclesiam gubernandam. Supplicat itaque Sti. Vrae. tam Serenissimus Poloniae rex, quam promovendus, ut ipsum de dicta Ecclesia providere dignetur etc. Apud S. Petrum Rome Referente Rmo. Domino Vicecancellario Die XXVI Augusti 1545. 95. XIX Februarii 1546. Pater Beatissime. Per obitum Reuerendi Patris Domini Petri 2) Archiepiscopi Gnesnensis et Episcopi Cracouiensis, quas simul obtinebat ex concessione sedis Apostolicae dum viveret, cum vacauerint dictae Gnesnensis et Cracouiensis Ecclesiae ceteraeque fere omnes, si Sti. Vrae. placuerit, sint vacaturae per translationem, ut moris est aliquando in eo regno, Serenissimus Poloniae Rex, ne huiusmodi Ecclesiae diutius Pastoris solatio destituerentur, humiliter supplicat Sti. Vrae., ut Reuerendissimos Patres Dominos Nicolaum Episcopum Wladislauiensem et Samuelem 3) Episcopum Plocensem, nec non Andream Episcopum Chelmensem et Ioannem Episcopum Camenecensem a vinculo, quo tenentur, suarum ecclesiarum dignetur absoluere et dictum Nicolaum Episcopum Wladislauiensem transferre ad metropolitanam Ecclesiam Gnesnensem, Samuelem Episcopum Plocensem ad Ecclesiam cracouiensem, Andream Episcopum Chelmensem ad Ecclesiam Vuladislauiensem, et Ioannem Episcopum Camenecensem insimul ad Ecclesiam 1) Drohojewski. 2) Gamrat. 3) Maciejowski. Chelmensem. Sed cum alias superioribus annis et nuper a me et de Eo clesiis et personis, quae tunc approbatae fuerunt, in hoc sacro loco satis dictum sit, breui perstringam ea, quae mihi necessaria videntur referenda. Ciuitas Gnesnensis est ducatus Lituanie (!!) caput, totius regni Poloniae primas ecclesia, est sub inuocatione diui Aiberti Martiris, cuius fructus communi aestimatione ascendunt ad summam XIII millium ducatorum, reperiuntur taxati in libro camere ad V millia. Cracouia est antiqua regum sedes et aliquando regni primas, sed posteaquam ducatus Lituaniae caput facta est Gnesnensis, cessit ei metropolicum honorem reseruato tamen usu pallii in signum pristine dignitatis; habet Ecclesiam sub inuocatione diui Stanislai (!)1) praeter ceteras in illo regno insignem et optime instructam et ornatam iis omnibus, quae ad divinum cultum pertinent, ex quibus singularis regum et Polonicae Nationis religio spectari potest; fructus perueniunt ad XII millia, taxa vero ad III millia. Vuladislauiensis est in prouincia Cuiauiae, tricentis domibus habitata; Ecclesia est sub inuocatione Beatae Virginis, satis diues, nam fructus sunt quinque millia duc, taxati uero ad mille. Chelmensis uero est in finibus Tartarorum, moenibus et propugnaculis egregie munita, Ecclesia est sub inuocatione diui Honofrii, cuius fructus non transcendunt summam centum et triginta ducatos, in libro Camerae ad XXXIII. Supplicant Sti. Vrae. tam serenissimus Poloniae rex, quam dicti transferendi, ut translationes huiusmodi dignetur admittere cum retentione omnium et singulorum et cum dispensatione et derogationibus opportunis, non obstantibus etc. Absoluitur dominus Nicolaus a vinculo Ecclesiae Vuladislaviensis et transfertur ad Gneznensem. Absoluitur Samuel a Plocensi et transfertur ad Cracouiensem. Absoluitur Andreas a Chelmensi et transfertur ad Vuladislaviensem. Absoluitur Ioannes a Camenecensi et transfertur ad Chelmensem. Prouidetur Ioannes 2) de Ecclesia Plocensi per translationem Samuelis. Prouidetur de Camenecensi Benedictus 3) Cantor Cracouiensis per translationem Ioannis. Remanent quoque duae aliae, nam cum per translationem Reuerendi Patris domini Samuelis ad Ecclesiam Cracouiensem uacet Ecclesia Plocensis, Serenissimus Rex cupiens illarum animarum saluti consulere per suas litteras humiliter supplicauit Sti. Vrae., ut de dicta Ecclesia Plocensi Stas. Vra. dignaretur prouidere Ioannem Canonicum Plocensem Maiestatis suae Secretarium, qui est in quadragesimo suae etatis anno constitutus, summa vitae integritate et doctrina. 1) S. Venceslai. 2) Biliński 18 Mai 1546 3) Izdbienski. Script. rer. polon. t. XV. 10 Ecclesia est sub inuocatione diui Sigismundi martyris. Fructus communi aestimatione ascendunt ad XII millia ducatorum. Taxati ad duo millia. Supplicat etiam Maiestas Regia Sti. Vrae., ut ad Ecclesiam Camenecetisem dignetur providere D. Benedictum Cantorem Ecclesiae Cracouiensis, qui est suae Maiestatis quoque secretarius, rerum experientia, litteris et probitate commendandus. Ecclesia est sub inuocatione Apostolorum Petri et Pauli; fructus ad ecclesiam 33 1/3 (ducati). Expeditae fuerunt supradictae Die Veneris XIX Februarii 1546, Rome apud S. Petrum. Referente Reuerendissimo Domino Alexandro Cardinale Farnesio vicecancellario. 138. Rome, apud S. Marcum, Die 26 Maii 1546 Referente Reuerendissimo Domino Alexandro Cardinale Farnesio vicecancellario. Cum per obitum Reuerendi Patris Domini Pauli de Viola 1) extra Romanam curiam defuncti uacauerit Ecclesia Posnaniensis, serenissimus Poloniae rex cupiens illarum animarum saluti consulere, ne diutius Pastoris solatio destituatur, humiliter Sti. Vrae. per suas litteras supplicauit, ut Stas. Vra. dignetur absoluere Reuerendum D. Electum Camenecensem 2) a vinculo, quo tenetur dictae Ecclesiae illumque ad Posnaniensem transferre, de qua haec sunt, quae accepi. Posnaniensem Civitatem maioris Polloniae caput esse, in qua praefectus Regius residere pro tempore consueut, urbem vero tam arce et fossa, quam moenibus egregie munitam, propter (!) quam Warta fluuius labitur, haud longe uero a moenibus est Ecclesia Cathedralis sub inuocatione beati Petri Apostoli. Sunt in ea dignitates octo : Praepositura, quae prima dignitas est post Pontificalem, Decanatus, Archidiaconatus tres, Cantoria, Cancellaria et Scholastria. Canonicatus XVI. Choro, organo et vestibus ceterisque ad divinum cultum necessariis ornata. De persona uero ipsius Benedicti Electi Camenecensis cum alias satis dictum sit illum aptum et idoneum esse aetate, doctrina morumque integritate ad Ecclesiam gubernandam, nihil est, quod in praesentia repetam. Fructus dictae Ecclesiae communi estimatione ascendunt ad summam quattuor miliium duc. Taxati reperiuntur in libris Camerae ad quadringentos florenos. Supplicat itaque humiliter Sti. Vrae. Serenissimus Poloniae Rex, quam Electus Camenecensis, ut illum absoluere dignetur a vinculo, quo tenetur Camenecensi Ecclesiae illumque ad Posnaniensem transferre cum retentione omnium et singulorum etc. Absoluens etc. 1) Paulus Dunin Wolski. 2) Izdbienski. Sed haec materia casu tantum inventa est, uberius profluunt autem fontes inde ab anno 1564, post latum concilii Tridentini decretum. Primum locum obtinet volumen vetere signo F. 2419 in schedula chartacea dorso agglutinata signatum, ubi quoque hos annos exscriptos habemus: 1564, 1566, 1567, 1580, 1583, 1588, 1589, 1590, 1591, 1594, 1595. Volumen hoc exhibet archetypa processuum inter se consuta, quorum altera in fasciculis chartaceis, altera membranaceis scripta sunt. In prima pagina invenitur index ordine compositus omnium episcopatuum, ad quos pertinent hi processus. Proponamus exemplum ex numero processuum in hoc volumine exhibitorum duodecimum, qui est Iosephi Wereszczynski, abbatis Sieciechoviensis, coram Episcopo Cracoviensi Petro Myszkowski actus. Fasciculus processum hunc exhibens e tribus plagulis constat habetque nomen episcopi Myszkowski subscriptum cum signo et signatura notarii. In nomine Domini Amen. Per hoc praesens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter sitque notum, quomodo anno a nativitate Domini 1589, indict. 2, die vero Lunae 6 mensis Augusti, Pontificatus SSmi. Dni. nostri Sixti PP. V anno 5, in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad id specialiter adhibitorum praesentia, constitutus personaliter coram Rmo. in Ghro. patre Domino Petro Myszkowski Dei et Apl. sedis gratia Eppo Cracov. in loco solitae eius residentiae Cracoviae R. D. Iosephus Werescinski abbas Sieciechoviensis exhibuit litteras Sermi. Princ. Sigismundi III Pol. R., quibus ad ecclesiam Kijoviensem, quae est de iurepatronatus ipsius, nominatus ac designatus est; simulque ut provisionem de eadem ecclesia in personam suam, a Smo. Dno. Nro. facilius consequatur iuxta sacrorum canonum dispositionem et apostolicas traditiones, petiit suae fidei professionem per supradictum Rmum., Rmum. Dnum. Eppum Cracov. recipi, deque ipsius mandato testes super eius legitimis parentibus, moribus, doctrina, vitae probitate et aliis requisitis qualitatibus examinari, atque super his litteras ab eodem sibi concedi. Cuius petitioni prefatus Rmus. Dnus. Episcopus Cracoviensis benigne annuens, professionem fidei ab eo recepit iuxta formam a Pio IV summo pontifice traditam, in hunc qui sequitur modum: Ego Iosephus Werescinski Abbas Sieciechoviensis ad ecclesiam Kioviensem, ut praefertur, nominatus, firma fide credo etc. Quam quidem fidei professionem, fiexis humi genibus et tactis duobus sacrosanctum evangelium more solito digitis, in forma suprascripta, in manibus eiusdem Rmi. Dni. Eppi. Cracoviensis praestitit. Deinde vero infrascripti testes, ab eodem Rdo. Dno. Iosepho Werescinski producti, ut praemittitur, ex mandato praedicti Rmi. Dni. Eppi. Cracoviensis per me infrascriptum notarium diligenter ac singillatim examinati sunt. Qui praestito prius per se et eorum quemlibet, in manibus Rdi. Dni. Martini Sziszkowski Archidiaconi Zavichostensis Canon. Cracov. Curiaeque supradicti Rmi. Domini Episcopi Cracov. cancellarii ad id deputati solenni iuramento, de praemissorum veritate dicenda, sic examinati deposuerunt. Primus testis est Illris. Dnus. Andreas Firley palatinus Cracov. annum agens quadragesimum citra vel ultra, super eiusdem natalibus, vita, moribus et doctrina insigni qualitatibusque aliis praefati Rdi. Dni. Iosephi Werescinski interrogatus dixit. Non quidem parentes illius bene nosse, sed ex receptione illius in Abbatem Sieciechoviensem, quandoquidem ad omnes abbatias nonnisi nobiles ac ex legitimo matrimonio nati assumuntur, constat ilium ex vero matrimonio et nobilibus parentibus ortum, ac pro nobili semper habitum fuisse. Quod autem ad annos attinet, iudicat eum quadragesimum annum attigisse. Compertum etiam habet eum a tenera aetate honestis moribus praeditum esse et cum hominibus catholicis virisque optimis consuetudinem habuisse, qui abbatis munus cum dignitate hucusque obiit multumque tam pro ecclesia quam pro republica laboravit ac frequentes cum hominibus haereticis ac male Reipublicae cupientibus contentiones habuit: ob idque apud Regni senatores Regemque ipsum ac ceteros magnae auctoritatis ac existimationis homines, maximam sibi opinionem et existimationem conciliavit. Quam ob causam, non modo suo, verum et omnium aliorum bene de rebus sentientium iudicio, dignum esse episcopatu asseruit, omniaque in eo reperiri, quae in bonum virum cadere possunt, bona fide affirmavit. Doctrina etiam illius et eruditio, tam in sacris quam in profanis litteris, nota est permultis. Edidit enim aliquot libros non contemnendos, tum Polonico idiomate, tum Latino sermone conscriptos. Proventus huius Episcopatus fere sunt nulli, et si aliqui reperiuntur, ii partim a Scythis, partim a Moschis quotidie diripiuntur. Tantaque est ibi propter crebram incursionem hostium desolatio, ut vix unus sacerdos in tota Kioviensi dioecesi et duo vel tria templa reperientur. Quapropter necessaria est ei abbatiae reservatio, non enim habebit praefatus Nominatus unde vivat, unde ecclesias aedificet sacerdotesque alat. Porro testantur ordine : 2. Nicolaus Zebrzidowski Palat. Lublin., Capitan. Cracov. 3. Paulus Dambski suffraganeus Cracoviensis. 4. Andreas Brzechwa Abbas Tinecensis. 5. Martinus Skarszewski Abbas Wachocensis. 6. Stanislaus Manieczki Officialis generalis Cracov. 7. Stanislaus Krasinski Archidiaconus Cracov. 8. Martinus Pilsnensis S. Theol. Dr. Canon. Cracov. 9. Nicolaus Mysskowski praepositus Pultoviensis, Can. Crac. 10. Petrus Gorcinius U. I. Dr. Canon. Cracov. Omnium testimonia similia sunt atque in eisdem consentiunt: Inter quos testis secundus dicit: «proventus exigui et incerti... Diripiuntur enim singulis fere annis a Tartaris, qui ibi sunt in vicinia, a Moschis etiam; ita ut fere nullos reditus habere videatur, et ob id per multos annos nemo hunc episcopatum suscipere voluit, fuitque in manibus pcr viginti fere annos et amplius cuiusdam heretici hominis nomine Pacz. Doctrinam etc. Ex depositionibus testis octavi: «Cuius (Wereszczyński) opera haeretici non pauci, Iudaeus etiam unus, ad fidem conversi sunt... Contra Iudaeos quoque edidit unum libellum, nomine Iudaei opera sua coaversi, quem in hunc usque diem domi suae alit, in fide magis ac magis instruens. Eadem deposuit decimus testis. Nonus testis: «Aperuit ecclesiam cathedralem Kioviensem funditus collapsam esse, ut sine magnis impensis restaurari non possit».. Decimus testis dixit: «Insignia doctoratus non habet, eo quod raro apud nos nobiles doctorentur, etiamsi sint doctissimi. Ita tamen versatus est in litteris sacris variisque linguis, prout ex scriptis eius in lucem editis apparet, ut facile Doctorem agere posset». In eodem volumine invenitur praeterea idem processus descriptus atque epistulae ad supra dictum Wereszczyriski nominandum pertinentes: epistula Sigismundi III ad Sixtum V a. 1589 d. 5 m. Mai scripta (exhibet notificationem atque preces, ut liceat i!li abbatiam Sieciechoviensem retinere); ep. Myszkowski episcopi ad Sixtum V a. 1589 d. 8 m. Aug. scripta (commendatio atque eaedem preces); ep. Bernardi Maciejowski, episcopi Luceoriensis a. 1591 d. 3 m. Febr. scripta (testatur hominem, qui Kijoviae ad honores obrepsit, obiisse); iuramentum fidelitatis abbatis Wereszczyriski; alter processus in re eiusdem Wereszczyriski a. 1591 factus indictione quarta, die Veneris, septima mensis Iunii. coram Rdo. Ioanne Tarnowski praeposito Cracoviensi, Vladislaviensi, Lanciciensi et sede vacante Eppatus. Cracoviensis Administratore, nec non Regni Poloniae Vicecancellario. (Archetypum signo notarii Sebastiani Alberti dioec. Posnaniensis clerici munitum). In quo processu quattuor testes testantur. Primus testis Gnosus. D. Ioannes Oriszewski, supremus capitaneus ex brachio S. Regiae Mtis. exercituum Cozachorum Nizoviensium circa fluvium Boristenem, prope insulam Tartarorum Precop dictam, sic deposuit: Quoad modum vacationum eppatus. Kijovien. asseruit eppatum. hunc per viginti ultra vel citra annos tenuisse ac possedisse haereticum quendam hominem, Paulum Paz. Post eius mortem ad eum ipsum eppatum. fuit nominatus Rndus. Dnus. Iacobus Woronieczki per Sermum. olim Regem Stephanum. Verum in illius possesione non fuit, eo quod post nominationem a Sede Aplica. litteras confirmationis non habuit; immo neque de illis sollicitus fuit, ita quod eppatum. hunc contempsisse videbatur, plus quam triennio post nominationem nihil de litteris confirmationis curans. Postmodo Sigismundus III Rex modernus nominavit Rdum. Dnum. Iosephum Wereszczyriski Abbatem Sieciechoviensem, ut illius industria et in rebus perenni (?) dexteritate eppatus. hic ad meliorem, quam nunc est, statum reduci possit. Quoad ecclesiam et civitatem Kijoviensem asseruit nullam ibi esse cathedralem ecclesiam, fuit enim devastata frequentibus incursionibus Tartarorum. Solum vero unica est ibi ecclesia catholica religiosorum fratrum Ord. S. Dominici, circa quam non solent esse nisi duo communiter monachi. Graecorum autem seu Ruthenorum fidei schismaticae sunt ad septuaginta numero ecclesiae mirae structurae et elegantiae. Antea vero dicitur fuisse circiter trecentas et sunt adhuc vestigia illarum, etiam catholicarum ecclesiarum. Rdus. D. Nominatus Eppus. Kijoviensis dat operam, ut eccJesiam S. Sophiae Ruthenicam, quae est amplissima, possit convertere in cathedralem ecclesiam. Et quod consequens est, canonici ibidem sunt nulli. Kijovia civitas est ampla, lignea aedificia habens, vallo tantum non muro cincta. Portae vero sunt ex muro. Proventus eppales. sunt exigui et incerti propter frequentes Tartarorum incursiones. Eppus. Kijoviensis privilegia habet super amplam regionem, in qua locari possent villae, verum ob incursiones Tartarorum locari non possunt. Multi etiam ex principibus viris et nobilibus impetraverunt sibi fundum ecclesiae proprium a Sermis. Regibus. Nunc aliquot saltem villae pro eppatu. sunt; ceteri vero proventus in dationibus mellis et carnium consistunt. Secundus testis nob. Albertus Zagrobski in eundem sensum omnino deposuit. Tertius testis nob. Ioannes Czaijnarowski similiter deposuit. Civitatem Kijoviensem esse ligneam, fuisse vero antiquis temporibus patentem spacio duorum miliarium germanicorum, verum devastatam esse. Locum esse ubi fuit olim ecclesia cathedralis. Canonicos nullos esse. Et id genus alia ut supra. Ultimus testis Thomas Samboritanus publicus auctoritate Aplica. notarius similiter deposuit, Iacobum Woronieczki post nominationem non habuisse litteras confirmationis a Sede Aplica. super hunc eppatum., neque fuisse in illius possesione, neque ecclesiam cathedralem, neque canonicos ibi esse. Civitatem Kijoviensem esse amplam, in qua ecclesiae Ruthenicae antiquae sunt multae. Similiter et monasteria. Sunt quoque vestigia catholicarum ecclesiarum. Regio quoquc illa Kiovien. est ampla, verum deserta ob incursiones Tartarorum. Proventus quoque huius eppatus. exigui, iidemque incerti, in dationibus mellis et carnium consistentes. Et alia id genus, ut supra. In dorso inveniuntur: opinio Cardlis. Montalto, ut nominetur Wereszczyński «licet non sit doctor» et ceterorum Cardinalium suffragia. Ex aliis documentis, quae in eodem inveniuntur volumine, liceat nobis afferre aliquot processus, qui multis ex causis graviores nobis visi sunt. Exstat igitur inter alios processus inquisitionis de nominando in Episcopum Livoniae Ottone Schenking factus Cracoviae, coram Annibale de Capua Nuntio Apostolico et Neapolitano Archiepiscopo a. 1588 trtde ab Maii die 10 usque ad Iunii 30 diem. (Fasciculus chart. constans 32 foliis). Post praemissa 16 «puncta interrogatoria» sequuntur depositiones testium. Primus testis: Albertus Baranowski Eps. Premisliensis: ad 1. Nominatum nobilem Livonicum esse;—«cum frater ipsius germanus in provocatione duelli Rigae cum nobili Birincio in pugna occubuit — et Dnus. Georgius Farensbech Livo Preses Venden. et militiae praefectus est ipsius propinquus. ad 2. Scio educatum esse a quodam patre spirituali in Germania, cuius rei notitiam habui ex meo familiari secretario Laurentio Gembiski, qui in illa civitate et accademia in Germania una cum dicto domino Ottone dedit operam litteris, constat mihi quoque in Academia Cracoviensi continuasse sua studia, deinde vero mihi constat contulisse se in familiam Illmi. et Mci. Dni. Regni Cancellarii et per aliquot annos in cancellaria Regni fuisse, postea aulae vale dixisse sub illud tempus, cum pie defunctus Rex Stephanus recuperavit a Moscho Livoniam, tuncque sacris initiatum fuisse sine ulla provisione eccleslastica et per aliquot annos ex proprio patrimonio vixisse in patria dedisseque operam in lucrandis animis haereticorum, cum haereticis eorumque ministris publice disputasse et semel a quodam nobili subdito ducis Curlandiae pro veritate catholicae fidei accepisse alapam, quod cum Rex d. m. Stephanus rescivisset, ammonuit per litteras Gottardum defunctum Curlandiae ducem, ut eam iniuriam Ottonis in illo nobili vindicaret. Postea cum idem Rex intellexisset eundem Dominum Ottonem in illa provincia multum laborare pro religione catholica, frequenter concionari plebi, tam germanice quam lotavice, habuit ipsum commendatissimum, providitque ipsi de praepositura Vendensi, successu etiam deinde temporis et de praepositura Derpatensi. ad 3. ..dum Rigenses excitassent tumultum in civitate et impetum fecissent in ecclesia s. Iacobi, quae iam tenebatur a patribus S. Iesu, ipsum Ottonem in illo templo et per plateam lapidibus esse a plebe petitum et in privatis aedibus latitasse, ob id solum, quod et cathoiicus et sacerdos esset, maxime quod Livo esset, quod haeretici Livones et Rigenses indignius ferebant. ad 5. Dignissimum et aptissimum esse dicit: «Zelus ardentissimus animas Christo lucrandi in sua patria, cum scirem apud Livones iam ante duos nominatos episcopos Polonos parvum operae pretium fecisse in ecclesia Livoniae constituenda». ad 11. Dubitat, quin ex parentibus catholicis ortus sit. Secundus testis: Albertus Reczayski nobilis Polonus et castell. Varsaviensis ac capitaneus Darpatensis. ad 1. Notum sibi esse dicit Ottonem, cum Cracoviae studiis incum- bens degeret: «et quando administratoris eppatus. Venden. post obitum Rmi. Dni. Milienski nominati eppi. vicaria opera utebatur». ad ii. Parentes quoque quamvis haereticos habuit, in omnibus tamen fidem tangentibus omnino degeneravit, quod etiam apparebat cum in aula Illmi. Principis Curlandiae coram nobilibus plurimis fidem catholicam non solum acerrime defendebat, verum etiam quasi ad certamen ipsum et pugnam manualem ob insolentiam haereticorum devenit, quod factum esse dixit Mitaviae in nuptiis Illmi. Dni. Radziwilii Marsalci Lituaniae. Tertius testis: Procopius Pieniazek nob. Polonus capit. Vendensis et eques SS. Mauritii et Lazzari. ad 3. Sororem germanam et alios duos consanguineos ad fidem catholicam convertit, aliosque in dies convertere studet. Quartus testis: Erasmus Dębiński, decanus Cracoviensis. Quintus testis: Petrus Tylicki, Regni Poloniae Secretarius maior. Processus de transferendo ad sedem episcopalem Plocensem Alberto Baranowski Eppo. Premisliensi et Regni Poloniae Vicecancellario factus Varsaviae in monasterio S. Georgii a. 1590 a. m. Aug. die 23 usque ad Aug. 31 diem coram eodem Annibale de Capua Archiepiscopo Neapolitano, Nuntio Apostolico. Praemissis 20 «interrogatoriis» de persona nominati respondit Primus testis: Petrus Tylicki praepositus Gnesnensis, annos natus 46, qui una cum eodem Baranowski in cancellaria Regia occupatus fuit: eumque esse dioecesis Gnesn. ipsumque litteris operam dedisse Trzemesnae, Gnesnae, partim etiam in Academia Cracoviensi et Patavii, absolutis vero studiis esse eum versatum in aula et cancellaria Sermi. R. Pol. nuncque eum esse Vicecancellarium Regni, aetatis esse 42 annorum. circa regimen ecclesiae Premisliensis se optime gessisse idque et eo se scire affirmabat, quod aliquando Canonicus illius ecclesiae extitisset. et cupivisse illum et dedisse operam, quoad fieri potuit, ut qui penes eum essent clerici, habitum quoque clericalem vel saltem non multum a clericali differentem deferrent. ipsum non semper in suo eppatu. resedisse propter munus Vicecancellariatus Regni, quoties tamen facultas eius rei se offerebat, non praetermisisse illum, quin adiret et visitaret illam ecclesiam. Ad 19 respondit, de familia haeretica vix fieri posse, propter multos in Regno haereticos, quin aliquando obrepat aliquis: de consuetudine autem ita in hoc Regno usitatum esse, ut nulla ratione vitari possit. Arctiorem tamen consuetudinem existimare se nullam illum cum haereticis habere. Secundus testis: Ioannes Galczinski, Cantor Gnesn., Regens cancellariae minoris Sermi. R. Pol., annorum circiter 45. se cognoscere R. D. Ep. Premisl. a pueritia et cum eo conversatum esse tam in Polonia maiori, quam etiam Wratislaviae, ubi etiam cum ipso dedit operam litteris, denique in aula Sermi. Regis cum eodem etiam conversatum esse ab annis circiter sex. semper a teneris annis catholicum fuisse. quod sit annorum circiter 40. Rm. Dm. antequam sacerdos et eps. esset saepe frequentasse sacramenta et nunc, postquam est factus eps., diebus festivis, praecipue vero solemnioribus sacram missam celebrasse et celebrare, nisi aliquando impediatur negotiis gravissimis Reipublicae. Rm. Dm. studuisse in Academia Cracoviensi ibique, prout ipse deponens audivit, gradum baccalaureatus artium et philosophiae assecutum fuisse, doctorem autem aut licentiatum in S. Theologia aut in iure canonico non esse. quod circa aulam Sermi. Regis Rmus. Dnus. nulli ex familiaribus suis beneficium ecclesiasticum impetravit vel contulit, nisi eum prius ad deferendum habitum clericalem obligasset, seque scire nullum circa ipsius aulam beneficium aliquod ecclesiasticum habere, qui habitum clericalem non deferat. An autem circa ecclesiam ipsius episcopalem id fiat, dixit se nescire, existimat autem etiam idem fieri, praesertim cum saepe solitus sit, aulicos Sermi. Regis obtinentes beneficia ecclesiastica et non deferentes habitum clericalem admonere et increpare. Non resedisse Premisliae propter Vicecancellariatum, «quando tamen illi est concessa facultas ad prefatam ecclesiam se contulit, quod factum esse dicebat quater, praesertim vero tempore interregni, ubi semper aliquot hebdomadas commorabatur et munus episcopale exercebat. Nunc nullam familiam haereticam habere, quamvis antea habuerit 2 familiares haereticos nullam aliam ob causam, nisi ut eos ad gremium ecclesiae catholicae reduceret, prout etiam unus ex eis iam est factus catholicus». Cum Vicecancellarii munere fungeretur, necesse fuisse eum cum haereticis versari. Tertius testis: Simon Rudniczki Custos Gnesnensis, S. R. Mtis. Pol. secretarius, annorum circiter 35, respondit: partim Vladislaviae sub tutela cuiusdam abbatis Falczewski Mon. S. Mariae in Arena O. S. Aug. Can. Regul., partim etiam Trzemesznae et Cracoviae, nec non etiam in Polonia maiori semper apud catholicos educatum esse. Quartus testis: Stanislaus Siecziński scolasticus Sandomiriensis, ann. 35, respondit: se scire pradictum Rdum. Dnum. studuisse in Academia Cracoviensi et Patavina, an autem sit doctor vel licentiatus in S. Theol. etc. se ignorare. se scire, praefatum Rdum. Dnum. nihil intermisisse in administratione sui episcopatus, ita dum otii aliquid a curis publicis officio suo Vicecancellariali concedebatur, excurrere solebat et visitare episcopatum suum, maxime vero dum R. Mtas. Revaliam proficisceretur et dum in itinere Regia Mtas. occuparetur, Praemisliam venit, ibique officio suo episcopali incumScript. rer. polon. t. XV. 11 bentia et obtenta ab Illmo. D.Nuntio Aplco. (licentia) ordinandi extra tempora sibi subditis ordines conferebat aliaque, quae ad officium suum pertinebant, peregit et eidem deponenti subdiaconatus ordinem tunc temporis contulit. Quintus testis: Adm. R. P. Scarga, nomine Petrus, S. Iesu, S. R. M. concionator, annorum circiter 5o: versari cum nominato in Curia Regia ab annis quindecem. se audivisse ab aliis, quod studuerit in Academia Cracoviensi et in aliquibus Italicis, an autem sit doctor vel licentiatus, dixit se nescire. Sextus testis: Nobilis et generosus Albertus Swaroczky eques Polonus, annorum circiter 40, respondit: notum sibi esse nominatum apud abbatem Trzemesznensem «cuius ipse dominus deponens familiaris erat» et in Curia Regia, ubi Swaroczky Stephani Regis cubicularius et praefectus militum erat. Septimus testis: nobilis et generosus Lucas Mielzinski, eques Polonus, S. R. Mtis. secretarius, annorum circiter 30. Sequuntur 9 «interrogatoria» de statu Eppatus. Plocensis cum responsis testium. Primus testis: Stephanus Nieborski, Archidiaconus Dobrzynensis, annos 60 natus, respondit: longitudinem dioec. Plocensis esse milliarium polonicorum plus minus 40, latitudinem vero citra vel ultra 20 milliarium, ipsumque eppum. Plocensem habere sub iurisdictione sua spirituali et temporali oppida 5 et unam civitatem Pultoviensem; in qua civitate est etiam collegiata ecclesia Pultoviensis et alia ecclesia collegiata in praefata civitate Plocensi. Civitates vero et oppida iurisdictioni tantum spirituali eiusdem eppatus. esse citra vel ultra triginta. De villis autem se certum numerum nescire dicebat. respondit: Structuram ecclesiae cathedralis praefatae esse lapideam, pulcherrimam et magnificam, campanile quoque eiusmodi et campanas multas et magnas et ultra id campanile duas etiam esse turres latericias, pulchras, adhaerentes eidem ecclesiae, laminibus plumbeis contectas, quibus etiam ecclesia ipsa est tecta. Sacristiam quoque esse lapideam et multas vestes preciosas et sericas et vasa sacra argentea, nonnulla inaurata. Altaria circiter sexdecim, Capellas quoque esse in eadem ecclesia quinque. respondit: se certo scire esse praelaturas et praelatos iu praefata ecclesia cathedrali, videlicet Praepositum, Decanum, Cantorem, Scholasticum, Custodem et Cancellarium, tres Archidiaconos, Canonicos decem et septem, Vicarios circiter 24, Poenitentiarios 2, Mansionarios circiter 9, altaristas circiter 10, et in praedictorum Canonicorum numero semper esse duos concionatores ordinarios doctores. respondit: quod tempore Rmi. Dni. Noscovii olim eiusdem ecclesiae Eppi. cuius praefatus deponens erat familiaris, redditus ecclesiae praefatae ad eppum. tantum spectantes, ascendebant ad summam viginti millium flor. Polon., citra vel ultra, nunc autem ad quam summam ascendant, se nescire, se tamen existimare, quod nunc excedant summam 20,000 flor. Pol. respondit: se scire, praefatam ecclesiam habere multas reliquias insignes, lignum s. Crucis, caput s. Christinae Virg. et M., et multas alias reliquias in crucibus et aliis vasis argenteis inclusas. respondit: se scire in toto eppatu. ubique locorum maxime vigere fidem catholicam et obedientiam S. Romanae Ecclesiae, paucissimosque esse haereticos in dicto eppatu. Plocensi. respondit: se certo scire ecclesiam cathedralem praefatam Plocensem nunc vere vacare per obitum Rmi. Dni. Petri Dunin Wolski proximi et immediati dictae cathedralis ecclesiae Episcopi, eumque obiisse die vigesima huius mensis hora vesperorum in civitate Pultoviensi. Secundus testis: Martinus Przeborowski ann. c. 50, Can. Plocensis. canonicos de gremio viginti quatuor et duos supernumerarios, in eorumque numero esse duos ordinarios concionatores doctores, vicarios 24, eorumque nunc multos deesse propter denegationem proventuum a laicis, mansionarios circiter 7. ad 7. respondit: ecclesiam praefatam habere multas reliquias sanctorum insignes, videlicet: caput s. Sigismundi, caput s. Brigidae, caput s. Christinae, lignum s. Crucis et alias reliquias multas. ad 8. respondit: in dicto episcopatu Plocensi maximopere vigere fidem catholicam et obedientiam S. Romanae Ecclesiae, nullosque haereticos, praeter duos praecipuos, in tota dioecesi se nosse. Omissis, quae sequuntur, depositionibus testium, Bartholomaei Zawaski et Gothardi Wroblewski, canonicorum Plocensium, addimus pertinere etiam ad hunc processum «professionem fidei» Alberti Baranowski et sententiam chirographam Cardlis. Montalto de transferendo Episcopo Premisliensi, quae nominibus quinque Cardinalium subscriptis est corroborata. Praeter hos, quorum iam memini, inveniuntur alii etiam processus eodem codice contenti, duo Laurentii Goslicki, quorum alter de nominando Laurentio ad episcopatum Ghelmensem Cracoviae 1588 Mart. 3, coram Petro Myszkowski Eppo. Cracoviensi, factus est (plurimis documentis illustratus), alter de eodem ad episcopalem Premisliensem sedem transferendo a. 1591. Ian. 13 — Ian. 19, coram Annibale de Capua Archiepiscopo Neapolitano Varsaviae; utrumque vero depositiones testium «super statu» ecclesiarum Chelmensis et Premisliensis sequuntur. Quos omnes inter apographa nostra invenies. Est etiam tertius processus de Stanislao Gomolinski Eppo. Camenecensi ad episcopalem Chelmensem sedem transferendo a. 1591. Ian. 12 ad Ian 16 diem, Varsaviae in monasterio S. Georgii coram Annibale de Capua factus. Primus testis: Hieronymus Comes a Rozdrazew Eps. Wladislav. et Pomeraniae, annorum circ. 45. ad I. se cognoscere nominatum in aula Regia et apud Episcopum Cracoviensem. ad 5. aetatis 40 annorum esse. ad II. studuisse in academiis Italiae et etiam in acad. Cracoviensi. Secundus testis: Petrus Kostka, Episc. Culmensis. ... nominatum annos circiter 45 natum esse. ... praedictum R. Dnum. semel in dicto Eppatu. fuisse, reliquo vero tempore ipsum propter incursiones Scytharum et Turcarum bella ibidem residere non potuisse. Tertius testis: Nicolaus Firlej, palatinus Cracoviensis annorum c. 40. Quartus testis: Albertus a Lasko, Palatinus Siradiensis ann. c. 55. ad I. se cognoscere praedictum Rmum. Dnum. ab eius pueritia in oppido paterno Wosniki dioec. Gnesn., item Cracoviae, Patavii, in aula Sermi. Regis Polon. etc. ad 2. esse ipsius consanguineum, prout omnes fere praecipuorum nobilium familiae in Polonia aliqua se propinquitate attingunt. ad II. ipsum studuisse Cracoviae, Patavii et Romae aliisque in comitatibus (sic). Quintus testis: Caspar Starczewski, canon. Leopoliensis, ann. 52. «in universitate Cracoviensi et in aliis Universitatibus Italiae et Germaniae» nominatum studiis occubuisse dicit. Sextus testis: Stanislaus Slupski, Proconsul Civitatis Pultoviensis. Interrogatoria de statu ecclesiae Chelmensis. Primus testis: Andreas Liubowiczki, canon. cath. eccl. Chelm. ann. 30. ad I. ... ecclesiam cathedralem Chelmensem fuisse in civitate Chelmno, postea vero ante annos 150 circiter fuisse translatam ad maiorem commoditatem in civitatem Krasnostaw, eamque ibidem nunc esse in palatinatu Russia, circa fluvium Wieprz. ad. 2. ... longitudinem dioec. Chelmensis esse milliarium Polonicorum circiter 30, latitudinem vero circiter 20; ipsumque epm. Chelm. habere sub iurisdictione sua spirituali et temporali oppida 4, sub iurisdictione autem spirituali tantum oppida et civitates circiter 12, villas proprias circiter 9. ad 3. ... structuram ecclesiae praedictae esse lapideam, mediocrem, asseribus ligneis coopertam. Campanile etiam ligneum, campanas quoque circiter 4, sacristiam lapideam et multas vestes etiam sericas et pretiosas? calices quoque etc. Altaria circiter 8. ad 4. ... in dicta ecclesia cathedrali esse praelaturas et praelatos, videlicet Praepositum et decanum, canonicos 10, vicarios 3, mansionarios 2. ad 5. ... redditus praedictae ecclesiae Chelmensis ad Eppum. tamen spectantes ascendere ad summam 4000 flor. Polon. citra vel ultra, non tamen semper, saepe enim bona dictae ecclesiae spoliantur et depraedantur a militibus, prout etiam hoc anno est factum, ita ut etiam hoc anno redditus vix ad summam 2000 florenorum Polonicorum ascendat. ad 6. sub nomine s. Annae et divisionis Apostolorum. ad 7. ... praedictam ecclesiam nullas alias reliquias sanctorum propter quasdam particulas in crucibus argenteis inclusas, quorum autem sanctorum dictae reliquiae sint, respondit se pro certo nescire. ad 8. .. . in praedicto eppatu. vigere fidem cath. et obed. S. Rom. eccl., multos tamen esse haereticos et scysmaticos in dicto eppatu., ubique eorum ecclesias habere. Secundus testis: Ioannes Ilijnski, Canonicus Chelmensis. Tertius testis: Franciscus Wiesiczki S. Mich. in Arce Cracov. Can. Professio fidei Stanislai Gomolinski. Sequuntur chirographae sententiae Cardinalium: Ego A. Cardlis. Montaltus existimo R. P. D. Stanislaum Camenecensem episcopum idoneum esse, qui ad ecclesiam Chelmensem transferatur, licet non sit doctor, cum aptus sit ad docendum et cum decreto, si Sti. S. placuerit, ut ante adeptam possessionem iterum emittat fidei professionem, cum iam emissa habeat nonnullos errores, presertim in versiculo: «sanctam catholicam ecclesiam» ubi deficit dictio «Romanam». Ego Alph. Eppus. Ostien. Cardlis. Iesualdus censeo Rdum. P. D. Stanislaum Eppum. Camenecensem dignum esse, qui ad ecclesiam Chelmensem transferatur, dummodo Smus. D. N. cum eo dispensare dignetur super defectu gradus, cum non constet eum esse doctorem vel licentiatum, et testium tantum iudicio, non autem alicuius publicae Academiae testimonio iuxta formam sacri concilii Tridentini, idoneus existimetur ad alios docendos, et cum decreto, quod ante adeptionem possesskmis iterum fidei professionem emittere et publicum illius instfttmentum ad hanc sanctam sedem cum effectu transmittere teneatur. Ego Marcus Siticus Cardlis. ab Altaemps idem censeo cum Rmo. D. meo Decano. Ego Hier. Card. Matthaeius arbitror R. P. D. Stanislaum episcopum Camenec. dignum esse, ut transferatur ad ecclesiam Chelmensem secumque, si Smo. D. N. placuerit, fore dispensandum super eo, quod non sit doctor, cum testes deponant ipsum esse ex nobilibus parentibus ortum nobilesque in illis partibus non accipere gradum Doctoratus, aptum tamen esse ad alios docendum. Et cum decreto, quod ante adeptionem possessionis iterum fidei professionem emittat publicumque illius instrumentum ad hanc sanctam sedem cum effectu transmittat, cum in ipsa fidei professione infrascripti errores incuria, ut arbitror, scribentis existant, nempe in versiculo: «firmissime assero imagines» dicitur «firmiter». In vers.: catholicam et Apostolicam Romanam» deficit: Romanam. In vers. «a sacris canonibus» dicitur: canonicis. In vers. «damnatas et reiectas» deficit «et». In vers. «Integram et inviolatam» dicitur: et immaculatam. Ex saeculo XVI pertinent praeterea ad Poloniae episcopatus processus in volumine F. 2427 existentes, annorum spatium inde ab a. 1596 usque ad a. 1600 continentes: Francisci Łącki episcopi Margaritensis i. p. i. et sufifraganei Vladislaviensis ex a. 1596; ad hoc «processus super vita et moribus Rmi. Dni. Bernardi Maciejowski episcopi Luceoriensis • nec non super statu Ecclesiae Vilnensis a. 1597»; praeterea «processus ecclesiae Posnaniensis» de persona Ioannis Tarnowski, Vicecancellarii Regni etc. 1597; iam processus de persona Christophori Kazimirski a. 1598 ad episcopalem sedem Kiioviensem nominati adiunctis observationibus de statu dioecesis Kiioviensis. In eodem volumine invenimus hos processus: Laurentii Gembicki episcopi Ghelmensis a. 1600 d. 8 m. Aug. — Mathaei Pstrokonski nominati episcopi Premisliensis a. 1600 d. 4 m. Sept. — Laurentii Goslicki episcopi Premisliensis, translati in sedem episcopalem Posnaniensem a. 1600 d. 9 m. Aug. — Stanislai Gomolinski episcopi Chelmensis in sedem episcopalem Luceoriensem a. 1600 d. 8 m. Mai translati. — Bernardi Maciejowski episcopi Luceoriensis translati in sedem episcopalem Cracoviensem a. 1600 d. 4 m. Aprilis. — Benedicti Wojna nominati episcopi Vilnensis a. 1600 d. 20 m. Apr. — Petri Tylicki episcopi Chelmensis translati in sedem episcopalem Varmiensem a. 1600 d. 5 m. Iul. — loannis Tarnowski episcopi Posnaniensis translati in sedem episcopalem Guiaviensem a. 1600 d. 14 m. Apr. Qui omnes processus facti sunt Varsaviae coram Claudio Rangoni episcopo Rhegiano Nuntio Apostolico exhibentque praeter multa alia et gravissima, quae ad vitas variorum virorum spectant, insignissima quoque symbola ad historiam dioecesium, maximi momenti ad historiam cultus humani civilisque nec non Poloniae cognoscendam. Tomus F. 2428 continet processus ecclesiarum inde ab a. 1602 usque ad a. 1608. Ad res Poloniae pertinent: 1. Processus de Nicolao Pac a. 1602 d. 8 m. Mart. ad episcopatum Vilnensem nominando. 2. de Ioanne Tarnowski episcopo Viadislaviensi a. 1603 d. 13 m. Octobr. ad archiepiscopatum Gnesnensem. 3. de Ioanne Zamoyski a. 1603 d. 4 m. Octobr. ad archiepiscopatum Leopoliensem. 4. de Petro Tylicki episcopo Varmiensi a. 1603 d. 4 rn. Dec. ad episcopatum Vladislaviensem. 5. de Martino Szyszkowski a. 1603 d. 2 m. Mai ad episcopatum Luceoriensem. 6. de Simone Rudnicki a. 1604 d. 25 m. Nov. ad episcopatum Varmiensem. 7. de Andrea Rychlicki a. 1606 d. 18 m. Sept. ad episcopatum Ennensem i. p. i. atque suffraganiam Posnaniensem. 8. de Andrea Opalinski a. 1606 d. 6 m. Febr. ad coadiutoriam Posnaniensem. 9. de Petro Tylicki episcopo Vladislaviensi a. 1606 d. 28 m. Apr. ad episcopatum Cracoviensem. 10. de Paulo Wo- łucki episcopo Camenecensi a. 1606 d. 24 Octobr. ad episcopatum Luceoriensem. n. de Ioanne Prochnicki a. 1607 d. 8 m. Ian. ad episcopatum Camenecensem. 12. de Hieronimo Arsengo Chiensi Ord. S. Franc. a. 1607 d. 27 m. Febr. ad episcopatum Baconiensem Moldaviensem. 13. de Adalberto Baranowski episcopo Plocensi a. 1606 d. 5 Mai ad episcopatum Vladislaviensem. 14. de Martino Szyszkowski episcopo Luceoriensi a. 1606 d. 9 m. Mai ad episcopatum Plocensem. 15. de Adalberto Baranowski episcopo Cuiaviensi a. 1608 do 9 m. Mai ad archiepiscopalem sedem primatis Gnesnensem. 16. de Matthaeo Pstrokonski episcopo Premisliensi a. 1608 d. 28 m. Mai. ad episcopatum Vladislaviensem. 17. de Andrea Wilczyński a. 1607 d. 14 m. Nov. ad episcopatum Tiberiadensem i. p. i. atque suffraganiam Gnesnensem. Volumen F. 2429 exhibet processus ecclesiarum annorum 1609—1612. Ad res Poloniae spectant: processus Stanislai Sieciński, Laurentii Dembicki, Georgii Zamoyski (a. 1600 d. 22 m. Ian.); Nicolai Pac (cum descriptione dioecesis Miednicensis), Mathaei Konopacki. Volumen F. 2431 exhibet processus ecclesiarum annorum 1613— 1615. Ad res Poloniae spectant: processus Stanislai Starczewski, Thomae Oborski, Ioannis Kuczborski, Ioannis Próchnicki. At omittamus iam enumerare processus ecclesiarum Polonicarum, praesertim cum propositum habeamus separatam eorum aliquando editionem curare, et adiciamus porro tantum signa voluminum atque annos, quorum spatium singuli tomi continent. Tomus F. 2432, processus annorum 1616—1625. T. F. 2434 processus a. 1620 —1623. T. F. 2435 processus a. 1622—1624. T. F. 2436 processus a. 1622—1624. T. F. 2439 processus a. 1626. T. F. 2440 processus a. 1626 — 1627. T. F. 2441 processus a. 1627. Haec igitur uberrima materia praeparatoria proponebatur Cardinalibus, quorum societas S. Congregatio Consistorialis appellabatur, ut sententiam suam dicerent (exempla protuleramus supra in processu Stanislai Gomoliński ex a. 1591). Extant autem adhuc separata quaedam volumina actorum huius Congregationis et quidem in archivo consistoriali. Quae quatenus spatium temporis, in quo versamur, amplectuntur commemorabo. Pauca sunt haec volumina nullo proprio signo signata neque satis diligenter disposita. Mentionem facio horum: Acta Congregationis Consistorialis ab anno 1584 ad annum 1589. Acta S. Congregationis Rerum Consistorialium ab anno 1589 ad annum 1632. Polonica: fol. 296—312. Documenta de erigenda sede Episcopali Polocensi in Archiepiscopalem sedem eodem nomine relicto, temporibus Eppi. Smotrzycki. Metropolitae r. gr. Kiioviensis epistula. Sententiae S. R. E. Cardinalium (a. 1629). fol. 387—390. Stanislaus Łoza suffraganeus nominatur, a. 1632 d. 6 m. Iul. fol. 292. «Processuum conficiendorum instructio». Multa in hoc codice inveniuntur documenta, quae ad res eppatuum. Vindobonensis, Graciensis, Iuvaviensis, Olomucensis, Tergestini spectant iisque plurimam lucem afferunt. Acta S. Congregationis Rerum Consistorialium inde ab a. 1592 usque ad a. 1594. Polonica: fol. 8 —15. Documenta de confirmando Petro Tylicki Episcopo Culmensi, cum licentia praepositurae Gnesnensis, scholasteriae Lanciciensis, canonicatus Varmiensis retinendorum. fol. 48—64. Documenta de Ioanne Zamoyski suffraganeo Plocensi nominando, a. 1595 d. 10 m. Iun. fol. 104. «Per l agente del Signor Cardinale di Cracovia all` Illmo. et Rmo. Sign. Card. Pinelli». Bernardus Maciejowski Archiepiscopus Gnesnensis et S. R. E. Cardinalis petit, ut sibi liceat infra anni unius spatium episcopatum Cracoviensem retinere. fol. 106. Sigismundus III Poloniae Rex idem petit a Summo Pontifice et S. Congregatione Consistoriali. fol. 312. Sententia Cardinalis Florentini de confirmando Martino Szyszkowski coadiutore Eppi. Luceoriensis. fol. 572—574. Sigismundi III Pol. Regis epistula apographa ad Clementem PP. VIII de confirmando Petro Tylicki Episcopo Culmensi, a. 1595 d. 6 m. April. scripta. fol. 576. Stanislaus Miński palat. Lanciciensis per litteras ad Cinthium Passeri Aldobrandini Cardlem. San Giorgio missas a. 1595 d. 7 m. April. de eodem agit. Acta Congregationis Consistorialis inde ab a. 1592 usque ad a. 1628. Quibus exemplis allatis probatur, quod iam supra a nobis dictum est, archivum consistoriale uberrimam materiam praeparatoriam praebere. Si enim tam multa invenimus, quae ad Poloniae episcopatus pertinent, claros quidem et amplos, sed longissime a Roma remotos, facile conici potest, quanti sint numeri atque pretii fontes ad res episcopatuum Italiae, Hispaniae, FrancoGalliae, Germaniae spectantes ! II. Nunc disserendum est nobis de gravissima Archivi Consistorialis parte, nempe libris protocollorum, quae res in sessionibus actas exhibent. Supra quidem iam paucis mentionem fecimus de negotiorum consistorii generibus: breves igitur relationes de eis negotiis a consistorio gestis invenimus in magna hac librorum archetyporum aut apographorum copia, «Acta Consistorialia» inscriptorum, qui longum annorum spatium amplectuntur inde ab a. 1409 usque ad finem saec. XVIII. Ante omnia invenimus hic notas de creatione cardinalium, praeconisatione episcoporum, delatione palliorum, aliis atque argumenta allocutionum summi Pontiflcis, quae aut ad res ipsas Ecclesiae pertinebant, aut ad res totius orbis terrarum, quatenus ad negotia Ecclesiae ipsius spectabant. Deinde describuntur in eis libris ingressus atque pompae legatorum principum ad Pontificem Romanum missorum et similia. Tractabantur igitur in his sessionibus negotia, quae ad munus Camerae Apostolicae proprie pertinebant (pecuniae pro episcopatibus, abbatiis reservatis, beneficiis ecclesiasticis exsolvendae etc), tum ea, quae quocumque modo ex maxima Cardinalis Camerarii pendebant auctoritate. Quatenus vero res iam decretae consuetis via et ratione («more solito» quod dicitur, ex. gr. per bullas) absolvi debebant, ut nominationes episcoporum, alter hic intercedebat magistratus, Cancellaria Apostolica. Maxime vero utriusque partis intererat, ut decreta consistorii in authenticis, fidis atque integris exemplaribus asservarentur. Indeque ortae sunt duae et magnae actorum consistorialium series, quae nominibus Camerarii et Vicecancellarii distingui possunt. Acta haec, negotia ordinariarum sive secretarum sessionum exhibentia, conficiebantur hoc rnodo, ut Cardinalis Camerarius in ipsa sessione sua manu quaedam de re acta in schedula adnotaret, quae postea secretario, qui sessionibus non intererat clericusque nationalis 1) denominabatur, 1) De modo ac ratione, qua libri protocollorum conficiebantur, nec non de clericorum natiohalium instituto haec in libro actorum consistorialium (ex serie Camerarii) ad annos 1559—1567 spectantium inveni: „Vetus sacri collegii mos fuit, ut ille Cardinalis, qui Camerarius fuisset, omnia, quae officii sui anno vel in secretis vel in publicis consistoriis aut etiam in generalibus congregationibus fierent, sua manu describeret, quod quidem maiorem scriptis fidem, authoritatem et dignitatem dedisse nemo est, qui non videat. Postea vero incepere ea omnia a Cardinalium Script. rer. polon. t. XV. 12 áüčĺíôßáí demandabat, quo is secundum usitatum morem adnotationem illam libro protocollorum inserendam curaret. Quibus relatis cardinalis nonnunquam eorum ao<9w(av autographa nominis sui subscriptione confirmabat. Simili vero modo ad Vicecancellarii notas libros ad usum Cancellariae Apostolicae destinatos perfectos esse probabile est. Hoc igitur modo orti sunt codices, quos archetypos appellamus, cum auctoritate Camerarii et Vicecancellarii Cardinalium conficerentur. Qui codices archetypi nunc maxima ex parte in archivo consistoriali asservantur; nonnullos vero ex pristino loco amotos passim inveniri posse probabilitate non caret, cuius rei causa nescio an fuerit adversa archivi illius fortuna. Sed cum acta consistorialia adeo gravem amplamque materiam continerent, tantique essent momenti ad multas ecclesiae causas solvendas ordinandasque, ipsa rei natura factum est, ut saepissime ad usum summatum Ecclesiae nec non aliorum magistratuum describerentur. Describebantur autem totae series voluminum, nonnunquam vero breviter tantum certi cuiusdam generis notae (ex. gr. «provisiones ecclesiarum») excerpebantur. De exemplaribus descriptis infra disseremus; sufficiat interim adnotatio: nullam fere maiorem privatam aut publicam bibliothecam Romae inveniri, quin acta consistorialia exhibeat. Extra autem Urbem inveniri dicuntur Florentiae, Bononiae, Pistorii, Lutetiae Parisiorum. Itaque nunc accuratius nonnullos actorum libros describamus adiciasecretariis annotari. Postremo autem, anno videlicet Dni. M. D. XLII Rmus. Cardlis. Theatinus, qui hodie papa Paulus IV est, cum camerarii munus eo tempore suscepisset, eam consistoriorum acta scribendi curam clerico Italicae nationis dandam esse decrevit et a sacro collegio dari curavit, eo tamen ritu, ut ab eo Cardle., qui camerarius esset, scripta fuisse viderentur. Scripsit eo ordine aliquot pnnorum acta R. D. Ioannes Franciscus Binus Florentinus, non tamen omnium, quibus collegii clericus fuit. Ego vero P. Paulus Gualterius Aretinensis, quem sacrum ipsum Collegium pro praesenti anno Dni. MDLIX in Italicae nationis clericum assumpsit, et qui eam curam, utpote a vitae meae instituto alienam non tam libens, quam obediens suscepi, ordinem describendi acta consistorialia presentis huius anni quanto potero diligentius sequi curabo sub Rmo. D. Tib. Cardle. Crispo Collegii Camerario". Quam notam iam pridem Laemmer (Zur Kirchengeschichte des XVI u. XVII Jahrh. Friburgi Brisgoviae 1863 p. 136—140) ex codice Bibliothecae Corsinianae 43 ediderat, nec non sequentem (ibid.) ex eiusdem bibliothecae codice 46, sed minus accurate descriptam; proponimus eam ex eodem nostro libro archetypo, de quo vide infra pag. 38. fol. 176a ...„Et quia ego P. Paulus Gualterius Aretinensis, sacri Collegii Reverendissimorum DD. Cardinalium pro natione Italica clericus et secretarius propositiones, consistoriales ceteraque in secretis et publicis consistoriis congregationibusque generalibus acta et gesta a principio anni MDLVllII usque ad finem anni MDLXVII iuxta notas mihi a Rmis. eiusdem collegii camerariis traditas in hoc libro fideliter diligenterque describi curavi, idcirco ad perpetuam veritatis fidem hic me subscripsi: Idem P. Paulus manu mea". musque indicem librorum archetyporum atque exemplarium descriptorum secundum eam, quam instituimus, divisionem nec non temporum habita ratione inde a saec. XV usque ad medium saec. XVII. Vetustissimum omnium actorum consistorialium et volumen corio rubro compactum, folio, apographum saec. XVII, ex quo aliquot excerpta verbi causa proponimus. In dorso: «Acta | Consisto | ab anno | 1409 | ad 1433 | Alexan. V. Ioann. XXIII | Mart. V | Eugen. IV | Pontif». — Constat 246 foliis; notam antiquam portabat: «C. 3029» (3028?). Inscribitur fol. I: Liber provisionum Sacri. Collegii. Anno Domini Millesimo quadringentesimo nono Indictione secunda, die Mercurii, vigesima sexta Mensis Iunii, Hora Tertiarum vel circa infrascripti Revmi. in Christo Patres et DD. Domini miseratione divina Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinales videlicet Guido Praenestinus dictus Pictaviensis Henricus Tusculanus dictus Neapolitanus Episcopi Nicolaus Albanensis dictus Albanensis Antonius Penestrinus dictus Aquilegiensis Iohannes Ostiensis dictus Vvyuariensis Petrus Tusculanus dietus de Podio Petrus tituli S. Susannae dictus de Tuxego Petrus tit. S. Potentianae (!) dictus Laudensis Petrus tit. Sanctae Praxedis dictus de Hispania Conradus tituli S. Grisogoni dictus Militensis Franciscus tit. S. Quattuor Coronatorum d. Burdigalensis Jordanus tit. s. Laurentii in Damaso d. de Ursinis Johannes tit. S. Crucis in Hierusalem d. Ravennatensis Petrus tit. Basilicae XII Apostolorum d. Mediolanus Antonius tit. S. Marci dictus Tudertinus fol. Ib Amodeus S. Mariae Novae dictus de Saluciis Raymundus S. Viti in Macello dictus de Branchatiis Gandulfus (!) S. Nicolai in Carcere Tulliano d. Barensis Baltasar S. Eustachii d. S. Eustachij Ludovicus Basilicae XII Apostolorum (sic!) dictus de Barro Oddo S. Georgii ad Velum aureum dictus de Columna Petrus sancti (!) dictus sancti Angeli senior Petrus sancti Angeli dictus sancti Angeli iunior Antonius sanctae Mariae in via lata dictus de Chalanto Pisis in Archiepiscopali palatio in unum in conclavi congregati Spiritus Sti. gratia invocata, unanimiter et concorditer nemine discrepante elegerunt et nominaverunt in verum et indubitatum, unicum et summum Romanum Pontificem Reverendissimum in Christo Patrem et Dnum. Dnum. Petrum de Candia Sacrae Theologiae Eximium Professorem tituli XII Apostolorum, qui nomen assumpsit et appellari voluit Alexander Papa Quintus 1). Die Sabbati in festo Apostoiorum Beatorum Petri et Pauli Revmus. in Christo pater et Dnus. Dnus. Nicolaus miseratione divina Episcopus Albanensis Sanctae Romanae ecclesiae Cardinalis de mandato eiusdem Domini nostri Revmum. in Christo Patrem D. Dnum Ludovicum eadem miseratione S. Agathae Diaconum Cardinalem de Barro vulgariter nuncupatum Presbyteratus caractere insignivit. Die supradicta etc. Sequitur fol. 2b : Provisiones omnium mundi | ecclesiarum et monasteriorum | Dni. Alexandri Anno | primo. Sanctissimus in Christo pater et Dnus. noster Dnus. Alexander divina providentia PP. V, die Martis 2 m. Iulii, videlicet sexto Nonas eiusdem, absolvit Rmum. in Chro. patrem D. Simonem patriarcham Alexandrinum a vinculo, quod (sic!) dictae ecclesiae tenebatur, ipsumque transtulit ad ecclesiam Remensem vacantem per mortem Dni ultimi Archiepiscopi et revocavit commendam ecclesiae Carcassonensis. fol. 4. — Nono Kal. Augusti anno primo: . . . Item providit ecclesiae Pomesaniensi vacanti per mortem Alberti ultimi Episcopi de persona Vblis. Viri Dni. Iohannis Ruma, Decretorum Doctoris et Electi. fol. 5. — Id. Aug. anno. I: . .. Item providit Monasterio S. Vincentii extra muros Vratislavien. Ord. Praemonstraten. vacanti per mortem N. ultimi abbatis de persona fratris Pauli Praepositi b. Mariae Magdalenae extra muros Plocenses. fol 6b - X Kal. Sept.: ... Rmus. in Chro. pater et D. D. Balthazar miseratione divina s. Eustachij Diaconus Cardinalis et Ap. Sedis Legatus recessit de Pisis et ivit ad recuperandas ecclesias S. Romanae Ecclesiae. fol. 7. — III Non. Sept. anno. I: Rmus. in Chro. pater et dnus. d. Conradus tit. s. Chrisogoni S. R. E. presb. Card. Militensis vulgariter nuncupatus recessit de civitate Pisarum, ubi ad praesens Romana curia residet, et ivit de mandato Domini nostri Alexandri PP. V ad partes Lombardiae pro custodia civitatum et terrarum S. Romanae Ecclesiae. ibid: VII Id. Sept. Ludovicus Rex Hierusalem et Siciliae recessit de 1) Ciaconius, Vitae et r. g. Pontificum etc. tom. II, col. 781 ex additione Aug. Oldoini eandem fere affert enumerationem ex „libro sacri Collegii S. R. E. Gardinalium, in quo obligationes Episcoporum de solvendis communibus servitiis describuntur". Qui liber dubio procul proximus illi Arch. Vatic. Armar. XXXI vol. 52, de quo paulo infra quaedam protulimus, habendus esse videtur. civitate Pisarum, ubi ad praesens Romana Curia residet, et ivit Vexillifer Ecclesiae ad recuperandum Patrimonium b. Petri et urbem Romam et alias terras ipsius Romanae ecclesiae. In fol. 9binveniuntur quaedam de itinere Alexandri PP. V: die 26 m. Octobr. 1409 Pisis profectus est una cum cardinalibus; d. 7 m. Novembr. venit Pistorium; d. 22 m. Decembr. Curia transfertur e Pistorio Bononiam. A. 1410 Mai 3 Alexandri PP. V mors.; Mai 5 funeralia. — Sequuntur quaedam de electione et coronatione Ioannis PP. XXIII, cuius provisiones a d. III Kal. Iun. inscribuntur. fol. 28. — 1411 Iul. 31. Ioannes PP. XXIII Bononia egreditur Romamque proficiscitur; Apr. 11 diarium itineris. fol. 30b — 1412 Iun. 6. — Creatio Cardinalium. fol. 54. — Promotiones factae Florentiae. Accurate inscribuntur acta usque ad diem Mercurii prid. Non. Mart. 1414. Sequitur fol. 69: — «Item Rmus. P. D. Cardinalis Florentinus testificatur prout in cedula, cuius copia sequitur in haec verba: Rme. in Chro. Pater et Domine mi: testificor V. R. P., quod praesentibus Rmo. Dno. meo Cardinali s. Marci et me in castro de Friburg Constantien. dioeces. Dnus. Iohannes PP. XXIII die 28 Aprilis proxime praeterlti, quae fuit IV kal. Maij pronuntiavit Dnum. Fantinum Vallaresso de Venetia in Eppum. et Pastorem Eccliae. Parentinae vacantis per obitum quondam Dni. Lombardi ultimi possessoris, cum quo etiam dispensavit buper defectu aetatis, cum sit in XXIII anno suae aetatis constitutus. Placeat igitur V. D. dictam promotionem in libro Cancellariae promotionum scribi facere. Franciscus Card. Flor. ss. Ego Guilhelmus tit. s. Marci Presb. Card. attestor, quod anno D. 1415 IV kal. Maij, quae fuit XXVIII dies mensis Aprilis Dnus. Iohannes PP. XXIII in oppido friburgi Constantiensis dioecesis monasterio b. Mariae de Valle Ord. s. Augustini Baiocensis diocesis tunc vacanti praefecit in abbatem eiusdem monasterii religiosum virum fratrem Philippum Canel (?) alias Garnerii canonicum et electum in abbatem dicti monasterii et me negotium electionis et praefectionis huiusmodi referente necnon de consilio et consensu Rmi. P. in Chro. et D. D. Cardlis. Florentini et mei tunc ad dictum Iohannem Papam Nuntiorum ex parte concilii Generalis. scriptum manu propria die octava mensis Iunii anno D. MCCCCXVI. I. Cardinalis s. Marci. Ego correxi Constantiensis et scripsi Baiocen. adscr: «Hic Ioannes 23 Papa privatus erat et tamen supra nullibi sit mentio de sua privatione». Anno Domini 1414 die vero 24 mensis Decembris commissa fuit per olim Dnum. Ioannem Papam XXIII Rmo. in Chro. Patri et Dno. Dno. Cardinali Cameracensi informatio electionis seu postulationis fratris Andreae Seguini ad monasterium b. Mariae etc. Quam longam narrationem sequitur: fol. 70. — Ego Guilhelmus Cardlis. tit. s. Marci feci relationem de praemissis Dno. olim Ioanni Papae, qui de persona dicti fratris Andreae Seguini providit dicto monasterio et illum praefecit in abbatem. Actum friburgi Constantien. dioeces. praesente et consentiente Dno. Cardinali Florentino die 28 Aprilis a. D. 1415. G. Cardlis. s. Marci. fol. 70b — «D. Ioannis PP. XXIII» — dies mortis Cardlis. Baren. 16 Oct. 1415 et Cardlis. Florentini 26 Sept. 1415. fol. 71. — Die undecima mensis Novembris A. D. MCCCCXVII Reverendissimus in Chro. Pater Dominus Oddo tunc sancti Georgii ad velum aureum Diaconus Cardinalis de Columna vulgariter nuncupatus hora terciarum fuit electus in Romanum et summum pontificem. Die Dominica vigesima prima dicti mensis Aprilis praefatus Dominus noster in ecclesia Constantiensi suam recepit coronationem. fol. 71b« - Martini PP. V. Sequuntur promotiones factae per Sanctissimum D. N. D. Martinum divina providentia Papam Quintum Pontificatus sui anno primo de anno D. 1417 indict. 10. Et primo die Mercurii kal. Decembris provisum est Ecclesiae Varunen. (?) vacanti etc. Sequuntur provisiones ecclesiarum, ut in prima codicis parte: fol. 72b. Die Ven. XVI kal. Ianuar. ... Eadem die concessum est recipi renunciationem ecclesiae Vratislavien. et postea renuntiavit. ...Die Lunae 6 m. Maii (1418) S. D. N. Martinus Pp. V hora tertiarum recessit de Constantia. fol. 96b — A° 2°- d. Ven. IX Kal. Iulii dnus. B. olim Iohannes XXIII creatus est cardinalis et vocatur Tusculanus. Hoc est igitur vetustissimum illud archivi consistorialis volumen, licet non archetypum, sed posteriore aetate confectum exemplar atque sine dubio passim in provisionibus abbreviatum neque satis diligenter descriptum. Notum autem erat iam viro docto Ludovico Pastori, cum ille materiam ad primum historiae Pontificum tomum conscribendum congereret. Nullus invenitur antiquior illo liber: hic quoque, qui eum proxime sequitur deest in archivo consistoriali: nihilominus tamen contigit Pastori in Archivo Secreto Sanctae Sedis Apostolicae (Armar. XXXI vol. 52) volumen aliqua tantum ex parte simile actis consistorialibus ex annis 1439—1486 eruere. De quo codice liceat nobis quaedam proferre; duximus enim non sine pretio adnotationes quasdam esse, quae nonnulla Romanae Curiae instituta luculenter illustrent. Est igitur codex saec. XV, foliis constat 71; in dorso et in schedula pergamena, quae nunc primae codicis pagina agglutinata est, bis inscriptum est: «Litere sac. collegii Federico Imperatori | Quietantie | Bulla Eugenii IV pro Camere clericis | De officio et potestate camerarii s. collegii | Computa et res spectantes ad sac. collegium». Codex hic omnino materiam continet, quae ad s. Collegium spectat; initio enim voluminis post quasdam s. Collegii epistulas inveniuntur adnotationes de pecuniis, quae «minuta servitia« dicebantur, per episcopos pro nominatione exsolvendis, tum bullae et constitutiones nonnullae Eugenii PP. IV aliorumque Pontificum ex aa, 1437—1466. Quae omnia folia explent 1 —15; inde vero series incipit adnotationum cura clerici s. Collegii eo modo confectarum, ut pecuniae ad Cardinales ex «communibus servitiis» redundantes accurate computari possint. In tres enim partes «communia servitia» dividebantur, quarum una ad Cameram Apostolicam pertinebat, altera ad s. Collegium, tertia vero quae «minuta servitia» appellabatur, «familiaribus et officialibus domini nostri Pape et s. collegii» assignabatur. Cum autem a. 1431 statutum fuisset, ne cardinales, dum a Curia abessent, his redditibus fruerentur 1), necesse fuit, ut clericus collegii diem inscriberet, quo cardinalis Roma egressus, quove Romam reversus sit. Facile quoque intellegi potest, quantum clerici intererat dies creationis aut mortis carclinalium adscribere, cum quacumque mutatione personarum redditus quoque muterentur. Eo igitur modo ortae sunt adnotationes, quae in hoc codice in fol. 15—71 inveniuntur; confectae autem sunt a duobus clericis, quorum unus Iacobus Radulphi erat, alter vero Ieronimus appellabatur. Ex quibus adnotationibus quaedam excerpere placuit: fol. 15: Anno incarnationis dominice MCCCCXXXIX die sabbati XVIII mensis decembris pontif. d. Eugenii anno nono Sanctissimus dominus noster divina providentia papa IIII Florencie assumpsit ad cardinalatum XVII dominos cardinales videlicet: Dominum Reginaldum archiepiscopum Remensem, Iohannem « Tarentinum, Iohannem « Eboricensem, Nicolaum « Capuanum, Ludovicum « Rothomagensem, Georgium « Ianuensem, Isidorum « Russensem, Bissarionem « Nicenum, Gerardum episcopum Cumanum, Sbigneum « Cracoviensem, Antonium « Portugalensem, Petrum « Augustensem, 1) „Statulum et ordinatum fuit per dominos de collegio collegialiter congregatos die XVI mensis aprilis a. d. 1431 pontif. s. d. n. Eugenii p. IV, quod legati de latere in eorum absentia de temporalitate ecclesie Romane participare debent tamquam presentes de communibus vero et minutis servitiis nullomodo participent. Item quod aliter absentes nisi causa infirmitatis curande vel sanitatis recuperande seu alias a collegio licentiati nullomodo participent et huiusmodi licentia obtineri debeat a collegio prefato papa non presente". Dominum Iohannem episcopum Morinensem, « Dionisium « Agriensem, « Guillelmum electum Andegavensem, Magistrum Iohannem de Turrecremata, Dominum Albertum electum Camerinensem. 1440 Ian. 8. ...d. n. papa assignavit titulos suprascriptis dnis. cardinalibus XVII de novo creatis tam in curia presentibus, quam absentibus, videlicet: ... Dno. Isidoro presbytero Card. Russensi tit. s. Marcelli et Petri; ... dno. Sbigneo presbytero Card. Cracoviensi tit. s. Prisce etc. f. 16b — 1442 Mart. 7. ad relationem Rmi. dni. Cardinalis Niceni, sacri collegii cancellarii, sacrum collegium ordinavit, quod Rmus in Chro. Pater dominus in tit. s. Sabine presbyter cardinalis, legatus de latere ad regna Boemie, Ungarie et Polonie, debeat participare de communibus et minutis a die sui recessus usque ad suum regressum ad curiam Romanam, ubi illam tunc esse continget, et recessit de curia Romana die XIIII marcii 1442. f. 17. — 1443 Mart. 7. Eugenius papa IIII recessit de civitate Florentina associatus XV cardinalibus, gressus suos dirigens versus Senas. Mart. 10. Introitus pape in Senis. f. 12b — Iul. 11. d. Isidorus tit. s. Marcelli et Petri presbyter cardinalis Rutenus vulgariter nuncupatus intravit civitatem Senarum sine capello rubeo associatus Rmis. dd. cardinalibus numero XIII usque ad palacium dni. n. pape et ibidem receptus a dno. n. ad osculum pacis in consistorio generali et datus capellus et associatus per dictos dominos cardinales deferens capellum rubeum. Iul. 15. — S. D. N. in consistorio secreto aperuit os Rmo. card. Ruteno et voluit, quod a modo deberet participare de communibus et minutis serviciis. Aug. 28. — D. Card. Rutenus recessit de Senis, ubi curia tunc erat, gressus suos dirigens versus partes Grecie et Russie. Sept. 14. — [Pontifex] hora XIII recessit de civitate Senarum associatus Rmis. d. cardinalibus gressus suos dirigens ad urbem angelo pacis comitante. Sept. 29. — [Pontifex] intravit urbem per portam s. Marie de populo. f. 18b. — 1445. Iun. 26. Rmi. dd. cardinales ordinaverunt et declaraverunt, quod dnus. cardinalis s. Angeli non debeat participare a die XI mensis novembris proxime preteriti. Iul. 26. — fuit celebrata missa pro d. card. s. Angeli, de cuius obitu venerunt nova, die lune XXV mensis Iulii. Anima eius requiescat in pace. f. 19. — Dec. 22. — Card. s. Marie Nove, s. collegii camerarius, retulit mihi Iacobo Radulphi, eiusdem collegii clerico, quod Rmus. d. Card. Rutenus debet participare ab ea die usque ad annum. f. 19.— 1446 Febr. 15. — Episcopus Portuensis cardinalis Veneciarum s. R. E. vicecancellarius, intravit urbem rediens de legacione sua de partibus Turcorum. f. 19b. — Dec. 23. — domini cardinales ordinaverunt, quod Rmus. d. card. Rutenus a modo non debeat participare. f. 20b — 1448 Febr. 21. —dni. Card. ordinaverunt, quod Rmus. d. Isidorus Rutenus iterum incipiat participare de communibus et minutis servitiis. f. 23. — 1452 Mai 20. —Rmus. in Chro. P. d. Isidorus, card. Rusiensis, recessit ab urbe iens versus Constantinopolim et ab ista die antea non participabit de promotionibus fiendis nisi solum et dumtaxat de Salzeburgensi et Pactaviensi ecclesiis, que vacant et de quibus est eidem ex ceteris causis facta gratia specialis. Ita retulit mihi, clerico collegii, Rmus. card. de Ursinis, camerarius ad presens dicti collegii. f. 24. — 1455 Apr. 4. — Introitus conclavis. Inter alios adest «card. Ruthenus». f. 25. — Iun. 20. — Venerunt nova, quod dominus Sbigneus ep. Cracoviensis presb. card. tit. s. Prisce diem suum clausit extremum et die 21 dicti mensis fuerunt celebrate exequie; cuius anima requiescat in pace. 1456 Mart. 13. Isidorus, card. Rutenus, exivit urbem iter suum dirigens versus Venetias. Iun. 1. — Rmus. d. camerarius card. Aquilegiensis de mane recessit de secreto consistorio legatus de latere per mare contra Teucros associatus a dnis. cardinalibus usque ad galeras, que erant in ripa Tiberis in urbe, non tamen discessit de ripa tunc, sed die XI dicti mensis per Tiberim ivit ad Hostiam versus Neapolim. f. 27. — 1458 Aug. 16. — Introitus conclavis. Inter cardinales adest «Ruthenus». f. 28.—1460 Febr. 6. — Recessus dni. Rutheni versus orientem. Eodem quoque tempore cardinalis Bessario legatus per Germaniam proficiscitur. 1461 Nov. 20 reversus est Bessario. f. 31. — 1463 Apr. 27. — Rmus. d. card. Rutenus appellatus Isidorus Rome diem suum clausit extremum, cuius anima in pace requiescat. Iul. 5. dnus. card. Portuensis Nicenus nominatus (i. e. Bessario) recessit de Roma legatus de latere apud Venecias ad sollicitandam armatam contra nephandissimum Turcum et participat etc. usque ad eius reditum, quod retulit mihi. f. 33. — 1464 Iun. 18. — Smus. d. n. discessit ab urbe Romana dirigens se ad Anchonam ad preparandum arma contra nephandissimum Turcum. f. 34.— 1466 Aug. 20. — Iohannes ep. Portuensis card. s. Angeli recessit ab urbe legatus de latere post consistorium finitum in Venetias sollicitaturus aliqua contra nephandissimum Turcum et alia. f. 44. — 1471 Dec. 22. — S. d. n. in dicto consistorio secreto creavit quinque legatos de latere cardinales per universas provincias et regna mundi ad rogandum Reges, principes et alios Christianos ad defensionem fidei catholice contra nephandissimum Teucrum: Script. rer. polon. t. XV. 13 Rmum. d, Nicenum apud regem Francie, ducem Burgundie et regem Anglie. Rmum. d. vicecancellarium apud regem Hispanie et alios. Rmum. d. s. Crucis apud principes et dominia Italie. Rmum. d. s. Marci apud imperatorem et regem Hungarie et alios. Rmum. d. Neapolitanum apud regem Ferdinandum et per mare. f. 44b. — 1472 Febr. 21. — Rmus. d. M. tit. s. Marci presb. card. Aquilegiensis recessit ab urbe legatus in Almaniam. [d. 20 mensis Aprilis cardinalis Bessario legatus proficiscitur; Mai 15 vicecancellarius cardinalis episcopus Albanensis in Hispanias; Mai 28 cardlis. Neapolitanus ex Urbe egreditur «iturus in classem Christianorum»; Nov. 18 ex Gallia rediens mortuus est cardinalis Bessario Ravennae]. f. 46.— 1473 Ian. 23. — Card. Neapolitanus rediens de legatione sua navali contra Teucrum ingressus est urbem. f. 49. — 1476 Oct. 26. — Dnus. M. tit. s. Marci S. R E. presb. card. Aquilegiensis rediens de sua legatione ex partibus Alamanie intravit in urbem. f. 58. — 1479 Aug. 40. — Dnus. Io. de Aragonia s. Adriani diaconus card. recessit ab urbe vadens in suam legationem in Hungariam. Ultima in hoc codice adnotatio est de d. 5 m. Iunii a. 1486. Eo igitur modo expleta est tota fere lacuna, quae intercedebat inter librum illum annos 1409—1433 exhibentem et volumina magnae duplicisque seriei actorum consistorialium in archivo consistoriali asservata, ad quae describenda nunc accedimus. In ordine librorum seriei Camerarii primum est volumen complectens spatium annorum 1489—1503. Codex est chartaceus, tegumento membranaceo praeditus. In tegumento inscripta haec verba invenies: «Provisionum | [Inno]centii VIII. Alle | [xandri VI.] Et | ...«In dorso manu recentiore scriptum est 1489 - 1503 et in schedula littera C, quae autem subscripta sunt signa numerorum, ea legi non possunt. Initio voluminis exstat index triginta foliis perscriptus, posteriore tempore volumini insutus. Sequuntur 128 folia textus exhibentia et plus viginti vacua relicta. fol. 1. — «Liber provisionum ecclesiarum et monasteriorum consistorialium inceptus die prima Ianuarii MCCCCLXXXIX Pontificatus Sanctissimi in Christo Patris et domini nostri domini lnnocentii divina providentia pape VIII anno quinto. Reverendissimo in Christo patre domino domino Paulo tit. sancti Sixti presbytero cardinali Ianuensi nuncupato Sacri Collegii Rmorum. dominorum S. Ro. E. Cardinalium existente Camerario». In hoc volumine tantummodo provisiones ecclesiarum invenies, quae eodem fere modo inscriptae sunt, ut in codice, qui annos 1409—1433 com- plectitur, demonstravimus. Adduntur vero: nomen cardinalis «ad» cuius «relationem» ecclesiis providebatur, nomenque dioecesis in margine folii. Alter in hac serie codex annos 1529—1545 complectitur; simili teorumento ac praecedens praeditus; foliis constat completis 261 et praeter quaedam, quae initio voluminis insuta indicem ecclesiarium exhibent, quinque sub finem vacua habet. Ex quo codice nonnulla afferamus. fol. I. Rome. M.D.XXIX. Die Martis X Augusti fuit congregatio generalis in loco consueto in quo intellecto, quod Rmus. D. Franciscus tit. S. Crucis presb. Cardlis. et legatus eundo ad legationem suam erat per D. Nippoleonem Ursinum alias Abbatem de Farfa interceptus etc. fol. 10b— Sequentibus foliis annotabuntur acta Consistorii tempore Camerariatus mei Antonii tt. Sti. Appolinaris pbri. Cardlis de Sto. Severino, deputati ut supra pro anno MDXXX. Clerici. Celsus Bellinus pro Italo. Henricus de Busseyo clericus Tullensis dioec. pro Ultramontano. M. D. XXX. In nomine Dni. anno a nativitate Dni. 1530 die vero XXVI mensis Ianuarii Bononie in palatio apostolico fuit consistorium publicum in aula prope habitationem Rmi. Cardlis. de Medici, in quo oratores Venetorum prestiterunt publicam obedientiam etc. fol. 26b — incipiente anno 1531 (f. 27b Ian.) fit Camerarius Cardinalis Ravennatensis, qui suos promovet clericos. fol. 41. — annus incipit 1532. Camerarius factus est: Augustinus Spinola tit. S. Ciriaci pbr. Cardlis, et clerici novi promoti. f.46. — (1532) Iul. 3.—S. Dno. N. proponente officium Vicecancellariatus S. R. E. vacans per obitum Cardlis. Columne fuit concessum Rmo. Dno. Hipolito Cardli. de Medicis, qui etiam fuit translatus a tit. S. Praxedis ad sti. Laurentii in Damaso. fol. 261b — finis anni Dni. Millesimi Quingentesimi | quadragesimi quinti et huius libri | ffr. Binus. In prima huius codicis parte una est manus scribentis, in altera vero complures discerni possunt. fol. 153. — ineunte anno 1540 Ioannes Petrus tit. S. Sixti Cardlis. Camerarius nominatur (qui postea titulum S. Clementis optavit). Franciscus Binus Florentinus fit clericus. fol. 179b— a. 1542. «Binus confirmatus a Rodulpho Pio Cardli. de Carpo. fol. 193. — a. 1543. Ioannes tit. S. Sixti Cardlis. Burgensis Camerarius, Rodulphi Pii Cardlis. in munere successor, a quo Fr. Binus iterum confirmatur. fol. 213b — ineunte a. 1544. Binus confirmatur a novo Camerario Petro Paulo tit. S. Balbinae Cardli. Parisio. fol. 235b — annus incipit 1545. Munus Camerariatus post Petrum Paulum Parisium suscipit Marcellus Cardinalis S. Crucis. Franciscus Binus confirmatus clericus pro natione Italica. fol. 238. — Marcello Card. S. Crucis legato ad Concilium profecturo Ubertus Card. Gambara in Camerariatu succedit. Clerici: fol. 139b ineunte anno 1539. «Fabius Vigil secretarius S. D. N.» fit clericus pro natione Italica. Idem fere temporis spatium duo alii explent codices apographi, quorum unus ab a. 1535 Ian. 15 ad a. 1540 Dec. 17 (formae in 4-0, corio ornato compactus, foliis constat 114, initio accuratissime ac pulchre scriptus mox deteriorem exhibet scribendi modum); acta continet. Alterius codicis descriptio paucis verbis continetur: codex chartaceus, corio ornato compactus, i. d. schedulam habet cum signis : C, 3039. — foliis constat initio viginti non numeratis, qui indicem litterarum ordine dispositum, eadem, qua totus codex, manu scriptum exhibet; sequuntur 163 folia numerata expleta et duo non numerata vacua. In ultimo indicis folio verso invenitur: M. D. XLI. Acta Consistorii, ad sacrum Rmorum. Dnorum. S. R. E. Cardinalium Collegium pertinentia et a Rmis. Dnis. eiusdem sacri Collegii Camerariis manu propria olim perscribi solita. Diu postea scripta fuerunt a diversis Rmorum. Collegii Camerariorum secretariis et aliis adeo, ut non idem semper scribendi modus ubique servatus sit, neque eadem cura, quae fortasse rebus ipsis et collegio fuit necessaria. Quamobrem Rmo. in Chro. Pri. et Dno. D. Io. Petro tit. tunc sancti Sixti pbro. Cardli. ac dicti sacri Collegii Camerario decentius ac melius fore multis de causis visum est, si sola unius ex duobus ipsius collegii clericis manu acta ipsa scriberentur. Atque ita fieri mandavit. Quod ego Io. Fr. Binus eiusdem S. Coll. ex natione Italica clericus in novo hoc libro Anno Dni. Millesimo Quingentesimo Quadragesimo Primo, Quinto Id. Ianuarii observare incipiam, sicuti deinceps sequetur. f. I. M. D. XLI. Romae die Lunae X mensis Ianuarii. Anno Domini mill. etc. fol. 163. — fin. consistorium 1545 Dec. 16 creatione Cardinalium; sequitur: finis anni Dni. Millesimi quingentesimi quadragesimi quinti et huius libri. J. Fr. Binus (eadem manu, quae totum scripsit codicem). fol. 163b et duo sequentia continent «divisionem pecuniarum pro iuribus S. RR. Dtionum. S. R. E. Cardinalium Collegii praefatos et alios infrascriptos solutarum». — Similes divisiones inveniuntur in aliis etiam huius codicis locis, e. gr. fol. 71 ex a. 1543. Acta consistorialia Camerariorum ex annis 1546— 1549 duobus codicibus continentur, quorum exemplar primum, accurate scriptum, paginis membranaceis compactum, folia habet numerata 166 aliquot non numeratis adiectis. I. d.: «1546—1549 | Actorum | a 46 ad 49 | 25 Oct» — Codex fin. provisione Iuvenacensis ecclesiae in consistorio a. 1549 Oct. 25. «Absolvens etc.« sequuntur 3 folia vacua. — Alter vero codex corio coloris cerasini ornato compactus, eadem manu, qua cod. 1541—1545, scriptus, foliis constat plus 261 (quae sunt numerata); i. d. schedula numerum exhibet 3050. In tegumento auratis litteris: Acta Consistorialia sacri et presbyterum et diaconorum S. R. E. Cardinalium Collegii». Initio invenitur index, quo absoluto legitur: Liber secundus propositionum et actorum consistor., quae ad sacrum Epporum. Presb. et Diac. S. R. E. Cardinalium Collegium pertinent, de mandato et nomine Rmorum. in Christo patrum D. Vberti tit. S. Chrysogoni Pbri. Cardiis. de Gambara tunc ipsius Collegii Camerarii et D. Ascanii tit. S. Pudentianae Pbri. Cardlis. Ariminensis, qui in ipso camerariatu ei successit, die, quae in proxima pagina sequitur, scribi coeptus, a Io. Francisco Bino, eiusdem Collegii clerico, qui et primum perscripsit, signatum A, quo quinque annorum acta continentur, videlicet a die decima Ianuarii an. Dni. 1541 usque ad diem sextam decimam Decembris 1545. In codicis fine: acta consistorii 1549 Febr. 25 haud incepta, quibus perscriptis : «Reliqua usque ad diem XXV Octobris habentur in libro alterius clerici manu scripto anni 1549». Omissis his codicibus apographis revertamur ad archetypa. Proximus illi ex annis 1529—1545, est codex archetypus, qui acta Camerariorum ab a. 1546 usque ad a. 1550 cornplectitur. Est vero formae in 4-0, tenuibus membranaceis paginis compactus; schedula in dorso eius agglutinata numerum fert: C supra 3048. Folia numerantur usque ad folium centesimum decimum quintum; reliqua (tertia) pars codicis non est signata. Sub finem sunt quattuor folia vacua. Initio codicis invenitur index; codex hic variis scriptus est manibus. fol. I. M. D. XLVI. Die Veneris prima Ianuarii Anno Dni. Millesimo Quingentesimo Quadragesimo Sexto Pontificatus vero Smi. D. N. D. Pauli Tertii etc. Pontificis maximi anno eius duodecimo. Rmi. Dni. S. R. E. Cardinales usque in supradictam diem viventes erant infrascripti videlicet etc. f. 4b. - Cessante Sacri Rmorum. DD. S. R. E. Cardinalium Collegii officio Camerariatus a me Rmo. D. Vberto tit. S. Chrisogoni pbro. Cardle. de Gambara anno proxime preterito ac presenti usque in hunc diem 1) inclusive administrato, ego officium ipsum sigillumque dicti Collegii in manus 1) 1546 Ian, 8. Smi. D. N. deposui et Rmus, D. Dnus. Ascanius tit. S. Pudentianae Pbr. Cardlis. Ariminensis ordine ac more aliorum, dicto collegii sigillo ac censurarum etc. facultatibus solitis a Smo. D. N. acceptis, camerarius successit — clericus ex Italica natione Fr. Binus confirmatus. Ad vigesimum sextum folium scribuntur in margine uniuscuiusque folii nomina ecclesiarum, quibus provisum erat, et dilucidantur «taxe" et «fructus«. Ultima a. 1549 inscriptio est de sessione Oct. 25 die habita (cf. cod. ex a. 1545 —1549). In sequenti folio scribitur: «1550. Die Veneris septima Februarii» etc. electio Iulii PP. III. Hoc anno non commemoratur, num fuerit mutatus Camerarius vel clericus, cum similis informatio quocunque anno ineunte unacum confirmatione Bini inveniatur, neque enumerantur S. R. E. Cardinales. Codex explicit his verbis: «et fuit commissa expeditio Rmo. Francisco etc. Cardli. Pisano. Finis anni Dni. MDL». Post sequitur lacuna novem annorum in actis Camerariorum, ex quibus neque archetypi libri, neque exemplaria inveniuntur. Proximus tomus archetypus exhibet notas protocoliorum ex annis 1559-1567. Codex est chartaceus, formae, quae dicitur in folio, corio ornate compactus. I. d. duae inveniuntur agglutinatae schedulae, in superiore legitur: «Provisiones | Pauli IV. Pii IV et | Pii V ab an. 1559 | usq. 1567;» in schedula inferiore signa archivi: C. 3055. Initio inveniuntur novem folia non numerata, quorum octo vacua sunt, in nono legitur explicatio P. P. Gualterii, quam iam pag. 26 dedimus. («Vetus Sacri Collegii mos fuit» etc). Sequuntur 188 folia, quorum 176 numerata, reliqua vero non numerata indicem nominum continent. Ab initio codicis fol. I. M. D. LIX. Die Veneris. XXVII Ianuarii fuit consistorium. ln quo Smus. D. N. Paulus pp. IV acri sermone usus est contra suos nepotes. In eo consistorio cum Rmus. D. Fulvius Cardlis. Perusinus, qui officium Vicecamerarii sacri collegii pro Rmo. D. Io. Angelo Cardli. de Medicis eiusdem Collegii Camerario exercuerat, officium ipsum in manibus S. Stis. dimisisset, S. Stas. mihi Tiberio Cardli. Crispo, qui in ordine succedebam, officium camerarii eiusdem Collegii pro presenti anno commisit, tradens mihi sigillum officii et dans solitas facultates. Die Mercurii XV Februarii Rmi. DD. Bellaius Decanus, Pisanus et Pacecchus eppi., nec non Sti. Angeli et ego Crispus Perusinus, Saracenus, Politianus, Puteus etc. fol. 2. — Die Mercurii XV Martii fuit consistorium in loco antedicto, interfuerunt suprascripti Cardles. et insuper Bellaius, Pacecchus et de Monte, abfui ego Crispus ob indispositionem et Rmus. Perusinus functus est officio meo. In ipso vero consistorio hec acta sunt: Referente Smo. Dno. Nro. fuit provisum ecclesiae Brixiensi etc. fol. 8. M. D. LIX. Die Veneris XVIII Augusti hora XXI 1/2 excessit e vita Paulus pp. IIII fol. 34b — Die Mercurii XV Ianuarii MDLXI. .. In eo consistorio Rmus. Crispus, qui praeterito biennio fuerat Camerarius sacri Collegii, cum advenisset finis sui officii consignavit saeculum cum sigillo collegii in manibus SSmi, D. N. et S. S. consignavit ipsum saeculum cum sigillo predicto mihi Fulvio Corneo Cardli. Perusino, qui dicto Revmo. Crispo in ordine succedebam, deditque mihi solitam facultatem et auctoritatem. fol. 35b — in fine protocolli ex a. 1561 Ian. 15, qua die Fulvius Cardinalis Perusinus S. R. E. Camerarius factus est, invenitur nomen eius manu propria subscriptum; qui Camerarius unumquodque protocollum subscribere solebat, quarum subscriptionum ultimam fol. 45b, a. 1561 Iun. 3 habemus. Successorem in Camerariatu habuit Guidonem Ascanium Cardidinalem Sanctae Florae, qui iam eodem anno Ian. 13 propositiones «referebat»; acta vero eius et aliorum Camerariorum in hoc volumine non subscribuntur. fol. 106.— inter sessiones ex a. 1564 d. 28 m. Iul. et 5 m. Aug. vacuum fuit paginae dimidium, ubi multo iam recentiore manu scriptum est: «Ad praesens Consistorium pertinent, quae hic descripsimus, sumpta ex exemplari Rmi. D. Cardlis. Campegii, quod habuimus ex Bibl. manuscriptorum Cardlis. Iustiniani. Smus. D. dixit etc. (8 versus completi). Ita ex fide descripsi et mea manu ex dicto exemplari extraxi ipso die coronationis Smi. D. N. Urbani pape VIII in palatio Quirinali 1626 29 Septemb. | «Ego Io. Baptista Laurus Perus. Sac. Collegii et rerum Consistorialium | Secretarius, eiusdemque Sac. Collegii Archivii Custos». fol. 175b — «Die Veneris XIX Decembris fuit consistorium secretum in palatio Aplico. et loco solito, cui interfuerunt illi ipsi Rmi. D. Cardles., qui interfuerunt preterito consistorio et nihil fuit actum ad hunc librum pertinens«. exeunte iam pagina: «Die Martis VI Ianuarii MDLXVIII hora XVI obiit ex longa egritudine Romae in conventu S. Petri in monte aureo, ubi habitabat, Rmus. D. Clemens Monelianus Cardlis. Areceli etc. Codex, qui sequitur, ex serie Camerariorum, archetypus, annos complectitur inde ab 1568 usque ad 1583; formae in folio, corio rubro corapactus, i. d. «Acta Consistorialia ab anno 1568 ad annum 1583. S. Pius V. et Gregorius XIII Pontifices». Foliis constat 375, quorum septem initio codicis affixa, vacua, non numerantur; sequuntur 344 numerata completa, 24 non numerata vacua, index, qui posteriore demum tempore in charta crassa scriptus et in codicis fine adiectus est. Initio uniuscuiusque anni, qui charta vacua, numero anni tantum inscripto, a sequentes egregatur, S, R. E. Cardinales enumerantur; est vero exeunte anno indiculus ad eiusdem acta. Totus vero codex manu clerici Silvii scriptus est, qui etiam unum quodque protocollum subscripsit, si fol. 201 — 209 excipias. De quo clerico fol. 4 haec leges: Absoluto Consistorio post discessum Stis. S., cum R. D. Petrus Paulus Gualterius Aretinus, vir probitate, eruditione, rerumque agendarum exercitatione in Romana Curia probatissimus, qui per novennium officium clericatus S. Collegii pro natione Italica egregie cum laude exercuerat, ob ingravescentem aetatem et plures, quibus vexabatur, aegritudines absolvi ab ipso officio instanter a sacro Collegio petiisset, idque impetrasset, Rmi. Dni. Cardles. praesentes per suffragia secreta ex decreto Constitutionum elegerunt in eius locum R. Dnum. Silvium Antonianum Poetinum, clericum Romanum. Per totum hoc volumen (exceptis tamen foliis 161— 216) nomina S. R. E. Cardinalium Camerariorum uniuscuiusque anni manu propria subscripta invenies, usque ad a. 1575, cum Camerarius esset Cardlis. Borromaeus, qui postremum subscripsit protocollum de die Ian. 19. fol. 192. 1576 Ian. 9. Postea ego, qui anno superiore vice ac nomine Rmi. D. mei Caroli Cardlis. S. Praxedis officium Camerarii sacri Collegii gesseram, idem offlcium in manibus Stis. S. resignavi et Sanctitas S. eundem me Alphonsum tit. S. Priscae Pbrum. Cardlem. Gesualdum dicti S. Collegii in hunc annum Camerarium per traditionem saeculi purpurei et sigilli de more, Rmis. Dnis. consentientibus constituit et deputavit, cum facultatibus solitis et consuetis. Anno 1577 ineunte, cum Nicolaus Cardlis. Sermoneta Carnerarius esset, denuo ponuntur Camerariorum nomina, usque ad fol. 298b , exeunte anno 1580, camerario Ptolomaeo Cardinali Comensi. Anno 1581 exeunte semel subscripsit (fol. 315). P. Cardinalis Sanctae Crucis Camerarius. Idem invenitur in fine anni sequentis (fol. 329) cum Camerarius esset Zacharias Cardinalis Delphinus. Finito primo protocollo anni 1583. Ian. 10 subscriptum nomen habemus Ioannis Francisci Cardlis. Commendoni Camerarii, qui vero alia protocolla subscribere neglexit. De camerariatu Stanislai Hosii Poloni Cardinalis Varmiensis haec liceat proferre. Protocollum eius nomine subscriptum invenitur primum fol. 90bhisce praemissis, quae fol. 89b scripta sunt: 1571. Mai 18. Cum per discessum Rmi. Cardlis. Granvelani pro Rege Neapolis, offlcium Camerariatus sacri Collegii vacaret, Smus. D. N. me Stanislaum tit. S. Clementis Pbrum. Cardlem. Varmiensem, Camerarium sacri Collegii pro octo mensibus, qui supersunt huius presentis anni, constituit et deputavit, tradendo mihi saeculum purpureum et sigillum de more, cum facultatibus solitis. Postremum Hosius subscripsit in fol. 98b, et 1572 Ian. 22 Camerariatu se abdicavit; successit ei Fr. Paciecus de Toledo Cardinalis. Ultimus saec. XVI in hac actorum serie codex annos complectitur inde ab a. 1596 usque ad 1600, Summo Pontifice Clemente VIII. Aldo- brandino. Volumen est formae in folio, corio ornato compactum. I. d. duae sunt schedulae affixae. In superiore scriptum est: «Provisiones Clementis Octavi ab anno 1596 usque ad 1600»; in schedula, quae inferior est, signum codicis legimus: C supra 3033. Initio codicis aliquot folia excisa sunt. Tria quae supersunt folia vacua numeros habent: 1, 4, 17. Quae sequuntur numerum folii exhibent a fol. 32 ad fol. 41; eadem sunt vacua. Folia numerantur usque ad quadragesimum quintum. Sequitur numeratio paginarum usque ad p. 118. fol. 42. MDXCVI. In Dei nomine Amen. Ego Alexander Burgius, Presbiter Mutilianensis, summa fide ac diligentia, Deo bene iuvante scribam in hoc libro Propositiones, Provisiones et Acta Sacri Consistorii, quae ex iniuncto mihi munere, manu propria exarare debeo, iuxta relationes, quas a Rmis. DD. Cardlibus. Sacri Collegii Camerariis, qui pro tempore fuerint, excipiam. Titulus libri. LIBER PRIMVS Provisionum Consistorialium Sacri Rmorum. DD. S. R. E. Cardlium. Collegii tempore clericatus Alexandri Burgii, inchoatus | ANNO [ MDXCVI. | Pontificatus Smi. D. N. CLEMENTIS | OCTAVI | Anno V. Initio uniuscuiusque anni enumerantur S. R. E. Cardinales secundum pontificatus, quorum temporibus creati sunt, ordine digesti. Sub unoquoque protocollo nomen subscribit clericus. Subscriptiones cardinalium omnino desunt. pag. 117 finis anni 1597; protocollum consistorii d. 10 m. Nov. manu Alexandri Burgii scriptum, sequitur protocollum consistorii d. 10 Dec. habiti alia manu scriptum cum 118 chartis vacuis. Post aliquot folia excisa et vacuam iterum chartam nova manus conscribere incepit et folia denuo numerantur ab f. I usque ad 94; fol. 95 vacuum. fol. 1. MDLXXXXIX. Enumerantur Cardinales pro anno 1599. f. 4. —Absoluto consistorio (8. Ian. 1599) post discessum Stis. Suae Rmi. Dni. Cardinales in generali congregatione per occulta suffragia elegerunt in locum R. P. D. Alexandri Burgii, olim sacri Collegii pro natione Italica clerici et secretarii, qui paucis ante mensibus Ferrariae a Smo. D, N. episcopus Burgi Sti. Sepulchri creatus fuerat, me Martinum Malacridam Foroiuliensem de S. Vito dioec. Concordiensis et pro natione Gallica etc. fin. f. 92. — (Consistorium 22 Dec. 1600). ...«et piis supplicationibus divinam Sti. Spiritus gratiam implorarent». f. 92b 93. Index a. 1600; fol. 94. Obitus Cardinalium a. 1600 (Georgius Cardlis. Radziuil Lituanus obiit Romae die XXI Ianuarii MDC). Script. rer. polon. t. XV. 14 Acta annorum 1599 et 1600 manu Martini Malacridae scripta nominum subscriptionibus carent. Hoc tantum novi conspici hic potest, quod in unoquoque protocollo praesentes Cardinales enumerantur. Altera series, quae acta consistorialia usui cardinalis S. R. E. Vicecancellarii relata continet, iam primo conspectu uberiorem librorum copiam exhibet; licet enim paucis annis posterior sit, tamen, cum unumquodque (paucis tantum exceptis) volumen artius temporis spatium complectatur, numero et genere priori antecellit. Fere omnia enim volumina, quae nunc recensebimus, archetypa sunt. Primum volumen hunc in dorso inscriptum habet titulum: «Liber relationum Consistorii tempore pontificatus Alexandri PP. VI a die XII novembris 1498 usque in diem V Iulii 1499. — III volumen sub Alexandro VI». Tomum hunc ad seriem cardinalis Vicecancellarii pertinere praeter alias vel haec adnotatio probat, quam ex. gr. referamus: fol. 49. — a. 1499 Apr. 8. «Cum ego Vicecancellarius dixissem» etc. fol. I. — exemplar brevis ad ducem Mediolanensem, ut monasterium Omnium Sanctorum extra muros civitatis Cremonensis reflciendum curaret. Sequuntur adnotationes solitae ex sessionibus Consistorii, inter quas referamus: fol. 8. — 1498 Nov. 26. Fecit (s. d. n.) etiam verbum de anno iubilei proxime instantis et de viis et de corsicis, multa super his fuerunt dicta. S. Stas. mandavit Rmo. dno. s. Georgii, ut haberet apud se conservatores vel alios, qui sunt consueti huiusmodi rerum curam habere, et se diiigenter informaret, quid facto opus esse tam circa vias et pontes, quam reliqua necessaria, ut peregrini et viatores commode et tute ire ac redire possent, ut re bene cognita possit oportune provideri. fol. 10. — 1498 Nov. .28. proponit Papa, die s. Andreae pestis causa «ad illius capellam non accedere. Et ita fuit conclusum». fol. 13b — 1498 Dec. 10. «In quo consistorio nihil fuit factum». fol. 19.— 1498 Dec. 25. Rome in die martis XXV dec. in festo Nativitatis Domini S. N. D. ante missam in camera audiencie vocavit Rmos. Dnos. dixitque de dando ense et bireto Christianissimo Dno. Ludovico Regi Francie. fol. 22—26.— 1499 Ian. 9. In hac sessione editae sunt «reformationes et additiones officii camerariatus in utilitatem Rmorum. Cardinalium flendae« S. R. E. Cardinalis Camerarius res tempore camerariatus sui in anno elapso actas recensuit sigillumque in manus reddidit Pontificis, qui novum Camerarium nominat. Hic etiam invenitur «cedula summaria rationum anni 1498, quae fuit lecta in consistorio per Reverendissimum B. Cardinalem S. Grucis, cum officium camerariatus dimisit». Cedula sumaria anni 1498 etc. Expeditiones ecclesiarum et monasteriorum facte et exacte de anno 1498 tempore camer. Rmi. Dni. Card. S. Crucis ascendunt ad summam flor. XXIIIm d. Rmi. Dni. Cardinales viventes pro maiori parte capiunt pro quolibet « DCCCLIIII s. XX. Portiones mortuorum eorum heredibus distribute ascendunt ad florenos .... « CCCCXVII s. XLI. Remissiones diversis respectibus facte ascendunt ad florenos « XIm DCCCCLVII. Provisiones in personas Rmorum. Dnorum. Cardinalium ad florenos « VIIIm CCCXXVI. Provisiones in particulares personas facte, quarum bulle nondum expedite, ascendunt ad florenos « MCXX. Provisiones date sub obligatione eo, quod pro maiori parte habent intrusum vel sunt eventuales, ascendunt, ad. . . . « IIm CCCXXXV. Summa summarum omnium provisionum dicti anni ascendunt ad « XLVIIm CCXXXVII s. 39. Debita superiorum annorum. Provisiones superiorum annorum date sub obligatione pro maxima parte eo, quod probaverunt habere intrusum vel quod eventuales, sicut sunt reservationes, devolutiones, privationes, coadiutorie, resignationes cum reservatione fructuum ascendunt ad flor. VIm DCCCCLXXV. fol. 28.— Pontifex annuntiat: die 16 m. Decembris in Gallia triginta tres S. Theologiae, iuris canonici et civilis doctpres «nemine (uno excepto) discrepante» edixisse «in favorem Christianissimi Regis, ut inter ipsum et dominam Iohannam, tunc illi uxorem, eo, quod sterilis habita sit, fieret divortium». fol. 29. — 1499 Ian. 18. Mentio de via nova flenda ad palatium. foi. 32.—1499 Febr. 1. Rmus. D. Senensis legit literas sermL Wladislai Hung. Boemieque Regis ad sacrum Collegium datas Bude XXIX Iunii 1498. Qui rex ob suam matrimonii causam tam diu sibi laborandum esse et apud S. d. n. et sacrosanctum senatum neque gratiam neque iustitiam invenire posse conquerebatur, multa sane commemorans et de modestia sua in eadem causa et nimia patientia, de meritis Regni Hung. maiorumque suorum: que iusta et honesta causa, que sit iudicatu facilis, quod denique duobus Regnis et rei publice Christiane salutaris. In eo semper insistens supplicabat, ut iam dimissis tot tantisque dilationibus ei liti tandem finis imponatur, ne in eam desperationem deveniat, ut aliter sibi suorumque Regnorum saluti consulendum sit. Quod non sua, sed aiiena culpa, ubi iusticiam ipsam haud assequi poterit, sese facturum ciebat. Postremo ut venbli. viro dno. Iohanni Brandis oratori suo hac in re nonnulla referenti fides adhibeatur. Quibus perlectis S. D. N. commisit Rmis. Dnis. S. Praxedis et Capuano, ut si oratores predicti Regis instarent, huius cause registrum viderent, eosque ipsos audirent et in consistorio referrent. fol. 37b - 1499 Mart. 4. — Summa litterarum ducum Saxoniae pro canonizatione beati Benonis. fol. 41. — 1499 Mart 11. —... «fuit consistorium publicum pro obedientia prestita ab Serma. Anna Regina Franciae et Ducissa Britaniae». fol. 46. — 1499 Mart. 20. Sanctissimus Dominus Noster pro suo pastorali officio ac titulo intercedentibus Sermis. Rege et Regina Hispanie restituit S. Romanae ecclesiae civitatem Beneventanam, cum olim eam dedisset filio suo et successoribus eius. In quattuor sessionibus deliberabatur de auxiliis equitibus Rhodensibus contra Turcas mittendis. Quaedam de his consiliis legimus in sessionibus Iun. 10 (fol. 60. Littere magistri Rhodi de rebus Turcensibus) Iun. 14 die (f. 62. «Qua cedula (Cardlis. Senensis) perlecta S. D. N. dixit scire velle, qui alias, tempore felicis recordationis Sixti (PP. IV), S. Stas. sacrumque collegium in ipsorum Rhodiorum subsidium fecere»). fol. 68. — 1499 Iun. 26. «Cum S. D. N. fecisset verbum de mittendis brevibus ad omnes Christianos principes et potentatus, quibus quantum ex Turcis periculum Rhodiensibus immineat, admonerentur exhortarenturque ad opem illis quamprimum ferendam, in sermonem incidit de classe nuper in Gallia ab ipsis Rhodiensibus militibus in Rhodiorum subsidium comparata, in qua plures quam 80 millia Francorutn expositum esse ferunt: dicens, quamvis rumores sint tam potius petituram Italiam, quam contra Turcos ipsos ituram: tamen id nullo modo sese adduci posse, ut credat» et Iul. 5 die (f. 70. de presidio Rhodiorum contra Turcas). In eadem sessione die 5 m. Iul. a. 1499 habita deliberabatur etiam de statu religionis in Bohemia, de quibus haec invenimus: De hereticis Pragensibus. Cum fel. rec. Paulus papa II olim reprimere ac extirpare cupiens sectam hereticorum in civitate, diocesi et provincia Prag. ac passim per totum Boemie Regnum existentem, acrius in eos ac sui predecessores fecere interdictum innovasset Regemque Boemie titulo privasset, subito preter suam ipsius opinionem ac desiderium eo sevierunt heretici, ut multa loca Deo dicata invaserint, prophanarint ac solo pene equarint, rectoribus, pres- byteris ac sacrorum ministris partim miserabiliter necatis, partim turpiter expulsis. Quod animadvertens postea Sixtus PP. IIII lenius cum his agendum ratus, huiusmodi interdictum suspendere decrevit. Idem deinde Innocentius VIII, idem postremo et Alexander VI fecere. Quod ad salutem animarum mitigandamque rabiem hereticorum longe melius visum est. Multos nam inde penitentia ductos non modo ad catholicam veritatem revertisse, sed, que prius templa et sacella ferro ignique vastarent, ea denuo in pristinum statum restituisse ferunt. Novissime autem cum Wiadislaus Rex Hung. Boemieque, Decanus et capitulum ipsius metrop. ecclesie Pragensis premissa considerantes et repetentes Smo. Dno. nro. supplicarint, ut supradictum interdictum ad beneplacitum S. Stis. suspendere ac devotis oratoribus ipsius ecclesie Prag., donec ei de vero pastore provisum fuerit, administratorem in temporahbus et spiritualibus concedere dignaretur, quem predicti decanus et capitulum pro tempore duxerint eligendum cum potestate scilicet conferendi beneficia et consecrandi calices et corporalia ac benedicendi paramenta; ad hec publice in catholicis ecclesiis divina officia celebrare possint et presentibus hereticis, cum quidem sine periculo evitari nequeant, S. Stas., prout in supplicatione continetur, Rmis. D. Alexandrino et Senensi bullam ad tres annos fieri mandavit. Concessitque ad partem per breve quindecim tantum sacerdotibus auctoritatem absolvendi hereticos ad veritatem s. fidei redeuntes a quibuscumque casibus et ab irregularitate, si quam incidissent. Praeter has adnotationes, quarum modum ac rationem iam cognovimus, inveniuntur in primis eiusdem seriei voluminibus quaedam ad res Urbis spectantia. fol. 35. — 1499 Febr. 20. — Legit etiam Rmus. D. Capuanus cedulam camere pro curribus de civitate tollendis, eo quod destruunt vias et singulis annis circiter trium millium flor. damnum inferunt. Statutum fuit, ne deinceps ulli hominum liceat curribus uti, praeterquam Rmis. Dnis. Cardinalibus, sed pro quolibet uno tantum. Mandavit et S. D. N. Rmo. D. s. Georgii, ut a magistris viarum et architectis, quantum foret impensa ad dingendam viam a porta Castri ad palatium usque, intelligeret ac sibi postea referret. 1499 Mai 24. — adnotatio „de tollendis armis, que passim die noctuque feruntur per urbem». Proximi post hunc primum ex serie Vicecancellarii codices desunt; lacuna vero haud bene expleri potest regestis actorum consistorialium, quae in codice apographo summario Bibliothecae Barberinae vol. XXXVII. I. inveniuntur. Cum autem de his codicibus infra nobis dicendum erit, nunc sequentem archivi consistorialis tomum archetypum paucis describemus, qui acta aa. 1517—1523 continet. Codex chartaceus, corio coloris aenei ornato compactus; initio viginti folia non numerata inveniuntur, quorum sedecim index explet, quattuor vero vacua sunt relicta; sequuntur folia numerata, quorum ultimum est vacuum. fol. I inscr. «Rerum Consistoriali | um Leone Decimo | et Adriano VI | Pontificibus | Expedi | taru | m j Per me Iulium de Me | dicis S. Ro. E. Vicecancell.» In unaquaque voluminis pagina exscriptum invenies annum pontificatus ceterasque temporis designationes. Totum denique hoc protocollum uno modo et ratione confectum est unaque manu scriptum. Maxima ex parte «provisiones» inscribuntur, passim vero, initio sessionis, nonnunquam alia adnotantur. Codex incipit: fol. I. — 1517 Mart. 9. — Romae die Lunae nona Martii anno Dni. MDXVII Pont. Smi. in Christo pris. et dni. nri. Dni. Leonis Pape Decimi anno Quarto. Fuit primum consistorium, in quo cum noviter creatus fuerim Vicecancellarius per obitum Bo. Me. Rmi. Dni. Sixti de Ruere tit. S. Petri ad Vincula pbri. Cardlis S. Ro. E. Vicecancellarii interfui et expedita fuerunt infrascripta. ... fol. 183v. — 1521 Dec. 1. — Die Dominica prima mensis Decembris nocte sequenti (sic) hora septima noctis Smus. in Christo pater et dnus. dnus. nr. Dnus. Leo divina providentia pp. decimus, mortuus est febre tertiana dupli (sic) non sine suspitione veneni propinati a suis cubiculariis charissimis, quos sua Stas. extulerat, anno sui pontificatus nono MDXXI. fol. 184 de electione et coronatione Adriani PP. VI. fol. 185 sqq. adnotationes de sessionibus consistorii temporibus Adriani PP. VI a d. 30 m. Septembris a. 1521 usque ad ultimam (fol. 232) in hoc volumine adnotationem, quae sequitur: «Romae die Lunae XIIII mensis Septembris MDXXIII Smus. in Christo pater et dominus noster dominus Adrianus papa sextus mortuus febre et doloribus anno sui pontificatus secondo (sic!). Annos 1523—1531 proximum explet volumen chartaceum, ornato tegumento viridi praeditum; pulchris ornamentis circumdatam hanc inscriptionem in tegumento legimus: «Liber rerum Con | sistorialium Rmi. | D. Vicecancellarii | tempore Clemen | tis Pape VII ex | peditarum»; schedula dorso affixa signum exhibet: C supra 3036. Codex hic folia habet 221; in tribus primis non numeratis index invenitur; in 131 vero numeratis habemus acta consistorialia eadem manu relata, quae iam praecedentem scripsit codicem; sequuntur 25 folia alia manu expleta, 34 denique folia tertia manu scripta sunt; initio et in fine voluminis folia non numerantur; in uno eorum in capite codicis hanc notam invenimus, quae originem eius illustrat: «Liber cedularum consistorialium tempore Domini nostri domini Clementis septimi anno primo». — Prima est adnotatio de coronatione Clementis PP. VII 1523 Nov. 26, die Iovis, quam iam sequitur commemoratio de eius electione. Fol. 34b et 128 invenimus adnotationes nomine subscripto M. Cardinalis Caesarini munitas. 1531 Oct. 25 ultima referuntur in hoc codice acta. Ceterum addendum est in ea codicis parte, quae manu altera et tertia scripta est, rationes «reddituum et taxarum Ecclesiarum» neglectas esse. Post haec iterum desunt acta quinque annorum (1531 —1535), proximum vero volumen acta consistorialia continet aa. 1535—1546. Codex chartaceus, corio viridi ornate compactus; in tegumento inscriptum est: «Alexandri S. | Laurentii in | Damaso Diaconi | Cardinalis de Far | nesio nuncupati S. | R. E. Vicecancellarii | Liber rerum Consi | storialium tempore | Pauli Pape III expe | ditarum»; infra quam inscriptionem exstat insigne gentis Farnese; schedula dorso affixa numerum fert: C supra 3045. Codex hic folia habet 320, quorum 292 numerata sunt, tribus manibus est scriptus, prima similis est illi, quae initio libri praecedentis acta referebat. Folium I, ubi titulus invenitur: «Liber Cedularum Consistorialium» etc. sequuntur adnotationes ex sessionibus relatae a 1535 Aug. 20 («fuit consistorium in aedibus S. Marci...») usque ad ultimam, 1546 Aug. 27 inscriptam: «Eodem (Cardli. Sfondrato) referente (Stas. sua) Providit ecclesiae Lacedaemonensi in partibus infidelium tunc per obitum bonae memorie Nicolai Broliński vacanti...» etc. Simili tegumento compactus et manu tertia tomi praecedentis scriptus proximus codex acta consistorialia exhibet aa. 1546—1549. Folia continet 140, textus inveniuntur in 104 numeratis; eandem quoque, ac praecedens volumen, habet inscriptionem. Exemplar eiusdem codicis inter apographa Bibliothecae Barberinae invenitur. Qui nunc sequitur codex acta annorum 1549 — 1555 continet temporibus Alexandri Cardinalis Farnese Vicecancellarii relata. Tribus manibus scriptus, foliis constat 308, quarum 283 numerata et adnotationibus expleta sunt. Ultima in hoc codice adnotatio est ex sessione 1555 Dec. 20 die habita. Lacunam aa. 1556—1559 in serie librorum archetyporum explet exemplar descriptum in Bibliotheca Barberina asservatum. Ex temporibus Pii PP. IV tomum habemus archetypum ad aa. 1559—1564, cum Alexander Cardinalis Farnese Vicecancellarii munere fungeretur. Qui codex corio fusco ornatissimo compactus est, folia habet 187 expleta et numerata. fol. 1. — hanc adnotationem legimus: Romae apud S. Petrum in Palatio apostolico et Conclavi ad hoc de more confecto die Lunae 25 m. Decembris 1559 hora septima noctis vel circa fuit a Rmis. Dnis. S. R. E. cardinalibus electus et assumptus in summum Pontificem Rmus. Dnus. Iohannes Angelus tit. s. Priscae presbyter Cardinalis de Medicis nuncupatus, qui nuncupari voluit Pius PP. IIII etc. Ultima in hoc codice sessio consistorii scribitur d. 1564 Dec. 15 habita. Totum fere volumen hoc una eademque manu scriptum est, in fine vero voluminis aliae aliquot manus apparent. Proximi actorum consistorialiurn tomi certas iam notas habent, quibus ab iis, quos rettulimus nec non ab aliis sequentibus facile distingui possunt. Protocolla nempe sessionum meliore ratione dispositioneque inscripta sunt, non raro quoque nominibus subscriptis Cardinalium Vicecancellariorum munita. Quod saepissime accidit in libris, qui Alexandro Farnese Vicecancellario conficiebantur et praesertim in eo, qui protocoDa aa. 1565—1572 continet. Codex est membranaceus, formae in folio, tegumento ex tenuissima pagina membranacea confecto praeditus; in tegumento inscr. «Pius IIII et Pius V;» in dorso schedula signum exhibet C supra 3059; foliis expletis numeratisque constat 108. Unicuique adnotationi cuiusvis protocolli suus datus est locus, supra posito nomine eius, ad cuius relationem negotium perfectum est, distinctus, ex. gr. «Referente Rmo. Morono...» «Eodem Referente...« «Me Referente...» etc. Codex hic variis manibus scriptus est; praeter alias notari debent duae, quarum una a fol. 19 usque ad 81, altera vero a fol 81b usque ad codicis finem protocolla inseruit. Ab initio codicis usque ad fol. 9b sub unoquoque protocoilo nomen Cardinalis Farnese «A. Vicecancellarius" invenies; postea vero celeberrimus ille vir nomen suum iam non apponebat. Rome apud Sanctum Petrum Die VI Ianuarii 1565. Smus. D. N. fecit verbum cum Dnis. Rmis., qui simul coram Sua Beatitudine congregati erant propter Solemnitates Coronationis sue, ut moris est, de matrimonio contrahendo inter Comitem Annibalem de Altemps ipsius ex Sorore nepotem et Dnam. Hortensiam Sororem Rmi. Cardlis. Borromei, qui prefatus Comes... etc. tol. 8. in margine alia manu adscribitur: Cassum, quia in cedula Smi. D. N. manu subscripta non reperitur haec reservatio et quia idem Smus. per suum motu proprium, cuius copia retinetur, hanc reservationem cassavit. subscripsit Franciscus Cardinalis de Gambara. fol. 106b : «Die Iovis prima mensis Maij MDLXXII Romae apud Sanctum Petrum hora circiter vigesima Pius PP. V ab hac luce migravit». Sequuntur septem protocolla ex sessionibus consistorii sede vacante habitis, quibus omissis hanc ultimam huius voluminis adnotationem legimus : Die Lune apud Stum. Petrum fuit solenniter cantata Missa de Spiritu sancto et post eadem die 12 Maij 1572 processionaliter euntes Rmi. Dni. ad conclave, et nonnulli ex Rmis. Dnis. manserunt ibi, nonnulli vero iverunt domum ad prandium, et vespere omnes reversi sunt et conclave fuit clausum. Volumen sequens eiusdem ac praecedens formae eodemque modo dispositum, membranaceum, folia habet 199 numerata et completa unaque manu scripta; tegumento vero ex folio membranaceo confecto tenuissimo compactum est. In quo tegumento legitur: «Gregorius XIII», et in schedula, quae dorso affixa est: C supra 3063. fol. 1. — Romae apud Sanctum Petrum in Conclavi die Martis XIII Maij MDLXXII assumptus ad pontificatum Rmus. D. Vgo S. R. E. Cardlis. Boncompagnus nuncupatus hora circiter vigesima prima et fuit nominatus Gregorius decimus tertius. fol. 198b — Romae, apud Stum. Petrum, die Lune 8 Aprilis 1585, fuit Consistorium, in quo Sanctissimus Dominus Noster Admonuit Rmos. Dnos., ut his diebus sanctis incumbant orationibus, ieiunijs et eleemosinis et curent, ut eorum familiae idem faciant et confiteantur eorum peccata et sacram Eucharistiam suscipiant. Volumen sequens acta consistorialia continet aa. 1585—1590, Sixti PP. V Pontificis Maximi temporibus relata. Codex membranaceus, formae in folio, simili atque praecedentes dispositus modo, schedulam dorso affixam habet, signo C supra 3069 signatam; paginis numeratis 200 constat et tegumento membranaceo praeditus est, in quo inscriptum est: SIXTVS V; duabus manibus scriptus, quarum prima (ab initio codicis usque ad pag. 176) in praecedenti codice ultimas exaravit adnotationes. Protocollo sessionis 1589 Nov. 28 habitae absoluto haec leguntur: Quae subsequuntur Consistoria, a me Martino Capelletto, pro Rmo. Dno. meo Cardle. Montalto Vicecanceliario conscripta fuerunt, et mea subscriptione firmata. At, quod iam nobis constat, neque M. Capellettus, neque quisquam alius secretarius vel clericus manu sua protocolla his libris inserebat, sed illa solum inscribi curabat, quorum vero auctoritatem nomine subscripto nonnunquam confirmabat. fol. 185. — Sua Beatitudo dixit advenisse Lucemburgium ducem Pinay, eumque a Ste. S. admissum esse, quod de Henrici asserti Navarre Regis conversione agatur, eiusque rei causa legatus veniret, id Rmis. DD. notum esse velle, ut respondere iis poterint, qui aliter fortasse eam rem interpretarentur, et se quidem omnia magna cum deliberatione acturum, verumtamen omnes esse audiendos, optandumque, ut quae se Anglie Regina vocat et Saxonie assertus Dux et Turca ipse idem petant, id si contingeret, se eos et benigne audire et qua decet charitate complecti paratum. Eiusdem generis adnotationes allocutionum Pontificis in hac actorum consistorialium parte saepius quam in aliis inveniuntur. Ultimum in hoc codice protocollum est de die 13 m. Augusti a. 1590 nomine subscripto Capelletti munitum. Subsequitur: «Romae in monte Quirinali die Lunae 27 Augusti 1590, Sixtus V Pontifex Maximus cum febri aliquot dies leviter laborasset, subito ingravescente morbo hora fere 24 ex hac vita migravit, quem Deus Opt. propter merita passionis unigeniti eius filii in coelum inter sanctos suos recipere dignetur. Amen. Tomus proximus, praecedentibus similis, foliis constat numeratis 87 membranaceis, tegumento membranaceo tenui compactus, stemmate Cardinalis Montalto Vicecancellarii insignito, una manu scriptus est; in dorso affixam habet schedulam cum signo C supra 3069; acta continet aa. 1590 —1597. In primo non numerato folio legimus: «Acta sacri Consistorii sub Rmo. D. Cardinale Mont | alto Vicecancellario a Martino Capelletto I Script. rer. polon. t. XV. 15 conscripta»; in altera huius folii pagina scriptum est: «Pontificatus | Ufbani VII | Gregorii XIIII | Innocentii VIIII | et Clementis VIII pars prima». Prima in hoc codice relata est sessio 1590 Aug. 28 habita. fol. 2b — Urbanus VII antequam coronationis insignia suscepisset, cum duodecim tantum dies in Pontificatu vixisset, maximo sui desiderio relicto obiit. M. Capellettus. In fine codicis habemus protocollum sessionis 1597 Dec. 22 actae, quo absoluto legimus: fol. 87b — Ego Martinus Capellettus Rmi. Dni. mei Cardlis. Montalti S. R. E. Vicecancellarii in hac parte a secretis, Acta Sacri Consistorii suprascripta ex notis eiusdem Rmi. Dni. mei vel alterius Cardinalis ipso absente fideliter collegi; errata per incuriam scribentis, quae ego agnovi, correxi, et in fidem mea manu hic et singulatim omnibus consistoriis subscripsi. Ita est M. Capellettus. Duo iam nobis restant in hac serie volumina, quorum primum alteram partem pontificatus Clementis PP. VIII continet inde ab a. 1598 usque ad a. 1605. Codex est membranaceus, tegumento membranaceo tenui compactus, stemmate Cardinalis Montalto ornatus; foliis constat numeratis 107. In primo folio non numerato scriptum est: «Acta sacri Consistorii sub Rmo. D. Cardinale | Montalto Vicecancellario a Martino Capel | letto conscripta» ; in altera eiusdem folii pagina: «Pontificatus | Clementis VIII pars altera | et Leonis XI». In fine uniuscuiusque protocolli M. Capellettus nomen suum subscripsit. fol. 107b adnotatio de electione morteque Leonis PP. XI (1605, Apr. I et Apr. 27), deinde «Ego M. Capellettus subscripsi omnibus consistoriis ut supra in fidem manu propria»; in fine vero huius paginae adnotatio de morte Clementis PP. VIII, a. 1605 Mart. 3. Ultimum denique in hac actorum consistorialium Cardinalis Vicecancellarii serie, quod inspeximus, volumen est codex membranaceus, tegumento simili ac praecedentes compactus, paginas habet numeratas 378 et 2 folia non numerata, in dorso schedula est cum vetere signo C supra 3081, eodemque modo ac alii dispositus est. Annos continet 1605—1621; unumquodque protocollum nomine subscripto M. Capelletti munitum est. In fine codicis legimus adnotationem de morte Pauli PP. V, 1621 Mai 28, quam idem Capellettus manu sua subscripsit. Omissis iam actorum consistorialium libris archetypis, adiciamus nonnulla de exemplaribus descriptis nec non de adnotationum certa quadam ratione excerptarum collectionibus, quae tam in archivo consistoriali, quam in aliis bibliothecis Romanis asservantur. Supra enim iam ostendimus has collectiones ad specialem quorundam magistratuum usum ex actis archetypis saepenumero conscriptas fuisse, qua ex causa multas hodie eiusmodi collectiones in bibliothecis Romanis inveniri posse inter omnes constat. Sed priusquam eas recensuerimus, dicendum est nobis de duobus Archivi Consistorialis codicibus apographis, quorum primus inscriptus est: «Tomus I. Rerum consistorialium Quatuor libros complectens». «Liber primus Rerum consistorialium a die 6 Iunii 1498 usque ad diem 9 Decembris 1569, nempe haec sunt excerpta notabiliora ex actis consistorialibus». In hoc volumine praeter adnotationes solitas de «provisionibus dioecesibus», cassationibus, aliis, multa invenimus, quae res gestas saec. XVI summopere illustrant. Ex quibus ex. gr. referam: A. 1520 Mai 21, 23, 25, Iun. 1 deliberatur de bulla adversus Martinum Lutherum edenda. 1520 Iun. 3. — de oboedientia nomine Regis Scotorum praestanda. «Rmus. Dnus. Paris de Grassis Eppus. Pisauriensis Ceremoniarum magister de mandato Smi. Dni. Nri. Proposuit tria pro praestanda obedientia Ducis Albaniae tutorio nomine Iacobi Regis Scotorum, qui venit ad Urbem, ut nomine ipsius Regis obedientiam praestaret...» 1521 Ian. 10. — de titulis Romanorum Imperatori et regibus Angliae et Galliae dandis (num confirmandus sit «Regis Christianissimi» titulus); pontifici placuit litteras de hac re cardinalibus mittere. 1521 Oct. 11. — Regi Angliae titulus datur «Defensoris fidei». 1523 Mai 26. — de ducatu Urbinati Francisco Mariae duci reddendo. 1524 Febr. 24. — Smus. Dnus. N. (Clemens PP. VII) proposuit reformacionem Curiae. 1524 Dec. 14. — Rmus. Dnus. Cardlis. Cibo legit litteras Rmi. Dni. Cardlis. Campeggi legati Germaniae sub datum (!) Viennae 9 Novembris, quibus continebat se vocatum esse a Sermo. Rege Ungariae propter tria magnae importantiae illi Regno seque quam primum ad Ungariam transiturum: (10) pro firmanda tregua inter Regem Poloniae et Magnum Magistrum Prusiae; 20 ad stabiliendum regimen illius regni ct componendas seditiones, quae maxime inter Magnates illius Regni vigent; 30 pro negotio Boemico, pro quo componendo ostendit se bonam spem habere...» Nomine Regis iubilaeum petit Regno Ungariae dari, simile illi, quod Alexander PP. VI. constituit; decretum est iubilaeum illud dandum esse. 1534 Martii 23. — divortium inter Henricum VIII regem Angliae eiusque uxorem decretum est. «Liber secundus Rerum consistorialium a die 2 Mai 1518 ad diem 23 Martii 1585». Continet excerpta ex actis simili modo confecta ac in primo libro. «Liber tertius rerum consistorialium a die 3 Ian. 1563 usque ad diem 1 Novembr. 1565». pag. 232. — 1564 Iul. 17. — de seditione Budae inter Turcas orta. Pontifex statum totius Europae exponit dicitque inter alia: «Bellum inter Regem Poloniae ac Moscovitam esse magnum magnique ponderis». pag. 246. — 1564 Oct. 6. «Pridie Nonas Octobris fuit consistorium ad D. Petri, in eo Pontifex dixit se crebrius posthac et consistoria et signaturas habiturum; nam proximis mensibus rarius habuisse, ne in magnis caloribus cardinales defatigarentur. Multa sibi cum cardinalibus esse communicanda, partim bona, partim mala. Ita enim natura comparatum esse, ut dulcia cum amaris misceantur...» Eodem tempore, cum de matrimonio inter Regem Transsilvaniae (Ioannem Sigismundum) cum filia Romanorum Imperatoris Ferdinandi tractaretur, nonnulla oppida, quae sub dicione erant Imperatoris, capta esse, hortatur Pontifex ideo cardinales, ut deliberarent, quomodo Ferdinando adiuvandum esset, deploratque et conqueritur de discordia inter principes Christianos. De victoria navali Hispanorum et gestis ducis Hispanorum Garciae, de adventu ducis Mantuani sollemnique eius receptione. «Dixit Regem Poloniae, cuius Regnum magis perturbatum sit, quam Regnum Galliae, Concilium Tridentinum accepisse eumque ipsum, nuntio auctore, fuisse, ut librum concilii exhiberet et executionem peteret in Dieta publica. Quod cum Nuntius aptissima oratione fecisset, Regem in dieta librum ac concilium accepisse, cum Principes sectarii adessent, qui Nuncio gratulati domum usque deducere eum volebant; magnam sane laetitiam sese cepisse ex hac re, quam profecto non expectabat. Regem Galliae hoc idem facere atque Regis exemplum sequi debere, huius, qui fortasse plus negocii ac minus virium habet in suo regno». Principes Italiae quoque hortatur Pontifex, ut decreta Concilii Tridentini recipiant. «A Cardinale Gonzaga lectae fuerunt litterae Regis Poloniae, qui Summum Pontificem de hac re certiorem facit edictumque valde pium, in quo [Rex Poloniae] iubet omnibus haereticis peregrinis atque advenis, ut e Regno suo excedant, quorum exemplum hic apponere libuit». Sequitur edictum Sigismundi Augusti Regis a. 1564 Aug. 7 in conventu Varsaviensi [ ? ? Parczoviensi] latum. (cf. Zakrzewski, Powstanie i wzrost reformacyi w Polsce pag. 271 adn. 42). «Pontifex tunc dixit Regem Poloniae ad arma venire non dubitasse, quamquam in magno periculo versetur, omniaque mala, quae suum Regnum afflixere, ad eam unam causam conferre, quod non integra et inviolata Religio fuerit conservata, se itaque sperare caeteros Principes idem esse facturos et tam pium, tam excellens exemplum sequuturos». pag. 263 sqq. — 1565 Ian. 6. (VIII Id. Ian.) De matrimonio sacerdotum Ferdinandi Romanorum Imperatoris postulata Pontifex collegio Cardinalium «ad deliberandum» subicit. Alter ex illis Archivi Consistorialis codicibus hunc habet tituium: «Acta Consistorialia ab anno 1534 ad 49». In dorso: «t. II». et schedula agglutinata cum vetere Archivi signo: C supra 3347. pag. I. «Anno 1534 usque ad 1549 | Acta | Consistorialia diuersa».— Sequitur index ordine litterarum dispositus, in paginis 52 non numeratis scriptus; quo absoluto incipiunt acta consistorialia in foliis 220 scripta. fol. I. — 1534 Octobris. — Romae die 13 Octobris 1534 Rmus. in Christo D. Alexander Eppus. Ostiensis de Farnesio nuncupatus fuit assumptus ad summi Pontificatus Apicem in conclavi ab omnibus Rmis. Dnis. Cardinalibus ibidem existentibus et vocatus fuit Paulus III. Romae die Sabbati 17 Octobris 1534. — Pontifex pro electione gratias agit cardinalibus iubetque «ad optionem Cardinalatus Dominum Senensem». Contra quod appellat «ad papam melius , informatum ,D. de Turnone» nomine Cardlis. Auxitani. Papa appellationem accipit, . 1534 Oct. 24. — «Orae maritimae Tunisis in manibus predonum». 1534 Nov. 3. — coronatio Pauli PP. III. 1534 Nov. 13. — de decimis a Carolo V. Roman. Imperatore in regnis eius ad bellum contra Turcas percipiendis. — 1534 Dec. 11. Lecta fuit bulla de eisdem decimis Imperatori concessis contra praedones Turcicos. 1534 Dec. 18. — creatio cardinalium nepotum: Alexandri Farnese «tit. S. Angeli sine preiudicio Rmi. Salzburgensis» et Guidonis Ascanii Sforza tit. S. Viti. — «Ad supplicationem Imperatoris Smus. Dnus. Noster erexit in civitatem locum de Gualtimala in provincia sub eadem nuncupatione in partibus Indiarum ibique constituit ecclesiam cathedralem sub invocatione illius Sancti, de quo eidem Caesari videbitur, cui ecclesiae ad illius presentationem providit de persona Francisci Marochini». 1535 Ian. 15. — Decretum pro celebratione Concilii. 1535 Ian. 29. — Concessae decime due pro Rege Galliae contra Barbarossam... exemptis tamen beneficiis Cardinalium —Febr. 17. bulla de eodem. 1535 Martii 3. — Oratio pape circa morum reformationem. 1535 Martii ultima. — Pontifex annuntiat cladem a Turcis in bello contra Persas acceptam ibique viginti millia hominum caesa esse. Interrogat cardinales, bonumne sit nuntios ac legatos ad principes Christianos . mitti, qui illos ad communem contra Turcas expeditionem hortarentur. 1535 Apr. 12. — «Smus. nulla renunciavit de rebus Turcarum, deinde indixit supplicationes et sacras Ceremonias in templo D. Iohannis de Laterano». 1535 Apr. 14. — Conclusum est duas sessiones consistorii singulis mensibus faciendas esse easque tres horas duraturas. Pontifex «renunciavit postremo, quod cogitaverat in Civitatem Veterem (Civitavecchia) accedere, ut classem, quae in Turcas parata erat, signo crucis muniret». 1535 Apr. 29. — Papa ex Civitavecchia (mss: Urbs vetus (!) = Orvieto) reversus cardinales edocet, classem esse 200 navium, inter quas 80 triremes et 120 naves ex Calabria et Lusitania. 1535 Mai 20. — Nuncii mittuntur ad Imperatorem et Regem Galliae. Imperatorem brevi in Italiam venturum esse. 1535 Iun. 14. - Smus. renunciavit Caesarem die ultima praeteriti mensis classem conscendisse, ut in Africam veheretur, quare dignum duxit indicere supplicationes pro felici successu. 1535 Iul. 9. — Bulla reformationis morum non est publicanda. In sessionibus 1536 Apr. 24, Mai 15, Mai 29 deliberatum est de concilio generali convocando; Ian. 2 constituta est convocatio concilii in diem 23 m. Mai a. 1537 Mantuae. 1537 Febr. 7. — Legatus Angliae creatur Cardinahs Polus. 1537 Apr. 18. — Revocatio concilii, alia. 1537 Sept. 19. — Foedus Papae, Imperatoris et Venetorum contra Turcas. 1538 Oct. 25. — de victoria Valachorum et discessu Turcarum ex Moldavia. Praeter hos duos codices multa alia inveniuntur in Archivo Consistoriali exemplaria, maxima ex parte saec. XVII descripta, de quibus nonnulla quidem in nostris adnotationibus inveniri poterint, quae vero ad accuratam eorum descriptionem nullo modo sufficerent. Relicto ideo iam Archivo Consistoriali enumeranda sunt nobis volumina, quae acta consistorialia omnis generis et aetatis continent, in bibliothecis Barberina et Corsiniana asservata. Codices Bibliothecae Barberinae: XXXVII. 1. — Acta Consistorialia ab anno 1492 ad, a. 1579. fol. saec. XVII. XXXVI. 7. — Memorabilia rerum Consistorialium ab Alexandro PP. VI. usque ad nostra tempora (aa. 1493—1564). fol. saec. XVI. f. 117. XXVI. 6. — Decreta Consistorialia notabiliora ab anno 1498—1620. fol. saec. XVII. XXXVI. 10. — Acta Consistorialia a die VI Iunii 1498 ad 5 Iul. 1499, item a die 8 Novembr. 1504 ad 7 Mai 1505. fol. saec. XVII. f. 82. XXXVI. 12. — Rerum Consistorialium Leone X et Adriano VI Pontificibus Maximis expeditarum a die 9 Mart. 1517 usque ad 17 Iui. 1525 per me Iulium de Medicis S. R. E. Vicecancellarium. fol. saec. XVII. f. 204. XXXVI. 2. — Liber rerum Consistorialium Rmi. Dni. Vicecancellarii tempore Clementis VII Pontificis Maximi expeditarum 1523 usque ad 25 Octobr. 1531. fol. saec. XVII. XXXVI. 1. — Liber rerum Consistorialium Revmi. Dni. Vicecancellarii ab anno V Clementis VII ad annum III Pauli III Romanorum Pontificum expeditarum. 1527 Dec. — 1537 Ian. fol. saec. XVII. f. 256. XXXVI. 13. — Liber cedularum consistorialium tempore Smi. Dni. Nri. Pauli III Pontificis Maximi, Rmo. Dno. Alexandro Cardli. Farnesio Vicecancellario ab a. 1535 (ad a. 1546). fol. saec. XVII. XXXVI. 14. — Alexandri S. Laurentii in Damaso Diaconi Cardlis. de Farnesio nuncupati S. R. E. Vicecancellarii Liber rerum Consistorialium tempore Pauli PP. III expeditarum ab VIII Nov. 1546 usque ad 14 Iunii 1549. fol. saec. XVII. f. 104. XXXVI. 15. — Alexandri S. Laurentii etc. Liber rerum Consistorialium a m. Mai 1549 usque ad 1556. fol. saec. XVII. f. 291. XXXIII 195. — Acta Consistorialia anni 1554. fol. saec. XVI. XXXVL 9. — Liber Alexandri S. Laurentii etc. Rerum Consistorialium ab anno 1556 usque ad 9 Aug. 1559. fol. saec. XVII. f. 163. XXXVI. 16. — Acta Consistorialia Pii IV a die suae creationis 25 Decembris 1559 ad diem 15 Decembris 1564. fol. saec. XVII. f. 211. XXXVI. 19. — [Acta] Consistorialia Pii IV Pont. Max. scripta per Card. de Gambara. fol. saec. XVII. XXXVI. 4. — Acta Sacri Consistorii sub Pio IV Pont. Max. a die 1 Ianuarii usque ad diem 7 Novembr. 1565 incl. scripta per bone mem. Cardlem. de Gambara. fol. saec. XVII. f. 292. L. 141. — «Alcuni alti Consistoriali del 1565 a 1566». fol. saec. XVII. XXXVI. 20. — Acta Consistorialia sub Pio IV, Pio V, Gregorio XIII, Sixto V, Gregorio XIV, Innocentio IX, et Clemente VIII. (1565. Ian 6 — 1599 Febr. 17). XXXVI. 18. — Acta Consistorialia Pii IV et Pii V a die VI Ian. 1565 ad 12 Mai 1571. fol. saec. XVII. f. 171. XXXVI. 5. — Acta Consistorialia ab anno 1570 ad a. 1599 auctore Iulio Antonio Sanctorio Cardli. Sanctae Severinae sub Pio V, Gregorio XIII, Sixto V, Gregorio XIV, Innocentio IX et Clemente VIII. fol. saec. XVII. XXXVI. 17. — Acta Consistorialia a die 13 Mai 1572 usque ad 9 Ian. 1579 tempore Gregorii XIII. fol. saec. XVII. f. 162. XXXVI. 63. — Acta Consistorialia a die 16 Ianuarii 1579 ad diem 27 Apr. 1605 sub Romanis Pontificibus Gregorio XIII Sixto V. Urbano VII, Gregorio XIV, Innocentio IX, Clemente VIII. fol. saec. XVII. XXXVI. 60. — Acta Consistorialia sub Romanis Pontificibus Paulo V et Gregorio XV (a die 15 Mai 1605 ad diem 7 Iul. 1623). fol. saec. XVII. XXXVII. 2. — Acta Consistorialia sub Urbano VIII Pont. Max. a die 27 Septembr. 1623 ad diem 13 Iul. 1644. fol. saec. XVIL XXXVI. 3. — Acta Consistorialia sub Urbano VIII Pont. Max. a die 28 Febr. 1628 usque ad 15 Decembr. 1642. fol. saec. XVII. XXXVI. 21. — Memorialia Secreti Consistorii ab anno 1638 ad annum 1641 Urbano VIII Pontifice. fol. saec. XVII. XXXVI. 22. — Memorialia Secreti Consistorii sub Urbano VIII anni 1642. fol. saec. XVII. Plurima alia inveniuntur in hac celeberrima bibliotheca actorum consistorialium saec. XVII volumina, quae hic referre praetermisimus, cum et haec, quae protulimus, exempli gratia tantum enumeranda putaverimus. Codices Bibliothecae Corsinianae («R. Accademia dei Lincei»). Mss. 40. G. 12. — «Decreta Consistorialia coram Alexandro Papa VI. Anno Dni. MIID. die sexta Iunii usque ad annum MDCLIV coram Urbano Papa VIII die XIII mensis Iulii. Pars prima». Collectio haec aliis omnino dissimilis est, Non inveniuntur enim hic provisiones aut praeconisationes, sed re vera decreta Pontificum in consistoriis statuta. fol. saec. XVIII. f. 537. Mss. 40. G. 13. — Acta consistorialia. 1559 Ian. 28 - 1565 Dec. II. ex serie Camerarii. incip. «Vetus Sacri Collegii mos fuit...» eadem manu. Mss. 40. G. 14. — «Acta consistorialia Antonii Card. Caraphae descripta ab initio sui Cardinalatus sub Pio V usque ad an. MDLXXIV sub Gregorio XIII.» eadem manu. fol. 129. Mss. 40. G. 15. — «Memorabilia rerum consistorialium ab Alexandro PP. VI usque ad nostra tempora id est usque ad an. 1569» incip. «Ex libro relationum Consistorii a principio Pontificatus fel. rec. Alexandri PP. VI usque in diem XXVII Martii 1494». Acta haec ex variis codicibus compilata sunt. eadem saec. XVIII manu. fol. 309. Mss. 40. G. 16. — «Consistorialia PP. Pii V». 1565 Dec. 20 — 1568 Febr. 27. fol. 152. eadem manu. Mss. 40. G. 17. — «Acta consistorialia Pii V, Gregorii XIII, Sixti V, Gregorii XIV, Innocentii IX, Clementis VIII Summorum Pontificum 1570—1595. A Iulio Sanctorio Cardli. S. Severinae descripta». eadem manu, fol. 249. cf. BBarberina XXXVI. 5. Mss. 40. G. 18. — Acta consistorialia. 1572 Dec. 17 — 1583 Ian. 31. fol. 488. Mss. 40. G. 19. — Acta consistorialia. 1583 Decembr. 7 — 1591 Dec. 9. fol. 195. Mss. 40. G. 20. — «Consistorialia PP. Gregorii XIV». 1590 Dec. 19 — 1599 Dec. 15. fol. 298. Mss. 40. G. 21. — Acta consistorialia. 1592 Febr. 14 — 1628 Febr. 21. fol. 265. Mss. 40. G. 22. — «Consistorialia PP. Clementis VIII gesta per D. Martinum Cappellettum . ..» 1600 Ian. 7 — 1605 Apr. 27. fol. 235. Mss. 40 G. 23. — Acta consistorialia. 1628 Febr. 28 — 1642 Dec. 15. Mss. 40. G. 24. — Acta consistorialia. 1643 Ian. 12 — 1654 Dec. 7. fol. 490. Mss. 40. G. 25. — Acta consistorialia. 1655 Apr. 21 — 1667 Ian. 2. fol. 536. Mss. 40. G. 26. — Acta consistorialia. 1667 Iun. 20 — 1673 Iun. 12. fol. 295. Praeter hos codices inveniuntur etiam in catalogo eiusdem bibliothecae sub littera C(onsistorium): Mss. 33. B. 16. — Acta varia anni 1517. Mss. 35. B. 12. — alia ab anno 1517 ad 1634. Mss. 38. E. 16. — Acta Consistorialia ab anno 1563 ad 1565 scripta a Card. de Gambara. Mss. 38. E. 15. — Et ab anno 1570 ad 1574 scripta a Gard. S. Severinae. Sunt etiam alii quattuor tomi, qui provisiones ecclesiarum cathedralium ordine litterarum inscriptas continent. Tota vero haec actorum consistorialium collectio Bibliothecae Corsinianae probabiliter initio pontificatus Clementis PP. XI confecta est. III. Praeter hos libros, quos summorum in consistorio magistratuum auctoritate confectos esse iam ostendimus, exstant tam in archivo consistoriali, quam in Barberina et Corsiniana nec non in aliis bibliothecis Romanis codices manu scripti, alia quadam ratione confecti, qui ad res consistorii negotiaque in eo tractata spectant iisque maximam afferunt lucem. Sunt haec volumina, quae memoriales libros actorum consistorii per Antonium Caraffa, Ioannem Franciscum de Gambara, Iulium Antonium Sanctorium, S. R. E. Cardinales, scriptos continent. Illi enim libri publica Cardinalium Camerarii et Vicecancellarii conficiebantur auctoritate, hi vero, quamquam etiam a Cardinalibus, muneribus iisdem olim exornatis, proveniebant, privatas potius eorum adnotationes continent. Neque propterea contemnendi sunt, quin etiam magni momenti habendi, quia nonnullas res, quae breviter ac compendiose in libris actorum consistorii commemorantur, luculenter enarrant. Saepe enim suffragia sententiasque Cardinalium, allocutiones Pontificum, narrationes de ceteris Consistorii negotiis uberius ibidem relatos habemus, quam in illis actorum consistorialium libris. Quo fit, ut nonnullae res actionesque melius perspici possunt hisce libris memorialibus perlectis, de quibus nobis quaedam proferre liceat. Primus est, quod ad temporis rationem attinet, liber Cardlis. Caraffae, qui sic i. d. inscriptus est: «Card. Caraffae Acta consistorialia 1561 —1594». Codex est apographus haud accurate descriptus; fuit antea ex libris Archivi Secreti Vaticani, cuius signum exstat in prima codicis pagina. Adnotationes in libro hoc relatae in duas partes dividi possunt: unam, quae aa. 1561 —1562 explet, alteram, quae acta aa. 1568—1594 continet; cum autem Antonius Caraffa a. 1568 S. R. E. Cardinalis creatus sit, haud probabile est eum prioris illius partis auctorem fuisse; alius quispiam procul dubio hunc librum inchoavit, quibus adnotationibus Caraffa suas adiunxit. Incipit: 1561 sexto Idus Octobris. — fol. 7. Nonis Decembris [1561 Dec. 5]. Confirmatum postea decretum est, a Paulo eius nomine tertio Pontifice factum, uti in concilio nemini absenti per alium suffragium ferre liceat; huius decreti confirmandi causam attulit abbas quidam Polonus, Script. rer. polon. t. XV, 16 qui procurator duodecim abbatum Tridentum ad concilium venerat seque pro illis omnibus ius habere ferendae sententiae volebat. fol.13. — Ante diem quintum Kal. Februarii Pius Pontifex senatu coacto Concilii rationem Tridentini institutam X Kal. Februarii Dei Ecclesiae et Patribus est gratulatus primaque in illa actione centum et tredecim patres interfuisse dixit, quibus initiis sperare se reliqua responsura foreque, ut trecenti Patres eodem non ita multo tempore convenirent. Venisse legatum Caesaris, brevi affuturam a Philippo Rege legationem, magna se enim in spe esse, Gallos episcopos una cum Regis Galliae legato, cuius Regni causa inprimis concilium haberetur, eodem profecturos; quo praeterea expectaret ab ultimis nationibus legationes. Nulla quidem in spe habere haereticorum principes, sed tamen eorum contumaciam concilio impedimento minime futuram. fol. 16. — Coactu senatu ad quintum decimum Aprilis Pontifex est locutus, qui status esset concilii Tridentini. Quam multi fere ex omnibus Reipublicae Christiane partibus eo convenissent, scire omnes; sperare se venturum eodem Regis Galliae legatum, Gallicos etiam episcopos et omnino ex Gallia... «In dies afferri meliores concilii actiones in gratiam Ferdinandi Caesaris, idque summa ratione in mensem Mai reiectas esse, eam autem rerum morum et tarditatem cupere Caesarem, quod confidat adducere posse adversarios, ut ad concilium veniant, quo, nisi mora interponatur, venturos non arbitretur. Intelligere quidem se capitali odio dissidere haereticos ab hac sancta sede neque praetermissuros esse occasionem, si detur, inferendae iniuriae, quare necesse esse comparare se ac munire tum Regum ac Principum catholicorum amicitiis, tum etiam pecunia, ut adsint, ubi opus sit, et ornamenta pacis et belli praesidia (et) studia Principum. Dedisse operam se, ut haberet, neque existimare alienos eorum animos; pecuniam modo curandam esse, non iam commissurum, ut pecuniae cogerentur imperandis tributis civitatibus ac provinciis nec imponendis maioribus oneribus, cum satis multis et magnis premantur; sed ineundum aliquam aliam rationem commodiorem. Quod vero ad eam rationem attinet, fore adiumenti opus in duabus iilis abbatiis, quibus privatus cessisset Innocentius Montius Cardinalis, quibus attribuendis alicui, aut collegio, aut hospitali Domui, aliqua pecunia conficeretur; cupidos quidem esse dixit eorum benefitiorum affines suos, verum se Reipublicae utilitatem suorum commodis anteferre. His a Pontiflce dictis, Patres omnes caput aperuerunt, quibus pontifex egit gratias... Praeterea multa in codice hoc inveniuntur de concilio Tridentino. Absolutis a. 1562 adnotationibus habemus relatas res Consistorii ex a. 1568, quo anno et mense Aprili Antonius Caraffa Cardinalis creatus est. fol. 47b — Feria tertia Kal. Iunii [1568 Iun. 1]. Deinde causam reddidit [Pontifex] cur Innocentius Card. de Monte in Adriana custodia detineretur. fol. 61. — Tertio Kal. Martii [1570 Febr. 27]. Fuit consistorium. a quo ob adversam meam valetudinem abfui. Peractum, ut audivi, de auxiliis, quae Veneti implorabant ob classem, quam Turcarum dominum adversus Cipri regnum parare affirmabant. Pontifex vero, ne Venetis et Reipublicae Christianae deesse videretur, ne in is discrimen tot illius Regni ecclesiae ac populus ille Christianus venirent, centum millia aureorum concedenda uno omnium Patrum consensu decrevit, qui ex ecclesiarum Venetae ditionis redditibus cogerentur, non nomine decimarum, ne decimarum exactionem, quam sibi usurpare suo iure videntur Veneti, concederet, sed per sedis apostolicae ministros hanc summam ipsis curarent. fol. 64. — Sexto die Maij in Senatu, cum ob Turcarum classem Veneti cogerentur ingentem etiam parare classem pro defensione Regni Cipri, Pontifex exposuit se pro paterna charitate deesse non posse, quin ipsis Venetis opem ferret eosque iuvaret, et ob eam causam se statuisse monstravit 24 triremes parare pro huiusmodi foedere cum ipsis inito, neque ex redditibus Ecclesiae hoc tempore haberet, unde pecuniam erogare posset. Maluit Card. Alexandrinum camerariatus officio cedere, quam populos gravare novis tributis aut huic necessitati Reipublicae Christianae deesse, quod officium cardinali Cornelio per 70 millia aureorum fuit venditum accedente hac conditione, ut camera apost. omni tempore eum indemnem conservare debeat a cuiusvis praetensionibus, praesertim Vitelliorum, quam eidem cessionem hilari ac prompto animo Card. Alexandrinus fecit, qui a Pontifice ipso et a toto senatu mirifice fuit laudatus. fol. 64b — XVI Kal. Iunii 1570 [Mai 17]. — Pontifex sedecim cardinales renuntiavit... Iulium Antonium Sanctorium Casertanum archiepiscopum s. Severinae amicissimum meum, charissimum Alphonso CarafTae Card. Neapolitano et Pontifici ipsi plures ante annos cognitum... cum vir plane sit, praeter vitae Religionem, maxima legum, sacrorum canonum et omnis eruditionis varietate ornatissimus ac divini cultus zelantissimus et haereticorum maximus insectator, cuius gratia privatas subiit inimicitias. fol. 69, 70. — III Non. Aug. [1570 Aug. 3]. — Pontifex longam habuit orationem, calamitates horum temporum deplorans... Iam videmus hunc Turcarum Leonem propemodum nobis imminere; insula enim Cipri magna classe obsidetur, Nicosia illius insulae amplissima civitas infinito fere peditum exercitu oppugnatur. Adeo, ut magnopere dolebat de augustiis aeris alieni aliorumque onerum, quibus premitur apostolica Sedes, ut non commode, uti par est, possit aliquo modo huiusmodi calamitates sublevare Venetosque Dominos iuvare. Verum dixit se magnopere sperare in misericordiam Dei, quod foedus initum omnino esset inter hos Principes et reliquos Christianos cum apostolica Sede. Idcirco monebat nos omnes primum ad divinum auxilium implorandum, deinde, ut excogitaremus aliquam iustam, non onerosam rationem colligendi pecunias... fol. 77. — De sessione i5ji Dec. 2 habita refert Cardinalis Caraffa, in qua deliberabatur de alienandis nonnullis bonis Ecclesiae, ut pecunia congereretur ad bellum contra Turcas, seque cum Pontifice assentiri scribit. fol. 78. — Feria secunda XVI Kal. Ianuarii [1571 Dec. 17]. — Fuit erectus novus mons faederis super augumento XX millium ducatorum vectigalis subsidii triennalis. fol. 78—79. — Kal. Mai 1572, post quadraginta et amplius dies doloris calculi S. D. N. Pius V viam universae carnis ingressus est anno aetatis suae 69, alii affirmabant 73; inventi sunt in vessica tres magni lapides; magno cum omnium dolore, opportuno enim tempore aliquid faciendi contra Turcum e medio sublatus est, cuius vigilantiam, probitatem et sanctitatem, zelum et reliquas virtutes in ore omnes habent; reliquit enim Ecclesiam multo meliore conditione, quam acceperat; reformavit clerum tam regularem, quam saecularem, magnis opibus patrimonium Ecclesiae amplificavit, principes obsequentes et devotos erga S. Sedem reddidit, res Christianorum contra infideles et haereticos e maxima animi deiectione in magnam spem erexit. Italiam denique penitus haeresibus et erroribus, si qui erant, purgavit. Nulli dubium esse debet in coelum profectum esse et sempiterna felicitate perfrui; et aerarium non exhaustum, ut solet fieri, sed plenum 150000 aureorum pro faedere reliquit. fol. 80. — Feria sexta, Mai 2, habita fuit generalis congregatio omnium Cardlium. Deinde consulit [decanus Collegii Card. Moronus] Patres, quod esset agendum super faedere. Dux enim Marcus Antonius Columna pecuniam pro militum stipendiis quaerebat, dom. Ioannes Austriacus discessum classis sollicitabat frequentissimis nuntiis. Fuit ab omnibus decretum magna cum alacritate, ut nihil praetermittatur, sed Cardles. in hoc negotio electi a Pontifice pergerent omnia, quae putavissent necessaria et ut procamerarius Card. Maffeus, Cornelius Camerarius aberat superiori anno Venetias, 100 millia aureos pro hoc negocio conficiendo e castro S. Angeli extraheret, ut nulla interponatur mora M. Antonio quam primum discedendi. fol. 81. — Omni diligentia curavimus, ut Marcum Antonium Columnam ducem dimisimus, ne unquam conici possit per nos progressum foederis stetisse. fol. 82—83 sqq. de subsidiis, quae ad Cardinales tempore conclavis [5oo ducat.] redundarent, deque ingressu conclavis Gregorii PP. XIII. Liber memorialis Ioannis Francisci Cardinalis de Gambara hunc habet titulum: «Acta S. Consistorii sub Pio IV Pontifice Maximo a die prima Ianuarii 1563 usque ad diem 7 Novembris anni 1565 inclusive scripta per bone memorie Cardinalem de Gambara«. Posteriore iam manu addita sunt: «A. 1563 pag. 1. — 1564 pag. 162. — 1565 pag. 454. — Ioannes Franciscus Gambara creatus fuit Cardinalis d. 26 Febr. 1551, obiit 8 Apr. 1577». — Sequuntur in n foliis index rerum et personarum et in 5 foliis index ecclesiarum, quibus hoc tempore provisum fuit. Codex habet 654 paginas; in dorso «Acta Consist.» — «Card. Gambara»— «C, 3372» — in tegumenti interiore pagina: «Ex Bibl. Carpinea 1753». — Exstat aliud etiam eiusdem libri Cardlis. Gambara exemplar in Archivo Consistoriali, quod vero excerpta tantummodo continet et compendiose acta in consistorio refert. Signatum est vetere signo «M» in dorso, et infra «C, 3058». pag. 8—16.— 1563 Ian. 6. — Adnotationes ex gravi sessione. Creatio trium Cardinalium in convivio facta. De cpnvocando concilio et de Ferdinando Romanorum Imperatore. pag. 33. — Pridie Id. Apriiis [1563 Apr. 12]. — Summus Pontifex dixit velle se pro festis Paschalibus dare Sacro Collegio aliquid boni nuntii; itaque scirent Patres se a Prorege Neapolitanorum certiorem factum, pro comperto habere classem Turcarum hoc anno non exituram, ac... litora nostra tuta esse, praeterquam a praedonibus, eos quamvis magna incommoda afferant, iustam tamen expeditionem facere non posse. Sequuntur adnotationes de condicione rerum mundi et de statu religionis. pag. 166 sqq. Decreta concilii Tridentini. pag. 337. — 1564 Iul. 28.— Allatur nuntius: classem Hispanam petere Africam. De seditione Turcarum Budae. pag. 337. [Pontifex] dixit... bellum inter Regem Poloniae et Moscovitam esse magnum magnique ponderis. (vide pag. 5 r). pag. 392. de receptione libri decretorum concilii Tridentini per Sigismundum Augustum Poloniae Regem. — pag. 394. Litterae eius leguntur, pag. 394 — 403 descriptae. (vide pag. 52). pag. 536. — [1565 Mai 18] XV Kal. Iunii. — Allocutio Pontificis de statu rerum in Europa deque bello inter «Regem Poloniae cum Moscovitis». Ceterum loquitur Pontifex de bello contra Turcos gerendo. pag. 540 legimus: Quare pace facta inter nostros Principes et duobus maximis Regibus affinitate iunctis, contendisse, ut inito inter Christianos foedere se mutuis praesidiis adversus communes hostes tutarentur, monuisse ut (ad) Regem Persarum et ad Baiazettum Nuncii mitterentur, ut communi consilio Turcarum vires atque Imperium turbaretur, mox Baiazetto a Persarum Rege prodito, ubi intellexit adeptam esse hanc hostis debilitandi facultatem, ut ad Moscoviam Nuncii mitterentur, ut ea ratione, erroribus de Religione remotis, eius opera uti possemus adversus Turcas et haereticos, quorum est acerrimus insectator. Regem autem Poloniae iis, qui mittebantur, transitum per suum Regnum dare noluisse, ita se rem infectam reliquisse. Praeterea conatum esse, ut foedus inter Imperatorem et Turcas impediretur, neque nos, si qua expeditio suscipienda sit, alia via commodius aut oportunius infestari posse, quam per Transiluaniam et Hungariam, quae Provincia referta est hominibus bellicosis, quique continuo adversus Turcas bellum gerunt. Huc accedunt Danubii commoditas atque oportunitas haud quaquam contemnenda. Verum Imperatorem parum firmum esse, nisi Christianorum Princi- pum auxiliis adiuvaretur, quocirca minime mirandum, si pacem quibusvis etiam iniquis conditionibus accipiat». Pontifex dicit omnia se facere, ut fieret congressus Reginae Galliae cum Rege Catholico; ducem Sabaudiae optavisse, ut oppidum Nicaea [Nizza] locus congrediendi esset utque Pontifex congressui adesset; fortasse oppidum Vercellorum eligendum esse; Imperatorem noluisse totius rei participem esse, ne haeretici suspicionem quandam inde capere possent, Regem Catholicum eandem excusationem afferre, «ne haeretici tumultuarent. Quam excusationem in Imperatore fortasse iustam, in Rege Catholico ridiculam videri, quod si ad colloquium ventum esset, non futuros fuisse fortasse tumultus Corsicae, neque Imperatorem cum Rege Turcarum foedus initurum, neque fortasse eorum classem in nostros fines venturam». Melitensem insulam in periculo a Turcis esse; de classe Sicula et de auxiliis mittendis. — De foedere cum dominio Venetorum contra Turcas faciendo, ad quod foedus Pontifex dixit se accedere velle. — pag. 567 sqq., 594, 619. — Anno 1565 inde a d. VI Id. Iunii usque ad d. VII Id. Septembris: de eodem bello Turcis inferendo, de Imperatore, de auxiliis. pag. 62 5. — Cardinalis Comensis optavit titulum S. Pancratii, quem dimiserat Cardlis. Varmiensis, qui quamvis absens optavit titulum S. Theodosii, quem prius obtinebat idem Comensis. pag. 630. de rebus Angliae et Scotiae. Libri memorialis Iulii Antonii Sanctorii Cardinalis tria habemus in Archivo consistoriali exemplaria, quorum duo totum quidem annorum ab a. 1570 usque ad a. 1595 explent spatium, sed nonnunquam corruptos exhibent textus, tertium vero acta annorum sex tantummodo continet ab a. 1570 usque ad 1576. Excerpta, quae nunc proponimus , ex exemplari signato in dorso: «Tom. XKXI. Ex bibl. Piorum 1753». signoque archivi secreti Vaticani munito confecta sunt. Quod volumen inscriptum est: «Acta Consistorialia Pii V, Gregorii XIII, Sixti V, Gregorii XIV, Innocentii IX, Clementis VIII, Summorum Pontificum ab anno MDLXX usque ad annum MDXCV a Iulio Antonio Sanctorio Cardinali Sanctae Severinae descripta». pag. 1 sqq. — 1570 Mai 17. Sedecim Cardinales creantur, inter quos: «Iulius Antonius Sanctorius S. Severinae, praelatus domesticus Smi. et officii S. Romanae et Universalis Inquisitionis consultor ordinarius etc» pag. 13 sqq. — 1570 Iun. 2. — ...Tum Smus. Noster proposuit necessitates ecclesiae Varmiensis, cuius administrator illustris vir Card. Varmiensis insteterat, quas ab haereticorum circumstantium et insidiantium infestationes sustinet, et quomodo D. Cardinalis ob residentiam in Curia inde abesse cogatur et ob aetatis grandevae gravitatem illuc redire non facile possit, et quod si vacaret (quod absit) in manus cuiusquam haeretici, pervenire posset non sine maximo illius ecclesiae et populorum exitio et pernicie. Propterea Vblem. eius fratrem, episcopum cardinalem, cogitasse de surrogando coadiutore et cum futura successione, qui illius ecclesiae gubernacula sustinere et adversus haereticorum impetus resistere et illorum falsa dogmata respuere valeret, et quamvis Stas. S. hactenus huiusmodi coadiutorias non concesserit nec concedere intendat (ut S. generalis Tridentini concilii illibata permaneat auctoritas), in hoc casu ob evidentem illius ecclesiae utilitatem videtur disponendum, nec enim poterit trahi in exemplum, ut aliis concedatur vel ab aliis petatur, cum similis casus vix unquam occurere possit; ad quod tanto magis liberius concedendum S. Stas. condescendit, quod Rex Poloniae, qui habet [ius] proponendi seu nominandi duos aut tres canonicos e capitulo eiusdem ecclesiae, e quibus unum eligant, huic coadiutoriae constituendae non modo in gratiam eiusdem Cardlis. consensit, sed etiam, ob fidei catholicae zelum maximopere exoptat. Personam autem coadiutoris esse Martinum Cromer, canonicum eiusdem ecclesiae et aliarum etiam cathedralium in Polonia, virum eruditissimum et spectatae vitae atque scientiae notissimum in Germania et in Polonia, ubi semper acerrimus extitit fidei orthodoxae adversus baereticos propugnator verbo et scriptis etiam editis, de cuius probitate atque doctrina S. Stas. undequaque habet locupletissima testimonia; unde et in illis partibus malleus haereticorum appellatur, et quod providendum esset de aliqua ecclesia titulari, vel quae esset apud infideles, vel de quadam ab haereticis occupata in eisdem partibus, ut etiam episcopalia munera posset implere, sed quia adhuc non est resolutum, quid fieri vel sperari de ea re ecclesiastica possit, proinde sufficiet nunc ipsum coadiutorem illius ecclesiae instituere et deinde possit creari eppus., et insuper videri Sti. Suae esse dispensandum cum eodem ad retinendos canonicatus et praebendas tam in dicta ecclesia, quam in aliis et cathedralibus, ne veniant in manibus (sic!) haereticorum defectu catholicorum, qui non reperiuntur in eisdem partibus habiles ad illas consequendas et quod eidem coadiutori reservaretur de mensa episcopali certa pars fructuum, ut congrue sustentari valeret; quae iuxta illarum partium monetam computabatur, excedebat medietatem, reliqua parte remanente Cardli. Varmiensi eius eppo. et quod in gratiam Cardlis. et meritorum Martini coadiutoris gratia transiret expeditio. Tum Smus. rogavit sententias. Omnes praesentes collaudaverunt probum et utile propositum atque consilium D. Cardlis. Varmiensis et S. D. Nri. deliberationem, uti illi ecclesiae maxime salutarem, collaudarunt personam coadiutoris ex his, quae de eo circumferuntur probaruntque coadiutoriam ex huiusmodi necessaria causa et reservationem et gratias egerunt dno. Cardli. Varm. et eisdem placuit retentio et commendaverunt pietatem et liberalitatem, qui plus cessit coadiutori et sibi minus reddituum retinuit, contra morem cedentium aut sibi successores designantium, gratiae quoque literarum expedicionis liberrime astipulati sunt. Nonnulli ex Patribus dixerunt hanc coadiutoriae causam non modo non esse contra Tridentini Concilii decretum, sed immo secundum illud sess. 2 5. de reformat. general. cap. 7., quod si urgens necessitas, vel evidens utilitas postulat, causa cognita, a Smo. Romano Pontifice illam concedi posse; aliquibus visum fuit, ut eidem coadiutori daretur ecclesia et fieret eppus. titularis, ut pontificalia munera praestare potuisset, quia non est moris in eodem sacro loco deputari quempiam coadiutorem cum futura successione alicuius episcopi, qui non institueretur simul et semel eppus., praesertim ut pontificalia munera administrari, ad quae principaliter instituitur, et ut maiori cum existimatione dignitatem tueri posset. Huius obiectionis fuit D. Card. a Gambara, quem vera dicere Farnesius et alii testati sunt, sed eidem Commendonus et quidam alii graviter responderunt, coadiutores etiam non episcopos deligi posse; morem non fuisse perpetuo servatum. Expectandum tempus resolutionis illius ecclesiae, quae ab haereticis detinetur commendandae, semper opportunum esse de eius persona aliquam ecclesiam titularem provideri, coadiutoriam non esse principaliter ad praestanda et implenda munera pontificalia, sed ad exercendam iurisdictionem episcopalem, quod maxime patet ex sacris canonibus tractantibus vel permittentibus coadiutorias sine futura successione, quod, qui in his deputabantur, episcopi non essent, praesertim cum a vicinis eppis. pontificalia administrari possint, vel et cum non magnum dispendium sustineant, si eorum ministerium paulisper differatur, donec de ecclesia illi commendanda consultius agatur. Et ita Smus. illum coadiutorem cum futura successione, retentione et reservatione pronunciavit. pag. 19.— 1570 Iun. 9. — Fuit consistorium et in eo S. D. N. aperuit nobis novis cardinalibus os et dedit annulos cum titulis, sed facta est a nonnullis cardinaiibus optio titulorum. Mihi datus, meo tamen arbitrio et electione, tit. Basilicae s. Bartholomei in Insula pene collapsae, ut illam Deo annuente valeam reparare. pag. 33 — 1571 Ian. 10. — «Item hac occasione Smus. proposuit decidere velle questionem an Cardlis., cui non est apertum os, haberet votum in electione Rom. Pontificis, quam solent aliqui doctores disputare vel tractare et quod sic». Disputatione praemissa decernitur. «Igitur Smus. fecit decretum consistoriale, quod scripsit pro vicecancellario Ursinus et mandavit adnotari a ceremoniarum magistro etiam : quod cardinales creati, etiam quibus os esset clausum, habeant vocem et suffragium in electione Rom. Pontificis, et omnibus placuit et ab omnibus est laudatum». pag. 44. — 1571 Mart. 3. — Deinde Smus. referens, quanta perditio sequatur ex malis episcopis et quantum importet bona electio, improbavit abusum in provisionibus ecclesiarum, cum fiunt processus in curia, ut cardinales proponentes committant processus suis auditoribus et secretariis vel notariis, et recipiantur testes, quicunque a sollicitatoribus et partibus adducuntur absque examinis diligentia, sed in his tantum, in quibus possunt deponere de meritis promovendorum, absque inquisitione vitae et morum et criminum vel defectuum et impedimentorum ad promotionem. Unde Stas. Sua mandavit, ut cardinales promoventes per se ipsos testes accipiant et non passim omnes, sed eos, qui sunt de vita et moribus et conversatione promovendorum informati et qui sciunt et scire possunt et boni testimonii et non omnes, vel eos, qui a partibus producentur, sed per inquisitionem, ut a vicinis, amicis, notis et concivibus et similibus; interrogando praesertim super tali et tali defectu vel impedimento, an illo careant etc. et de causa verae scientiae perquirendo etc. pag. 66 sqq. — 1571 Mai 25. — Fuit consistorium in sala magna de more aestivi temporis, in quo Smus. D. N. egit et dixit de foedere divina gratia concluso inter charissimum eius filium, Regem Catholicum, et Illmum. Dominum Venetum et Stem. Suam, et quod desuper sunt conficiende debitae cautelae atque instantia et obligationes bonorum, cum ipse nulla habeat bona, nisi quae Ecclesiae sunt, oportet illas facere de consensu et consilio Venblium. fratrum... et quia relictus est locus aliis regibus et principibus; intendit mittere legatos ad Regem Romanorum electum imperatorem, ad Christianissimum Regem Galliarum, ad Regem Poloniae et alios reges invitaturus eos contra communem hostem. De personis autem mittendis tractabit in alio consistorio, et alia multa in hac sententiam dixit, quae non audivi, rogans Patres, si placeret. Card. Tridentinus dixit invitandos esse principes Christianos inferiores et praesertim Italiae, immo censuit etiam mittendum esse ad principes rebelles et inobedientes huic S. Sedi, haereticos, ut quaque via invitarentur ad pacem atque concordiam, et alia multa dixit, quae non audivi. Cardlis. Farnese... «probavit obligationem bonorum... probavit missionem legatorum, sed ad principes tantum Christianos [i. e. catholicos]. Card. Gambara similiter omnia collaudavit atque probavit, sed quod legati mittantur ad reges, et ad inferiores principes alii praelati». Eandem sententiam tulit Cardlis. S. Severinae. Cardles. Theanensis et Montaltus dicunt legatos ad principes haereticos mittendos non esse. Montaltus obstat «propter anathema, ne involvantur catholici peccato eorum et irascatur eis Deus.» Alii vero propositum Pontificis laudant. Papa denique de suis conatibus loquitur, orandum esse Deum pro peccatis hominum, ut foedus contra Turcas iniri possit et vita hominum melior reddatur. Demum pulsato tintinnabulo accesserunt magistri ceremoniarum, venit datarius stipulaturus instrumentum foederis aliique officiales, familiares Smi., eius nepotes Hieronymus et Michael, Prosper Columna etc. Intromissi autem sunt D. Iohannes Zuniga orator Regis catholici cum Antonio Barba secretario legationis et ambo oratores Veneti cum eorum secretariis et filio senioris oratoris ac nobili Veneto canonico Paduano. Datarius tractatum legit, cuius articulos servaturos se esse iurant Pontifex, Cardinalis Pacecchus «ut Regis procurator», legati Regis Catholici et Venetorum. «Et dimissum est consistorium, quod duravit per tres horas». pag. 76. — 1571 Iun. 18. — Consistorium, in quo Smus. proposuit causam mittendorum legatorum ad Imperatorem et Regem Poloniae et ad Regem Catholicum et Regem Lusitanie pro foedere contra Turcas. Card. Tridentinus eadem dicit, quae in praecedenti sessione protulit, Script. rer. polon. t. XV. 17 mittendos nempe esse legatos etiam ad principes haereticos «et propter distantiam loci non intellexi omnia, sed paucissima quaedam, quorum summa erat haec: Quod in sacra scriptura non erat prohibitum uti opera infidelium in gerendo aliquo bello; [affert I Machab. 12 de foedere cum Romanis et Spartiatis] et alias auctoritates sacrae scripturae adduxit. Unde non censet absurdum esse mitti nuntios et legatos etiam ad haereticos et schismaticos Principes et praesertim, qui sunt confessionis Augustanae, qui non sunt ita perversi, sicut sacramentarii et alii, ut comes Palatinus, et ad eos, qui sunt discoli vel schismatici, ut dux Moscovitarum, et quod ad istos possent mitti non in habitu et pontificalibus, sed privatim, quia hoc esset occasio etiam lucri faciendi et reducendi et veniendi ad aliquam concordiam cum eis, et quod ad Stem. Suam pertinebat cura illorum salutis, quam procurare debebat omni via et modo, et quod ex hoc veniebat, ut vel reducerentur ad veritatem fidei, vel destrui facilius possent. Nam aut nos erimus victores contra Turchos, et ipsi, (sic!) si pertinaces essent, possumus etiam eos debellare, aut si Turci nos vincerent et ipsi quoque perditi et caesi essent. Et plura alia peroravit in hanc sententiam et moderatus est priorem sententiam, ut invitarentur haeretici per legatos per medium aliorum Principum. Pontifex respondit, nullam concordiam vel pacem debere nec posse esse inter nos et haereticos etc... et idem cardinalis replicavit, cui etiam Smus. respondit. Card. Augustanus dixit plura, quae non audivi, et deinde, quod consueverant summi Pontifices in expeditione legatorum cogere aliquas congregationes seu deputationes cardinalium, praesertim eorum, qui erant de natione illa, ad cuius principes mittebantur legati, et quod fiebant instructiones et dabantur articuli tractandi secundum eorum iudicium et quod per hoc non prohibebatur dare legatis et speciales et alias secretas instructiones. Cui Smus. iracunde respondit causam esse tam notam, scilicet suscipiendi bellum contra Turchos et pro foedere ineundo inter Christianos principes, quod non est opus illam tractare. Replicavit Card. non de causa, sed de modo et de personis, quo et quibus et de mediis, per quae cum illis Principibus tractari oporteat. Card. Varmiensis adeo submissa voce locutus est, ut percipi non potuerit, nisi a proximis, sed videbatur dicere de non aspernendis aliis Principibus Germanis et quod haeretici et alii essent invitandi. Cui S. D. N. ait, ut supra, et eidem Cardinali replicanti super his et plura disserenti, et quod saltem ageret cum eis per medium catholicorum et ut invitarentur cath. Principes et dux Bavariae, et quod Dux Bavariae et imperator possent tractare cum praedictis Principibus haereticis et agere ad eorum conversionem occasione huius belli et foederis, Stas. Sua respondit hoc mandare, ut legatus ad Caesarem agat cum Principibus Catholicis et cum imperatore et duce pro eorum conversione procuranda, sed non cum iis, qui et perditi sunt etc». ...Varii rationes afferunt, «et fere omnes iverunt in eandem sententiam, ut mittantur legati ad principes catholicos». Card. Caesius denique dicit, satis iam de eodem in praeterita consistorii sessione dictum fuisse; «nunc non restat, nisi ut personae designentur. Idem caeteri cardinales». Cardlis. Montaltus verbis S. Scripturae et canonum probat opinionem Cardlis. Tridentini falsam esse. «Smus. Dnus. proposuit Cardlem. Commendonum pro legato ad Imperatorem et Regem Poloniae. Card. Tridentinus probavit, et quod cum eo sit expediens mittere aliquem de natione, ut auditorem Rotae Gropperium, nam alias cum legato destinato in Germaniam mittebatur aliquis de natione, qui essent in curia et auditores. S. D. N. dixit, quod Commendonus Legatus non indiget et ipse replicavit etc». Cum nonnulli Cardinales assentirent. «Tunc. S. D. N. deputavit card. Commendonum, absentem, Legatum de latere ad imperatorem et ad Regem Poloniae et alios catholicos Principes cum facultatibus. Deinde mandavit exire foras Card. Alexandrinum et eo egresso de camera consistorii dixit, se destinasse et velle mittere Cardinalem Alexandrinum, eius nepotem, ad Regem Philippum Cathol. et Regem Lusitaniae et Deus testis, quod hoc non agit, nisi pro publica causa, quamvis aliqui possint alias interpretare. Card. Tridentinus probavit et laudavit». Postquam alii Cardinales sententias suas dixerant, Card. Alexandrinus reversus est ad sessionem. De pallio archiepiscopis Panormitano et Cameracensi concedendo. «Card. Boncompagnus dixit, animadvertendum esse non consuevisse dari pallium, nisi litteris confectis, et quod Cameracenses nondum expedierat. Farnesius et ceteri idem firmarunt, et Farnesius dixit verum esse, quod literae nondum expeditae fuerunt, sed detinebantur in cancellaria apostolica, et sic est orta controversia super hoc; nam ab omnibus affirmabatur non esse concedendum nisi litteris confectis. Cardlis. ab Ecclesia explicavit causam differentiae, scilicet quod officiales volebant, ut in litteris provisionis ecclesiae exprimeretur unio facta eidem de quodam monasterio, cuius possessionem nondum adepta fuerat. Nam monachi elegerant in abbatem et impugnabant unionem, unde causa pendebat in Rota et cum possessio eius nondum esset adepta, non tenebatur ad annatam. Card. Caesius dicebat contrarium, quod tenebatur. Card. S. Severinae dixit, quod de stilo non tenetur ad annatam, nisi adepta possessione, sed datur cautio in cancellaria. Ita deinde cardles. ab Ecclesia et Alciatus dixerunt, et sic reditum est ad vota. Card. Ursinus: quidquid sit de hac expressione facienda nihil ad hunc locum pertinet; solum nos debemus non concedere, nisi litteris confectis, et sic omnes diximus, ut concedatur litteris tamen confectis. Et sic Smus. mandavit Simoncello primo diacono tradi [pallium] Panormitano et litteris confectis, quas ipse videat, Cameracensi pallium... Deinde Stas. Sua deputavit et fecit Card. Alexandrinum de latere legatum ad Regem Catholicum et Lusitaniae Regem cum facultatibus, auctoritatibus, iuxta tamen reformationem Conc. Tridentini, et ipse osculatus est pedes et eidem tradidit crucem cum precibus, et deinde venit ad oscula Cardinalium. Tum Papa abeunte venimus in Regiam Aulam, ubi de more Cardinalem Alexandrinum omnes et nos singuli salutavimus eum. pag. 96. — 1571 Iun. 20. — Fuit consistorium, in quo Smus. Dnus. N... cavit, ne in cedulis dicatur: proponam ecclesiam in favorem talis, sed simpliciter, et non in favorem, quia ecclesiae dicitur provideri et non personae. pag. 98 sqq. — Card. Alciatus petiit a S. State. resolutionem aliquarum dubitationum, quia concilium Tridentinum... etc. pag. 107. — Cum cuidam ecclesiae provideretur, et aliqui cardinales obicerent oportere candidatum doctorem esse, «Smus. respondit: Nos indigemus doctis et non doctoribus, quia universitates faciunt doctorem etiam ignaros». pag. 129. — 1571 Aug. 27. — Oratio Pontificis de bello Turcico. ...Cumque carissimus in Chro. filius, Philippus Hisp. Rex, miserit Ioannem de Austria Ductorem classis generalem pro foedere inito inter ipsum et dominium Venetorum, et cum tanta nobilitas Hispana comitetur ad hoc sanctum bellum et plurimi etiam nobiles Veneti accesserint ad eandem classem dimicaturi contra hostes fldei (hic nullam fecit mentionem de aliis Principibus et nobilibus Italiae, viris, qui idem egregie praestiterunt) exposituri eorum corpora et obiecturi caput pro salute Christiana et omnium nostrorum, non est aequum, ut nos quiescamus et oscitemur in tot tantisque discriminibus, si enim ipsi laborant et fatigantur in itineribus et navigationibus, cur non et nos laboremus et fatigemur? Si ipsi vigilant, cur non et nos vigilemus et orationibus attendamus instantius? Si ipsi in classe et famem et sitim sustinent, cur non et nos ieiunemus etc. Et nos quidem tanto magis hoc facere oportet, quia Deus posuit nos, ut mediatores et sequestros inter se et populum et inter iustitiam suam et peccatores... Proinde durante ita necessitate nominis Christiani classis... poenitentiam agamus de peccatis nostris, recurrentes ad thorum gratiae et misericordiae. Quae ut faciamus attentius et diligentius, unusquique vestrum inprimis id curet et agat et ad idem suam hortetur familiam, et ex corde recurratis ad Deum orantes et alia bona opera facientes. Deinde etiam ieiunandum esse aliquo die, unde indicatis familiis vestris unum diem ieiunii in unaquaque hebdomada»; hortaturque cardinales ad elemosynam alia. pag. 153. — 1571 Nov. 17. — De bello Turcico: «Iam pridem cum decrevimus mittere legatos ad Regem Catholicum et ad Imperatorem et alios Principes, decreveramus mittere Christianissimo Regi Cardlem. Alexandrinum in reversione a legatione ad Regem Catholicum et Regem Portugaliae pro tractanda confederatione contra communem hostem. Cum autem iam tempus instet et occasione huius victoriae sit diligentius pro- curandum foedus Principum Christ., ut communibus armis illum aggrediamur et victoria uti sciamus;... dixit ipsum et Principes Christianos non debere negligere gratiam Dei omnipotensis, quia Turcica classis est devicta, ut arma moveant contra tyrannum illum pro liberanda Christiana Republica a tanta oppressione etc, et plura in hunc sensum pie et zelanter dixit, et propterea instandum esse cum Principibus, ut in foedus simul conveniant et ideo ad Regem Christianissimum esse mittendum». Cardinales propositum Pontificis probant; Card. S. Severinae hac etiam ratione «quia per adventum Rmi. Legati in curiam Chrmi. Regis effugabuntur inde Ugonotti». «Et sic Smus. instituit et creavit legatum ad Regem Galliarum Illmum. et Rmum. D. Cardlem. Alexandrinum cum facultatibus alias sibi concessis. pag. 160 sqq. — 1571 Dec. 3. — Fuit consistorium secretum... Deinde Stas. Sua exposuit necessitatem praesentium temporum et belli gerendi ac pecuniae congregandae ad illud promovendum et sustinendum contra Turchos, ne videamur abuti gratia Dei, ut illius voluntate, quam ex eventu tantae victoriae nobis concessae palam ostendit, et inter multos modos quaerendae pecuniae fuit propositus ille affrancationis seu redemptionis censuum et livellorum ecclesiasticorum in bona libera et franca, et cuius pretio redemptionis ecclesiis et monasteriis pro eorum indemnitate consuleretur pro parte et reliqua pars applicaretur aerario Sedis apostolicae pro subministrandis pecuniis in hoc bello, et quod quamvis Stas. Sua nunquam cogitare potuisset de alienatione bonorum ecclesiasticorum, nunc tamen urgente necessitate cogitur propter maius bonum ad hanc devenire redemptionem. Perinde exquisivit a Patribus, quid eis videretur. Card. Moronus, qui etiam fuerat unus ex deputatis super re pecuniaria, et hoc ipso negotio plura in ea redixit, quae non potui percipere et tamen de aliis modis meminit, conclusit tamen hunc expedire et sibi videri apprime opportunum esse, curn consulatur publicae necessitati ac etiam ecclesiarum indemnitati, praesertim cum propter hoc suscipiendum bellum etiam bona ecclesiarum vendi possent. Card. Augustanus, quamvis se remittendo Sti. Suae confiteatur urgere, tamen ex eis, quae a pluribus gravibus et potentibus personis accepit et quae sibi in sua conscientia videntur, hunc modum improbavit veluti mali exempli et perniciosum ecclesiis et minus questuosum aut utilem, ut putatur, pro tanta necessitate Reipublice Christiane. Nam et a Paulo III et a Iulio III tentatus est et non potuit habere eum effectum, qui credebatur, sed potius expedire, ut pars bonorum ecclesiasticorum minus utilium arbitrio Rectorum et Praesidentium vendantur, quamvis huiusmodi affrancatio fiat illis invitis, et spoliatis ecclesiis suo iure, proprietate et dominio, et quod ex hoc in Germania haeretici malum exemplum accipient, et plura alia dixit, quae non potui audire et quae ipse integre proferre non potuit nisi replicando, interruptus a S. D. N., qui aliquantulum in eum commo- tus dixit: Cur ipse et alii, qui improbant, alios non proponunt modos, quibus pecuniae comparari possent? Et quod si ob redemptionem captivorum licet vendere bona ecclesiastica, quanto magis pro redemptione tot provinciarum et civitatum et Regnorum Christianorum a Turcis oppressorum hanc liberationem censuum facere non licebit? cum videamus initio huius belli hoc anno in proeJio maritimo Turcorum classe superata, redempta fuisse 30 millia Christianorum, qui captivi in remis detinebantur sub dira eorum servitute; et plura alia replicanti D. Cardli. Augustano excandescens parumper respondit, quod hunc modum, ut minus damnosum ecclesiis acceperat, nolens devenire ad alia remedia et questus pecuniarum, quibus offenditur Deus, innuens de compositionibus Datariatus, quapropter collegium non ita libere, quod sentiret, proferre ausum est. Cardlis. tamen ipse demum se Suae Sti. remisit, se excusans, quod rogatus diceret, quae sentiret. Card. Farnesius de necessitate congerendarum pecuniarum probavit consilium, et de hoc modo dubitat, quod Sti. Suae non eveniat, ut creditur: si quidem verum est Paulo III et aliis Romanis Pontificibus fuisse propositum et aliter successisse propter multas difficultates in executione occurrentes, unde ipse putaret magis expediens esse, ut pars aliqua reddituum ecclesiarum, puta quarta vel quinta aut similis imponeretur, vel etiam aliqua pars bonorum vendatur, quam ut huiusmodi redemptio cencedatur, ipse tamen se remittit Sti. Suae, ut probet hunc modum, et si experientia noverit pro voto facile succedere, bene; si autem poterit et omisso et cogitare de alio (sic!). S. D. N. ad haec dixit quaedam ostendendo ex eventu posse cognosci, quem effectum habebit huiusmodi concessio. Card. Pisarum dixit, quod cum Stas. Sua prudenter omnia consuleret et consideraret, se illius prudentiae remisit. Card. s. Georgii idem. Card. Varmiensis dixit libere admodum sententiam suam improbando hunc modum quaerendi pecunias cum damno ecclesiarum, nam hoc ipsum in Germania haeretici faciendum autumant et ad hoc non esse veniendum nisi, ut aiunt, Annibal esset in portis, sed non potui bene percipere. Card. Pacechus se remisit Sanctissimo». Card. de Gambara committere hanc rem vult deputationi cardinalium; «tum sperat bene posse succedere». Similiter et Cardlis. Gesualdus. «Card. Columna submissa sua solita voce perplexe dixit. Videre difficultates, quae huic resolutioni obstabant, tamen se remittebat, ut mihi videtur. Haec reliqua audire non potui, asserens se credere parvam pecuniarum quantitatem ex hoc haberi posse. Card. Comensis similiter prolixius egit. Quae dixerit, non audivi, sed videtur non probasse, se tamen remittendo iudicio Sanctitatis Suae. Card. S. Crucis de more probavit proposita a S. D. N. etiam ali- quibus rationibus et iura, sed quod intererat, erat non sperari hanc redemptionem esse ita fructuosam, ut creditur, ut mihi videtur dixisse. Card. Boncompagnus videtur se remisisse quoad negotium principale; sed animadvertendum esse, ne per huiusmodi afTrancationem et liberationem ab emphiteotico iure vel livello factam in favorem possessorura fiat praeiudicium descendentibus vel aliis vocatis in investitura vel instrumento successoribus et sic de eis libere disponant possessores, ut de bonis liberis et franchis, sed quod apponatur clausula, ut bona huiusmodi, etsi liberata a canone vel livello maneant tamen cum suo onere, ne tertio praeiudicetur. Card. Ursinus non memini, quid dixerit, sed videtur inclinasse contra bullam, nisi quod se remiserit. Card. Cribelius probavit sententiam Card. Farnesii se remittens Sanctitati Suae. Card. Lomellinus videtur mihi se etiam S. S. remisisse; non bene recolo, si Cribellus vel Lomellinus Farnesii votum probavit; sed alter eorum fuit, alter vero S. Sti. se remisit. Card. Sirletus probavit audacter consilium S. D. N. dicens licere vendere bona ecclesiarum pro huiusmodi causa, cum et b. Ambrosius et Augustinus etiam sacra vasa pro captivorum redemptione confregerint vel conflarint, ex exemplis confirmans, quod Honorius III concessit... et quod Innocentius IIII (seu Pius II non bene recolo) dominis et baronibus Peloponnesi a Turcis invasi seu occupati, ut possent vendere et alienare bona monasteriorum et ecclesiarum etc.; sed haec exempla fuerunt considerata non militare in proposito, quia ibi agebatur de expellendo hoste occupatore ab eodem loco, hic de inferendo bello hosti in alia regione, quam ubi sunt ecclesiae et monasteria. Card. Madrutius dixit se probare, quod a S. S. proponebatur, si modo provideri possit malo exemplo, quod Principes inde sunt accepturi. Card. Alciatus non bene memini quid dixerit, videtur tamen se remisisse. Card. ab Ecclesia: in omnibus et per omnia placent dicta a S. Sua et conclusa in congregatione deputatorum, quorum ipse unus fuit». Similiter et Card. Maffeus (ipse fuit unus ex deputatis). Card. Cervantes titubavit de more et perplexe suum dixit votum, quod licet b. Augustinus dicat et de venditione vasorum sacrorum et bonorum ecclesiae pro redemptione captivorum... etc. Card. S. Severinae dixit: me remitto maturae deliberationi habitae in congregatione a Rmis. DD. Deputatis et sapientissimo iudicio Stis. Vrae. Cuperem tamen, ut malo exemplo Principum provideatur iuxta sententiam Rmh D. mei Card. Madrutii. Card. Caesius, qui fuit unus ex deputatis, probavit ex necessitate et ex indemnitate ecclesiarum eo, quod illis datur recompensa, et multis rationibus hoc esse expediens et utile et minus damnosum, et, si possunt, omnia bona ecclesiastica vendi propter huiusmodi necessitatem multo magis livellos et canones. Card. Rambuglietus se remisit S. Sanctitati. Card. Theanensis pertransiit. Card. de Monte Alto itidem, qui tamen mihi videtur probasse posse vendi. Card. Aldobrandinus fecit de more difficultatem, sed probavit sententiam. Card. Iustinianus et Rusticuccius pertransierunt. Card. Albanus, qui fuit unus deputatorum rei pecuniariae, comprobavit rationibus id licere. Card. de Medicis pertransiit. Card. Caraffa dixit, quod si S. Stas. iam ita facere decreverat, non erat opus aliquid dicere, nisi ut caveretur de modo executionis iuxta sententiam Rmi. D. Card. de Gambara. Card. Aquaviva dixit quaedam, quae ego non percepi, nisi quod cum plura incommoda proponantur, illud minus incommodum videri. Tunc Stas. S. mandavit legi bullam, quam D. Caesar Glorierius secretarius legit alta voce. Hic videtur collegium optasse, ut prius bulla esset lecta, quam super ea exquisita vota, ut iuris est. 2-0 apparuit Collegium libere, quoad potuit, restitisse huic bullae communiterque improbasse, etsi S. S. se remiserint ob reverentiam Suae Beatitudinis, quae recta mente ad hoc movebatur, 3-0 displicuisse Collegio summopere convectum hoc alienationis inventum a Gruono Bertano, oratore Ducis Ferrariae, contra monasterium Nonantulense et deinde ad alia extensum monasteria et ecclesias, quod tempore Iulii III nihil profecit, et Neapoli (!) non habuit executionem misso ad hoc Paulo Odescalco prothonotario apostolico et Referendario. 4-0 Quod verba opposita in bulla etiam Rectoribus et praepositis non vocatis nec requisitis, etiam invitis vel reluctantibus et illa etiam nulla data recompensa nimis displicuerunt omnibus communiter, et si prius audissent, omnes improbassent; sed deputati excusabant fuisse apposita ad invitandos et alliciendos redemptores et liberatores et pro eorum maiori cautela, non quod ita faciendum esset ab eis, qui maturius in ea re procederent. pag. 195. — 1572 Mart. 17. — Smus. Dnus. N. decrevit celebrandum esse festum beatae Mariae Virginis de Victoria die 7 Octobris propter victoriam illa die habitam contra Turchos, et quod in illa die fiat speciale officium. Fuit propositum mutandum esse nomen ecclesiae b. Mariae de Victoria, sed hoc non fuit deliberatum. pag- 197. — Die Iovis prima Maji 1572. — Rome, apud S. Petrum, hora circiter vigesima Pius Papa V ab hac luce migravit. pag. 199. — Acta consistorialia Pontificatus S. D. N. Papae Gregorii XIII. 1572 Oct. 17. — Fuit consistorium secretum... [Pontifex]... proposuit de residentia cardinalium obtinentium ecclesias Metropolitanas vel cathedrales; declarat etiam illos teneri ad omnia contenta in decreto concilii Tridentini de residentia episcoporum... Hoc decretum tristitiam et animi perturbationem toti collegio induxit. pag. 224. — 1573 Apr. 8. — Pontifex accusat Venetos, quod confoederationem infringentes pacem cum Turcis concluserint. «Vos omnes audistis, quid fecerint Veneti, Nos nonnisi cum maximo animi nostri dolore et moerore exprimere possumus. Fecerant enim contra sacri foederis capitula, contra promissa, contra iuramenta ignominiosam pacem cum immanissimo Turchorum tyranno in praeiudicium nostrum et huius S. Sedis et Sermi. Catholici Regis, immo in damnum ipsorum et totius Reipublicae Christianae. Et cum nos hoc timeremus et de ea re dubitaremus, admonuimus saepe oratorem hunc eorum, qui nobis verba dedit et saepius securos fecit: Venetos permansuros in foedere et nullo modo hanc pacem inituros cum illo tyranno; et vos scitis, quod nos illis non defuimus ulla in re, sed continuavimus auxilium proximum dare et iliud cumulate praestitimus et praestaturi eramus ultra promissum et scitis, quod expensis non pepercimus in mittendis legatis et nunciis et personis ad Regem Christianissimum, ad Regem Catholicum et ad caetoros Christianos Principes et ad urgendum et movendum dominum Iohannem de Austria. Vos scitis, quod Rex Catholicus non erat defuturus, et quod Rex Portugalliae concurrebat etiam in hoc sacrum bellum et foedus et erat missurus auxilium etiam hoc anno, sed anno futuro multo maius cum classe et copiis, scitis etiam, quod nihil praetermisimus, quod a nobis desiderari in ea re posset, sed nunc audistis, qualem pacem diabolo instigante... fecerunt et quomodo vituperose concordaverint et foedus inierint cum Turchorum tyranno, scilicet, quod arma deponant, Regna deperdita, civitates et oppida invasa illi dimittant, tributum ei augeant, omnia capta in victoria illi restituant. Haec vel similia verba Stas. S. dixit non sine suo et nostrum dolore. pag. 246. — 1573 Iun. 10. — S. D. N. ad meam suggestionem instituit congregationem Graecorum seu pro reformatione Graecorum in Italia existentium et monachorum et monasteriorum ord. S. Basilii deputans Card. Sabellum, qui in eius Provincia Beneventana tales habebat Graecos, Card. Sirletum Graecarum litterarum peritissimum, Card. S. Severinae, qui ad ea plura collegerat et monasterium S. Heliae de Carbono Graecum obtinet, Card. CarafTam etiam litterarum Graecarum peritum, et commendatarium monasterii huiusmodi s. Basilii et pro nunc archiepiscopum Corcyrensem, qui in errores modernorum Graecorum scripsit. pag. 260 sqq. — 1573 Aug. 26. — Pontifex annuntiat: «pro instauranda religione catholica in Germania institui et erigi in Urbe collegium Script. rer. polon. t. XV. 18 unum Germanicum (non hoc, quod exstat et quod exiguum est) amplum et copiosum et locuples, ubi multi possent educari pueri et iuvenes Germani in moribus et litteris secundum orthodoxam et catholicam fidem... atque velle illi applicare redditus decem millium ducatorum auri ex bonis ecclesiarum seu monasteriorum Germaniae... sed donec huiusmodi redditus illi assignentur, de suo conferre velle decem millia...» petitque, ut licet S. Collegium iam «quingentos ducatos auri singulis annis praesenti collegio Germanico» daret, cum maioris pecuniae opus esset, plus assignaret «donec dicto collegio esset sufficienter provisum. — Receptis votis omnes collaudarunt verbis vel etiam nutu». pag. 736. — 1581 Febr. 27. — Smus. D. N. dixit heri vesperi oratorem ducis Moscorum venisse ad Stem. Suam, de quo sunt magnae gratiae agendae Deo, cum post aliqua saecula iterum Moscorum Princeps, nam antea ad fel. rnem. Clementem Papam VII misit de anno Dni. 1525; ut reperitur in actis consistorii, et in hoc sacro loco, inquit, tunc tractatum et decretum fuit mitti ad eum nuntium apostolicum episcopum quendam. Unde cum iterum "iam ad nos miserit, debemus gratias agere Deo. Nos accepimus litteras, quas illius nomine reddidit, sed nescimus, quid scribat, quia adhuc non sunt interpretatae, cum sint lingua serviana scriptae. pag. 737. — 1581 Mart. 6. — S. D. N. retulit: litteras Moschi, per eius oratorem allatas fuisse interpretatas seu translatas et in eis instare, ut agatur de pace eius cum Rege Poloniae et Stas. S. ad hoc partes interponat apud eundem Regem offerens omnia eius studia in Turcharum tyrannum se conversurum; et ut apud ipsum habeatur huius nomine sedis apostolicae sicut apud alios Principes Christianos, et sic haec tria petit (?!). Verum cum de Religione nulla fiet mentio, nulla de reconciliatione cum Romana ecclesia, non visum est Sti. Suae et iis, quos ad id deputavit, ut aliud de suis postulationibus agatur, nisi ut mittatur aliquis a Ste. S. ad dictum Moscorum Ducem, qui cum eo prius agat de religione et de reconciliatione cum Romana ecclesia et deinde, si obtemperavit, de componenda pace inter eum et Poloniae Regem et de aliis, quae postulat, et quod cito est discessurus iste orator. Ex quibus exemplis allatis dilucide conici potest, quanti sint momenti ad illustrandas res gestas Pontificum Romanorum, adnotationes in illis libris memorialibus asservatae. Sed ut iam aliquando clausulam imponam his prolegomenis exemplisque, in conspectu ponam sigla codicum, ex quibus acta consistorialia, quae ad Poloniam inde ab a. 1410 usque ad a. 1590 spectant, excerpsimus. ACons. vet. — Acta Consistorialia vetustissima. 1409—1433 (vide pag. 27). AC am. I. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1489—1503 (p. 34). ACam. II. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1529 — 1545 (p. 35). ACam. III. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1546 - 1549 (p. 37). ACam. IV. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1546—1550 (p. 37). ACam. V. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1559—1567 (p. 38). ACam. VI. — Acta Consistorialia Camerariorum. 1568—1583 (p. 39). AVCanc. I. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1498—1499(p.41). AVCanc. II.—Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1517— 1523 (p. 45). AVCanc. III. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1523—1531 (p. 46). AVCanc. IV. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1535—1546 (p. 47). AVCanc. V. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1546—1549 (p. 47). AVCanc. VI. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1549—1555 (p. 47). AVCanc. VII.— Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1559—1564 (p. 47). AVCanc. VIII — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1565 — 1572 (p. 48). AVCanc. IX. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1572 - 1585 (p. 48). AVCanc. X. — Acta Consistorialia Vicecancellariorum. 1585—1590 (p. 49). Cop. I. 3. — Codicis apographi Archivi Consistorialis liber III. 1563—1565 (p. 51). Cop. II. — Codex apographus Archivi Consistorialis. 1534—1549 (p. 55). Cop. III. — Collectio actorum consistorialium excerptorum, uno vol. Archivi Consist. contenta. 1517—1585. LMCaraff. — Liber memorialis Cardlis. Antonii Caraffae. LMGamb. — Liber memorialis Gardlis. Ioannis Francisci Gambara. LMSanctor. — Liber memorialis Cardlis. Iulii Antonii Sanctorii. IV. IOANNES PP. XXIII. 1. 1410 Iun. 19. XIV Kal. Iulii... Item providit ecclesiae Haliciensi in Russia vacanti per mortem Dni. Iacobi 1) ultimi Archiepiscopi de persona Dni. Nicolai 2) Vicecancellarii Regis Poloniae et dispensavit ac commendavit beneficia, quae tenebat. (ACons. vet). 1) Długosz, Hist. IV, 123. 2) Nicolaus Trąba. Długosz ibid. eodem die, sed anno 1411, refert provisum fuisse Nicolaum. cf. Korytkowski, Arcybiskupi, II, 11 adn. 1. 2. 1411 Mai 11. ...Item providit ecclesiae Kamonecensi in Russia vacanti per mortem Dni. Alexandri ultimi Episcopi de persona Dni. Andreae Prioris Basiliensis 1). (ACons. vet.). 1) Dtugosz, Hist. IV, 123. 3. 1412 Aug. 9. Die Martis quinto Idus Augusti absolutus est P[etrus] Archiepiscopus Cracoviensis 1) a vinculo etc. Eadem die translatus est Albertus Episcopus Posonaniensis 2) ad ecclesiam Cracoviensem praedictam vacantem ut supra. Eadem die translatus est idem Petrus ad dictam [ecclesiam Posnaniensem]3). (ACons. vet.). 1) Petrus Wysz eps. Cracoviensis. 2) Albertus Jastrzębiec eps. Posnaniensis. 3) de re tota vide Długosz, Hist. IV, 146 sqq. et Vitae Epp. Posn. (Opp. I, 500); ubi eppos. istos translatos esse 1412 Apr. 12 Długosz dicit. 4. 1412 Aug. 26, VII Kal. Septembris provisum est ecclesiae metropolitanae Haliciensi vacanti per translationem 1) de persona Iohannis 2) Canonici Cracoviensis et praepositi s. Michaelis in castro Cracoviensi. (ACons. vet). 1) Nicolai Trąba ad Aeppatum. Gnesnensem. 2) Rzeszowski. cf. Dług. Hist. IV, 126. MARTINUS PP. V. 5. 1418 Ian. 26. Die Mercurii VII Kal. Febr.... Eadem die provisum est monasterio Tinciensi ord. S. Benedicti Cracoviensis dioecesis vacanti per mortem de persona Detzlavij 1) praepositi monasterii in Stananzky 2). (ACons. vet.). 1) cf. Szczygielski, Tinecia, pag. 82. Derslaus abbas XXXXlI. 2) Staniątki. 6. [1420 Aug. 30]. Anno III die Veneris III Kal. Septembris.... Eadem die provisum est ecclesiae Primisliensi in Russia in provincia Leopoliensi, vacanti per mortem, de persona Ioannis Decretorum Doctoris 1). (ACons. vet.). 1) Ianussius v. Ioannes de Luben cognomento „Śledź." vide Pawłowski 92. 7. [1421 Iun. 25]. Anno IV die Mercurii 7 Kal. Iulii... Eadem die translatus est Iacobus Eppus. Plocensis 1) ad ecclesiam Vladislaviensem vacantem per mortem 2). Item eadem die Dnus. Noster absolvit eos a quacumque excommunicationis sententia, qua ipsi vel alter eorum innodati existerent, ad cautelam. Eadem die provisum est ecclesiae Plocensi vacanti per translationem etc. de persona Dni. Iohannis Albrici de Vennest3) Praepositi ecclesiae sancti Petri Cruschuiacensis Vladislaviensis dioecesis. (ACons. vet.). 1) Iacobus Floriani vide Dtugosz, Vitae Vlad. (Opp. 1,536). 2) Ioannis dicti Kropidło. 3) Ioannes dictus Pella ex vico Niewież Alberici filius. cf. Długosz 1. c. — vide N. 8. 8. [1421 Oct. 20]. Die Lunae 13 Kal. Novembris provisum est ecclesiae Vladisiaviensi vacanti per mortem de persona Iohannis Alberti electi, licet Eppus. Plocensis esset ad illam translatus, qui recusavit etc. per viam confirmationis 1). (ACons. vet). 1) vide N. 7. cf. Długosz, Vitae Vlad. (Opp. I, 536). 9. [1422 Mai 4]. Anno V . . .Die Lunae 4 Non. Maij translatus est Matthias 1) Episcopus Mednicensis ad ecclesiam Wilnensem in Polonia. (ACons. vet.). l) Matthias de Troki. vide Przyałgowski pag. 41. 10. [1423 lul. 9]. Anno 6... Die Veneris 7 Id. Iulii... Eadem die translatus est Albertus Episcopus Cracoviensis ad ecclesiam Metropolitanam Gnesnensem in Polonia, vacantem per mortem, cassatis prius seu declaratis nullis electionibus et postulationibus factis ad dictam ecclesiam Gnesnensem 1). Eadem die provisum est dictae ecclesiae Cracoviensi, vacanti ut supra, de persona Sbignei 2) Praepositi S. Floriani et Canonici dictae ecclesiae Cracoviensis. (ACons. vet.). 1) cf. Długosz, Hist. IV, 310 sqq. et Korytkowski, Arcybiskupi II, 79. 2) Sbigneus Oleśnicki. 11. [1423 Iul. 23]. Die Veneris 10 Kal. Augusti... Eadem die concessum est pallium Ecclesiae Gnesnensi. (ACons. vet.). 12. [1423 Aug. 6]. Die Veneris 8 Id. Augusti... Eadem die provisum est ecclesiae Mednicensi vacanti per translationem Matthiae 1) ad ecclesiam Wilnensem de persona Nicolai Romedani Praepositi Trecensis 2). (ACons. vet.). 1) vide N. 9. 2) Trocensis. 13. [1425 Nov. 28]. Anno 9... Die Mercurii 4 Kal. Decembris provisum est ecclesiae Plocensi, vacanti per mortem, de persona Stanislai 1) Archidiaconi ipsius ecclesiae electi. (ACons. vet.). 1) Pawłowski. Długosz Hist. IV, 334. Stanislaum Dec. 18 „confirmatum" a Martino PP. V scribit, quem sequitur Łubieński, Series... p. 125. 14. [1425 Dec. 21]. Die Veneris 12 Kal. Ianuarii provisum est ecclesiae Wladimiriensi in ducatu Lichwiae alias Russiae per modum, qui sequitur, videlicet, quod ipsa sedes episcopalis translata est ad villam Luczek in eadem dioecesi et cura dictae ecclesiae uniatur ecclesiae episcopali quam primum vacabit per cessum vel decessum et remanet rector et canonicus in ecclesia praedicta episcopali. Item dictae ecclesiae Wladimiriensi vacanti per mortem provisum est de persona Andreae Stanislai de Plaustro 1) presbyteri Plocensis dioecesis electi. (ACons. vet.). l) Andreas Spławski (?). 15. [1426 Oct. 14] Die Lunae 2 Id. Octobris provisum est ecclesiae Poznaniensi vacanti per obitum Dni. Andreae de persona Dni. Miroslai cubicularii et datarii Dni. Nostri Papae 1). (ACons. vet.). 1) vide Długosz Hist. IV, 345. 16. [1428 Mai 21]. Die Veneris 12 Kal. Iunii... provisum fuit ecclesiae Poznaniensi vacanti de persona Dni. Stanislai 1) canonici ipsius ecclesiae ad relationem eiusdem Dni. Cardinalis Placentini. (ACons. vet.). 1) Ciołek. cf. Długosz Hist. IV, 345 et 359. 17. [1428 Sept. II]. Die Veneris (?) 3 Id. Septembris provisum est ecclesiae Vladislaviensi vacanti per obitum Dni. Ioannis etc. extra Romanam curiam defuncti de persona dni. Ioannis 1) Zafrenie (sic!) Decani ecclesiae Cracoviensis electi. (ACons. vet.). 1) Szafraniec. vide DJugosz Vitae Vlad. (Opp. I, 537). EUGENIUS PP. IV. 18. [1431 Nov. 19]. Die 19 [Novembris] videlicet 13 Kal. Decembris ad relationem Rmi. Dni. Cardinalis Novariensis provisum fuit ecclesiae Chiomensi (!) vacanti per mortem etc. de persona Dni. Stanislai 1) Martini rectoris Venerabilis ecclesiae Corporis Christi in Wratislavia 2) Camnicensis (!) dioecesis, quam etiam partem ecclesiae Dnus. Nr. Papa ei concessit in commendam. (ACons. vet.). 1) De hoc episcopo Kijoviensi nihil nobis innotuit. 2) Bracław? INNOCENTIUS PP. VIII. 19. 1491 Dec. 2. Die Veneris I Decembris praefatus Smus. Dnus. noster ad relationem Rmi. Dni. Cardlis. Senensis providit de persona Dni. Iohannis Nicolai 1) Archidiaconi Wilnensis Luceoriensi Ecclesiae, vacanti per obitum bone memorie Dni. Stanislai 2) illius ultimi possessoris extra Romanam curiam defuncti. (ACam. I). 1) Iohannes Il Pudełko (vide Rzepnicki II, 369). 2) Stanislaus I Stawski (vide Rzepnicki II, 368). ALEXANDER PP. VI. 20. 1492 Sept. 3. Die Lune III septembris 1492 s. d. n. Alexander pp. VI ad relationem R. D. Card. de Ursinis providit de persona Dni. Iohannis Brandi 1) Presmiliensi ecclesie vacanti per obitum d. Iohannis 2) illius ultimi possessoris extra Romanam curiam defuncti. (ACam. I). 1) vide N. 20. 2) Ioannis Targowiski. 21. 1493 Apr. 29. Die et Consistorio praedictis idem Smus. Dnus. Noster ad relationem Rmi. Dni. Cardlis Senensis admisit resignationem ecclesiae Presmiliensis in Regno Poloniae in manibus S. Stis. per Rdum. Patrem Dnum. Iohannem Brandis factam. Et illi de persona Dni. Nicolai 1) Secretarii Sermi. Regis Poloniae providit. (ACam. I). 1) de Krajow. vide Pawtowski 150 sq. 22. 1494 Sept. I. Die Veneris... ad relationem Rmi. Dni. Cardlis. de Ursinis providit de persona Rdi. patris dni. Crislai 1) Wratislaviensi (!) Ecclesiae vacanti per obitum extra Curiam. (ACam. I). 1) de Kurozwęki, eps. Vladislaviensis. 23. 1497 Sept. 20. Smus. Dnus. Noster in consistorio suo secreto, ut moris est, ad relationem Rmi. Dni. Cardlis. Sanctae Crucis providit de persona dni. fratris Thomae Balthea ord. praedicatorum Ecclesiae Moldaviensi in Velaguia (!) minori ad confines Turcorum, vacanti per obitum Dni. Simonis illius ultimi episcopi extra Romanam curiam defuncti. (ACam. «1489—1503 M»). 24. 1498 Mart. 5. Die Lunae V Martii Smus. in Chro. pater et dominus Alexander divina providentia Pp. VI in suo consistorio secreto, ut moris est, ad relationem Rmi. Dni. Cardlis. Segobricensis providit de persona Dni. Ioannis 1) Secretarii Regis Poloniae Metropolitanensi Ecclesie Plocensi vacanti per obitum dni. Petri 2) illius ultimi Episcopi extra Romanam Curiam defuncti. (ACam. I). 1) Lubrański. vide N. 23. 2) Petrus IV de Chotkowo. cf. Rzepnicki II, 248. 25. 1498 Oct. 22. Die Lunae XXII Oct. Idem Smus. Dnus. noster in consistorio suo secreto, ut moris est, ad relationem Rmi. Dni. Cardinalis Capuani absolvit Rdum. patrem Dnum. Ioannem 1) episcopum Plocensem a vinculo et praefectione, quibus dicte ecclesie Plocensi tenebatur, et eum ad Ponznaniensem ecclesiam vacantem per obitum Dni....2) illius ultimi episcopi extra Romanam Curiam defuncti transtulit et promovit. Et successive dicte Plocensi ecclesie modo premisso vacanti de persona dni. Vincentii 3) Pleiar (?) providit. (ACam. I). 1) vide N. 22. 2) Urielis Górka. 3) Przerębski. cf. Rzepnicki II, 250. 26. 1501 Febr. I. Die et consistorio predictis Smus. Dnus. noster ad relationem Rmi. D. Cardlis. Ursinii univit Prismiliensem Ecclesiam Leopoliensi Metropoli ad vitam moderni Leopoliensis Archiepiscopi 1). (ACam. I). 1) Andreas Boryszewski. vide Theiner II, 276. 27. 1502 Mai 30. Die et consistorio predictis idem Smus. Dnus. noster ad relationem Rtni. D. Cardlis. Senensis dedit in administrationem Dno. Alberto 1) Clerico Vilnensis dioec. Ecclesiam Luceoriensem in Littuania vacantem per obitum D. Ioannis, illius ultimi Eppi. extra Romanam Curiam defuncti, donec pervenerit ad etatem XXVII annorum et dehinc ipsum Dnum. Albertum prefecit in Episcopum et pastorem. (ACam. I): 1) Albertus RadziwiM, postea eps. Vilnensis. 28. 15o3 Tul. 21. Die et consistorio, quibus supra, idem Smus. Dnus. noster ad relationem prefati Rmi. Dni. Cardlis. 1) fecit et constituit coadiutorem Rdum. P. Dnum. Ioannem Turzo Rdo. patre Episcopo Wratislaviensi 2) petente et consentiente et ex nunc prout ex tunc promovit prefatum Dnum. Ioannem dicte Ecclesie Wratislaviensi quamprimum illam per cessum vel decessum moderni Episcopi vacare contigerit. (ACam. I) 1) Alexandrini. 2) Ioanne IV Roth. LEO PP. X. 29. 1517 Nov. 4. Rmus. Dnus. Cardlis. de Farnesio legit litteras Sermi. Regis Poloniae scriptas ad Sacrum Collegium Rmorum. DD. Cardinalium, datas Wilnae die secunda Maii 1517, quibus eos rogabat, ut apud S. D. N. ita curarent et efficerent, ut S. Stas. Beatum Casimirum, praefati Regis fratrem, miraculis fulgentem, cathalogo Sanctorum adscriberet. Et propterea S. D. N., cui etiam praefatus Rex supplicabat 1), mota (!) precibus commisit, ut commissio fieret in partibus super vita et moribus B. Casimiri et Brevia committerentur Rdis. patribus Dnis. Episcopis.. . .2), qui se informarent de hoc negotio processusque conficerent una cum attestationibus eosque, ut moris est, ad Stem, S. mitterent. (AVCanc. II). 1) Theiner II, 367 sub a. 1516. 2) nomina desunt. Vide N. 59. 30. 1518 Nov. 5. Transtulit D. Iacobum 1) Eppum. Camenecensem in Polonia ad Ecclesiam Chelmensem in Regno Poloniae, vacantem per obitum Dni. Eppi. Chelmensis 2) extra Romanam Curiam defuncti. Cum retentione Decanatus Ecclesiae Leopoliensis. Redditus flor. 400. Taxa flor. 331/3 (AVCmc. II). 1) Buczacki. 2) Nicolai Koscielecki. Script rer polon. t XV. 19 31. 1518 Nov. 26. R. D. Erasmus 1) Eppus. Plocensis Sermi. Regis Poloniae orator apud Smum. D. N. fuit admissus in Sacro Consistorio, in quo habuit luculentam orationem pro expeditione contra Turcas. (AVC mc. II). 1) Ciołek. 2) vide Lukas Stan., Erazm Ciołek (Warszawa 1878) pag. 61 sq. 32. 1519 Sept. 23. Providit in titulum D. Ioanni ex ducibus Lethuaniae 1) de Ecclesia Vuilnensi in regno Poloniae, vacantem per obitum Dni. Alberti Radziwil Eppi. Wilnensis extra Rom. Cur. defuncti. Cum retentione omnium benefitiorum suorum. Redditus florenos 600. — Taxa flor. 50. (AVCanc. II). 1) cf. Przyałgowski, I, 102 sq. 33. 1520 lun. 22. Transtulit Dominum Episcopum Premisliensem 1) ad ecclesiam Posnaniensem in regno Poloniae vacantem per obitum Ioannis Eppi. Posnaniensis 2) ex. Ro. Cu. defuncti, cum retentione benefitiorum suorum. Redditus flor. 3 m. — Taxa flor. 4 m. (?) (AVCanc. II). 1) Petrum Tomicki. cf. Theiner, II, 405. 2) Lubrański. 34. 1520 Iul 4. Providit Ecclesiae Chiouiensi in regno Poloniae sub metropoli Leopoliensi [vacanti] per obitum Bartholomaei 1) Eppi. iam octo annos defuncti; non dicit cui providerit (!).2) Redditus flor. XXX, Taxa flor. 33 cum tamen nullius sit valoris et Ecclesia solo aequata. (Cop. III). Providit vacanti per obitum Bartholomei 1) Eppi. Chioviensis iam octo annis ex. Ro. Cu. defuncti. Et cum nullius sit valoris, licet in taxa reperiatur ad duc. XXXIII, Intuitu Regis Polonie fuit unanimiter facta gratia, cum dicta Ecclesia sit solo aequata et sit eam edificaturus 2) cum retentione benefitiorum suorum. (AVCanc. II). 1) De Bartholomaeo eppo. Kijoviensi nihil adhuc innotuit. 2) loannes Filipowicz cf. Bartoszewicz 625. Vide N. 56. 35. 1520 Dec. 5. Rmus. Dnus. Card. Cornelius legit litteras Sermi. Regis Poloniae ad Sacrum Collegium scriptas sub data Thorunii XXIII Sept. 1520, quibus conquerebatur de magistro 1) ordinis Theutonicorum in Prusia et commendabat res suas, ut apud Smum. Dnum. Nrum. consilio et favore suo adesse velint. (AVCanc. II). 1) Alberto ex march. Brandenburgiae vide Acta Tomiciana V, 314. 36. 1520 Dec. 5. Referente Rmo. Dno. Cardle. de Grassis. Providit Ecclesiae Premisliensi in Ruscia, vacanti per translationem Dni. Petri 1) Eppi. ad Ecclesiam Posnaniensem, de persona Raphaelis de Leszno 2). Redditus flor. 1000. — Taxa flor. 150. (AVCanc. II). 1) Tomicki. 2) vide Pawłowski 194 sq. 37. 1521 Mart. 13. Referente Cardle. de Grassis. Providit Ecclesiae Camenacensi in Polonia vacanti per translationem Dni. Iacobi 1), tunc Eppi. ad Ecclesiam Chelmensem, de persona D. Laurentii 2) Melzksky (!) prothonotarii Aplici. et Can. Vuilnensis. Redditus flor. C. — Taxa flor. 33. (AVCanc. II). 1) Buczacki. 2) Miedzyleski. 38. 1521 Apr. 8. Rmus. de Monte legit litteras Sermi. Regis Polonie sub datis Turoni (!) 1) XVIIII Februarii MDXXI scriptas in favorem electi Vuladislaviensis (!) 2) et S. Stas. aperuit bonam mentem suam, sed quod esset supersedendum, ut possit satisfieri Ioanni Alberto ex Marchionibus Brandeburgensibus de alia Ecclesia. (AVCanc. II). 1) Thorunii. 2) Iacobi de Saltza, eppi. Vratislaviensis. cf. Theiner II, 408 sqq. 39. 1521 Aug. 9. Referente Smo. Dno. Nro. . . . Providit Ecclesiae Pomezaniensi in partibus [Cop. III: «infidelium»] Prussiae ord. beatae Mariae Teuthonicorum vacanti per obitum D. Iob ex. Ro. Cu. defuncti de persona Rmi. Dni. A. de Grassis, Card. Bononiensis, ita tamen, quod non desinat esse Eppus. Bononiensis, cum retentione benefitiorum suorum et derogavit privilegio eligendi Eppum. si capitulo competeret et adhuc non eligissent. Redditus flor. 2 m. — Taxa flor. 1500. (AVCanc. II). HADRIANUS PP. VI. 40. 1522 Sept. 26. Referente Smo. Dno. Nro.. . Providit Ecclesiae Plocensi in Polonia, vacanti per obitum herasmi Eppi. Plocensis, oratoris Regis Poloniae in Ro. Cu. defuncti, de persona D. Ioannis ex Marchionibus Brandeburgensibus 1). Reservata pensione mille ducat. pro Rmo. Dno. Cardli. Sti. Systi 2). Redditus flor. 6 millia.- Taxa flor. 2 millia. (AVCanc. II). 1) Vide Theiner II, 411. 2) Thomae de Vio Cardli. Caietano. 41. 1523 Febr. 23. Smus. Dnus. N. proposuit, quod desiderabat componere pacem inter istos Reges et si non posset concludi pax, saltem concluderentur induciae quinquennales, ut interim possit tractari pax. Et quod scripserat ad istos Reges et habuerat Responsum a Rege Christianissimo, qui erat paratus inire pacem prout placeret Sue Sti. Et quia non habuerat responsum ab Imperatore et Rege Anglie. Cogitaverat pro maiori auctoritate et efficatia, quod Collegium scriberet litteras ad ipsos Reges hortando eos ad pacem, quam S. Stas. eis proposuerat vel saltem ad dictas inducias, ut interim pax ista tractari et concludi ac imminenti Turcarum periculo provideri possit. Item quod cogitaverat deputare legatos, primo ad Regem Ungariae, cum Rex ipse Ungariae legatum a Ste. Sua et hac S. Sede mitti peteret pro conservatione illius Regni et ad alios Reges, non ut de praesenti irent, sed habita voluntate Regum, si illos recipere vellent, essent parati et irent et omnia, quae in regnis ipsis pro provisione possent tractare, concludere et expedire. Rmi. Dni. Cardles. fere omnes approbarunt et laudarunt sanctas cogitationes S. Stis. et quod videbantur exequende et executioni demandande et quod ad Stem. S. spectabat nominare legatos et cum essent nominati, tunc vota Rmorum. Dnorum. super eorum nominatione danda erant, illis nominatis exclusis, erit igitur S. Stis., cum sibi placuerit, procedere ad ulteriora. (AVCanc. II). 42. 1523 Febr. 27. Die Veneris... creavit Smus. Dnus. N. Rmum. D. Pompeium tit. Basilice XII Apostolorum presbyterum Cardinalem de Columna legatum de latere S. Stis. ad Regem Ungarie et Polonie et ad alia loca in litteris legationis exprimenda. (AVCanc. II). 43. 1523 Mai 8. Creavit Rmum. Dnum. Thomam tit. Sancti Xysti 1) presbiterum Cardi- nalem legatum de latere ad Regem Ungariae, Poloniae et Boemie et ad loca propinqua cum facultatibus, prout in bulla praefati Cardlis. Legati continetur. (AVCanc. II). 1) Thomas de Vio Caietanus. 44. 1523 Iun. 8. Referente Rmo. Dno. de Grassis. Providit Ecclesiae Plocensi in Polonia, vacanti per resignationem Rmi. relatoris, de persona Raphaelis de Leszno 1) cum retentione benefitiorum suorum excepto Canonicatu et prebenda Ecclae. Cracoviensis, quos vacari decrevit 2). (AVCanc. II). 1) Vide Pawłowski, 199, adn. I. 2) Vide Theiner II, 417. 45. 1523 Iun. 8. Providit Ecclesiae Premisiliensi, vacanti per translationem Dni. Raphaelis Eppi. ad Ecclam. Plocensem, de persona Andreae Critii, Regis secretarii, cum retentione benefitiorum suorum. Redditus flor. 600. — Taxa flor. 150. (AVCanc. II). 46. 1523 Iul. 17. Referente Smo. Dno. Nro... Providit Ecclesiae Varmiensi in confinibus Regis Poloniae, vacanti per obitum Dni. Fabiani Epi. Varmiensis ex. Ro. Cu. defuncti, de persona Mauritii Faber custodis prefate Ecclesie confirmando electionem factam per capitulum, cum retentione benefitiorum suorum, Redditus flor. M. — Taxa 400. (AVCanc. II). CLEMENS PP. VII. 47. 1523 Dec. 14. Referente Rmo. SS. Quattuor. Providit Ecclesiae Cracoviensi in Polonia vacanti per cessionem Iohannis 2) Eppi. Cracoviensis de persona D, Petri 2) Eppi. Posnaniensis, Cancellarii Regis Poloniae. Ita quod non desineret esse Eps. Posnaniensis, donec Iohannes Eps. Posnaniensis (!!) perciperet pensionem, quae super fructibus mensae Eppalis. Cracoviensis sibi reservabatur una cum nomine Eppi. Cracoviensis. Redditus flo... — Taxa flo. 3000. (AVCanc. III). 1) Konarski. 2) Tomicki, qui usque ad mortem Ioannis Konarski (1525 Apr. 3) coadiutor eius erat. 48. 1524 Mai 27. Fuerunt lectae litterae ex Polonia significantes haeresim Lutheri valde ibidem invalescere. (AVCanc. III). 49. 1524 Aug. 24. Smus. Dnus. Noster significavit victoriam nuperrime habitam a Rege Poloniae duobus in locis 1), in quibus ceciderunt ex Turcis duo milia et multi capti et ex Polonis tantum tres mortui. (AVCanc. III). 1) cf. Wapowski 194. 50. 1525 Mart. 20. Fuerunt lectae litterae aliae duorum Epporum. videlicet Wormatiensis et. .., continentes, quod magnus magister Prussiae et Eps. Sambiensis cum toto dominio eorum concordarunt cum Luthero et in dominiis eorum praedicatur secta Lutheriana. (AVCanc. III). 51. 1525 Mai 17. Dominus Ioannes Baptista de Senis instantibus procuratoribus Dni. magistri Germaniae et magistri Livoniae narravit ex quodam rumore potius, quam certo nuntio, pervenisse ad aures dictorum procuratorum, quod magnus magister Prusciae, qui semper, quantum in se fuit, favit sectae Lutheranae, transegit cum Rege Poloniae de illis castris, de quibus iam diu inter illos dimicatum fuit, ut Rex concederet dicto magistro Pruscie pro se et filiis suis, ut dictus magister faceret Ducatum de terris subiectis sibi ratione magistratus nec ncn duceret in uxorem filiam Regis Poloniae dictique procuratores instarunt apud Stem. S. et collegium, quod si veniret pro confirmatione petenda a Sede Aplica., quod S. Stas. nollet aliquo pacto illam concedere. (AVCanc. III). 52. 1525 Mai 17. Referente Rmo. SS. Quattuor... Providit Ecclesiae Posnaniensi in Polonia, vacanti per resignationem Dni. Eppi. Cracoviensis 1) de persona Dni. Iohannis Lathalsky praepositi et moderni Regis Poloniae secretarii. Redditus flor. Taxa floren. 4 c. (AVCanc. III). 1) Petri Tomicki cf. N. 47. 53. 1525 Iul. 3. Fuerunt lectae binae litterae Sermi. Regis Poloniae, alterae continentes causam concordiae initae inter Mtem. S. et magnum magistrum olim ordinis Theutonicorum, alterae vero continentes inducias initas cum Tyranno Turcarum 1). (AVCanc. III). 1) Cf. Theiner II, 432. 54. 1525 Oct. 14. Ultimo loco S. Beatitudo proposuit mittendum esse aliquem ad principem Muscoviae et fuit conclusum, ut mitteretur Rdus. Dnus. Franciscus de Potentia Eps. Scarensis, qui curaret cum eodem principe, ut unacum aliis principibus Christianis contra Turcas pro defensione Christianae fidei se prepararet et arma caperet 1). (AVCanc. III). 1) Vide Theiner II, 433 sq. 55. 1525 Nov. 6. Deinde fuerunt lectae aliae litterae ex Ungaria, quibus continebantur nonnullae conventiones inter populos, Eppos. et clerum in materia Lutheranorum initae, postmodum legit praefatus Cardinalis [de Cesis] litteras ex Cracovia super eadem materia Lutherana et de Tartaris, qui bene se gerunt (!) cum Polonis. (AVCanc. III). 56. 1526 Iun. 1. Providit Ecclesiae Chiouensi in Polonia, vacanti per obitum Ioannis Philippi.. .1) extra Romanam curiam defuncti, de persona Dni. Nicolai Viscan 2) decani Ecclesiae Vilnensis cum retentione dicti Decanatus. Redditus flor. Taxa flor. 33 1/3 (AVCanc. III). 1) loannes Filipowicz. cf. Bartoszewicz 625. 2) Nicolaus Wiżgajło. ibid. 57. 1526 Iun. 1. Item legit [Cardlis. Innocentius Cibo] litteras nuntii Alemanniae, quibus significabat, quod comes Palatinus praedicatores Lutheranos expelli fecit et quod iusserat praedicari in dominio suo antiquos ritus Stae. Romanae Ecclesiae idemque fecit Sermus. Rex Poloniae, qui quotidie vacat rebus Ecclesiasticis contra Lutherianos. (AVCanc. III). 58. 1526 Nov. 28. Smus. Dnus. Noster deputavit Rmos. Dnos. A. de Monte episcopum Portuensem, L. Campegium tit. S. Anastasiae presbyterum et P. de Cesis diaconum Cardinales super rebus ord. B. Mariae Theutonicorum Prusie et Liuonie. (AVCanc. III). 59. 1526 Dec. 17. Fuit productus processus ex Polonia factus super canonizatione fienda B...1) et S. D. N. causam dictae canonizacionis Rmis. Dnis. Senensi episcopo, Campegio presbytero et de Caesarinis diacono Cardinalibus necnon Rdis. patribus Paulo de Capozuchis et Christoforo Panicarole Auditoribus Rotae commisit. (AVCanc. III). 1) nomen deest, fortasse b. Casimiri, cf. N. 29. 60. 1527 Ian. 11. Providit Ecclae. Naturensi in partibus infld. certo modo vacanti de persona D. Ioannis Brunscink 1) Praepositi et Canonici Ecclae. Gnisnensis ad supplicationes Archieppi. Gnisnensis cum retentione dictorum Praepositurae et Canonicatus, quae perpetuo remaneant unita Suffraganeo dictae Ecclesiae et cum retentione cuiusdam parochialis Ecclesiae, quam obtinet, et aliorum benefitiorum suorum concessitque, ut possit Pontificalia in civitate et diocesi Gnesnensi de consensu Episcopi [exercere], et quod non teneatur accedere ad dictam Ecclam. Gneznensem (!!). Redditus ignorantur, cum sint in partibus infidelium (AVCanc. III). 1) Busiński loannes. vide Korytkowski, Prałaci, I, 108. 61. 1527 Ian. 17. Rmi. Dni. A. de Monte episcopus Portuensis, L. Campegius presbyter Cardlis. Bononiensis et P. de Cesis Sti. Eustachii diaconus Cardles, deputati alias 1) a S. D. N. super rebus Ord. B. Mariae Theutonicorum Prusie et Liuonie, rettulerunt magnum magistrum dicti ordinis se fecisse laicum et ducem et uxorem cepisse et etiam plures magistri dicti ordinis ceperunt uxores et propterea videbatur dictus magistratus hoc modo vacans, concederetur alteri. Et S. D. N. de consilio Rmorum. Cardlium. remisit iterum dictam causam ad praefatos Rmos. Cardles. comissarios et audito iterum Eppo. Rigensi2), qui huiusmodi causam sollicitat, iterum referant S. Sti., ut provideat, prout S. Sti. videbitur. (AVCanc. III). 1) Vide N. 58. 2) Ioannes VII Blankenfeld. 62. 1527 Mart. 18. Rdus. Dnus. Cardlis. de Cesis legit litteras Sermi. Dni. Sigismundi Regis Poloniae Smo. Dno. Nostro scriptas, quibus significabat electionem Re gnorum Ungarie in personam Serenissimi Ioannis Vayvode et Boemiae in personam Ferdinandi Archiducis Austriae ac etiam victoriam habitam contra Tartaros, qui infestabant regnum suum Poloniae ac etiam condo- lebat de invasione facta per Colonnenses contra hanc Sedem et personam S. Stis. nec non res sacras sacristiae et palatii Aplici., de mense Septembri proxime praeterito sub datis Cracoviae XVIII Febr. 1527 1). Et propterea S. D. N. de consilio Rmorum. Dnorum. Cardlium. decrevit, ut die Iovis in templo divae Mariae de Populo 28 praesentis celebraretur missa solemnis pro huiusmodi victoria et R. d. fr. Sperulus Eppus. S. Leonis 2) vel fr. Vincentius... procurator ord. praedicatorum orationem dicet, ut moris est. (AVCanc. III). 1) vide Acta Tomiciana IX, N. 5o. 2) ibid. N. 82. 63. 1527 Apr. 3. Referente Dno. SS. Quatuor... Providit Ecclae. Laodiciensi in part. infid., certo modo vacanti, de persona fratris Dominici ord. praedicatorum cum assignatione pensionis centum ducatorum super redditis duarum villarum, quae assignari solitae sunt pro alimentis suffraganei in Ecclesia Cracoviensi, concessitque pontificalia in civitate et ecclesia Cracouiensi dumtaxat de consensu Eppi. et quod non teneatur accedere ad Ecclam. suam Laodiciensem. Redditus ignorantur, cum sint in partibus infldelium. (AVCanc. III). 64. 1530 Aug. 3. Referente Rmo. SS. Quatuor... Ecclesiae Cu[l]mensi provisum fuit de persona Ioannis Dantischia 1) Canonici Vermiensis ad supplicacionem Regis Poloniae cum retentione omnium et singulorum et quod non detur contra cedula, nisi prius Camerarius receperit cedulam banchi. (AVCanc. III). 1) Ioannes Dantiscus, can. Varmien. postea eps. Varmiensis. 65. 1531 Ian. 23. Referente Rmo. Sanctorum Quattuor ad supplicacionem Regis et Reginae Poloniae provisum fuit Ecclesiae Camonecensi de persona Petri de Gamratis, cum retentione omnium et singulorum. (AVCanc. III). 66. 1531 Febr. 15. Eodem [Cardle. SS. Quattuor] referente Eps. Kiouiensis1) translatus fuit ad Ecclesiam Medicensem 2) in Lithuania 3) cum retentione omnium obtentorum. (Cop. III). 1) Nicolaus Wiżgajło, vide N. 56. 2) Mednicensem (Samogltiae). 3) „in Luterania« (!!) habent ACam. II et AVCanc. III, qui corruptos adnotationis huius exhibent textus. Script. rer. polon. t. XV. 67. 1531 Apr. 17. Eodem [Gardle. SS. Quattuor] referente Ecclae. Enensi titulari provisum fuit de persona Adriani ordinis praedicatorum de observantia 1) ad effectum, ut daretur suffraganeus Ecclae. Poznaniensi et ibi solum exerceret pontificalia cum assignatione redditus soliti dari suffraganeis in dicta Ecclesia, (ACam. II). 1) „ordinis minorum de observantia". (ACam. II). 68. 1531 Aug. 4. Ad relationem Stis. Suae, Stas. S. absolvit Eppos. Matthiam drosnic 1) Epm. Vlatisladiensem et Ioannem Canich 2) Epm. Presmiliensem a vinculo, quo tenebantur Ecclesiis huiusmodi, et transtulit Mathiam Epm. praefatum ad Ecclam. Metropolitanam Gnesnensem, vacantem per obitum extra Romanam curiam Ioannis 3) illius ultimi Archiepiscopi, et ad Ecclam. Vladisladiensem, vacantem per translationem huiusmodi, transtulit Iohannem Epm. praefatum ; Ecclae. vero Presmiliensi vacanti per translationem praefatam providit de persona Iohannis Coghuschi 4) Cancellarii Regis Poloniae ad supplicationem ipsius Regis (AVCanc. III). Que taxate reperiuntur in libris camere ad flor. VI m. CL et fuit decretum, quod pro ferendis suppetiis civitati Signensi adversus Turchas caperentur III m. ducatorum ex supradictis VI m. CL. (ACam. II). 1) Drzewicki, eps. Vladislaviensis. 2) Karnkowski, eps. Premisliensis. 3) Łaski. 4) Chojeński. 69. 1531 Oct. 13. Die XIII Octobris 1531 fuit Consislorium, in quo concessum fuit pallium Rdo. p. D. Matthiae Archiepiscopo Gneznensi pro sua Ecclesia Gneznensi. (ACam. II, AVCanc. III). 70. 1532 Apr. 17. Item referente Rmo. SS. Quattuor provisum fuit Ecclae. Caphensi in partibus infidelium de persona fratris Felicis ord. predicatorum eundemque Eppo. Wilnensi suffraganeum dedit. (ACam. II). 71. 1532 Apr. 17. Item eodem Referente [Card. SS. Quattuor] provisum fuit Ecclesiae Chiouensi in Polonia de persona Georgii 1) cantoris Ecclesiae Wilnensis ad supplicationem Regis Poloniae. (ACam. II). 1) vide N. 73. 72. 1532 Aug. 30 Referente Rmo. Dno. Pistoriensi: Ecclae. Lacedaemoniensi in partibus Infidelium provisum fuit de persona Nicolai Archidiaconi Ecclesiae Plotouiensis 1) Plocensis dioecesis et datus Suffraganeus Ecclesiae Plocensi cum pensione 200. (ACam. II). 1) Nicolaus Broliński, archidiaconus Pultoviensis. 73. 1534 Febr. 11. Item Referente Rmo. Sanctorum Quattuor Ecclae. Chiodiensi (!) in Polonia, vacanti per obitum quondam Georgii Soloch extra curiam, fuit provisum ad nominationem Regis Poloniae de persona D. Francisci de Leopoli, Canonici Luceoriensis, cum retentione Canonicatus predicti et obtentorum et fuit facta gratia de annata de consensu omnium, pro hac vice tantum. Valor duc. 60. Taxa duc. 331/3 (ACam. II). 74. 1534 Apr. 13. Ad supplicationem Regis Poloniae Ecclesiae Mettuensi (!) in Lituania provisum fuit de persona Vincislai 2) presbyteri saecularis. (Cop. III). Referente Rmo. Sanctorum Quattuor Ecclae. Molicensi (!) in Regno Polonie, vacanti per obitum....1) fuit provisum ad nominationem D. Venceslai 2) Verdicit (!) cum retentione omnium. Valor duc. 120. Taxa duc. 331/3 (ACam. II). 1) nomen deest. 2) Venceslai Wierzbicki eppi. Miednicensis Samogitiae. PAULUS PP. III. 75. 1535 Ian. 15. Demandatum est Decano sacri Collegii et coliegis suis de Congregatione, ut examinarent litteras Philippi Melanthonis et referrent in consistorio, ut posset deliberare, an Episcopo Plocensi 1) sit committendum, ut auctoritate Apostolica vocet ad se et studeat revocare ad unitatem fidei Christianae, vel ne. (Cop. III, ACam. II). 1) Andreas Krzycki (Cricius). 76. 1535 Oct. 27. Referente eodem Rmo. SS. Quatuor, Smus. Noster absolvens a vinculo etc. Episcopos Andream 1) Eppum. Plocensem et eum transtulit ad Metropolim Gnesnensem et Ioannem 2) Eppum. Presmiliensem et eum trans- tulit ad Ecclesiam Plocensem, necnon Petrum de Gambratis 3) Eppum. tunc Cameracensem et eum transtulit ad Ecclam. Prismiliensem cum retentione, prout in cedula, ad supplicationem Regis Poloniae. (ACam. II). 1) Krzycki (Cricius). 2) Chojeński. 3) Gamrat, eps. Camenecensis. 77. 1536 Ian. 10. Dominus Hieronymus de Castello obtinuit pallium pro Archiepiscopo Gnesnensi. (Cop. II, Cop. III). 78. 1536 Mart. 15. Referente Rmo. SS. Quatuor fuerunt absoluti a vinculis etc. Ioannes1) Eps. Posnaniensis, qui fuit translatus ad Ecclesiam Cracoviensem, et Ioannes 2) Eps. Vilnensis, qui pariter translatus fuit ad Ecclesiam Posnaniensem per huiusmodi translationem vacantem. (Cop. III). 1) Latalski. 2) Ioannes ex ducibus Lithuaniae. 79. 1536 Apr. 24. Referente Rmo. Cardli. SS. Quatuor fuit provisum Ecclesiae Vilnensi, vacanti per translationem Ioannis 1) Episcopi Vilnensis ad Ecclam. Posnaniensem, ad supplicationem Regis Poloniae, de persona D. Pauli Ducis2) Eppi. Luceoriensis. Eodem referente providit Ecclae. Gamenacensi de persona Sebastiani Branicki cum retentione omnium ac pensionum. (ACam. II). 1) vide N. 78. 2) Holszański. vide Przyałgowski II, 132. 80. 1536 Apr. 28. Referente Rmo. SS. Quatuor ad supplicationem Regis Poloniae providit Ecclesiae Luceoriensi, vacanti per translationem Episcopi 1) olim dictae Ecclesiae ad Ecclam. Vilnensem, de persona Georgii 2) Cantoris et canonici Vilnensis cum retentione obtentorum. (ACam. II). 1) vide N. 79. 2) Falczewski. 81. 1537 Iul. 4. Orator 1) Sermi. Regis Poloniae praestitit obedientiam Smo. Dno. Nostro lunga oratione habita nomine sui Regis. (Cop. III). 1) Thomas Sobocki, tribunus Lanciciensis. cf. Theiner II, 520. 82. 1537 Aug. 8. Concessit Sermo. Poloniae Regi Sigismundo, quod a Tartaris bello lacessitus erat, qui iam Boristenem fluvium transierant Poloniamque penetrarant et pleraque loca dicti Regni devastarant, quod exercitum validissimum atque ingens paraverat in bellumque contra hostes personaliter proficisci coactus erat, constitutis iam in eo discrimine rebus suis, ut non solum de ipsius Regni Poloniae, sed de Ducatus quoque Moraviae et Boemiae regni salute ageretur, ideo significavit Smo. Dno. N. Paulo III tam per litteras suas, quam per specialem nuncium Mgfcum. et nobilem Thomam1) aulicum suum, uti summa decem millium ducatorum auri de camera arbitrio Maiestatis Suae distribuendorum militibus sui regni, quo alacrius contra dictos Tartaros pugnarent regnumque illud a tanto hostium impetu defenderent et de S. Sede Aplica. optime meriti in dies confirmarentur, condonaretur, quae quidem summa X m. ducatorum debeat extrahi de pecuniis ad almam Urbem mittendis pro provisionibus Ecclesiarum Gnesnensis, per obitum, et Cracoviensis et Plocensis ac Presmiliensis, per translationem vacancium seu vacaturarum. Reliquae etiam pecuniae, quae ex dictis expeditionibus supererunt, debeant pro rata dividi inter Sacrum Collegium et participantes de annata et alios officiales, quibus taxae debentur 2). (ACam. II). 1) Sobocki. 2) de re tota cf. Theiner II, 520 sqq. 83. 1537 Aug. 17. Transtulit R. P. Dnum. Eppum. Cracoviensem 1) ad Metropolitanam Ecclesiam Gnesnensem, [vacantem] per obitum Andreae, ad nominationem Regis Poloniae. (ACam. II). 1) Ioannem Latalski. 84. 1537 Aug. 17. Transtulit R. D. Ioannem Choyenski Eppum. Plocensem ad Ecclesiam Cracoviensem, vacantem per supradictam translationem Ioannis ad Ecclesiam Gnesnensem. Ad nominationem eiusdem Regis. Redditus floren... Taxa floren. 4 m. XL. (ACam. II). 85. 1537 Aug. 17. Transtulit R. Eppum. Presmiliensem 1) ad Ecclam. Plocensem, vacantem per supradictam translationem Ioannis nuper Episcopi Plocensis ad Ecclesiam Cracoviensem. Ad nominationem eiusdem Regis. Redditus floren... Taxa floren. 2 m. XL. (ACam. II). 1) Petrum Gamrat. 86. 1537 Aug. 77. Providit Ecclesie Presmiliensi, vacanti per translationem D. Petri nuper Eppi. PresmiJiensis ad Ecclesiam Plocensem, de persona Stanislai Tharti 1) Archidiaconi Lubicensis cum retentione omnium etc. pro proviso. Ad nominationem eiusdem Regis. Redditus floren... Taxa floren. CL. (ACam. II). 1) Tarło, archidiaconus Lublinensis, cf. Pawłowski, 240. 87. 1537 Nov. 16. Rmus. Dnus. SS. Quatuor fecit verbum de expediendis literis 1) Ec clesiarum Cracoviensis, Plocensis, Gnesnensis et Premisliensis et Smus. Dnus. N. commisit mihi, Vicecancellario 2), ut decretum et gratia facta superioribus mensibus Regi Poloniae servaretur et expeditio fieret iuxta tenorem dicti decreti et mandati. (ACam. II, Cop. II, III). 1) vide NN. 82—86. 2) Hippolitus Medices, Cardlis. Vicecancellarius. 88. 1538 Ian. 11. Confirmavit electionem factam a Capitulo et Canonicis Ecclesiae Warmiensis in personam R. Ioannis dalisch 1) Eppi. Culmensis absolvens eum a vinculo etc. Et ipsum transtulit ad dictam Ecclesiam Warmiensem cum retentione etc. Redditus floren... — Taxa floren. CCCC. (ACam. II). 1) Ioannis Dantisci. Cop. II, III: Datisci. 89. 1538 Ian. 11. Providit Ecclesiae Culmensi, vacanti per supradictam translationem 1), de persona D. Thilmani Ghise 2) Custodis et Canonici Warmiensis, cum retentione omnium etc. Redditus floren... — Taxa floren. DCC. (ACam. II). 1) vide N. 88. 2) Tidemannus Giese (Cop. III: Thidemani); cf. Woelky, 54. 90. 1538 Febr. 8. Concessit Pallium pro Ecclesia Metropolitana Gnesnensi in Polonia, petente Dno. Ioanne Landi. (Cop. III). 91. 1538 Iun. 25. Genuae. Smus. Dnus. Noster providit Ecclesiae Vladislaviensi in Regno Poloniae, vacanti per obitum Ioannis 1) Careconuschi, extra Romanam curiam defuncti, de persona D. Lucae de Gorca, Sermi. Regis Poloniae Consiliarii, cum dispensatione, quod olim tanquam Vicarius 2) dicti Regis nonnullos ultimo supplicio puniri iusserat. Redditus floren... — Taxa floren. M. (ACam. II). 1) Karnkowski. 2) Capitaneus generalis et palatinus Posnaniensis. cf. Theiner II, 523. 92. 1538 Iun. 25. Genuae. Providit Ecclesiae Posnaniensi in eodem Regno, vacanti per obitum Iohannis 1) N. extra Romanara curiam defuncti, de persona D. Stanislai 2) eiusdem Regis Secretarii et Decani Ecclesiae Cracoviensis, cum decreto vacationis decanatus et cum retentione aliorum, quae provisus obtinet. Redditus floren... — Taxa floren. CCCC. (ACam. II). 1) ex ducibus Lithuaniae 2) Oleśnicki. 93. 1538 Iul 24. Transtulit Dnum. Eppum. Plocensem 1) ad Ecclesiam Culmensem 2) (!), vacantem per obitum Ioannis 3) Comichi (!) extra Romanam curiam defuncti, cum retentione omnium etc. ad supplicationem Regis Poloniae. Redditus flor. .. — Taxa flor. 3040. (Cop. II). 1) Petrum Gamrat. 2) Cracoviensem. 3) Chojeński. 94. 1538 Iul. 24. Transtulit ad supplicationem Regis praedicti Rdum. Iacobum 1) Eppum. Chelmensem ad Ecclesiam Plocensem, vacantem per supradictam translationem 2). Redditus flor... — Taxa flor. 2000. (Cop. II). 1) Buczacki. 2) vide N. 93. 95. 1538 Iul. 24. Absolvit ad supradictam supplicationem Rdum. P. Dnum, Sebastianum 1) Eppum. Cameracensem (!) a vinculo et eum transtulit ad Ecclesiam Chelmensem, cum retentione omnium, praeter pensionem 100 ducatorum. (Cop. II). 1) Branicki, eps. Camenecensis. 96. 1538 Oct. 7. Lectae fuerunt litterae Regis Poloniae de pace, quam iniverat cum Vaywoda Vallachiae. (ACam. II). 97. 1539 Mart. 24. Smus. Dnus. Noster destinavit ensem, in sacratissima nocte Natalis Dni. Nri. Iesu Ghristi benedictum, ad Sermum. Poloniae Regem iuniorem Sigismundum mittendum per Nuncium1) Stis. Suae. (Cop. II). 1) Hieronymum Rorario. cf. Theiner, II, 532. 98. 1539 Iul. 14. Smus. Dnus. N. proposuit de Canonizatione B. Iacythi 1) in Polonia et commisit causam Rmo. Dno. S. Sixti. (Cop. III). 1) B. Hiacynthi. 99. 1539 Sept. 9. Transtulit Rdum. Sebastianum 1) Eppum. Chelmensem ad Ecclesiam Poznaniensem in Polonia, vacantem per obitum Stanislai 2) extra Romanam Curiam defuncti. Redditus flor... Taxa flor. CCCC. (Cop. II, III, ACam. II). 1) Branicki. 2) Oleśnicki. 100. 1539 Oct. 17. Providit Ecclesiae Camenacensi in eodem Regno, vacanti per translationem Sebastiani 1) ad Ecclesiam Chelmensem, de persona D. Ioannis 2) Regis Poloniae Secretarii, cum retentione omnium etc. (AVCanc. IV). 1) Branicki, vide N. 99. 2) Wilamowski, cf. Theiner II, 528. 101. 1539 Oct. 17. Providit Ecclesiae Chelmensi in Polonia, vacanti per translationem Sebastiani Branischi ad Ecclesiam Posnaniensem. de persona Samuelis 1), Decani Ecclesiae Cracoviensis, Regni Poloniae Vicecancellarii; cum retentione omnium etc. (ACam. III). 1) Maciejowski. 102. 1540 Mart. 15 Referente Cardle. Sanctorum Quattuor. Providit Ecclesiae Enensi in partibus infidelium consistenti, vacanti per obitum Adriani 1) extra Romanam curiam defuncti, de persona religiosi viri Iacobi Dzyaduschycze fratris ord. Min. de Observantia, cum facultate exercendi pontificalia in civitate et dioecesi Poznaniensi de consensu Eppi., cum assignatione bonorum et possessionum in diocesi Posnaniensi consistencium, pro suffraganeo assignari solitorum. Et quod non teneatur accedere etc. Redditus ignorantur, cum sint in partibus infidelium. (AVCanc. IV). 1) AGam. II: Andreae. 103. 1540 Mai 31. Referente Cardle. Sanctorum Quattuor. Providit Ecclesiae Metropolitanae Leopoliensi in Polonia, vacanti per obitum Bernardini Vilcek 1) extra Romanam curiam defuncti, de persona Petri Starnowski 2) Cantoris Ecclesiae Premisliensis, cum retentione etc. Absolvens etc. Redditus flor... — Taxa flor. C. (ACam. II). 1) Wilczek. — AVCanc: ... per obitum Eduardi (!?) extra etc. 2) Starzechowski. 104. 1540 Oct. 28. Smus. Dnus. Noster concessit pallium de beati Petri corpore sumptum AEppo. Leopoliensi in Polonia pro sua Ecclesia, petente Dno. Hieronymo de Castello, advocato Consistoriali. (AVCanc. IV). 105. 1540 Dec. I. Referente Cardle. SS. Quattuor. Providit Ecclesiae Margaritensi i. p. i. consistenti, vacanti per obitum quondam Alexandri de Misczin, extra Rom. curiam defuncti, de persona D. Iohannis 1) Archidiaconi Vladislaviensis [ACam. II: «...et praepositi Calissiensis»] cum facultate exercendi pontificalia in civitate et diocesi Vladislauiensi, de consensu Eppi. et cum redditibus Suffraganeis dictae Ecclesiae assignari solitis. Et quod non teneatur accedere etc. Et cum retentione omnium etc. Redditus ignorantur, cum sint in partibus infidelium. (AVCanc. IV). 1) Dziaduski, cf. Pawłowski 254. 106. 1541 Ian. 28. Referente Cardle. Sanctorum Quattuor. Providit Ecclesiae Gneznensi, vacanti per obitum Iohannis Liatalski extra Rom. curiam defuncti, de persona D. Petri 1) Eppi. Cracoviensis. Cum retentione Ecclesiae Cracoviensis in administratione ad annum dumtaxat, ad supplicationem Regis Poloniae. Cum decreto tamen, quod elapso dicto Anno dicta Ecclesia Cracoviensis eo ipso vacet. Et cum retentione omnium et singulorum bonorum, regressuum et pensionum etc. Redditus flor... — Taxa flor. 5 m. (AVCanc. IV). 1) Gamrat. cf. Korytkowski, Arcybiskupi III, 83 sqq, 107. 1541 Mai 27. Concessum pallium Ecclae. Gneznensi de Beati Petri corpore sumptum et commissum tradi mihi, Vicecancellario 1), petente advocato consistoriali. (AVCanc. IV). 1) Alexandro Cardli. Farnese. Script. rer. polon. t. XV. 21 108. 1541 Aug. 22. Referente Cardle. Bembo. Providit Ecclesiae Naturiensi i. p. i. consistenti, vacanti per obitum Iohannis 1) Eppi. Naturiensis, extra Romanam curiam defuncti, de persona Sebastiani Zidowski 2) Cantoris Ecclesiae Vislicensis, cum retentione cantorie predictae ac cum reservatione pensionis flor. XVI illarum partium, XII ducatorum auri de camera, constituendae super fructibus parrochialis ecclesiae in Eziezioza (!) Vladislaviensis diocesis. Fructus autem ipsius Ecclesiae Naturiensis ad ducatos CLXXX. .. super fructibus canonicatus et prebende in Ecclesia Gneznensi ac praepositurae collegiatae Ecclesiae in Unieiow, nec non parrochialis Ecclesiae Snene 3) dictae dioecesis, eidem Ecclesiae Naturiensi perpetuo unitae; cum facultate exercendi pontificalia in civitate et dioecesi Gnesnensi. Et quod non teneatur etc. (ACam. II). (Redditus ignorantur, cum sint in partibus infidelium. AVCanc. IV). 1) Businski. 2) cf. Korytkowski, Arcybiskupi III, 88. 3) Żnin. 109. 1541 Aug. 22. Absolvit Rmum. Samuelem Eppum. Culmensem 1) (!) a vinculo etc. et transtulit ad Ecclesiam Plocensem, vacantem per obitum quondam Iacobi 2) extra Romanam curiam defuncti. Cum absolutione a censuris etc. Redditus flor... — Taxa flor 2 m. (AVCanc. IV). 1) Maciejowski, eppum. Chelmensem. 2) Buczacki. ACam. II, false: Iohannis. 110. 1542 Mai 31. Referente Rmo. Sanctorum Quattuor absolvit Rdum. P. Dnum. Nicolaum 1) Eppum Camenecensem a vinculo etc. et eum transtulit ad Ecclesiam Chelmensem in partibus Russiae sub dominio Regis Poloniae, vacantem per translationem Dni Samuelis 2) ad Ecclesiam Plocensem, cum retentione etc. Redditus flor... — Taxa flor. 331/3 (Cop. II). 1) Dzierzgowski. 2) vide N. 109. 111. 1542 Mai 31. Absolvit Rdum. Ioannem 1) Eppum. Margaritanum, Eppi. Vladislaviensis suffraganeum, a vinculo etc. et eum transtulit ad Ecclesiam Camenecensem seu Cameriacensem (!), vacantem per translationem praedictam, cum retentione. (Cop. II). 1) Dziaduski, cf. N. 105. 112. 1543 Mart. 30. Bononiae. Referente Cardle. Sanctorum Quattuor. Absolvit Dnum. Nicolaum 1) Eppum. Chelmensem a vinculo etc. et eum transtulit ad Ecclesiam Wladislaviensem, vacantem per obitum quondam Luce 2) illius ultimi episcopi, extra Romanam curiam defuncti. Cum retentione bonorum ad sex menses et absolutione a censuris; ad supplicationem Sermi. Regis Poloniae3). Fructus flor. 5ooo. — Taxa M. (AVCanc. IV, ACam. II). 1) Dzierzgowski. cf. pag. 5. 2) Górka. 3) vide Theiner II, 542. 113. 1543 Mart. 30. Bononiae. Absolvit Iohannem 1) eppum. Camenecensem a vinculo etc. et eum transtulit ad Ecclesiam Chelmensem, ad supplicationem dicti Regis. Redditus flor. C. — Taxa flor. 331/3 (AVCanc. IV, ACam. II). 1) Dziaduski, vide N. III et pag. 6, n. 3. 114. 1543 Mart. 30. Bononiae. Providit Ecclesiae Camenecensi, ut supra vacanti, de persona D. Andreae Zebridovvski Canonici Cracoviensis, pro quo Rex supplicavit 1). Cum retentione etc. Redditus flor. 40. — Taxa flor. 33 1/3 (AVCanc. IV, ACam. II). 1) Theiner II, 542, cf. pag. 6, n. 2. 115. 1543 Iun. 1. Referente Rmo. Crescentio pro me, Vicecancellario, providit ecclesiae Culmensi 1) vacanti per obitum, de persona fratris Laurentii Spatae, nuper Magistri Generalis Ordinis s. Francisci conventualium, cum confirmatione reservationis medietatis fructuum, quatenus existant, alias cum nova reservatione. Redditus flor... — Taxa flor... (Cop. II). 1) Adnotatio haec falsa est, nam illo tempore ecclesia Culmensis episcopo non caruit, Tidemannus Gise enim eps. Culmensis fuit, 1538 Ian. 11 — 1549 Mai 20. cf. Woelky, 54. 116. 1544 Iul. 11. Referente Rmo. Sanctorum Quattuor. Extendit prorogationem retentionis Ecclesiae Cracoviensis in administratione una cum ecclesia Gnesnensi pro R. P. Dno. Petro Archiepiscopo Gneznensi ad ipsius Petri Archiepiscopi vitam, ita quod liceat sibi de fructibus etc, cum clausulis opportunis et consuetis 1). Absolvens etc. (AVCanc. IV, ACam. II). 1) cf. Theiner II, NN. 604—606, 608. 117. 1544 Nov. 14. Referente Cardle. Crescentio. Providit Ecclesiae Laodicensi i. p. i. tunc per obitum Ludovici Poloni, olim Eppi, Laodicensis, extra Romanam curiam defuncti, de persona Rdi, Erasmi de Cracovia, abbatis Monasterii Claretumbae in Mogila Cisterciensium ordinis Cracoviensis dioecesis, ordinem praedictum expresse professi et in presbyteratus ordine constituti, eumque in Ecclesia Cracoviensi R. P. Dni. Petri Archiepiscopi Gneznensis, dicte Ecclesiae Cracoviensis administratoris perpetui, suffraganeum consti- tuit curam etc. committendo, ita tamen, quod propterea Abbas esse non desinat, cum indulto exercendi pontificalia in civitate et dioecesi Cracoviensi, de consensu etc. nec non dispensatione percipiendi fructus pro tempore existenti Episcopo, pontificalia officia in eisdem Civitate et dioecesi exercenti, assignari solitos ac cum derogationibus et clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (ACam. IV). 118. 1545 Iun. 8. Referente Rmo. Cardle. S. Georgii. Absolvit Rdum. P. Dnum. Iohannem 1) Dziadaski Eppum. Chelmensem a vinculo, quo Ecclesiae Chelmensi, cui tunc praeerat, tenebatur et eum ad Ecclesiam Preriestinensem 2) (!) tunc per obitum bone memorie Stanislai Tarlo, olim episcopi prenestiensis, extra Romanam curiam defuncti, vacantem, transtulit, ipsumque illi in episcopum praefecit et pastorem curam etc. committendo et cum retentione omnium etc. et cum dispensationibus, derogationibus et clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. Fructus flor. CCC. — Taxa flor. CL. (AVCanc. IV, ACam. II). 1) Dziaduski. 2) Premisliensem. cf. pag. 7, N. 241. 119. 1545 Iun. 8. Absolvit Rdum. P. Dnum. Andream Zebrzydovvski 1) Eppum. Camenecensem a vinculo etc. et eum ad Ecclesiam Chelmensem, tunc per translationem Rdi. P. Dni. Ioannis Dziadoski, nuper Eppi. Chelmensis, ad Ecclesiam Premisliensem, vacantem, transtulit ipsumque illi in episcopum praefecit et pastorem (etc). Absolvens etc. Redditus flor. L. — Taxa flor. 331/3. (AVCanc. IV, ACam. II). 1) cf. pag. 7, N. 238. 120. 1546 Febr. 19. Referente Cardle. Farnesio. Transtulit R. Samuelem Maczieyowuski Eppum. Plocensem ad Ecclesiam Cracoviensem absolvens etc, per obitum electi Petri Gamratis, extra Romanam curiam defuncti, illius ultimi Administratoris, vacantem. Redditus flor. 12 m. — Taxa flor. 3 m. (ACam. III). 121. 1546 Febr. 19. Referente Cardle. Farnesio. Transtulit R. Nicolaum Dziergoski Eppum. Wladislaviensem ad Ecclesiam Gneznensem, tunc per obitum b. m. Petri de Gamratis, extra Romanam curiam defuncti vacantem, ipsum illi in Eppum. et pastorem praefecit. Redditus flor. 13 m. — Taxa flor. 5 m. (ACam. III). 122. 1546 Febr. 19. Transtulit R. Andream Zebrzidowski Eppum. Chelmensem, absolvens etc., ed ecclesiam Wladislaviensem, per translationem D. Nicolai 1) ad ecclesiam Gnesnensem vacantem. Redditus flor. 5000. — Taxa flor. 1000. (ACam. III). 1) Dzierzgowski, cf. N. 121. et pag. 8, N. 95. 123. 1546 Febr. 19. Transtulit R. Ioannem 1) Droyowski Eppum. Camenecensem ad Ecclesiam Chelmensem, per translationem D. Andreae 2) ad ecclesiam Wladislaviensem vacantem, absolvens eum a vinculo etc. Redditus flor. CXXX. — Taxa flor. 331/3 (ACam. III). l) Drohojowski. 2) Zebrzydowski, cf. N. 122. et pag. 8, N. q5. 124. 1546 Febr. 19. Referente Cardle. Farnesio. Providit ecclesiae Plocensi, per translationem D. Samuelis 1) ad Ecclesiam Cracoviensem vacanti, de persona D. Ioannis Bielinski 2) Canonici eiusdem Ecclesiae Plocensis, cum retentione canonicatus et fundi Badziwye 3) eiusdem Plocensis, necnon canonicatus et fundi villae Starzicze nuncupatorum praebendaque Poltoviensi Plocensis dioecesis, ad sex menses tantum etc. Redditus flor. 12 m. — Taxa flor. 2 m. (ACam. III). 1) Maciejowski, vide N. 120. 2) cf. pag. 8, N. 95. 3) Radziwie apud Płock. 125. 1546 Febr. 19. Referente Cardle. Farnesio. Providit Ecclae. Camenecensi, per translationem D. Ioannis Droiowski ad ecclam. Chelmensem vacanti, de persona D. Benedicti Isdbienski 1), clerici Posnaniensis dioecesis, cum retentione, prout in cedula. Redditus flor. CXX. — Taxa flor. 331/3 (ACam. III). l) cf. pag. 8, N. 95. 126. 1546 Apr. 9. Concessit pallium R. D. Hieronimo (!—1) seu Nicolao 2) Archiepiscopo Gnesnensi. Causa commissa Rmo. de Rodulphis (Cop. III). 1) cf. N. 104. 2) Dzierzgowski. 127. 1546 Mai 26. Referente Cardle. Farnesio. Absolvit D. Benedictum 1) electum Camenecensem a vinculo etc. et ad Ecclesiam Posnaniensem per obitum Pauli de Volia 2) transtulit; et cum dispensatione et derogatione etc. Redditus flor. 4 m. — Taxa flor. 300. (ACam. III, Cop. III). 1) Izdbieński, vide N. 125. et pag. 10, N. 138. 2) Wolski ("de la Viola" ACam. III). 128. 1546 Aug. 20. Referente Rmo. D. Franc. Cardle Sfondrato. Providit Ecclesiae Camenecensi, tunc per translationem R. P. D. Benedicti ab illa ad ecclam. Posnaniensem vacanti, de persona D. Leonardi Sconczewsky 1) Prepositi Domus Xenodochii nuncupate S. Heduigis in Schadomie 2) Sepulchri Dominici Hierosolimitani, Ord. Sti. Augustini Cracoviensis dioecesis, Magistri in Theologia et in presbyteratus ordine constituti, ac ordinem ipsum expresse professi, eumque illi in Eppum. et Pastorem praefecit etc. Cum retentione dictae prepositurae etc. (ACam. III). 1) Leonhardus Słończewski. 2) Stradom, suburbium Cracoviae. 129. 1546 Aug. 27. Referente Rmo. Crescentio. Providit ecclae. Kiioviensi, tunc per obitum Francisci de Leopoli extra curiam defuncti vacanti, de persona D. Ioannis Andruszevuicz Rectoris parrochialis de Minsko Vilnensis, seu alterius civitatis vel dioecesis, cum retentione. Redditus flor. XL. — Taxa flor. 331/3 (ACam. III). 130. 1546 Oct. 20. Providit Ecclae. Lacedaemoniensi i. p. i., per obitum b. m. Nicolai Bolinski 1) olim Eppi. Lacedaemoniensis extra Romanam Curiam defuncti vacanti, de persona D. Iacobi Bielinski, Archidiaconi Poloniensis 2) in Eccla. Plocensi, cum indulto de non accedendo etc, in eadem Plocensi ecclesia suffraganeum constituit, cum facuitate exercendi pontificalia in civitate et dioecesi Plocensi. Retenta ipsi D. Iacobo pensione annua 200 [ducat.] super fructibus mensae Eppalis. Plocensis. Redditus flor.... — Taxa flor.... (ACam. III). 1) Broliński. 2) Pultoviensis. 131. 1546 Oct. 29. Referente Cardle. Sfondrato. Providit Ecclae. Plocensi, tunc per obitum bonae memoriae Ioannis Bielinski extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona D. Andreae Noszkouszki, clerici Plocensis diocesis, cum retentione, prout in cedula. Redditus flor. 6000. — Taxa flor. 2 m. (ACam. III). 132. 1547 Mart. 23. Referente Rmo. Crescentio. Providit Ecclesiae Leodicensi i. p. i., per obitum b. m. Erasmi de Cracovia extra Curiam defuncti vacanti, de persona Rdi. Andreae Spolth 1) de Crayowo, Abbatis Monasterii in Vvochoczko Cisterc. Ord. Cracovien. dioc. cum retentione monasterii Clarae Tumbae in Mogila [quorum cuiuslibet (fructus) ad XXXIIII (ducat. auri de Camera... ascendunt) AVCanc. IV] necnon cum assignatione parrochialis ecclesie in Wawrzinczicze et duarum villarum Cracoviensis diocesis, Sufraganeis Eppi. Cracoviensis pro tempore existentibus assignari solitis, quarum insimul fructus etc. C. [ducat.], cum indulto de non accedendo ad Ecclesiam Leodicensem necnon licentia exercendi pontificalia in civitate et diocesi Cracoviensi dumtaxat de consensu moderni et pro tempore existentis Eppi. Cracoviensis. Redditus flor. . . . . — Taxa flor (ACam. III). 1) Szpot de Krajowo, abbas monasterii in Wąchocko. 133. 1548 Aug. 27. Romae apud S. Marcum, die lunae, 27 Augusti 1548 fuit Consistorium publicum propter adventum R. Martini Cromer, Canonici Cracoviensis, utr. iur. Doctoris et Sermi. Dni. Sigismundi Augusti, moderni Poloniae Regis, cum ipse, Regno Poloniae tunc per obitum clarissimae memoriae Sigismundi olim Poloniae Regis, eius genitoris, Rege destituto, eidem Sigismundo Regi in dicto Regno noviter successisset, ad Stem. S. pro praestanda ei ex parte dicti Sigismundi Augusti Regis devota obedientia oratoris destinati 1), in qua postquam R. D.... Advocati Consistoriales quasdam causas super nonnullis excessibus... (etc.)... proposuerant et Stas. Sua causas ipsas Rdo. P. D. Auditori Camere audiendas commiserat, dicto Martino oratore statim huiusrnodi consistorium ingresso et litteris credentialibus dicti Sigismundi Augusti Regis prius Sti. Sue redditis et R. P. Dno. Blosio Sue Stis. secretario ad legendum datis ac per eum perlectis idem Martinus orator orationem superluculentam coram S. Ste. et Rmis. Cardinalibus habens, obedientiam devotam nomine dicti Sigismundi Augusti Regis Sti. Sue et Sedi Aplicae. prestitit et Stas. Sua obedientiam ipsam, ut prefertur prestitam, una cum fratribus benigne acceptavit. (AVCanc. IV). 1) Hunc libri ACam. III. textum sequuntur litterae Regis Sigismundi Augusti et oratio Mart. Cromeri. vide Theiner II, N. 636. 134. 1549 Mai 20. Referente Cardle. Farnesio. Admisit postulationem de persona Rdi. Tidemani Ghise Eppi. Culmensis in Eppum. Warmiensem per Capitulum Ecclae. Warmiensis, Sedi Aplice. immediate subiecte, sede Eppali. tunc per obitum b. m. Ioannis 1) extra Romanam curiam defuncti vacanti factam, et eum a vinculo, quo Ecclae. Culmensi, cui tunc praeerat, tenebatur, absolvens ad eandem Ecclam. Warmiensem transtulit. Redditus flor. . . . — Taxa flor. 400. (ACam. III). 1) Dantisci. 135. 1549 Mai 27. Providit Ecclae. Luceoriensi, per obitum b. m. Georgii Falczowski extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona D. Valeriani Suskowsky Canonici Ecclae. Wilnensis... Et cum retentione omnium etc. Redditus flor. 300. - Taxa flor. 331/3. (ACam. III, AVCanc. IV). 136. 1549 Iul. 3. Referente Alex. Farnesio. Providit Ecclae. Culmensi, per translationem R. Thidemani Ghise Eppi. Varmiensis, tunc certo modo vacanti, apostolica auctoritate factam (!), pastoris solatio destitutae, de persona D. Stanislai Hosii, Cantoris Ecclae. Warmiensis ipsumque illi etc. cum retentione omnium etc. Redditus flor.... — Taxa flor. 700. (ACam. III). IULIUS PP. III. 137. 1551 Febr. 25. Referente Farnesio. Absolvit R. D. Andream Zebrzidouuski Eppum. Wladislaviensem a vinculo etc. et ad Ecclesiam Cracoviensem, tunc per obitum b. m. Samuelis olim Eppi. Cracoviensis extra Romanam Curiam defuncti vacantem, transtulit. Absolvit R. Ioannem Droyovvsky Eppum Chelmensem a vinculo etc. et eum transtulit ad Ecclesiam Wladislaviensem per supradictam translationem vacantem. Redditus... Taxa... (AVCanc. IV). 138. 1551 Mai 11. Admisit postulationem R. D. Stanislai Eppi. Warmiensis nuper Culmensis in Eppum. Varmiensem per dominos Decanum et Capitulum Ecclesiae Warmiensis, illorum Ecclesia huiusmodi tunc per obitum b. m. Tidemani Eppi. Warmiensis extra Romanam curiam defuncti vacante, via scrutinii concorditer celebratam ac praefatum Stanislaum Eppum. a vinculo etc. Ecclesiae Culmensi absolvit et ad eandem Ecclesiam Warmiensem sic vacantem transtulit. Redditus flor.... Taxa flor.... (AVCanc. IV). 139. i55i Nov. 18. Providit Ecclesiae Chelmensi, per translationem R. D. Ioannis 1) Eppi. Wladislaviensis, tunc Chelmensis, ad Ecclam. Wladislaviensem, certo tunc expresso modo vacanti, de persona D. Iacobi Uchansky, Decani Ecclesiae Plocensis, in aetate legitima constituti ac de nobili genere procreati; et cum retentione etc. Redditus flor.... Taxa... (AVCanc. IV). 1) Drohojowski, cf. N. 137. 140. 1551 Nov. 18. Providit Ecclae. Culmensi, tunc per translationem R. D. Stanislai 1) Eppi. Warmiensis, nuper Culmensis, ad Ecclam. Warmiensem, tunc(!) certo modo vacanti, de persona D. Ioannnis Lubodziesky, Canonici dictae Ecclae. Warmiensis. Et cum retentione Canonicatus et praebendae. Redditus flor Taxa flor. . . . (AVCanc. IV). 1) Hosii, cf. N. 138. — Woelky pag. 54. 141. 1553 Mart. I. Providit Ecclesiae Posnaniensi, [vacanti] per obitum b. m. Benedicti 1) Episcopi extra Romanam Curiam defuncti, de persona D. Andreae Czarnkouusky, clerici Posnaniensis diocesis; cum retentione etc. Redditus flor.... Taxa flor. IIII c. (AVCanc. IV. 1) Izdbieński. 142. 1555 Ian. 7. Providit Ecclesiae Leopoliensi. tunc per obitum b. m. Petri Starzechouusky, olim Archiepiscopi Leopoliensis, extra Romanam Curiam defuncti vacanti, de persona D. Felicis Ligeza de Bobrek, praepositi praepositurae ruralis in Pirzeczalan 1) Cracoviensis diocesis ; et cum retentione etc... Redditus... Taxa... (AVCanc. IV). 1) Pierzchałów. — Cop. III: Pirzechalow. 143. 1555 Febr. 6. Concessit pallium Felici Archiepiscopo Leopoliensi. Postulante D. Marco Antonio Burghesio Advocato consistoriali. Instante Dno. Matheo Reicio procuratore. (AVCanc. IV). PAULUS PP. IV. 144. 1556 Febr. 6. Smus. fecit verbum de revocandis legatis 1) Poloniae et tandem fuit dilatum. (Cop. III). 1) De Aloysio Lippomano Eppo. Veronensi, Nuntio Apostolico revocando. cf. Theiner II, 677—680. 145. 1556 Apr. 13. Absolvit R. D. Valerianum 1) Eppum. Luceoriensem a vinculo etc. et ad Ecclesiam Vilnensem per obitum2) vacantem transtulit. Fructus... Taxa flor.... (Cop. III). 1) Protaszewicz. 2) Pauli A.lgimunt ducis Holszański. 140. 1556 Apr. 13. Providit Ecclae. Mednicensi, per obitum Venceslai 1) Eppi. [vacanti], de persona D. Ioannis a Domanomi 2) Canonici Vilnensis, Secretarii Reginae Poloniae, in sexagesimo suae aetatis anno [constituti]. Fructus... Taxa flor. 301/3 (Cop. III). 1) Wierzbicki. cf. N. 74. 2) Ioannes a Domaniow. 147. 1556 Apr. 13. Absolvit R. D. Ioannem Androschouiz 1) Eppum. Kiouiensem a viflculo etc. et ad Ecclesiam Luceoriensem transtulit. Fructus... Taxa flor. 331/3 (Cop. III). 1) Andruszewicz. vide N. 129. Script. rer. polon. t. XV. 22 148. 1556 Mai 5. Die Martis, quinta Maii, fuit Consistorium publicum propter adventum Sermi. D. Sigismundi Augusti Poloniae Regis Oratoris 1), qui habita oratione lepida nomine dicti Regis obedientiam devotam Sti. Suae et Sedi Aplicae. praestitit et Stas. S. una cum Rmis. benigne acceptavit. 1) Stanislaus Maciejowski, castellanus Sandomiriensis. 149. 1558 Iul. 20. Fuit creatus legatus de latere Rmus. Pisarum 1) mittendus ad Sermos. Principes, videlicet Ferdinandum Regem Romanorum et ibi expeditis negotiis conferat se ad Regnum Poloniae, cum omnibus facultatibus. (Cop. III). 1) Scipio Rebiba Cardlis. 150. 1558 Oct. 31. Stas. Sua proposuit coadiutoriam Archiepiscopi Gnesnensis pro D. Ioanne Prerembio 1). (Cop. III). 1) Przerembski cf. N. 151. 151. 1558 NOV. 4. Repetente (!) Rmo. Puteo, fuit deputatus Coadiutor cum futura successione R. P. D. Nicolao Archiepiscopo Gnesnensi, D. Ioannes Perrebius Regni Poloniae Vicecancellarius, in regimine et administratione Ecclae. Gnesnensis cum assignatione certi praedii mensae Archiepiscopalis, valoris annui quingentorum ducatorum. Fructus... Taxa 5000. (Cop. III). 152. 1559 Iul 24. Petente Rmo. Cardle. Puteo. Concessit etiam pallium Rmo. D. Ioanni electo Gnesnensi et commissa expeditio eidem Rmo. Camerario. (ACam. V). PIUS PP. IV. 153. 1560 Ian. 26. Referente Rmo. Farnesio. Providit Ecclesiae Praemisliensi, tunc per obitum bonae memoriae Iohannis 1) extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona D. Philippi Padniewski, vicecancellarii dicti Regni, presbyteri et egregii defensoris catholicae fidei [praepositi Eccl. Gnesnensis (Cop. III.] ipsumque etc. cum retentione duorum incompatibilium et absolutione etc. (ACam. V). 1) Dziaduski. 154. 1560 Febr. 14. Me Vicecancellario 1) referente. Providit Ecclae. Laodicensi i. p. i. consistenti, tunc per obitum b. m. Andreae Spoth olim Eppi. Laodicensis extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona D. Stanislai Sclamowski 2) Cantoris Ecclae. Cracoviensis ipsumque etc. cum indulto de non accedendo ad dictam Ecclesiam Laodicensem ac facultate exercendi pontificalia in dicta Civitate et diocesi Cracoviensi dumtaxat de consensu R. P. D. Andreae 3) moderni et pro tempore existentis Episcopi Cracoviensis et de eius expressa licentia; et insuper cum parrochiali ecclesia Wbibrzniczicze 4) (!) et Maczieiewicze ac Baranow, villarum Cracoviensis diocesis, pro tempore pontificalia officia pro Eppo. Cracoviensi, pro tempore existente, in diocesi et Civitate praefatis, de ipsius Eppi. Cracoviensis consensu et expressa licentia ex indulto Aplico. pro tempore exercente, qui pro eius sustentatione illarum fructus etc, valorem annuum 150 ducatorum auri de Camera secundum communem aestimationem non excedentes, percipere etc. possit, [quae] apostolica auctoritate perpetuo deputatae existerent, cum assignatione dictorum fructuum ac retentione Cantoriae dictae Cracoviensis ac Praepositurae Callissiensis Gnesnensis diocesis, nec non parrochialis in Opathowicz dictae Cracoviensis diocesis Ecclesiarum ac aliorum compatibilium et cum clausulis opportunis et consuetis. (AVCanc. VII, ACam. V). 1) Alex. Gardle. Farnesio. 2) Słomowski. 3) Zebrzydowski 4) Wierzbno ? Wawrzerńczyce? 5) 140 duc. ACam. V. 155. 1560 Iul. 17, Referente Rmo. D. Iacobo Cardinale Puteo, S. Stas. ad preces Sermi. Sigismundi Augusti Regis Poloniae absolvit R. D. Phylippum 1) a vinculo, quo tenebatur Ecclesiae Primisliensi, et transtulit eum ad Ecclesiam Cracoviensem, vacantem per obitum bone memorie Andreae 2) olim Eppi. Cracoviensis extra Romanam Curiam defuncti, absolvens etc. (ACam. V). 1) Padniewski cf. N. 153. 2) Zebrzydowski. 156. 1560 Sept. 4. Referente Rmo. Dno. Iacobo Cardle. Puteo, S. Stas. ad preces Sermi. Regis Poloniae providit Ecclesie Premisliensi, vacanti per translationem Rdi. Dni. Phylippi 1), nuper Eppi. Premisliensis, ab ipsa Ecclesia Pre -misliensi ad ecclesiam Cracoviensem, de persona Dni. Valentini Herbult; cum retentione parrochialis ecclesiae in Scebrzin 2) Chelmensis diocesis nec non unius prebendae nuncupatae in Romuscha 3) Cracoviensis diocesis et alterius, perpetuarum sine cura capellaniorum in Ecclesia Cracoviensi, quae sunt de iure patronatus laicorum etc. Absolvens etc. (ACam. V). 1) Padniewski cf. N. 155. 2) Szczebrzeszyn. 3) Jerzmanów ? 157. 1561 Ian. 15. Me vicecancellario referente. Providit Ecclesiae Leopoliensi, tunc per obitum b. m. Felicis, olim Archiepiscopi Leopoliensis extra Romanam curiam defuncti, vacanti, de persona D. Pauli Tarli, Decani ecclae. Presmislien- sis, Rectoris parrocbialis ecclesiae in Berseze 2) Cracoviensis diocesis, ipsumque etc. curam etc. committendo; cum retentione alterius et praefata et etiam parrochiali Ecclesiis in Marina (?) dictae diocesis, quam maluerit ad vitam et alterius ad annum. (ACam. V, AVCanc. VII). 1) Paulus Tarto. 2) Brzezie. 158. 1561 Febr. 26. Smus. Dnus. Noster... creavit et assumpsit in S. R. E. presbyteros... Cardinales... ordine, quo sequitur, videlicet presbyteros R. P. Dnum... Stanislaum Eppum. Varmiensem Polonum, Nuntium S. Stis. apud Cesarem... (ACam V). 159. 1561 Iun. 2. Me vicecancellario 1) referente. Ad preces Sermi. Sigismundi Augusti Regis Poloniae (ACam. V). absolvit Rdum. Patrem D. Iacobum 2) Eppum. Chelmensem a vinculo etc. illumque ad Ecclesiam Wladislaviensem per obitum Ioannis Drocanii 3) vacantem transtulit. (AVCanc. VII). 1) Alexandro Farnese. 2) Uchański. 3) Drohojowski. 160. 1561 Iun. 2. Me referente 1). Providit Ecclesiae Chelmensi, tunc per translationem Rdi. Pris. Dni. Iacobi Eppi. Wladislaviensis, nuper Chelmensis, ad ecclesiam Wladislaviensem factam vacanti, de persona Dni. Nicolai Wolschi, praepositi Ecclesiae Plocensis; cum retentione praepositurae nec non custodiae Plocensis seu Cracoviensis. (AVCanc. VII). 1) Alexandro Farnese, Cardli. Vicecancellario, protectore Regni Poloniae. 161. 1561 Iun. 27. Concessit pallium Ecclesiae Leopoliensi. (AVCanc. VII). 162. 1561 Aug. 8. Concessit Ecclesiam Sti. Laurentii in Palisperna 1) de Urbe, tunc certo modo vacantem, Rmo. D. Cardli. Warmiensi pro titulo sui Cardinalatus, curam etc. committendo. Et cum retentione etc. (AVCanc. VII). Peteute Rmo. D. Card. Augustano fuit assignatus Rmo. D. Card. Varmiensi tit. S. Laurentii in Palisperna. (ACam. V). 1) S. Laurentii in Panisperna. 163. 1562 Ian. 9. Me referente 1) ad preces R. D. Ioannis 2) archiepiscopi Gnesnensis, cuius predecessores suffraganeum habere consueverunt (ACam. V). providit Ecclesiae Caffensi in partibus infidelium consistenti, per obitum bonae memoriae Felicis olim Eppi. Caffensis extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona Stanislai Falemski 3) abbatis monasterii Salioviensis 4) Cisterc. ord. Gnesnensis diocesis, cum indulto de non accedendo ad dictam Ecclesiam Caffensem etc. et facultate exercendi pontificalia in ecclesia, civitate et diocesi Gnesnensi, si ad hoc per R. p. dnum. Nicolaum (!) Archiepiscopum Gneznensem pro tempore existentem requisitus fuerit et de eius expressa licentia; cum assignatione certorum fructuum (valoris annui CL ducat. perpetuo assignatorum suffraganeis in dicta ecclesia. ACam. V.) ac retentione monasterii. (AVCanc. VII). 1) Alexandro Cardle. Farnesio. 2) Przerembski. 3) ACam. V: „Stanislai Inenschi (?), Tridenti ad presens commorantis, tanquam deputati a clero Poloniae ad concilium, abbatis monasterii Sulmoviensis Gisterc. ord. Gneznensis dioc, non consistorialis, valoris XXllll cum indulto" etc. cf. pag. 57. et N. 164. 4) Sulejoviensis. 164. 1562 Ian. 10. Quarto Idus Ianuarii... Caffae praeterea in ditione Turcarum factus episcopus Stanislaus Polonus abbas, quo is suffraganei operam Gnesnensium archiepiscopo daret, cui assignati sunt pensionis annuae nomine centum quinquaginta aurei nummi. (LMCaraff. fol. 12). 165. 1562 Aug. 31. Referente Rmo. D. Iacobo Cardinale Sabello, S. Stas. ad preces Sermi. Regis Poloniae absolvit R. D. Iacobum Uchanski, Episcopum Wladislaviensem, a vinculo, quo ecclesiae Wladislaviensi tenebatur, et transtulit eum ad Ecclesiam Metropolitanam Gneznensem, per obitum bonae memoriae Ioannis Przerembski olim Archiepiscopi Gneznensis, extra Romanam Curiam defuncti, vacantem; absolvens etc. (ACam. V). 166. 1562 Aug. 31. Referente eodem Rmo. D. Cardinale Sabello, S. Stas. ad preces dicti Regis Poloniae absolvit R. D. Nicolaum Volski Episcopum Chelmensem a vinculo, quo Ecclae. Chelmensi tenebatur, et transtulit eum ad Ecclam. Wfadisiaviensem, ut supra vacantem; absolvens etc. (ACam. V). 167. 1562 Aug. 31. Rmus. D. Augustanus, nomine Rmi. D. Warmiensis, optavit titulum S. Pancratii et Stas. S. illum sibi concessit; cum retentione etc. (AVCanc. VII). 168. 1562 Sept. 11. Deinde procurator Archiepiscopi Gnesnensis per D. Carolum Baldassinum Advocatum Consistorialem petiit pallium pro dicto Archiepiscopo, sumptum de corpore beati Petri principis Apostolorum, et S. Stas. man davit Rmo. D. Carolo Cardli. Borromeo, tanqaam Archidiacono, ut illud ei cum solitis cerimoniis traderet. (ACam. V). 169. 1562 Sept. 25, Referente Rmo de Sabellis. Providit Ecclesiae Posnaniensi, tunc per obitum b. m. Andreae Czacakovvski 1) vacanti, de persona D. Adam Conarski (qui annis preteritis fuerat orator Regis Poloniae apud S. Stem. ACam. V) praepositi dictae Ecclesiae ipsumque etc. (AVCanc. VII). 1) Czarnkowski. 170. 1562 Oct. 9 Referente Ottone Cardle. Augustano. Providit Ecclesiae Culmensi, tunc per obitum b. m. Ioannis Lubozietzki 1) olim Eppi. Culmensis, extra Romanam curiam defuncti vacanti, de persona D. Stanislai a Silstan 2) Abbatis monasterii Pelilunensis 3) Cisterciensium ordinis, Wladislaviensis diocesis, illi in Eppum. praefecit et pastorem curam etc. committendo. Et cum decreto vacationis dicti monasterii a die habite possessionis dictae Ecclesiae ac derogationibus et clausulis opportunis et consuetis. (AVCanc. VII). 1) Lubodzieski. 2) Żelisławski. — ACam. V: Rebislanski. 3) Pelplinensis. 171. 1562 Nov. 6. Referente Cardle. Augustano. Providit Ecclesiae Chelmensi in Russia, quae dicitur esse suffraganea Archiepiscopi Gneznensis, tunc per translationem R. P. Dni. Nicolai 1) Eppi. Wladislaviensis ab Ecclesia Chelmensi ad Ecclesiam Wladislaviensem factam vacanti, de persona D. Alberti Stasrosrzebski 1) Archidiaconi Cracoviensis, utriusque iuris doctoris, prelati pii et catholici, in sacris ordinibus constituti, ipsumque illi in episcopum praefecit et pastorem curam etc. committendo. Et cum retentione parrochialis Ecclesiae in Szirieuszko praepositurae nuncupatae ad sex menses et Archidiaconatus Dobrzinensis in Ecclesia Plocensi ad annum, nec non Cracoviensis... ad vitam; cum decreto vacationis etc. sex mensibus et anno praefatis respective elapsis ac derogationibus et clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (ACam. V). 1) Wolski. 2) Starozrzebski. 172. 1563 Iun. 4. Referente Rmo. D. Alexandro Cardinale Farnesio S. R. E. Vicecancellario et ad preces Sermi. Regis Poloniae S. Stas. providit Ecclesiae Camenicensi in Polonia sive Cracovia (!) per obitum illius ultimi possessoris extra Romanam Curiam defuncti vacanti, de persona D. Dionisii Zordegno 1) cum retentione unius ex duobus Canonicatibus, quos obtinet, ita quod per alium infra annum dimittere teneatur, et omnium compatibilium etc. Absolvens etc. (ACam. V). 1) Secygniowski. 173. 1563 Iun 4. Pridie Nonas Iunii... Postremo Vicecanceilario referente praefectus est Dionysius canonicus Cracoviensis, a Rege Poloniae propositus, ecclesiae Camenicensi. (LMGamb. fol. 68). 174. 1564 Iun. 9. Quinta Idus Iunii. — Gum Cardlis. Farnesius retulisset de ecclesia...1) in Lituania.... 1) electo a capitulo et per Regem Poloniae nominato danda, Summus Pontifex iussit expeditionem differri eo, quia promovendus non emiserat professionem fidei, nec processus fuerat factus in partibus iuxta formam Concilii Tridentini, quam formam observari mandavit etiam in Nominatis et praesentatis ante finem Concilii. (LMGamb. fol. 293). 1) nomen deesty fortasse de eccl, Mednicensi Stanislao Narkuski danda, vide N. 175. 175. 1564 Iun. 21. Referente Cardle. Farnesio. Providit Ecclesiae Mednicensi, tunc per obitum b. m. Ioannis 1) Eppi. Mednicensis vacanti, de persona Vblis. viri Dni. Stanislai Markusky 2) Archidiaconi Ecclesiae Vilnensis ipsumque etc. cum retentione dicti Archidiaconatus ad eius vitam ac parochialis de Thikoczin, Luceoriensis diocesis, quos obtinebat, ad sex menses. Ita quod antequam regimini dictae Ecclesiae Mednicensis se immisceret, in manibus Rmi. Dni. Stanislai Card. Hosii seu R. P. D. Ioannis Francisci 3) Episcopi Zacratensis (!) fidei Catholicae Articulos profiteri teneretur; et cum dispensatione etc. (AVCanc. VII. ACam. V). 1) Domaniewski. 2) Narkuski. 3) Commendone, Eppi. Zacynthi, Nuntii Aplici. 176. 1564 Iun. 21. Postea deventum est ad relationem; ac Farnesius primum Cardlis, retulit de Mednicensi Episcopatu in Poloniae Provincia, cui propositus est Stanislaus Narnessius (!) Polonus a Rege suo nominatus, genere nobilis, Philosophicis rebus eruditus, et qui Pontificii iuris insignibus sui arbitratu possit ornari, catholicae vero Religionis propugnator acerrimus. Concessum est ei, ob tenuitatem Episcopatus, ut Archidiaconatum perpetuo retineret, Parochiale autem beneficium ad sex menses, sed ita, ut priusquam Episcopatus possessionem adierit, ex Concilii Tridentini authoritate fidem profiteretur, quod illi permissum est propter loci longinquitatem et is eo officio non erat antea functus, quod ante dimissum Concilium fuerat designatus Episcopus. (LMGamb. fol. 305). 177. 1564 Oct. 6. [Smus. Dominus Noster] Dixit Regem Poloniae in conventu publico sui Regni, praesentibus principibus sectariis, librum Concilii a Nuncio Stis. Suae et Concilium ipsum acceptasse et curaturum se promisisse, ut in Regno suo servaretur, fecisseque etiam edicta contra haereticos forenses, ut e Regno exirent et aliud contra haereticos ipsius Regni, et lectae fuerunt litterae ipsius Regis et edicta publica per Rmum. de Gonzaga ultimum presbyterum, cum nullus ex diaconis adesset. Et Stas. Sua maximis laudibus prosecuta est Regem, dicens ceteros principes illius exemplum sequi debere et ita protectoribus mandavit, ut scriberent, neminem enim esse, qui Regnum magis infectum haberet et tamen omnibus postpositis concilium acceptasse. (AVCanc. VII). Inprimis fuerunt lectae litterae Sermi. Regis Poloniae acceptationis Sacri Concilii Tridentini ac etiam edictum Regium pro dicti Concilii executione et observatione, in quibus quidem litteris Rex omnia damna illius Regni accepta refert a defectu religionis. (ACam. V). 178. 1564 Dec. 1. Kalendis Decembris... In Polonia magnam esse inter catholicos et haereticos controversiam, cum quidam ex iilis Principibus intercesserit decreto contra hereticos publicato. Nuncium prudentia et dtxteritate praeditum optime se gerere, nec deesse, quin omnia faciat, quae tuendae Religionis sunt apta et oportuna, res tamen valde turbatas, quamvis Rex persistat in decreto; necesse esse et in Polonia et in aliis regionibus Divinum auxilium, nam nisi Dominus custodierit civitatem, frustra vigilat, qui custodit eam. (LMGamb. fol. 446.) 179. 1565 Febr. 7. Referente me Vicecancellario 1) deputavit Coadiutorem cum futura successione R. P. D. Andreae 2) Eppo. Plocensi [octuagenario, qui ob senium non poterat incumbere, ut par erat, rebus et negociis Ecclesiae et presertim comitiis, cum futura successione R. D. Petrum (ACam. V] Petrum Miscovium 3) Vicecancellarium Regni Poloniae, in regimine et administratione Ecclesiae et Dioecesis Plocensis de consensu dicti Eppi. Plocensis cum hoc, quod non possit se intromittere de fructibus, exceptis certis decimis in cedula expediendis, non excedentibus valorem 200 ducatorum et nisi antequam expediantur bullae, emiserit professionem fidei solemniter factam. Ordinavit Stas. Sua, quod mittantur bullae Nuncio Apostolico 4), quas non dabit, nisi prius dictus Petrus fecerit professionem fidei in manibus dicti nuncii, neque adipiscatur possessionem. Et cum clausulis opportunis et consuetis. (AVCanc. VIII). 1) Alexander Card. Farnese. 2) Noskowski. 3) Myszkowski. 4) Commendone. 180. 1565 Apr. 13. Referente Rmo. Dno. Alexandro Cardle. Farnesio, S. Stas. ad preces Rdi. Dni. Nicolai 1) Eppi. Wladislaviensis providit ecclesiae Margaritensi i. p. i. existenti, vacanti per obitum quondam Valeriani de Varclavia, extra Romanam curiam defuncti, de persona Adami Merchonuski (?), Abbatis monasterii Coroniensis 2), Cisterciensis diocesis (!) Wladislaviensis diocesis ipsumque etc. cum facultate exercendi pontificalia in civitate et diocesi Wladislaviensi, de consensu dicti Nicolai Eppi., cum ipse Nicolaus Eppus. propter amplitudinem diocesis et quia est senator Regni et Consiliarius Regius pluries diversis magnis negociis impeditus, nequeat sui Eppatus. muneri, ut par est, satisfacere et suffraganeum habere consuevit. Cum retentione pro dicto proviso dicti monasterii Coroniensis et pensione 150 ducatorum super quorundam praediorum fructus in diocesi Wladislaviensi existentium, a mensa tamen dictae Ecclesiae Wladislaviensis separatorum; et eadem Stas. S. ordinavit, quod antequam dictus Adam provisus ad suffraganeatum dictae Ecclesiae Wladislaviensis ingrediatur, emittat professionem fidei iuxta formam Concilii Tridentini. (ACam. V). 1) Wolski. 2) Goronoviensis seu Byszoviensis. 181. 1565 Iun. 8. Referente Cardle. Farnesio (ad preces Sermi. Poloniae Regis). Providit Ecclesiae Mednicensi, in ducatu Lithuaniae eidem Regi subdito sitae, vacanti per obitum Stanislai Nurkuski 1) extra Romanam curiam et antequam litterae Apostolicae suae provisionis ad eum pervenissent defuncti, de persona Victorini Virbiczki 2) canonici et Arcidiaconi dictae Ecclesiae, viri nobilis et litterati et litteris Rmi. Dni. Cardlis. Varmiensis commendati, aetatis ultra quadraginta annorum, et qui etiam professionem fidei iuxta formam debitam transmisit, ipsumque etc, curam etc. committendo; cum retentione unius parochialis intra suam diocesim et Canonicatus in Ecclesia Wilnensi et alterius parochialis Luceoriensis diocesis ad annum tantum. (ACam. V). 1) Narkuski cf. N. 175. 2) Wierzbicki. 182. 1565 Oct. 12. Concessit pallium R. D. Stanislao Archiepiscopo Leopoliensi pro eius Ecclesia, cum caerimoniis solitis. (AVCanc. VIII). PIUS PP. V. 183. 1566 Apr. 3. Referente Rmo. D. Alexandro Cardle. Farnesio, S. R. E. Vicecancellario et R. Poloniae protectore, S. Stas. providit Ecclesiae Laodicensi i. p. i. existenti, certo modo vacanti per translationem R. D. Stanislai 2) ultimi dictae Ecclesiae Eppi. et Eppi. Cracoviensis Suffraganei ab ipsa Ecclesia ad Ecclesiam Leopoliensem, de persona Martini 2) Abbatis monasterii in Mogillo Cisterciensium ordinis Cracoviensis diocesis, habentis requisita a Concilio Tridentino et qui emisit professionem fidei, ordinem ipsum professi ipsumque etc. committendo; cum dispensatione, quod apud illam [scil. Ecclam. Laodic.] personaliter residere minime teneretur et cum indulto exercendi pontificalia in Civitate et diocesi Cracoviensi, de ipsius Eppi. Cracoviensis consensu et cum assignatione pro dicto proviso loco pensionis annuae quorundam praediorum ac decimarum in diocesi Cracoviensi existentium, a mensa tamen dictae Cracoviensis Ecclesiae separatorum, quorum fructus etc. 150 ducatos auri de camera non excedunt; et cum retentione pro dicto proviso dicti Monasterii in Mogillo, curam animarum non habenScript. rer. polon. t. XV. tis, nisi suorum monachorum et cuius fructus XXIIII ducat. non excedunt. (ACam. V). 1) Stomowski. 2) Biatobrzeski, postea eppi. Gamenecensis. 184. 1567 Ian. 15. Orator 1) Regis Poloniae habita per Secretarium 2) oratione solita nomine eius Regis praedicti Sti. S. et Sedi Aplicae. devotam praestitit obedientiam, quam eadem Stas. S. una cum Rmis. benigne acceptavit. (AVCanc. VIII). 1) Petrus Barzy castell. Premislien. 2) M. Anton. Muretum, cuius orationem vide inter M. A. Mureti orationes, Venetiis 1618 editas, pag. 144—158. 185. 1567 Aug. 18. Referente Rmo. Dno. Iacobo Cardle. Sabello, S. Stas. ad nominationem, iuxta morem, Sermi. Regis Poloniae absolvit R. D. Victorinum 1) Eppum. Mednicensem a vincub, quo Ecclesiae Mednicensi tenebatur, et transtulit eum ad ecclesiam Luceoriensem in ducatu Lithuanie (!) per obitum b. m. illius ultimi presulis, extra Romanam curiam defuncti, vacantem, cum praesertim haberet omnia requisita a Sacro Concilio Tridentino et emisisset professionem fidei in forma etc. Absolvens etc. (ACam. V). 1) Wierzbicki, cf. NN. 181, 187. 186. 1567 Oct. 1. Providit ad Sermi. Regis Poloniae supplicationem Ecclae. Wladisla viensi, vacanti per obitum Nicolai Wolski extra Romanam curiam defuncti, de persona Stanislai Czarnkouiski (utriusque iuris doctoris et cetera habentis a S. Concilio Tridentino requisita. ACam V). ipsumque etc. (AVCanc. VIII). 187. 1567 Nov. 14. Providit ad Sermi. Poloniae Regis preces Ecclae. Mednicensi sive Samogitensi in Magno Ducatu Lituaniae sitae, vacanti per translationem Rdi. Victorini Wirzbiczki Eppi. Mednicensis ad Ecclam. Luceoriensem, de persona Georgii Petoky 1) habentis omnia requisita a Sacro Concilio Tridentino, preterquam quod non est graduatus in iure canonico neque in Theologia, sed in iis eruditus et litteratus et fecit professionem fidei; ipsumque illi... (ACam. V). 1) Piętkiewicz, cf. Rzepnicki III, 32. 188. 1568 Dec. 3. Referente Farnesio. Providit Ecclae. Enensi i. p. i. existenti, certo modo vacanti, de persona Stanislai Schedznisczki 1) ipsumque etc. et eumdem deputavit cum facultatibus consuetis suffraganeum Rdi. Eppi. Posnaniensis pro sua Ecclesia Posnaniensi, et cum assignatione pro ipso Stanislao pen- sionis annuae CL ducatorum, qui percipiuntur ex quodam praedio in diocesi Posnaniensi existenti, solito ipsis suffraganeis ad hunc effectum consignari, et cum retentione pro eodem proviso Cantoriae et Canonicatus in eadem Ecclesia Posnaniensi ad vitam et alterius Canonicatus in collegiata Ecclesia Velunensi, Gneznensis dioc. et cuiusdam parrochialis in diocesi Cracoviensi, quos obtinet ad duos menses tantum. (ACam. VI). 1) Szedziński (?) 189. 1569 Nov. 15. Feria 1) tertia die 15 Novembris fuit Consistorium publicum, in quo Sanctissimus admisit Cardinalem Osium, qui tum primum ad Urbem venerat, ad osculum pedis, manus et oris, ut consuetum est; et postquam Revmos. Cardles. complexus est, collocatus fuit in loco suo. Caetera de more servata, excepto quod pileus purpureus ei datus non est, propterea quod iam illum alias a Sede Apostolica transmissum receperat. (Cod. Vallicell. J. 60 f. 144). 1) Adnotationem hanc nec non sequentem adfert H. Laemmer, Anal. Romana, pag. 150—151. 190. 1570 Ian. 11. Feria 1) quarta 21 Ianuarii fuit Consistorium, in quo, quum actum esset de claudendo et aperiendo ore, prout mos est, Revmo. D. Cardinali Varmiensi, Sanctitas Sua decrevit, ut admitteretur ad vota et ad sententiam suo loco dicendam sine aliqua oris apertione, ex quo Concilio Tridentino Sedis Apostolicae Legatus interfuerat et omnia publica negotia tractaverat; quibus accedebat, quod tam multa pro catholicae fidei defensione pie et erudite conscripserat. Denique statutum est, ut in omnibus eodem iure esset, ac si ei cum solitis caeremoniis os apertum fuisset. 1) vide Laemmer, 1. c. pag. 151. 191. 1570 Iun. 2. Ste. S. proponente. Deputavit coadiutorem cum futura successione Rmo. Dno. Stanislao Osio Cardli. Warmiensi, qui Ecclesiae Warmiensi praeest, in regimine et administratione ipsius Ecclesiae et diocesis Warmiensis, de consensu dicti Rmi. Cardlis. Warmiensis, Marcum (!) Antonium (!) Cromerum („R. D. Martinum Cromerum, virum insigni eruditione, quique adversus haereticos docte et diligenter scribit». ACam. VI). presbyterum et canonicum ipsius Ecclesiae cum modis infrascriptis, videlicet: Reservatis eidem Rmo. Cardli. omnibus et singulis censibus mensae Eppalis. dictae Ecclesiae et omnibus cameratibus, castris, oppidis, villis, molendinis, lacubus et denique omnibus aliis bonis et possessionibus quomodolibet pro venientibus et ad ipsam mensam Eppalem. spectantibus, qui in prompta pecunia pro tempore existenti Eppo. Warmiensi singulis annis persolvuntur, quos ipse mus. Stanislaus Cardlis., prout nunc percipit, libere et absque ulla diminutione et onerum quorumcunque Eppo. Warmiensi pro tempore existenti incumbentium supportatione per se vel alium percipere et exigere possit, nec non Camerato Gustatensi una cum oppido, praedio, molendinis, lacubus, agris, pratis, nemoribus ac toto territorio ad ipsum Cameratum Gustatensem pertinente per eumdem Cardlem., quamdiu vixerit, habendis, tenendis, possidendis, utendis et fruendis, cum omni eorum et libera administratione et dispositione; ac postquam idem Rmus. D. Stanislaus Cardlis. ad diocesim suam redierit et non antea, cameratu Herlispergensi (!) cum castro, oppido, villis, praediis, lacubus, nemoribus, molendinis, mellificiis, ac toto territorio dicti cameratus per dictum Rmum. D. Cardlem. similiter habendis, utendis et fruendis una cum eorum omnimoda administratione et dispositione. Dicto vero Martino Cromero, ut officio Coadiutoris durante sustentari valeat administrationem dictae Ecclae. in spiritualibus et temporalibus et reliqua bona dictae mensae Eppalis. in omnibus aliis cameratibus existentia ac reliqua castra, oppida, praedia, villas, agros, silvas, molendina, mellificia ad eandem mensam Eppalem. spectantia eorumque ususfructus, ita tamen, ut idem Martinus Coadiutor teneatur in omnibus castris et praediis dictae mensae Eppalis. familiam alere, mercedem etiam annuam omnibus persolvere ac in alendis Collegio Soc. Iesu et Seminario ab ipso Rmo. Cardle, instituto pro duabus partibus, prout hactenus servatum fuit, contribuere et omnia et singula alia quaecunque onera dictae mensae Eppalis. ac illius pro tempore Eppo. incumbentia supportare ac cum effectu persolvere singulis annis teneatur, ipso Rmo. Cardle. ab eisdem supradictis oneribus in exactione censuum et aliis praedictis libero remanente. Ac quod idem Martinus Coadiutor in omnibus et singulis fructibus et redditibus dictae mensae et supradictis omnibus et alias undecunque provenientibus praesentis anni 1570 se intromittere nullatenus possit, sed eiusdem Rmi. Cardlis. existant, reservavit, concessit et assignavit. Cum retentione omnium beneficiorum per ipsum Martinum obtentorum, durante officio coadiutoris tantum. Et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (AVCanc. VIII). (Dixitque S. Stas. se hoc facere ob necessitatem et evidentem utilitatem Ecclesiae, derogando propterea pro hac vice decretis S. Concilii Tridentini. ACam. VI). 192. 1571 Mart. 19. Deinde Cardlis. Farnesius praeconisavit suffraganeum pro ecclesia Vilnensi et Smus. interrogavit, si consueverat habere suffraganeum et respondit, quod sic, iam diu et nunc habebat. (LMSanctor. f. 46). 193. 1571 Iun. 18. Deputavit legatum de latere ad Caesaream Maiestatem et ad Sermum. Poloniae Regem Rmum. Dnum. Cardlem. Commendonum cum facultatibus, prout in bulla. (AVCanc. VIII, ACam. VI). 194. 1572 Mart. 3. Providit Ecclesiae Motonensi i. p. i. existenti, vacanti per obitum Georgii, de persona fratris Cipriani ord. praedicatorum, ipsumque illi in Eppum. praefecit et pastorem curam ei animarum commitendo, ut cum indulto exercendi pontificalia in Civitate et diocesi Vuilnensi, tamen de consensu Eppi. Wilnensis et cum assignatione pro dicto proviso certorum fundorum annui valoris ducatorum 150, qui pro suffraganeis Vilnensibus pro tempore existentibus sustentatione sunt specialiter assignati. (Cop. III, LMSanctor. f. 194). GREGORIUS PP. XIII. 195. 1572 Aug. 27. - Fuit confirmatus legatus de latere ad Caesarem et ad Regem Poloniae Rmus. D. Commendonus. (AVCanc. IX). 196. 1573 Iun. 26. Providit Ecclesiae Enensi i. p. i. vacanti per obitum Stanislai 1), de persona Ioannis Vegorseuschi 2), abbatis monasterii Premethensis Cisterciensium ordinis Posnaniensis dioecesis, cum facultate exercendi pontificalia in civitate et diocesi Posnaniensi et cum assignatione pro sui sustentatione cuiusdam praedii suffraganeo Posnaniensi pro tempore existenti assignari soliti, cuius fructus ascendunt ad ducatos 150. Et cum retentione praefati monasterii. Et cum decreto, quod antequam se in aliquo immisceat, professionem fidei iuxta formam a Sede Apostolica emanatam emittere teneatur. (ACam. VI, AVCanc. IX). 1) Szedzinski, vide N. 188. 2) Węgorzewski. 197. 1573 lun. 26. Cardlis. Farnesius proposuit ecclesiam... 1) in partibus infidelium pro suffraganeo Posnaniensis episcopi in Polonia et est expedita et non fuit controversia, nisi super ducatorum valorem. (LMSanctor. f. 249). 1) nomen deest Enensis, cf. N. 196. 198. 1574 Mart. 22. Tum cardlis. Warmiensis praeconizavit quandam ecclcsiam in Polonia; ipse exaudiri nunquam potest, quia demissa loquitur voce. (LMSanctor. pag. 324). 199. 1574 Apr. 29. Referente Rmo. Varmiensi pro Rmo. Farnesio, Stas. S. providit Ecclesiae Margaritensi i. p. i., vacanti per obitum Adami 1) de persona Andreae 2) Bienouschi [Blinouschi, viri probati (ACam. VI], Canonici Wladislaviensis ipsumque etc, cum facultate exercendi pontificalia in ecclesia et diocesi Wladislaviensi. Et cum assignatione pro sui sustentatione quorundam fructuum et reddituum ad CC flor. Ungaricales ascendentium, suffraganeis Wladislaviensibus etc, cum retentione pro proviso praefati canonicatus Wladislaviensis [et certi Archidiaconatus, qui residentiam non requirit (ACam, VI] et Gantoriae Ecclesiae loci Crusviciensis Wladislaviensis diocesis, cum decreto, quod antequam munus consecrationis suscipiat et in aliquo se immisceat, professionem fidei etc. (AVCanc. IX). — Cumque petitum esset propterea, quod in Regno Poloniae ob latitudinem diocesum Episcopatus inter se longe distant, ut a duobus Eppis. et uno Abbate mitrato consecrari posset, Stas. S. dixit eam rem ad consistorium non pertinere, sed per Breve eam facuitatem concessuram. (ACam. VI). 1) vide N. 180. 2) Blinowski, vide Wierzbowski, Uchansciana It, 379 sqq. 200. 1574 Apr. 29. Cardlis. Varmiensis pro cardle. Farnesio Protectore praesente, quamvis processum confecissct pro eodem infirmitate impedito, unde voluit etiam se praesente proponeret, proposuit ecclesiam Margaritensem in partibus infidelium pro Andrea1) Blivuster (!) in suffraganeum Stanislai2) episcopi Vratislaviensis (!), qui illum habere consuevit, et fuit aliqua contentio super retentione canonicatus in cathedrali et archidiaconatus collegiatae Ouicociensis3) (!). Card. Relator dixit esse doctrinae competentis, sed in memoriali dicitur esse doctrina conspicuus. Card. Alciatus opposuit, quod quamvis non sit consuetudo nobilium in Polonia suscipiendi doctoratus gradum, debeat habere approbationem ab Universitate, nisi quod Rmus. Relator est loco Universitatis, cum de eius doctrina testificetur, et sic omnes transierunt, et fuit expedita ecclesia praedicta cum assignatione pensionis et decreto solito super suffraganeis titularibus. (LMSanctor. pag. 334). 1) vide N. 199. 2) Karnkowski. 3) Crusviciensis. 201. 1574 Iun. 4. Referente Cardle. Farnesio. Providit ad supplicationem Sermi. Henrici, Poloniae Regis, Ecclesiae Culmensi, vacanti per obitum Stanislai 1), de persona Petri Kostka Canonici Warmiensis; ipsumque etc. cum retentione Canonicatus, quem obtinet in Ecclesia Varmiensi etc. (AVCanc. IX). 1) Żelisławski, vide Woelky pag. 56. 202. 1574 Iun. 18. Papa proposuit legationem ad Henricum Regem ex Polonia in Italiam transgressum et Venetiis degentem. — Item proposuit cardinalem S. Sixti 1), nepotem, pro legato. Dimissus est senatus et legatus salutatus. (LMSanctor. pag. 343). 1) Philippus Card. Boncompagni. 203. 1575 Dec. 2. Card. Farnesius praenunciavit ecclesiam 1) in Polonia ad Regis Christianissimi Galliarum et Poloniae [supplicationem]. (LMSanctor. pag. 411). 1) Premisliensem, vide N. 204. 204. 1575 Dec 5. Providit ad supplicationem Sermi. Poloniae Regis Ecclesiae Premisliensi in Russia, vacanti per obitum Valentini Herborti, de persona R. D. Lucae Roschz (!) abbatis monasterii Lubinensis ord. Sancti Benedicti Posnaniensis diocesis, in sacro Presbyteratus ordine constituti, ad alios docendos ab Universitate Cracoviensi probati, fidemque Catholicam rite professi in manibus Aplici. nuncii in partibus, ipsumque etc. Retentio autem Monasterii, quae petebatur, non est concessa. (ACam. VI). 1) Koscielecki, vide Pawłowski, 302 sqq 205. 1575 Dec. 26. Die 26 Decembris feria secunda... fuit coacta in camera Paramentorum, exuto Smo., generalis congregatio coram Sanctitate Sua. Si quidem hesterna die Dominica et Natali Domini, Smo. Dno. Nro. perveniente ad locum solemnis et publicae benedictionis, propter infinitam populorum multitudinem, quae convenerat in Urbem ad clausuram anni iubilei, extra ordinem dandae in Logia Palatii ante aream S. Petri, accessit tabellarius cursor missus a Magno Etruriae Duce citatis equis, qui attulit nuncium imperatorem electum Massimilianum electum esse Regem Poloniae, non sine ingenti gaudio Stis. Suae, quae et hoc nuncio tam laeto et innumera hominum multitudine, quae ad benedictionem convenerat etiam supra tecta et in fenestris et in vicis et plateis et in moenibus Burgi et extra illa in aggeribus, unde Pontificem prospectare possent, cum tam magna area et via Burgi eos non caperet, (res inaudita et supra hominum memoriam; nam putatum est eos ascendisse ad 150 millia hominum), magna laetitia profusa vix lacrimas continere poterat, hodierno mane, antequam in capellam iremus, fuit intimata congregatio post missam. Itaque Smus. ubi deposuit paramenta, conscendit solium et dixit de nuncio hesterno die allato circa electionem Imperatoris in Regem Poloniae per litteras magni Ducis, sed quod Sanctitas Sua nondum acceperat litteras a nuncio suo nec ab Imperatore neque a nuncio suo apud illum existente et quia isti Domini Cardinales Galli (designavit Senonensem 1) et Rambulliettum, qui summo mane fuerant cum Smo. protestantes, ne quid innovaret in praeiudicium Regis Christianissimi) volunt audiri, ut dixerunt, et quia nunc non sunt omnes Cardinales et multi desunt, alia vice proponemus quid agendum sit circa hoc, et sic dimisit congregationem et supersessum est super publica laetitia et missa celebranda et mittendo ad imperatorem. (LMSanctor. pag. 413). 1) Nicolaus de Pelleve Cardlis. 206. 1576 Ian. 9. Fuit consistorium secretum, in quo S. D. N. dixit, quod non poterat dare bona nova, quia iam perlatum est ordinem ecclesiasticum et senatum Poloniae elegisse imperatorem Maximilianum in Regem XII Decembris, sed ordinem nobihum secessisse et die 14 declarasse Infantem Poloniae, filiam demortui Regis, Reginam, hac tamen conditione, ut ducet virum Vaivodum Transilvaniae et sic Regnum illud in maximo esse discrimine et inde multa mala prodire facile posse; verum sperandum erat, quod imperator sua prudentia non esset defuturus tanto negocio. (LMSanctor. pag. 414). 207. 1576 Ian. 16. Providit ad Sermi. Poloniae Regis supplicationem Ecclesiae Mednicensi in Provincia Samogitiae, quae est in Magno Ducatu Lituaniae, vacanti per obitum Georgii 1), de persona Melchioris Gedroicz custodis in Gathedrali Ecclesia Vilnensi, in sacro presbyteratus ordine constituti et aetate circiter 40 annorum de legitimo matrimonio procreati, in Iure Canonico et sacra Theologia eruditi, fidemque etc. ipsumque etc. (ACam. VI). 1) Piętkiewicz, cf. Rzepnicki III, 32. 208. 1576 Ian. 16. Cardlis. Farnesius proposuit ecclesiam Samogitiensem 1) in Magno Lituaniae Ducatu, nulla facta mentione Regis, a quo esset nominatus, sed dumtaxat, ne diutius vacet propter interregnum huiusmodi, et cum retentione custodiae ecclesiae Vilnensis ad sex menses; et omnes assenserunt et S. D. N. expedivit. (LMSanctor. pag. 416). 1) cf. N. 207. — praenunciata fuit Ian. 9. (ibid. pag. 415). 209. 1576 Ian. 23. Significavit etiam qualiter die 12 Decembris proxime praeteriti fuit electus in Regem Poloniae Imperator et quod die 18. eiusdem fuit publicata electio praefati Imperatoris in Regem Poloniae. (AVCanc. IX). Ex Polonia afferri Electores iterum convenisse atque iterum Sermum. Caesarem Regem delegisse, aliquos tamen discrepasse, sed spem esse fore, ut hi quoque reliquis se adiungant et in ipso Imperatore eligendo omnes unanimes consentiant. (ACam. VI). 210. 1576 Ian. 23. De rebus Polonicis dixit [Summus Pontifex], quod iam litteras acceperat et intellexerat priorem factam die 12 Decembris Maximiliani electi in Romanorum Imperatorem electionem ab episcopis, senatoribus et electoribus Regni Poloniae fuisse confirmatam denuo, die 18 eiusdem (si recte recolo audivisse) et ea celebrata solemniter electores ad ecclesiam accessisse et ibi cantasse Te Deum Laudamus; et quod Infans Regis demortui electa ab aliis in Reginam cum conditione, ut duceret Vaivodum, dixerat se esse sub tutela episcoporum et senatus et sine eorum consensu non posse acceptare. Unde bene sperandum erat. (LMSanctor. pag. 416). 211. 1576 Febr. 6. De rebus Polonicis [dixit Pontifex], quod sperabatur bene et quod imperator erat iturus Poloniam invitatus a Polonis et eorum oratoribus et quod facile componere possent animos eorum, qui ab eius electione alieni sunt. (LMSanctor. pag. 419). 213. 1576 Febr. 10. Consistorium secretum, in quo S. D. N. dixit se et Sedem Apostolicam magnis impensis esse implicatam, praesertim in conservatione Avenionensis civitatis et comitatus, in qua expendit plus quam X millia aureorum singulis mensibus et in munitione urbis Anconitanae et aliis multis necessariis rebus; et cum imperator electus in Regem Poloniae petat auxilium a S. State., ut cum potentissimo exercitu illud Regnum ingrediatur, cum ob potentiam adversariorum aliter facere non possit, sicut sibi significavit per comitem Trivultium, quem ad id destinavit specialiter, et sic immineat periculum, ut illud tam nobile Regnum in manus Turcarum deveniat, et Rex Franciae etiam petat auxilium pro solvendis stipendiis, quos conducunt (!), similiter equites Militenses timoris classis Turcicae [causa]; ideo Stas. Sua, ut et Imperatori et Regi Christianissimo subveniat ac etiam necessitatibus suis, intendit, ut aliquo modo provideatur de pecuniis; quia vero alias deputavit Cardinales ex omnibus ordinibus, nunc loco Rmi. Dni. Decani absentis in legatione Genuensi deputavit venerabilem fratrem eppum. Tusculanum, scilicet Cardlem. Farnesium, qui cum aliis congregationes habeat et pecuniae habendae modum cum illis inquirat et si qui alii aliquid ea in re proponere voluerint, poterunt significare Sti. Suae vel alicui ex dictis Cardinalibus. (LMSanctor. pag. 420). 213. 1576 Febr. 15. Fuit consistorium, in quo Smus, Dnus. N. retulit Cardinales deputatos ad inveniendas pecunias tractasse de re pecuniaria et de modo et non invenire faciliorem modum, quam impositionis decimarum in universa Italia, unde, cum nolit amplius gravare subditos status ecclesiastici, cogitavit gravare clerum, praesertim cum non de re stabili nec magna danda agatur, sed de decima, quae etiam loco eleemosinarum pauperibus dabitur Sti. Suae ad subveniendum imperatori, volenti ire in Poloniae Regnum, et Regi Francorum et militibus Melitensibus, adversus Turcas et haereticos, et proinde proposuit sex decimas solvendas tribus annis, duas unoquoque anno. [Cardinales assenserunt] et Stas. Sua dixit, quod fiet bulla et mittetur subscribenda. (LMSanctor. pag. 421). Scrlpt. rer. polon. t. XV. 24 214. 1576 Mart. 14. Smus. Dnus. Noster dixit Caesarem parare iter in Poloniam cum exercitu... (LMSanctor. pag. 424). 215. 1576 Oct. 12. Deinde Smus. Dnus. Noster fecit legi litteras Stephani Battori Vaivodae Transylvaniae, nunc Poloniae Regis seu Regni Poloniae possessoris, diebus praeteritis per specialem nuncium Suae Stati. exhibitas; eas vero legit Dnus. Gardlis. Guastavillanus Diaconus, et iis lectis Smus. dixit velle deputare aliquos Cardinales, qui has litteras considerarent et quid respondendum esset, censerent; prout deputavit Rmos. DD. Cardles. Sabellum, Comensem, S. Crucis, Ursinum, Madrutium et Senonensem 1) ibidem praesentes. (LMSanctor. pag. 460). 1) vide N. 2o5. 216. 1516 Dec. 3. Deinde Cardlis. Farnesius praenunciavit ecclesiam Metropolitanam in Polonia, ad Regis Poloniae nominationem, in proximo consistorio proponendam. (LMSanctor. pag. 485). 217. 1576 Dec. 10. Referente Cardle. Farnesio. Providit ad supplicationem Sermi. Stephani Poloniae Regis metropolitanae Ecclesiae Leopoliensi in Russia, vacanti per obitum Stanislai 1) de persona Ioannis Sienienski in sacro presbyteratus ordine constituti et alias idonei ipsumque etc, cum decreto, quod antequam ipsius Ecclesiae possessionem adipiscatur, professionem fidei emittere teneatur. (ACam. VI, AVCanc. IX). 1) Słomowski. 218. 1576 Dec. 10. Rmus. Cardlis. de Pelleue dixit istam Ecclesiam non debere expediri ad supplicationem predicti Stephani, attento quod Christianissimus Rex Galliae fuit electus et coronatus Rex Poloniae et ipse praetendit esse Rex. (AVCanc. IX). Petente Rmo.D.Card. Senonensi, ne quid fieret, quod Christianissimo, legitimo Poloniae Regi praeiudicium inferret, Stas. S. respondit se ad supplicationem providisse, id autem facere cuivis liberum esse. (ACam. VI). 219. 1576 Dec. 10. Cardlis. Farnesius, Protector Poloniae, proposuit ecclesiam Leopoliensem 1) in Russia in Regno Poloniae et omnes annuerunt et Cardlis. Commendonus plura etiam dixit in commendationem. Cardlis. Senonensis 2) dixit, ut sibi liceat nomine sui Regis Christianissimi protestari, quod cum Henricus Rex fuerit a Polonis legitime elec- tus et renunciatus, cum Stis. Suae approbatione in Regem inauguratus etc, nichilominus ipsi nulla causa, nullo legitimo iure, non impetrata a State. Sua absolutione iuris iurandi, de facto sibi alium elegerunt Regem; propterea protestatur, per hanc et alias Poloniae ecclesia[rum] nominationes ab asserto Rege nec nunc nec in posterum ulium Regi suo Chrmo. praeiudicium generari. Gui Smus. Dnus. Noster dixit: Nos sumus, qui providemus ecclesiis et Rex non nominat, sed commendat hunc promovendum nobis. Gardlis. S. Severinae 3) fuit pro expeditione cum dispensatione super irregularitate, quatenus indigeat, quia exercuit arma militaria. Cardlis. Albanus 4) dixit, quod sicut a tantorum virorum sententia dissentire non auderet, ita nec etiam consentire poterat, ut, qui non esset doctus neque doctor, ecclesiae praeficeretur et qui usque ad senectutem in armis esset versatus, etsi contra infideles, nuper in senio factus presbyter ecclesiae praeficeretur, et multa alia in eam rem dixit improbans huiusmodi promotiones, ut nimium ecclesiae Dei perniciosas et mali exempli; communiter omnibus admirantibus, quia de hoc relatum fuerat, non esse doctorem, sed doctum et arma adversus infideles de more patriae exercuisse. Et S. D. N. respondit verbum aliquod et tandem illum praefecit in episcopum, cum dispensatione super temporis defectu promotionis ad sacros ordines. (LMSanctor. pag. 487). l) pro Ioanne Sienieński, cf. N. 217. 2) Nicolaus Pelleve. 3) Iulius Antonius Sanctorius. 4) Alphonsus Gesualdo. 220. 1576 Dec. 17. Concessit pallium 1) Rdo. P. Dno. Ioanni, Archiepiscopo Leopoliensi, ut eo utatur in sua metropolitana Ecclesia Leopoliensi. (AVCanc. IX, ACam. VI). 1) vide N. 221. 221. 1576 Dec. 27. Cardlis. Farnesius dixit de pallio petendo pro electo archiepiscopo Leopoliensi et facto signo intromissus est advocatus cum procuratore et magistro cerimoniarum et illud de more postulavit et eo egresso cum illis omnes Cardinales annuerunt usque ad Cardlem. S. Severinae, qui considerans, quod in praecedenti consistorio iste fuit electus et sic esse impossibile, ut intra hos septem dies litterae fuerint expeditae et nihilominus nimis propere pallium peti, dixit: litteris tamen expeditis; et reliqui per idem annuerunt. Tum Smus. conversus ad Diaconos mandavit illud dari, sed ut viderent prius in eo et aliis, an litterae essent expeditae. (LMSanctor. pag. 491). 222. 1577 Mart. 4. Absoivit R. D. Lucam 1) Eppum. Prismiliensem a vinculo etc. et eum transtulit, ad Sermi. Poloniae Regis supplicacionem, ad Ecclesiam Posna- niensem, vacantem per obitum Adami 2) ipsumque etc, cum decreto, quod antequam ipsius Ecclesiae Posnaniensis possessionem adipiscatur, professionem fidei emittere teneatur. (AVCanc. IX). 1) Koscielecki. 2) Konarski. 233. 1577 Iul. 5. Referente Cardle. Farnesio. Absolvit R. D. Petrum 1) Episcopum Plocensem a vinculo etc. et eum transtuiit, ad supplicationem Sermi. Stephani Poloniae Regis, ad Ecclesiam Cracoviensem, vacantem per obitum Francisci 2) ipsumque etc. (AVCanc. IX). 1) Myszkowski, cf. N. 225. 2) Krasiński. 234. 1577 Iul. 5. Referente Cardle. Farnesio. Providit ad Sermi. Stephani Poloniae Regis supplicationem Ecclesiae Plocensi, vacanti per translationem Rdi. Pris. Dni. Petri ad Ecclesiam Cracoviensem, de persona Petri Dunin Volski, [presbyteri Cracoviensis diocesis, de Jegitimo matrimonio nati, valde docti, licet ex consuetudine illius Regni non sit graduatus et maioris Cancellarii Regni Poloniae ipsumque fidem etc. (ACam. VI] ipsumque etc. Et fuit facta gratia intuitu Smi. Dni. Nri., quod solvat ad rationem mille pro hac diocesi (!) tantum; cum decreto expresso, quod cum primum vacaverit ipsa Ecclesia Plocensis, debeat providendus solvere ad rationem duorum, absque spe alicuius gratiae. 235. 1577 iul 5. Rmus. Dnus. Cardlis. Farnesius, Protector Regni Poloniae, absque denunciacionibus, permissu Smi. Dni. Nri. eo, quod esset secessurus Caprarolam per aestatem de more, proposuit primo Ecclesiam Cracoviensem eiusdem Regni, et omnes cum Dno. Relatore (!). Dnus. Cardlis. Varmiensis laudavit personam et Smus. Dnus. Noster transtulit episcopum Plocensem 1) a vinculo, quo illi ecclesiae tenebatur, et praefecit illum in episcopum et pastorem ecclesiae Cracoviensis. Deinde proposuit eandem ecclesiam Plocensem, per translationem vacantem, et quod a XI citra annis nunquam in provisione illius ecclesiae fuit soluta annata iuxta taxam, unde et nunc similiter petitur. Et S. D. N. dixit se cognovisse nominatum 2) in Hispaniis, cum fuit ibi legatus a latere et illum domum suam tunc frequentasse cum multis aliis Polonis, qui erant in Hispaniis, et esse virum pium et doctum et propterea, propter huiusmodi agnitionem et familiaritatem, quam cum State. Sua habuit, mereri gratiam pro dimidia parte taxae. D. Card. Comensis pro expeditione et quod gratia omnino facienda est, sed eo modo, ne transeat in exemplum, ut hactenus factum est, cum nunquam taxa integra a tanto tempore fuerit persoluta, unde posset fieri, ut solveret et deinde ei restitueretur. Jdem dixit D. Cardlis. Sfortia (si recte recolo), et quod posset ex- primi in cedula, quod ei fit gratia pro medietate taxae ad intercessionem nostram, attenta cognitione et familiaritate, quam habuit nobiscum. Hoc autem omnes probaverunt et sic fuit expedita. (LMSanctor. pag. 515). 1) Petrum Myszkowski, cf. N. 223. 2) Petrum Dunin Wolski, cf. N. 224. 226. 1577 Iul. 31. Cardlis. Sabellus pro Dno. Cardli. Farnesio, Protectore absente, proposuit ecclesiam Camenecensem in Regno Poloniae pro D. Martino 1) episcopo Laodiceno, suffraganeo Cracoviensis ecclesiae, ad supplicationem Stephani Regis Poloniae. Et eo et omnibus annuentibus fuit translata (!) cum retentione monasterii. (LMSanctor. pag. 522). 1) Białobrzeski, abbas monasterii Mogilensis. 227. 1577 Dec. 11. Absolvit R. Albertum 1) Eppum. Chelmensem a vinculo, quo Ecclesiae Chelmensi tenebatur et eum transtulit ad Sermi. Stephani Poloniae Regis supplicationem ad Ecclesiam Premisliensem, vacantem per translationem R. P. D. Lucae 2) ad Ecclesiam Posnaniensem; ipsumque etc. (AVCanc. IX. ACam. VI). 1) Sobiejuski, cf. Pawłowski 310. 2) Kościelecki, cf. N. 222. 228. 1578 Iun. 16. Rmus. D. Cardlis. Farnesius proposuit ecclesiam Chelmensem 1) in Polonia, vacantem per translationem, et fuit expedita. (LMSanctor. pag. 586). 1) Quam d. 13 m. lunii praenunciavit. Nomen episcopi deest, fortasse de Ioanne Zaborowski provisum fuit, qui Alberto Sobiejuski translato successit. 229. 1578 Oct. 3. R. Dnus. Stanislaus Card. Varmiensis optavit Ecclesiam S. Mariae in Transtyberim, vacantem per provisionem Rmi. D. Antonii Card. Granvellani de Ecclesia Sabinensi. Rmus. D. Flavius Card. Ursinus pro Rmo. D. Marco Card. ab Altemps, absente ab Urbe causa infirmitatis, optavit Ecclesiam Sti. Petri ad Vincula, vacantem per remissionem Rmi. D. Cardlis. Varmiensis (AVCanc.IX) 230. 1578 Oct. 6. Referente Cardle. Sabelio. Providit Ecclesiae Laodicensi i. p. i., vacanti per translationem Rdi. P. Dni. Martini 1) ad Ecclesiam Camenecensem, de persona Iacobi Milenschi [presbyteri Plocensis diocesis, viri idonei, licet secundum consuetudinem illarum regionum non sit graduatus. (ACam. VI] ipsumque illi etc, cum indulto exercendi pontificalia in civitate et diocesi Cracoviensi de consensu Eppi. Cracoviensis, et cum assi- gnatione loco pensionis pro dicto Martino (!) Suffraganeo fructuum locorum pro suffraganeis Gracoviensibus pro tempore existentibus auctoritate Aplica. alias assignatorum et iuxta decreta super suffraganeos alias edita, et cum retentione Ganonicatus et compatibilium, quae obtinet 2) etc. (AVCanc IX). 1) Białobrzeski, cf. N. 226. 2) cf. N. 231. 231. 1578 Oct. 6. Dnus. Cardlis. Sabellus pro Dno. Cardli. Farnesio proposuit ecclesiam Laodicensem i. p. i., pro suffraganeo futuro ecclesiae Cracoviensis, et omnes annuerunt; sed Dno. Cardli. Alciato objicienti, non assignari ducatos 200 iuxta decretum consistoriale, sed 150, Smus. respondit, concilium Lateranense sub Leone X dicere, quod assignetur congrua portio; et sic expedita est. (LMSanctor. pag. 609). 232. 1579 Apr. 11. Sabbatho, die XI Aprilis, Romae apud Sanctum Petrum in Palatio Apostolico in aula magna, quae dicitur Regum, fuit Consistorium publicum ad excipiendum oratorem Sermi. Principis Stephani Bathory, Regis Polo niae, Magni Ducis Lithuaniae etc. Imprimis, cum Rmi. DD. facta Smo. Dno. Nro. reverentia de more in suis locis consedissent, Cardinalibus diaconis adhuc Sti. Suae assistentibus, ingressus est locum Consistorii orator Christianissimi Regis in Urbe residens una cum duobus Clericis, scribis fortasse seu notariis, cumque veneratione debita ad pedes Stis. Suae. se obiecisset, venia impetrata iussit alterum ex dictis notariis sane longam protestationem de scripto pronun ciare, cuius summa ea fuit: verum Poloniae Regem esse Henricum Galliae Regem, neque quemquam alium pro Rege agnoscendum etc, qua finita discessit. Tum causa ab Advocato Consistoriali, ut mos est, proposita ingressus est orator Sermi. Stephani, Illris. Comes 1), qui postquam a Smo. Dno. Nro. ad osculum pedis, manus et oris admissus est, habuit elegantem et luculentam orationem et eiusdem Sermi. Regis Domini sui nomine pro vetere instituto Catholicorum principum Sti. Suae atque Aplicae. Sedi obedientiam praestitit, quam Stas. Sua Buccapadulio Secretario respondente una cum Vblibus. fratribus suis S. R. E. Cardinalibus accepit, caeteraque de more acta sunt. (ACam. VI). 1) nomen deest Pauli a Służewo Uchański, capitanei Drohobycensis. 233. 1579 Aug. 5. Die 5 Augusti obiit Capranicae, Sutrinae dioecesis, Rmus. D. Stanislaus Hosius Polonus, Episcopus Varmiensis et S. R. E. tit. S. Mariae Transtyberim Presbyter Cardinalis, maior poenitentiarius, vir insigni sanctitate et eruditione et Catholicae Religionis zelo. Creatus fuerat Cardinalis a Pio PP. IV, 26 Februarii 1561, a quo Tridentino Concilio Legati nomine praefectus. Annum agebat 75, sepultus in suo titulo. (Cop. III, cf. Laemmer, Analecta 150). 234. 1581 Ian. 23. Referente Cardle. Farnesio. Stas. S. providit Ecclesiae Margaritensi in partibus infidelium existenti et per obitum Andreae, dum vixit Suffraganei in Ecclesia Vuladislaviensi, [vacanti], de persona R. Matthiae Vieliczchi, presbyteri Plocensis, in Iure Canonico doctoris, aetate, natalibus etc. idonei fidemque rite professi, eumque deputavit Suffraganeum ad pontificales functiones exercendas in Ecclesia et diocesi Vuladislaviensi, quae Suffraganeum habere consuevit, de Eppi. consensu etc. Et cum assignatione fructuum et reddituum certi loci ad ducatorum 200 ascendentium, qui de more Suffraganeis attribui solent. Absolvens etc. (ACam. VI, AVCanc. IX). 235. 1581 Febr. 27. Die Lune 26 Februarii 1). .. Retulit Rmis. Dnis., qualiter venerat ad Stem. S. orator Ducis Moscoviae, qui etiam tempore Clementis VII Romam oratorem transmisit. (AVCanc. IX). 1) cf. N. 236 et pag. 74 ex LMSanctor. 236. 1581 Febr. 27. Smus. Dnus. Nr. dixit advenisse oratorem 1) Magni Ducis Moscovitarum ad Stem. Suam et ad hanc Aplicam. Sedem missum eumque litteras Principis sui detulisse, quas Stas. Sua verti mandaverit, quod cum factum erit, tum demum fore, ut Rmi. Dni. de tota re plenius cognoscant. Interea Deo gratias agendas esse, quod princeps ex remotissima regione et quidem olim cum S. R. E. parum coniunctus nunc ad eam sponte Nuncium mittat. (ACam. VI). 1) Leontius Szewrygin, vide Pierling, pag. 160. 237. 1581 Aug. 7. Referente Rmo. Sabello pro Rmo. Farnesio. Absolvit R. P. Stanislaum 1) Eppum. Vuladislaviensem a vinculo, quo eidem Ecclesiae tenebatur, et ad supplicationem Sermi. gtephani Poloniae Regis transtulit eum ad Ecclesiam metropolitanam Gnesnensem, per obitum Iacobi 2) ultimi possessoris vacantem, ipsumque pastorali munere multis annis probatum ac fidem in manibus Nuntii Aplici. in partibus rite professum, dictae Ecclesiae in Archiepiscopum praefecit et pastorem, curam etc commitendo. Absolvens etc. et facta est gratia a Sacro pro medietate et alias, prout in obligatione oratoris praefati Regis. (ACam. VI, AVCanc. IX). 1) Karnkowski. 2) Uchański. 238. 1581 Nov. 6. Referente Rmo. Cardle. Sabello et ad supplicationem Sermi. Stephani Poloniae Regis, Stas. S. providit Ecclae. Vladislaviensi, per translationem R. P. D. Stanislai ultimi episcopi ad Ecclam. metropolitanam Gnesnensem vacanti de persona R. D. Hieronimi Comitis a Rozdrazow, de legitimo matrimonio nati, aetatis 35 annorum, in Sacro presbyteratus ordine multos iam annos constituti et in sacris Canonibus et Theologia versati, licet ex iilarum regionum consuetudine doctoris gradum non susceperit, quique fidem catholicam rite professus est, ipsumque dictae Ecclesiae in Eppum. praefecit et pastorem. Absolvens etc. (ACam. VI, AVCanc. IX). 239. 1582 Sept. 17. Feria secunda, die XVII Septembris, Romae apud Sanctum Marcum fuit Consistorium secretum de more, in quo Smus. Dnus. Noster dixit factam esse pacem inter Sermum. Regem Poloniae et Magnum Ducem Moscovitarum, qui eius rei causa Nuntium 1) ad Stem. S. miserat, gratias agens ob operam, quam Stas. S. ad id impenderat seque ad servitia huius Stae. Sedis obtulisse; eumdem vero Nuncium Moscovitae secum attulisse salvum conductum pro his omnibus, qui ad eius ditionem transire ibique commercium habere voluerint. (ACam. VI, AVCanc. IX). 1) Iacobum Molwianinow, vide Pierling, 346. 240. 1583 Mart. 23. Smus. D. N. referente Rmo. Farncsio et ad supplicationem Sermi. Stephani Poloniae Regis, providit Ecclae. Presmiliensi, per obitum Alberti 1) episcopi iam pridem vacanti, de persona R. P. Ioannis Boruchowschi 2), Regni Poloniae procancellarii, presbyteri, viri eruditi, licet gradum Doctoris non habeat, super quo Stas. S. dispensavit, ipsumque dictae Ecclae. in episcopum praefecit et pastorem. Absolvens etc. (ACam. VI, AVCanc. IX). 1) Sobiejuski de Starozrzeby, cf. N. 171. 2) Borukowski. 241. 1583 Mart. 28. Smus. D. N. referente Rmo. Farnesio et ad supplicationem Sermi. Poloniae Regis providit Ecclae. Metropolitanae Leopoliensi, per obitum Ioannis olim Archiepiscopi vacanti, de persona R. P. Ioannis Demetrii Solicouschi, presbyteri, in Sacra Theologia admodum versati, licet gradum Doctoris non habeat ex illarum regionum consuetudine, super quo Stas. S. dispensavit, ipsumque fidem Catholicam rite professum, eidem Ecclae. in Archiepiscopum praefecit et pastorem. Absolvens etc. et cum gratia etc. (ACam. VI, AVCanc. IX). 242. 1583 Apr. 27. Fuit petitum de more et concessum a Ste. Sua pallium pro Archiepiscopo Leopoliensi. (ACam. VI). 243. 1583 Mai n. ad montem Quirinalem in hortis Estensibus. Referente Rmo. Farnesio, Stas. S. erexit oppidum Vendense, quod est in Livonia, in civitatem, eiusque Ecclam. parrochialem in Cathedralem pro uno Eppo., qui totius Livoniae in spiritualibus curam gerat; cum erectione in ipsa Ecclesia sex dignitatum et sex canonicatuum, quibus tam pro Eppo. quam pro dignitate et Canonicatu Sermus. Rex Poloniae Stephanus assignat pro mensa Eppali. et capitulari fructus quorundam locorum ad ducatorum 4 m. ascendentes cum retentione Iuris patronatus et nominandi ad Ecclesiam Vendensem pro eodem Rege et alias, prout in cedula desuper conficienda. (ACam. VI). Cui Ecclesiae Vendensi sic erectae, ab eius primeva erectione vacanti, providit, ad praedicti Stephani Regis presentationem, de persona religiosi viri Alexandri 1) Abbatis Tremesnensis, Ordinis Canonicorum regular. S. Augustini, Gnesnensis dioc.; cum retentione in commendam praedicti monasterii Tremesnensis. Et cum clausulis etc. (AVCanc. IX). 1) Mieliński, vide Łukowski, pag. 66. 244. 1583 Dec. 5. In eo consistorio admissus est Illustris et Rdus. D. Andreas Battori, Praepositus etc., Sermi. Stephani Poloniae Regis fratris filius et orator, qui Smo. Dno. Nro. eiusdem Regis nomine pro ducatu [«provincia» AVCanc. IX]. Livoniae obedientiam prestitit. (ACam. VI). 245. 1583 Dec. 19. Stas. S. Providit Ecclesiae Theodosiensi i. p. i. existenti, certo modo vacanti, de persona Religiosi viri Ioannis Gniasdouuschi ord. Cluniacensis, Abbatis monasterii Mogilnensis prope Gnesnam, habentis requisita etc. excepto gradu doctoratus, super quo Stas. S. dispensavit, eumque dictae Ecclae. praefecit; cum indulto exercendi pontificalia in civitate et diocesi Gnesnensi, quae Suffraganeum habere consuevit, servato decreto de Suffraganeis etc. cum assignatione reddituum, quos pro tempore Suffraganei habere consueverunt ac cum retentione Monasterii praefati. Absolvens etc. (ACam. VI, AVCanc. IX). 246. 1585 Febr. 11. Smus. Dnus. Nr. referente Rmo. Farnesio et ad supplicationem Sermi. Stephani Poloniae Regis, providit Ecclesiae Presmisliensi, per obitum Ioannis 1) ultimi Episcopi vacanti, de persona R. D. Alberti Baranowschi, eiusdem Regis maioris Secretarii, viri eruditi, licet non doctoris neque graduati, super quo Stas. S. dispensavit ac fidem ex formula praescripta rite Script. rer. polon. t. XV. 25 professi, ipsumque dictae Ecclesiae in Eppum. praefecit et pastorem. Cum retentione Praepositurae in Ecclesia Plocensi, quatenus sit maior dignitas ad annum tantum, et cum dispensatione eo, quod non est sacris ordinibus initiatus; et cum decreto, quod non adipiscatur possessionem, nisi sacros ordines suscipiat et quod Sermus. Rex non supplicet, nisi pro iis tantum, qui erunt in sacris constituti. Et cum absolutione ad effectum. (AVCanc. IX). 1) Borukowski, Vicecancell. Regni Pol. cf. Pawlowski, 320. SIXTUS PP. V. 247. 1585 Mai 20. Referente Rmo. Sabello. Providit ad Sermi. Poloniae Regis presentationem ecclesiae Vindensi in Livonia, vacanti per obitum Alexandri 1), qui literis non confectis nec possessione habita obiit, de persona Andreae Patritii 2), ipsumque illi in eppum. praefecit et pastorem, curam etc commitendo; cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. Et fuit facta gratia cum decreto, quod antequam litera relaxetur, eccla. Vindensis taxari debeat. (AVCanc. X). 1) cf. N. 243. 2) Andr. Patricii Nidecki, archidiaconi Varsaviensis. 248. 1585 Mai 20. Referente Cardle. Sabello. Providit ecclesie Lacedemoniensi, in partibus infidelium existenti, vacanti per obitum Iacobi 1), dum vixit etiam suffraganei Plocensis, de persona Stanislai Bosouii 2), ipsumque illi in episcopum praefecit et pastorem, curam etc. committendo. Cum facultate exercendi pontificalia in civitate et diocesi Plocensi, et cum assignatione pensionis ducentorum ducatorum auri de camera super decimis et fructibus ipsius ecclae. Plocensis pro praedicto Stanislao suffraganeo, quae transeat ad successores. Et iuxta decreta super suffraganeis alias edita, Et cum decreto, quod antequam munus consecrationis suscipiat seu in aliquo se immisceat, professionem fidei demum emittere teneatur. Et cum clausulis etc. Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Bieliński, archidiaconus Pultoviensis. 2) Bosowski. 249. 1586 Iun. 14. Fuit consistorium, in quo Oratores 1) Sermi. Poloniae Regis Sti. S. et Sedi Aplicae. devotam obedientiam praestiterunt, quam eadem Stas. una cum Rmis. dnis. benigne acceptavit. (AVCanc. X). 1) Andreas Gard. Bathory et Ioan. Dem. Solikowski Aeps. Leopol., cf. Theiner III, N. 5. 250. 1586 Iun. 26. Fuit Consistorium publicum, in quo S. D. N. admisit ad pedum, manus et oris osculum Rmum. D. [Georgium] Cardlem. Rezziuilum 1) eppum. Vilnensem, ac ei galerum rubrum, insigne Cardinalatus, super caput imposuit, cum ceremoniis et clausulis opportunis etc. (AVCanc. X). 1) Georgius Cardlis. Radziwiłł. 251. 1586 lul. 4. Glausit de more os Rmo. Domino Cardinali Razziuilna. (AVCanc. X). 253. 1586 lul. 14. Aperuit de more os R. Cardli. Razziuilna, cui etiam dedit anulum pretiosum et titulum ecclesiae S. Sixti, cum reservatione omnium. (AVCanc X). 253. 1587 Ian. 7. Referente Rmo. Farnesio. Providit ad supplicationem Sermi. Stefani Poloniae Regis Ecclesiae Camenecensi, vacanti per obitum Martini 1), de persona Laurencii Gosliczki, ipsumque illi in Eppum. prefecit et pastorem, curam etc. committendo. Cum reservatione Monasterii Clare Tombe ord. Cisterciensis, dioc. Cracoviensis, et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Białobrzeski. 254. 1587 Ian. 7. Stas. Sua deploravit obitum Stephani Poloniae Regis. (AVCanc. X). 255. 1587 Ian. 28. Fuit Consistorium, in quo Smus. Dnus. Nr. referente Rmo. Raziuilna providit Ecclesiae Margaritensi in partibus infidelium certo modo vacanti, de persona Ioannis 1) Horominicski (!), cum indulto exercendi pontificalia in civitate et diocesi Wladislaviensi, cum assignatione loco pensionis fructuum cuiusdam loci aliis suffraganeis assignari solitis, et cum reservatione canonicatus in Eccla. cathedrali Vladislaviensi ad vitam et canonicatus in Ecclesia collegiata eiusdem diocesis ad annum, et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Nowomiejski ? Rozdrażewski ? 256. 1587 Mart. 11. Providit ecclesiae Laodicensi, in partibus infidelium existenti, certo modo vacanti, de persona Pauli Dembski ipsumque illi in eppum. prefecit et pastorem, curam etc. committendo, cum indulto exercendi pontificalia in civitate et dioc. Cracoviensi; cum assignatione loco pensionis omnium fructuum pro suffraganeo pro tempore existenti alias assignatorum et cum reservatione canonicatus Cracoviensis et cuncta decreta super suffraganeis alias edita [confirmavit ?] et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (AVCanc. X). 257. 1587 Iun. 12. Referente Rmo. Farnesio. Providit ecclae. Luceoriensi in Regno Poioniae, vacanti per obitum Victorini 1) de persona Bernardi 2) ipsumque illi in epputn. praefecit et pastorem, curam etc. committendo cum reservatione decanatus Varsoviensis et canonicatus Cracoviensis ad annum, et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. In ista ecclesia non fit mentio de supplicatione Regis Poloniae, quia vacabat regnum. (AVCanc. X). 1) Wierzbicki. 2) Maciejowski. 258. 1588 Mai 23. Deputavit legatum de latere pro quiete et tranquillitate Regni Poloniae, Dnum. Hippolitum Cardinalem Aldobrandinum, cum facultatibus in bulla. (AVCanc. X). 259. 1588 Mai 27. Dedit crucem Rmo. Dno. Cardinali Aldobrandino legato, cum ceremoniis et clausulis solitis. (AVCanc. X). 260. 1588 lun 13. Referente Rmo. Farnesio. Providit ecclesiae Enensi in partibus infidelium, certo modo vacanti, de persona Iacobi Brezniczcki ipsumque illi in eppum. praefecit, curam etc. committendo. Cum indulto exercendi pontificalia in civitate et diocesi Posnaniensi et cum assignatione cuiusdam villae, cuius fructus ascendunt ad ducat. 200, qui sunt perpetue assignati pro suffraganeo pro tempore existenti, si (?) iuxta decreta super sufifraganeis alias edita, et cum decreto quod antequam in aliquo se immisceat, professionem fidei emittere teneatur. Et cum reservatione canonicatus Posnaniensis et alterius canonicatus ad vitam et Archidiaconatus Gnesnensis ad annum; et cum clausulis opportunis et consuetis. Absolvens etc. (AVCanc. X). 261. 1588 Iul. 4. Romae, in Monte Quirinali, die Lunae 4 Iulii 1588 fuit Consistorium, in quo Sanctissimus Dominus Noster Fecit verbum de rebus Poloniae et dixit, quod ante electionem Regis Poloniae mandauerat Nuntio 1) in illis partibus existenti, ut apud eum Nuntii officio fungeretur, quia Regno pro Rege electus esset et catholicus extitisset, et ideo Nuntium accessisse ad locum, in quo ipse Rex residet, ab eoque et a Regina, Regis amita, benigne acceptum fuisse, prout attestantur literae Regis et Reginae et Nuntii, quae lecte fuerunt. (AVCanc. X), 1) Annibal de Capua, archiepiscopus Neapolitanus. 262. 1588 Aug. 8. Dixit habuisse litteras a Rege Poloniae et Regina eius matercula, quae fuerunt lectae, ut sciri posset quid spectandum sit de fide ipsius Regis, cum scribat se a Regina Sueciae, eius matre, in fide catholica nutritum fuisse, et etiam quid sperari possit de liberatione Maximiliani. (AVCanc. X). 263. 1589 Mai 12. [Smus. Dnus. Noster] Fecit verbum de rebus Polonicis, et dixit Gardinalem Aldobrandinum rediisse ex sua legatione Polonica in Italiam, et quod capitula inita inter commissarios destinatos ab Imperatore et Rege Poloniae super liberatione Maximiliani, Archiducis Austriae, fuerunt iam acceptata ab utraque parte, videlicet ab Imperatore et a Rege Poloniae, et quod Rex Poloniae miserat plura munera ad legatum, quae legatus recusavit, et etiam quod legatus rogavit Regem Poloniae, ut vellet parcere illis, qui cum Maximiliano capti fuerant, et ut consuetus esset cavere, ne Dei perduelles aliqua dignitate tam ecclesiastica quam mundana in regno Poloniae sinerentur, sed tantum dignitatibus potirentur illi, qui ac re catholici essent. Et fuerunt lecte littera Gardinalis legati nd Stem. S. scripta, et copia litterarum eiusdem legati ad dictum Regem. Et dixit Stas. S., quod in adventu Cardinalis Aldobrandini deliberabit super gratiarum actione Deo reddenda pro pace inita inter Imperatorem et Regem Poloniae, et pro rebus regni Poloniae iam pacatis. (AVCanc. X). 264. 1589 Mai 29. Dixit [S. D. N.], quod die crastina erit Consistorium publicum ob adventum Rmi. Dni. Aldobrandini legati e Polonia redeuntis et quod habebitur apud S. Ioannem in Laterano. (AVCanc. X). 265. 1589 Mai 30. Fuit Consistorium publicum, in quo Smus. Dnus. Noster admisit ad pedum, manus et oris osculum Rmum. Dnum. Hippolitum Cardlem. Aldobrandinum e legatione Polonica redeuntem, cum solitis ceremoniis. (AVCanc. X). 266. 1589 lun. 5. Mandavit legi literas Nuntiorum Stis. S. apud Imperatorem et Regem Poloniae, et etiam litteras Cardinalis Razzivilnae, ex quibus constabat concordata inter Poloniae Regem et Imperatorem procedere ad ulteriora et etiam quod in Comitiis habitis in Regno Poloniae catholici impediverunt confirmationem cuiusdam confederationis 1), quam petebant heretici. Rmus. Cardlis. Aldobrandinus, iam legatus ad Regnum Poloniae, fecit relationem suae legationis dicendo, quod tandem erat pax subsecuta inter Imperatorem et Maximilianum Archiducem Austriae ex una, et Regem Poloniae ex altera, et obtentum, ut Maximilianus a custodia, qua detinebatur, liberaretur, et in fine relationis commendavit Sti. S. prelatos, qui ei in hac legatione inservierunt. Qua relatione finita Stas. laudavit Rmum. Cardlem. Aldobrandinum et dixit, quod habebit memoriam illorum, qui cum ipso legato in hac legatione laboraverunt, et quod intendebat facere processionem et capellam sed videbatur differendum usque ad lmplementum pacis, scilicet ad liberationem Maximiliani, et super hoc exquisitis votis Gardinalium visum fuit collegio usque ad illud tempus expectandum esse. (AVCanc. X). 1) quae dicitur Varsoviensis, a. 1573 facta. 267. 1589 Iun. 19. Dixit, qualiter ex litteris Nuntiorum Stis. Suae apud Imperatorem et apud Poloniae Regem residentium, quod procedebatur ulterius pro implendis concordatis inter Imperatorem et Poloniae Regem, et lectae fuerunt litterae. Dixit etiam qualiter ex litteris Archiepiscopi Gnesnensis ad Stem. S. constabat, quod in Comitiis factis in Regno Polonia fuit decretum in vacatione regni eligi non possit Rex, qui non esset catholicus, tt quod possit animadverti in haereticos, licet haeretici niterentur hoc impugnare, tamen catholici prevalere. Et lectae fuerunt litterae. (AVCanc. X). 268. 1589 Iul. 3. Dixit habuisse litteras [a Nuntio] apud Poloniae Regem residente, quibus significabatur, quod procedebatur ad ulteriorem executionem concordatorum inter Imperatorem et Maximilianum fratres, et Poloniae Regem, et quod iam Rex iuraverat ad Sanctam Dei evangeliam (!) servaturum ad unguem ista concordata, et quod visitaverat Maximilianum, inter quos multa benevolentiae signa intervenerunt. Et lectae fuerunt litterae. (AVCanc. X). 269. 1587 Iul 17. Dixit se summopere cupere pro conservatione et augumento catholicae fidei in regno Poloniae, ut ipse Rex catholicam ducat uxorem, et de hoc Stem. S. pluries scripsisse optimumque habuisse responsum a Nuntio suo apud dictum Regem existente, cuius Nuntii litterae fuerunt lectae, ex quibus significabatur Regem non nisi catholicam uxorem ducere velle. In eisdem etiam litteris significabatur, quod in dies procedebatur ad ulteriorem executionem concordatorum initorum pro liberatione Maximiliani Archiducis Austriae. (AVCanc. X). 270. 1589 Iul. 24 Fuerunt etiam lectae litterae, quibus continebantur quaedam verba habita a Gardle. Raziuilna et Palatino Cracoviae 1) ad Imperatorem pro executione capitulationis inter ipsum Imperatorem, et Poloniae Regem, ex quibus apparet Imperatorem iurasse praefatam capitulationem, et in Cesaris verba promisisse Ungaros in prima (?) dieta iuramento promissionem illam servare. (AVCanc. X). 1) Nicolaus Firley. 271. 1589 Dec. 6. Smus. D. N. dixit habuisse litteras ab Archiepiscopo Gnesnensi, quibus scribit, quod cum Tartari auxilio Turcarum conati fuissent fines Regni Poloniae invadere, fuerunt armis viriliter ac strenue reiecti a Polonis, qui decem millia et ultra Tartarorum occiderunt, ac plura millia Polonorum, qui a Tartaris in captivitatem redacti fuerant, liberarunt, ipsique Tartari in Mondauiam (!) declinarunt, ubi hieme futura exercitum tenere volebant. (AVCanc. X). 272. 1590 Ian. 22. Rmo. Cardle. Montalto referente, absolutus fuit Laurentius Costlicius 1) Eppus. Camenecensis a vinculo, quo tenebatur ecclesiae Camenecensi, fuitque ad supplicationem Sigismundi Poloniae Regis translatus ad ecclesiam Chelmensem in Russia, Provincia Regni Poloniae, cum decreto, quod antequam adipiscatur possessionem dictae ecclesiae Chelmensis, iterum professionem fidei emittat, illiusque instrumentum in curiam transmittat, et cum retentione Abbatiae de Claratumba ordinis Cisterciensis, dioec. Cracoviensis, et cum condonatione iurium etc. et dausulis opportunis etc Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Goślicki. 273. 1590 Febr. 12. Illmo. Cardle. Montalto referente, providit Ecclesiae Camenecensi, vacanti per translationem Laurentii Eppi. ad Ecclesiam Chelmensem, de persona Stanislai Gomolinschii 1) ipsumque illi in episcopum praefecit et Pastorem curam etc. commitendo, cum decreto, quod iterum ante adeptam possessionem et susceptam consecrationem emittat professionem fidei, illiusque instrumentum ad Curiam transmittat, et cum retentione quatuor Beneficiorum, quae obtinet, videlicet duarum dignitatum et duorum canonicatuum, quibus inservitur per Vicarios perpetuos a primaeva erectione in illis institutos, et cum remissione iurium Sacri Collegii et aliorum et clausulis opportunis etc. Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Gomoliński, vide pag. 19. 274. 1590 Febr. 19. Illmo. Cardle. Montalto referente, providit ad praesentationem Sigismundi Regis Poloniae ecclesiae Vendensi, vacanti per obitum Andreae 1) Eppi. de persona Hoctonis (!) Schenching 2), ipsumque illi in Eppum. praefecit et pastorem, curam etc. committendo; cum condonatione omnium et quorumcunque iurium et clausulis opportunis etc. Absolvens etc. (AVCanc. X). 1) Andreae Patricii Nidecki. 2) Ottonis Schenking, cf. pag. 14—16. 275 1590 Mai 14. Deinde dixit recepisse litteras a Poloniae Rege, quibus scribit, quod Turcharum tirannus minatur bellum Poloniae Regno et ideo petit, ut Stas. S. velit auxilium pecunia sibi praestare, ac etiam commonere Principes Christianos, ut ei adiumento sint, exemplumque litterarum ipsius tiranni Turcae idem Rex transmittit. Quae litterae Regis Poloniae et exemplum litterarum Tiranni Turcae fuere lectae per Rmum. Cardlem. Mattheium. (AVCanc. X). 276. 1590 Iul 7. Romae, apud S. Ioannem, die Sabbati, septima Iulii 1590 in prima Aula magna novi Palatii Lateranensis fuit Consistorium publicum, in quo R. P. Bernardus 1), Eppus Luceoriensis, Sermi. Sigismundi tertii, Poloniae Regis Orator admissus est a Smo. Dno. Nro. ad osculum pedis, manus et oris, isque Sti. S. Regias litteras reddidit, quae lectae sunt clara voce a Vestrio secretario et ab eodem et oratore habita est oratio, in qua tarditatem huius legationis excusauit, multa de Regis observantia erga Stem. S. et Sedem Apostolicam dixit ac denique de maiorum ac ceterorum Christianorum Regum more Sti. S. et Sanctae Romanae Ecclesiae obedientiam praestitit, cui idem Vestrius accomodate respondit nomine Stis. S. et obedientiam acceptauit, ceteraque acta cum ceremoniis consuetis. (AVCanc. X). 1) Maciejowski. INDEX NOMINUM. Numeri inclinati excerpta partis quartae indicant. Accolti Petrus card. Ravennas 35. Adam, abbas mon. Coronovien. eps. suffrag. Vladislavien. 180, 199. Adrianus PP. VI. 46, 54, 84, 85. Adrianus O. Praed. eps. suffrag. Posnanien. 67, 102. Albanensis card. vide Borgia Rodericus. Albaniae dux 51. Albanus card. 71. Albertus O. B. M. V. Theuton. mag , Prussiae dux 51, 35, 50, 51, 53, 58, 61. Albertus Jastrzębiec eps. 3, 10. Alciatus card. Franciscus 67, 68, 71, 200, 231. Aldobrandinus card. Petrus (?) 72. Aldobrandinus card. Hippolitus 258, 259, 263 - 266. A1dobrandinus Passeri Cinthius card. S. Georgii 24. Alexander PP. V 27, 28, 29. Alexander PP. VI 34, 42 — 45, 51, 54—56, 79-81. Alexander eps. Camenecen. 2. Alexandrinus card. vide Bonelli, San Giorgio. Alexandrinus patriarcha Simon 28. Script. rer. polon. t. XV. Algimunt Paulus dux Holszanski eps. 79, 80, 145. ab Altaemps Annibal comes 48. ab Altaemps Marcus Siticus card. 21, 229. Andegavensis eps. Guilhelmus card. 31. Andreas prior Basilien. eps. Camenecen. 2. Andreas [Gosławski] eps. 15. Andreas Stanislaus de Plaustro eps. 14. Andruszewicz Ioannes, rector ecc. Minscen. eps. 129, 147. s. Angeli card. vide Caravajal, Farnese. s. Angeli card. Petrus senior 27. s. Angeli card. Petrus iunior 27. Angliae regis tit. defensoris fidei 51. A n n a infans Poloniae, regina 206, 210. Anna regina Franciae, dux Britanniae 44. Antonianus Silvius Poetinus clericus nationalis 39, 40. Antonius card. Praenestinus d. Aquileien. 27. Antonius Calvi card. Tudertinus 27. 26 Aquaviva card. Iulius 72. Aquila ecc. 4. Aquileiensis card. vide Antonius, Scarampi. de Aragonia Ioannes card. s. Adriani 34. Ariminensis card. s. Pudentianae vide Parisiani. Augustanae confessionis sectarii 66. Augustanus card. vide Truchsess. Augustus Saxoniae dux 49. de Austria Ioannes 60, 68, 73. Auxjtanus card. vide Castelnau. Baiazettus 61. Ba1dassini Carolus advocatus consist. 168. Balthea Thomas O. Praed. eps. Moldaviae 23. Baranowski Albertus eps. 15, 16—19, 23, 246. Barba Antonius secret. legationis hispanicae 65. Barbarossa praedonum dux 53. Barbus Marcus card. s. Marci, patr. Aquileien. 33, 34. Barensis card. Pandulfus 27. Barensis card. 30. de Barro card. Ludovicus 27, 28. Barzy Petrus castell. Premislien. 184. Basilius Ioannides magnus dux Moscoviae 54. B a t h o r y Andreas card. 244, 249. Bellay card. Ioannes 38. Bellinus Celsus clericus nationalis 35. B e m b o Petrus card. 108. Beneventana civitas 44. b. Benonis canonizatio 44. Bertano Gruono orator ducis Ferrariae 72. Bessario card. Nicenus 31—34. Białobrzeski Martinus abbas Mogilen. eps. 183, 226, 230, 253. Bie1iński Iacobus archidiac. Pultovien. eps. suffr. Plocen. 130, 248. Bieliński Ioannes eps. 9, 124, 131. Binus Ioannes Franciscus Florent. clericus nationalis 26, 35—38. Birincius (Buhringk) nobilis Livo 15. de B1anchis Archangelus card. Theanensis 65, 72. Blankenfeld Ioannes aeps. Rigensis 61. Blinowski Andreas eps. suffr. Vladislavien. 199, 200, 234. Blosius secretanus 4, 133. Bohemia 43—45, 51, 82. B o n a regina Poloniae 65. Boncompagni Philippus card. s. Sixti 202. Boncompagni Ugo card. jvide Gregorius PP. XIII. Bonelli Michael card. Alexandrinus 59, 67, 68. Borghese Marcus Antonius advocatus consist. 143. Borgia Ioannes card. Capuanus 44, 45, 25. Borgia Rodericus card. eps. Albanensis vide Alexander PP. VI. Borromaeus Carolus card. 3, 40, 168, Borromaei cardlis. soror Hortensia comitis Annibalis ab Altaemps uxor 48. Borukowski Ioannes eps. 240, 246. Boryszewski Andreas aeps. 26. Bosowski Stanislaus eps. suffr. Plocen. 248. Brancacci Nicolaus card. Albanensis 27. Brancacci card. Raymundus 27. B r a n di s Ioannes orator regis Hungariae 44. Branicki Sebastianus eps. yg, 95, 99—101 de Brogniero Iohannes card. Ostiensis 27. Bro1i1ski Nicolaus eps. suffr. Plocen. 47, 72, 130. Brzechwa Andreas abbas Tinecensis 13. Brzeznicki Iacqbus eps. suffr. Posnanien. 260. Buccapaduli Antonius secret. 232. B u c z a c k i Iacobus eps. 30, 37, 94, 109. Buda Hungariae oppidum 51, 61. Burdigalensis card. Franciscus 27, vide Uguccione. Burgius Alexander clericus nationalis 41. Businski Ioannes eps. suffrag. Gnesnen. 60, 108. de Busseyo Henricus clericus nationalis 35. Caesarini card. M. (?) 46. C a e s a r i n i diac. card. Alexander 59. Caesius card. Fridericus 67, 71. Caesius card. Paulus 55, 58, 61, 62 Calvi Antonius card. s. Marci Tudertinus 27. Camenecensis civitas, ecc. 6, 8. Cameracensis card. 29. C a m e r a c e n s i s aeppi.pallium 67. C a m e r i n e n s i s eps. Albertus card. 31. Campeggi Laurentius 39, 51, 58, 59, 61. de Campo Fregoso card. s, Sixti Paulus aeps. Ianuen. 34. de Ca1ldia Petrus card. vide Alexander PP. V. Canel (?) vide Garnerii. de Capite Ferreo Hieronymus card. s. Georgii 7, 118. de Capozuchis Paulus auditor Rotae 59. Cappellettus Martinus clericus nationalis 49, 50, 56. Capranica Angelus card. s. Crucis 34. de Capua Annibal aeps. Neapolit. nuntius aplicus. 15, 16, 19, 261, 266— 269. Capuanus card. vide Borgia. Caraccioli Conradus card. s. Chrysogoni 27. Caraffa Alphonsus card. Neapolitanus 59. Caraffa Antonius card. 56—59, 72, 73. Caraffa Ioannes Petrus card. Theatinus vide Paulus PP. IV. Caraffa Oliverius card. Neapolitanus 34. Caravajal Bernardinus card. s. Crucis 43, 23. Caravajal Ioannes card. s. Angeli 32. Carcassonensis ecc. commenda 28. Carolus V Rom. imper. 53, 41. Carolus IX Galiiae rex 58, 65, 68, 69, 72. s. Casimirus frater Sigismundi regis Poloniae 29, 59. de Castello Hieronymus advocatus consist. 77, 104. Castelnau Franciscus Guilhelmus card. Auxitanus 53. Castiglione Branda card. Placentinus 16. Catharina Galliae regina 62. Cervantes Gaspar card. 71. Cervinus Marcellus vide Marcellus PP. II. de C h a 1 a n t o card. Antonius 27. Chelmensis civitas, eccl. 6, 9, 20, 21. della C h i e s a Ioannes Paulus card. 67, 71. Chojeński Ioannes eps. 68, 76, 84, 93. Cibo card. Innocentius 51, 57. Ciołek Erasmus eps. orator regis Poloniae 31, 40. Clemens PP. VII 46, 51, 54, 74, 85 - 91, 235. Clemens PP. VIII (cf. Aldobrandinus Hipp.) 24, 40, 41, 50, 55, 56, 62. Clemens PP. XI 57. Colonna card. Marcus Antonius 70. Co1onna Marcus Antonius dux 60. Co1onna card. Oddo vide Martinus PP. V. Colonna card. Pompeius 35, 42. Colonna Prosper 65. Colonnenses 62. Columna vide Colonna. Comensis card. vide Galli. Commendone card. Ioannes Franciscus 40, 52, 67, 175, 177— 179, 193, 195, 219. Condolmerius Franciscus card. eps. Portuensis 32. Constantiense concilium generale 29. Cornelius card. Aloysius 59. Cornelius card. Marcus 35. Corneo Fulvius card. Perusinus 38, 39. Corsicae tumultus 62. Cossa Balthasar card. s. Eustachii vide Ioannes PP. XXIII. Cremonae extra muros monast. 00. SS. 42. Crescentius card. Marcellus 115, 117, 129, 132. Cribellus card. Alexander 71. Crislaus de Kurozweki eps. 22. Crispus Tiberius card. 26, 38, 39. Cromer Martinus coadiut. eppi. Varmien. 63, 64, 133, 191. s. Crucis card. vide Capranica, Caravajal, Marcellus PP. II, Quignone, Santa Croce. Curlandiae dux vide Kettler. Cypri regnum 59. Czajnarowski Ioannes nobilis 14. Czarnkowski Andreas eps. 141, 169. Czarnkowski Stanislaus vide Karnkowski. Dantiscus Ioannes eps. 63, 88, 134 Dąmbski Paulus eps. suflrag. Cracovien. 12, 256. Delphinus card. Zacharias 40. Dembiński Erasmus, decanus Cracovien. 16. Dembski vide Dąmbski. Dionysius card. Szech eps. Agriensis 31. a Domaniow Ioan. eps. 146, 175. Dominicus O. Praed. eps. suffr. Cracovien. 63. Drohojowski Ioannes eps. 8, 9, 123, 125, 137, 138, 159. Drzewicki Matthias eps. 68, 69. Dziaduski Ioannes eps. 6, 7, 105, 111, 113, 118, 119, 153. Dzierzgowski Nicolaus aeps. 5, 6, 8, 9, 110, 112, 121, 122, 151. de Dzyaduschycze Iacobus O. Min. eps. suffrag. Posnan. 102. ab Ecclesia card. vide della Chiesa. Elisabeth Angliae regina 49. Episcopi Poloniae: Baconienses vide Moldaviae. Camenecenses: Alexander 2. Andreas 2. Białobrzeski Martinus 226, 230, 253. Branicki Sebastianus 79, 95,100. Buczacki Iacobus 30, 37. Drohojowski Ioannes 8, 9, 123, 125. Dziaduski Ioannes 6, 111, 113. Dzierzgowski Nicolaus 110. Gamrat Petrus 65, 76. Gomoliński Stanislaus 19—21, 273 Goślicki Laurentius 253, 272, 273. Izdbieński Benedictus 9, 10, 125, 127, 128. Miedzyleski Laurentius 37. Próchnicki Ioannes 23. Secygniowski Dionysius 172, 173. Słonczewski Leonhardus 128, 172. Wilamowski Ioannes 100. Wołucki Paulus 23. Zebrzydowski Andreas 6, 7, 8, 114, 119. Chelmenses: Branicki Sebastianus 95, 99 — 101. Buczacki Iacobus 30, 37, 94. Drohojowski Ioannes 8, 9, 123, 125, 137, 139. Dziaduski Ioannes 6, 7, 113, 118, 119. Dzierzgowski Nicolaus 5, 110, 112. Gembicki Laurentius 22. Gomoliński Stanislaus 19—22. Goślicki Laurentius 19, 172, 273. Kościelecki Nicolaus 30. Maciejowski Samuel 101, 109, 110. Starozrzebski - Sobiejuski Albertus 171, 227, 228. Tylicki Petrus 22. Uchański Iacobus 139, 159, 160 Wolski Nicolaus 160, 166, 171. Zaborowski Ioannes 228. Zamoyski Georgius 23. Zebrzydowski Andreas 7, 8, 9, 119, 722. Cracovienses: Albertus Jastrzębiec 3, 10. Chojeński Ioannes 84, 85, 93. Gamrat Petrus 8, 93, 106, 116, 117, 120. Konarski Ioannes 47. Krasiński Franciscus 223. Latalski Ioannes 78, 83, 84. Maciejowski Bernardus 22. Maciejowski Samuel 8, 9, 120, 124, 137. Myszkowski Petrus 11, 13, 19, 223—225. Oleśnicki Sbigneus 31 — 33, 10. Padniewski Philippus 155, 156. Tomicki Petrus 47. Tylicki Petrus 22. Wysz Petrus 3. Zebrzydowski Andreas 137, 154, 155. Cracovienses suffraganei, eppi. Laodicenses: Białobrzeski Martinus 183, 226, 230. Dąmbski Paulus 12, 256. Dominicus O. Praed. 63. Erasmus de Cracovia 117, 132, Ludovicus Polonus 117. Mileński Iacobus 230, 231. Słomowski Stanislaus 154, 183. Szpot de Krajowo Andreas 132, 154. Cuiavienses vide Vladislavienses. Culmenses: Dantiscus Ioannes 63, 88. Giese Tidemannus 89, 115, 134, 136, 138. Hosius Stanislaus 136, 138, 140. Konopacki Matthaeus 23. Kostka Petrus 20, 201 Lubodzieski Ioannes 140, 170. Spata Laurentius O. Praed. 115. Żelislawski Stanislaus 170. Gnesnenses aeppi. Albertus Jastrzębiec 10, 11 Baranowski Albertus 23. Drzewicki Matthias 68, 69. Dzierzgowski Nicolaus 8, 9, 121, 122, 126, 151. Gamrat Petrus 8, 106, 116, 117, 121. Karnkowski Stanislaus 237, 238. Krzycki Andreas 76, 77, 83. Latalski Ioannes 83, 84, 90, 106. Łaski Ioannes 68. Nicolaus Trąba 4. Przerembski Ioannes 150 - 152, 163 165. Tarnowski Ioannes 22. Uchański Iacobus 165, 168, 237. Gnesnenses suffraganei: Busiński Ioannes eps. Naturien. 60, 108. Falemski Stanislaus eps. Caffen. 163, 164. Gniazdowski Ioannes eps. Theodosien. 245. Wilczyński Andreas eps. Tiberiaden. 23. Żydowski Sebastianus eps. Naturien. 108. Halicienses aeppi. (cf. Leopolien.). Iacobus Strzemie I. Iohannes Rzeszowski 4. Nicolaus Traba 1, 4. Kijovienses eppi. Andruszewicz Ioannes 129, 147. Bartholomaeus 34. Franciscus de Leopoli 73, 129. Georgius Soloch 71, 73. Ioannes Philippi 34, 56. Kazimirski Christophorus 22. Stanislaus Martini 18. Wereszczyński Ioseph 11—14. Wiżgajło Nicolaus 56, 66. Woroniecki Iacobus 13, 14. Leopolienses aeppi. (cf. Halicien.). Boryszewski Andreas 26. Ligęza Felix 142, 143, 157. Próchnicki Ioannes 23. Sienieński Ioannes 216—221,241. Słomowski Stanislaus 182, 183, 217 Solikowski Ioannes Demetrius 241, 242, 249. Starzechowski Petrus 103, 104, 142. Tarło Paulus 157, 161. Wilczek Bernardinus 103. Zamoyski Ioannes 22. Livoniae eppi. vide Vendenses. Luceorienses: Algimunt Paulus Holszański 79, 80 Andreas Stanislaus 14. Andruszewicz Ioannes 147. Falczewski Georgius 80, 135. Gomoliński Stanislaus 22. Iohannes Nicolaus 19, 27. Maciejowski Bernardus 13, 22, 257, 276. Protaszevvlcz Szuszkowski Valerianus 135, 145. Radziwiłł Albertus 27. Stanislaus Stawski 19. Szyszkowski Martinus 22, 23. Wierzbicki Victorinus 185, 187, 25.. Wołucki Paulus 23. Mednicenses (Samogitiae): Domaniewski Ioannes 146, 175. Gedroyć Melchior 207, 208. Matthias de Troki 9, 12. Narkuski Stan. 174- 176, 181. Nicolaus Romedani 12. Pac Nicolaus 23. Piątkiewicz Georgius 187, 207. Wierzbicki Venceslaus 74, 146. Wierzbicki Victorinus 181, 185, 187. Wiżgajło Nicolaus 66. Moldaviae Baconienses: Arsengo Hieronymus O. S. Fr. 23. Balthea Thomas O. Praed. 23. Simon 23. Plocenses: Baranowski Albertus 16 —19, 23. Bieliński Ioannes 9, 124, 131. Buczacki Iacobus 94, 109. Chojeński Ioannes 76, 84, 85. Ciołek Erasmus 31, 40. Gamrat Petrus 85, 86, 93. de Grassis Achilles card. 44. Iacobus Floriani 7. Ioannes Albertus Brandenburgen. 40. Iohannes Albrici d. Pella 7. Ioannes Lubrański 24, 25. Krzycki Andreas 75, 76. de Leszno Raphael 44, 45. Maciejowski Samuel 8, 9, wg, 110, 120, 124. Myszkowski Petrus 179, 223— 225. Noskowski Andreas 18, 131, 179. Pawłowski Stanislaus 13. Tetrus de Chotkowo 24. Przerębski Vincentius 25. Szyszkowski Martinus 23. Wolski Dunin Petrus 19, 224, 225. Plocenses suffraganei eppi. Lacedaemonien. Bieliński Iacobus 130, 248. Bosowski Stanislaus 248. Brolihski Nicolaus 47, 72, 130. Posnanienses eppi. Albertus Jastrzebiec 3. Andreas [Gosławski] 15. Branicki Sebastianus 99, 101. Ciołek Stanislaus 16. Czarnkowski Andreas 141, 169. Górka Uriel 25. Goślicki Laurentius 22. Ioannes ex duc. Lituaniae 78, 79, 92 Izdbieński Benedictus 10, 127, 128, 141. Konarski Adam 169, 188, 222. Kościelecki Lucas 222, 227. Latalski Ioannes 52, 78 Lubrański Ioannes 25, 33. Miroslaus de Brudzewo 15. Oleśnicki Stanislaus 92, 99. Opaliński Andreas 22. Tarnowski Ioannes 22. Tomicki Petrus 33, 36, 47, 52. Wolski Dunin Paulus 10, 127. Wysz Petrus 3. Posnanien. suffrag. eppi. Ennenses: Adrianus O. Praed. 67, 102. Brzeźnicki Iacobus 260. de Dzyaduszyce Iacobus O. Min. 102. Rychlicki Andreas 22. Szedziński Stanislaus 188, 196 Węgorzewski Ioannes 196, 197 Premislienses eppi. Baranowski Albertus 15 —19, 246. Borukowski Ioannes 240, 246, Boryszewski Andreas 26. Chojeński Ioannes 68, 76. Dziaduski Ioan. 7, 118, 119, 153. Gamrat Petrus 76, 85, 86. Goślicki Laurentius 19, 22. Herburt Valentinus 156, 204. Ioannes Brandis 20, 21. Ioannes de Luben 6. Karnkowski Ioannes 68. Kościelecki Lucas 2o3, 204, 222, 227. Krzycki Andreas 45. de Leszno Raphael 36. Nicolaus de Krajow 21. Padniewski Philippus 153, 155. Pstrokoński Matthias 22, 23. Sieciński Stanislaus 23. Starozrzebski Sobiejuski Albertus 227, 228, 240. Tarło Stanislaus 7, 86, 118. Tomicki Petrus 33, 36. Varmienses: Cromerus Martinus 63, 64, 191 Dantiscus Ioannes 88, 134. Faber Mauritius 46. Fabianus de Lusianis 46. Giese Tidemannus 134, 136, 138. Hosius Stanislaus card. 40, 63—64, 66, 70, 138, 140. Rudnicki Simon 22. Tylicki Petrus 22. Vendenses: Mieliński [Mileński] Alexander 16, 243, 247. Nidecki Andreas Patricius 247, 274. Schenking Otto 14—16, 274. Vilnenses: Algimunt Paulus Holszański, 79, 80, 145. Ioannes ex ducibus Lituaniae 32, 78, 79 Maciejowski Bernardus 22. Matthias de Troki 9, 12. Pac Nicolaus 22. Protaszewicz Szuszkowski Valerianus 145. Radziwiłł Georgius card. 2S0 - 252. Wojna Benedictus 22. Vilnenses suffraganei: Cyprianus O. Praed. eps. Motonen. 194. Felix O. Praed. eps. Carffen. 70, 163. Georgius eps. Motonen. 192, 194. Vladislavienses Cuiaviae eppi. Baranowski Albertus 23. Creslaus de Kurozwęki 22. Drohojowski Ioannes 137, 139, 159. Drzewicki Matthias 68. Dzierzgowski Nicolaus 5, 6, 8, 9, 112, 121, 122. Gembicki Laurentius 23. Górka Lucas 5, 91, 112. Iacobus Floriani 7, 8. Ioannes Albrici 8 17. Ioannes d. Kropidło 7. Ioannes Szafraniec 17. Karnkowski Ioannes 68, 91. Karnkowski Stanislaus 186, 200, 237, 238. Pstrokoński Matthias 23. Rozdrażewski Hieronymus 19, 238. Tarnowski Ioannes 22. Tylicki Petrus 22. Uchański Iacobus 159, 160, 165. Wolski Nicolaus 166, 171, 180, 186. Zebrzydowski Andreas 8, 9, 122, 123, 137. Vladislavienses suffrag. eppi. Margaritenses: Adam Merchonuski (?) 180, 199. Alexander de Misczin 105. Blinowski Andreas 199, 200, 234. Dziaduski Ioannes 105, 111. Łącki Franciscus 21. Nowomiejski Ioannes 255. Valerianus de Varclavia 180. Wielicki Matthias 234. Erasmus de Cracovia abb. monast. Clarae Tumbae eps. suffr. Cracovien. 117, 132. d Estouteville card. Guilhelmus eps. el Andegavensis 32. Etruriae dux vide Franciscus. Eugenius PP. IV 27, 30—32, 79. s. Eustachii card. vide Cossa. F a b e r Mauritius eps. 46. Falczewski abb. monast. s. Mariae in Arena 17. Falczewski Georgius eps. 80, 135. Falemski Stanislaus abb. mon. Sulejovien. eps. sufifrag. Gnesnen. 163, 164. Farensbach Georgius praeses Venden. militiae praefectus 15. Farfae abbas vide Ursinus. Farnese Alexander card. vide Paulus PP. III. Farnese card. Alexander vicecancell., protector regni Poloniae 8, 10, 47, 48, 53 — 55, 64, 65, 67, 70, 71, 97, 100, 101, 103, 104, 106—114, 116—129, 131, 132. Farnese Ranuzzi card. s. Angeli 38. Felix O. Praed. eps. Caffen. suffrag. Vilnen. 70. Ferdinandus I Romanorum imperator 52, 58, 61, 62, 62, 149. Ferdinandus Hispaniae rex 44. Ferdinandus Neapolitanus rex 34. Ferrariae dux 72. Filargo Petrus vide Alexander PP. V. Filastrus Guilhelmus card. s. Marci 29, 30. Firley Nicolaus palatinus Cracovien. 12, 20, 270 Florentinus card. vide Leo PP. XI, Zabarella. Franciscus Imagnus Etruriae dux 205. Franciscus I Galliae rex 53, 41. Fridericus III imperator 30, 34. Fulvius card. Perusinus vide Corneo. Gaetani Antonius card. Aquileiensis 27. Galli Ptolomaeus card. Comensis 40, 62, 70, 215, 225. Galliae eppi. ad concilium Trid. venturi 58. Galliae regi titulus Christianissimi datus 51. Gałczyński Ioannes cantor Gnesnen. regens cancell. min. Poloniae regni t 6. Gambara Ioannes Franciscus card. 48, 55—57, 60—62, 64, 65, 70, 72. Gambara Ubertus card. 36, 37. Gamrat Petrus eps. 8, 65, 76, 85, 86, 93, 106, 107, 116, 117, 120, 121. Garcias dux Hispanorum 52. Garnerii Philippus Canel (?) abb. monast. b. Mariae de Valle ord. s. Aug. Baiocen. dioec. 29. Gedroyć Melchior eps. 207, 208. Gembicki Laurentius eps. 15, 22. s. Georgii card. vide de Capite ferreo, Riario. Georgius Fieschi aeps. Ianuensis card. 31. Gerardus de Capitaneis card. eps. Cumanus [Comen.] 31. Germanicum collegium de Urbe 74. Gesualdo Alphonsus card. 21, 40, 70, 219. Ghinucci Hieronymus card. Senensis 53. Giese Tidemannus eps. 89, 115, 134, 136, 138. Giustiniani card. Vincentius 39, 72. Glorierius Caesar secretarius 72. Gnesnensis civitas, eccl. 9. Gniazdowski Ioannes eps. suffrag. Gnesnen. 245. Gomoliński Stanislaus eps. 19 — 23, 273. Gonzaga card. Fridericus 52, 177. Gorcinius [Gorczyński] Petrus canon. Cracovien. 12, 13. Górka Lucas eps. 5, 91, 112. Górka Uriel eps. 25. Goślicki Laurentius eps. 19, 22, 253, 272, 273. Graciensis eppatus. 24. Graeci in Italia existentes 73. Granvell a card. Antonius 40, 229. de Grassis Achilles card. Bononien. 36, 37, 39, 44. de Grassis Paris eps. Pisaurien. caeremoniar. mag. 51. Gregorius PP. XIII 39, 48, 55, 56, 60, 62, 67, 71, 73, 74, 117—130. Gregorius PP. XIV 50, 55, 56,62. Gregorius PP. XV 55. Gropper auditor Rotae 67. Gualterius Paulus Aretinen. clericus nationalis 26, 38, 40. Gualtimalae eppatus. 53. Guastavillani card. Philippus 215 Guido card. eps. Praenestinus d. Pictavien. 27. Henricus Poloniae et Galliae rex 201 — 204, 212, 213, 218, 219, 232. Henricus VIII Angliae rex 51, 41. Henricus IV Navarrae et Galliae rex 49. Henricus card. eps. Tusculanus d. Neapolitanus 27. Herburt Valentinus eps, 156, 204, b. Hiacynthus 98. Hieronymus Pii PP. Vnepos 65. de Hispania card. Petrus 27. Hispaniae rex 34. Honorius PP. III 71, Hosius Stanislaus card. eps. Varmien. 40, 62—64, 66, 70, 136, 138, 140, 158, 162, 167, 175, 181, 189—191, 198-200, 225, 229, 233. Hungaria 61. Hungariae clerus 55, reges: vide Ioannes, Ludovicus, Matthias, Wladislaus. Iacobus Floriani eps. 7. Iacobi Scotorum regis oboedientia 51. Iacobus Strzemie aeps. Halicien. 1. Ianussius v. Ioannes de Luben eps. 6. Ieronimus clericus s. collegii 31. Iliński Ioannes canon. Chelmen. 21. Indiae vide Gualtimala. Innocentius PP. IV 71. Innocentius PP. VIII 34, 45, 79. Innocentius PP. IX 50, 55, 56, 62. Iohanna regina Galliae 43. Ioannes PP. XXIII 27—30, 75, 76. Ioannes III Poloniae rex 4. Iohannes card. Morinensis eps. 31. Iohannes card. eps. Ostien. d. Vivarien. 27. Iohannes Albertus ex marchion. Brandenburgen. eps. 38, 40. Iohannes Albrici d. Pella eps. Iohannes Alvarez de Toledo card. s. Sixti Burgensis 35. Ioannes Basilides magnus dux Moscoviae 51, 61, 66, 74, 235, 236, 239. Iohannes Brandis eps. 20, 21. Iohanes Kemp aeps. Eboricensis [York] card. 31. Iohannes d. Kropidło eps. 7. Ioannes ex ducibus Lituaniae eps. 32, 78, 79, 92. Ioannes Lubrański eps. 24, 25, 33. Iohannes Nicolaus eps. Luceorien. 19. Ioannes Petrus card. s. Sixti vide Caraffa. Iohannes Philippi eps. Kijovien. 34, 56. Iohanes Rzeszowski eps. 4. Script. rer. polon. t. XV. Ioannes Siculus card. s. Sabinae 32. Ioannes Szafraniec eps. 17. Ioannes Tagliacozzo card., aeps Tarentinus 31. Iohannes Targowiski eps. Premislien. 20. Ioannes Zapolya Hungariae rex 62. Iob de Dobeneck eps Pomesanien. 39. Isabella Hispaniae regina 44. Isidorus card. Ruthenus 31—33. Italiae principes et dominia 34, 52, 68. Iu daei 13. Iulius PP. III 38, 69, 72, 104, 105. Iuvaviensis eppatus. 24, 33, 53. Izdbienski Benedictus eps. 9, 10, 125, 127, 128, 141. Karnkowski Ioannes eps. 68, 91. Karnkowski Stanislaus eps. 186, 237, 238, 267, 271. Kazimirski Christophorus eps. 22. Kelmensis vide Chelmensis. Kettler Gotardus Curlandiae dux 15, 16. Kijoviensis aeps. Isidorus card. Ruthenus v. Russensis vide Isidorus. Kijoviensis civitas, eccl. 14. Konarski Adam eps. 169, 222. Konarski Iohannes eps. 47. Konopacki Matthaeus eps. 23. Koscielecki Lucas eps. 2o3, 204, 222, 227. Koscielecki Nicolaus eps. 3o. Kostka Petrus eps. 20, 201. Krasiński Franciscus eps. 223. Krasiński Stanislaus archidiac. Cracovien. 11. Krzycki [Cricius] Andreas eps. 45, 75, 76, 83. Kuczborski Ioannes 23. Landi Ioannes advocatus consistor. 90. Łaski Albertus palat. Siradien. 20. Łaski Ioannes aeps. 68. Latalski Ioannes eps. 52, 78, 83, 84, 60, 106. Lateranense concilium 231. 27 Laurus Ioannes Baptista archivi consist, custos 39. Łącki Franciscus eps. suffrag. Vladislavien. 21. Leo PP. X 46, 54, 81—83, 231. Leo PP. XI 24, 5o. de Leopoli Franciscus eps. 73, I29. de Leszno Raphael eps. 36, 44, 45. Ligęza de Bobrek Felix aeps. 142, 143, 157. Lippomano Aloysius eps. Veronen. nuntius aplicus. 144. Livonia provincia 15. Lombardus eps. Parentinus 29. Lomellinus card. Benedictus 71. Łoza Stanislaus suffrag. 24. Lubodzieski Ioannes eps. 140, 170. Lubowicki Andreas canon. Chelmen. 20. Ludovicus XII rex Galliae 42, 43. Ludovicus rex Hierusalem et Siciliae 28. Ludovicus Hungariae rex 51. Ludovicus de Luxemburg aeps. Rothomagen. card. 31. Ludovvicus Polonus eps. suffrag. Cracovien. 117. de Lusianis Fabianus eps. 46. Lusitaniae rex 65, 67, 68, 73. Lutherus Martinus 51. Lutherianae haeresis praedicatores 48, 50, 51, 55, 57 Maciejowski card. Bernardus eps. 13, 22, 24, 257, 276. Maciejowski Samuel eps. 8, 9, 101, 109, 110, 120, 124, 137. Maciejowski Stanislaus castell. Sandomirien. 148. Madrutius Christophorus card. Tridentinus 65—67, 71, 215. Maffeus Marcus Antonius card. 60, 71. de Maillesec Guido card. Praenestinus 27. Malacrida Martinus Foroiulien. clericus nationalis 41, 42. Maniecki Stanislaus officialis gener. Cracovien. 12. Mantua e dux 52. Marcellus PP. II 36. s. Marci cardles. vide Barbus, Filastrus. Marochin i Franciscus eps. Gualtimalae 53. Marti Bartholomaeus card. Segobricen. 24. Martinus PP. V 27, 30, 76—78. Matthei Hieronymus card. 21, 275. Matthias Corvinus Hungariae rex 34. Matthias de Troki eps. g. Maximilianus II Romanorum imperator 65—68, 116, 117, 119—122. Maximilianus archidux Austriae 262, 263, 266, 268, 269. Medici Alexander card. Florentinus vide Leo PP. XI. M e d i c i Ferdinandus card. 72. Medici Hippolytus card. vicecancell. 35, 87. Medici Ioanees Angelus card. vide Pius PP. IV. Medici Iulius card. vicecancell. 46, 54. Mediolanus card. Petrus 27. Melanchton Philippus 75. Me1itensis card. Conradus 27, 28. Melitenses equites 212, 213. Michae 1 Poloniae rex 4. Michael Pii PP. V nepos 65. Miedzyleski Laurentius eps. 37. Mieliński [Mileński] Alexander abb. Trzemesznen eps. 16, 243, 247. Mielżyński Lucas secret. regius 18. Migliorati Iohannes card. Ravennas 27. Mileński Iacobus eps. suffrag. Cracovien. 230, 231. Minutolo Henricus card. Tusculanus 27. Miński Stanislaus palat. Lancicien. 24. Miroslaus de Brudzew cubicularius et datarius Mart. PP. V, eps. 15. de Misczin Alexander eps. suffrag. Vladislavien. 105. Moldavia 271. Mołwianinow Iacobus orator Ioannis Basil. magni ducis Moscoviae 237. Monelianus card. Clemens 39. Montalto Peretti card. Alexander 272 - 274. Montallo Peretti card. Felix vide Sixtus PP. V. de Monte Antonius card. eps. Portuen. 58, 61. de Monte Innocentius card. 38, 58. Moraviae ducatus 82. Morone card. Ioannes 60, 69. Moschus, Moscovita, Moscoviae princeps, vide Basilius, Ioannes. Moschi 12, 15. Muretus Marcus Antonius 184, Myszkowski Nicolaus praep. Pultovien. can. Cracovien. 12, 13. Myszkowski Petrus eps. n, 13, 19, 179, 223-225. Nardinum collegium Urbis 4. Narkuski Stanislaus eps. 174 — 176, 181. Neapolitanus card. legatus vide Caraffa, Saracenus. Nerli 4. Nicenus aeps. card. vide Bessario. Nicolaus d Acciapaccio card. Capuanus aeps. 31. Nicolaus card. Albanen. 27, 28. Nicolaus de Krajow eps. 21. Nicolaus Trąba aeps. I. Nidecki Andreas Patricius eps. 247, 274. Nieborski Stephanus archidiac. Dobrzynen. 18. Noskowski Andreas eps. 18, 131, 179. Novariensis card. vide Visconti. Nowomiejski Ioannes eps suffr. Vladislavien. 255. Oborski Thomas 23. Odescalcus Paulus prothonot. aplicus. referendarius 72. 0leśnicki Sbigneus card. Cracovien. eps. 31 — 33, 10. Oleśnicki Stanislaus eps. 92, 99. Olomucensis eppatus. 24. Opaliński Andreas eps. coadiut. Posnanien. 22. Oryszewski Ioannes supr. capitaneus Cozacchorum 13. Osnabruch, capitulum, administrator 4. Pac Nicolaus eps. 22, 23. Pac Paulus haereticus 13. Pacecchus Franciscus card. de Toledo 38, 40, 65, 70. Padniewski Philippus eps. 153, 155, 156. Pallavicini Antoniottus card. s. Praxedis 44. Panicarola Christophorus auditor Rotae 59. Panormitani aeppi. pallium 67. Parentinae eccl. eps. vide Lombardus, Vallaresso. P a r i s i a n i Ascanius card. Ariminensis 37, 38. Parisius Petrus Paulus card. 36. Pastor Ludovicus 3, 4, 30. P a u 1 u s PP. II 44. Paulus PP. III 5—10, 37, 47, 53—55; 69, 70, 29, 91-104. Paulus PP. IV 26, 35, 36, 38, 39, 105, 106. Paulus PP. V 50, 55. Paulus praepos. b. Mariae Magdal. extra muros Plocen. 28. Pelleve Nicolaus card. Senonensis 205, 215, 218, 219. Peloponnesi barones 71. P ersa e 53, 61. P e t r u s card. s. Pudentianae d. Laudensis 27. Petrus de Chotkowo eps. 24. Petrus de Schauenburg eps. Augusten. card. 31. Petrus Wysz eps. 3. Phi1ippu s II Hispaniae rex 58, 62, 65, 67, 68, 73. Piccolomini vide Todeschini. Pieniążek Procopius capit Venden. eques ss. Mauritii et Lazari 16. Piątkiewicz Georgius eps. 187, 207. Pilsnensis [de Pilzno] Martinus canon. Cracovien. 12, 13. Pinay dux Lucemburgen. 49. Pinelli card. Dominicus 24. Pio de Carpo card. Rudolphus 35. Piorum Carpinea bibliotheca 61, 62, Pisani card. Franciscus 38. Pistoriensis card. vide Pucci Antonius. Pius PP. II 71. Pius PP. III 43—45, 19, 21, 27. Pius PP. IV 3, n, 38, 47, 48, 51, 52, 55, 56, 58, 60, 106—113. Pius PP. V 38, 39, 48, 55, 56, 60, 62—72, 113—117. Placentinus card. vide Castiglione. Plocensis eccl. 18 —19. de Podio Petrus Gerardi card. eps. Tusculanus 27. Politianus Ioan. Ricci card. 38. Poloni in Hispania 225. Polus Reginaldus card. 54. Pomesaniensis eccl. 28. Portuensis card. vide Bessario, Condolmerius, de Monte. Portugalensis eps. Antonius card. 31. Posnaniensis civitas, eccl. 10. de Potentia Franciscus eps. Scarensis 54. Pragenses haeretici 44, 47. s. P r ax e d i s card. vide Pallavicini. Premisliensis civitas, eccl. 7. Protaszewicz Szuszkowski Valerianus eps. 135, 145. Prochnicki Ioannes eps. 23. Przerembski Ioannes eps. 150— 152, 163, 165. Przyborowski Martinus canon. Plocen. 19. Pstrokonski Matthias eps. 22,23. Pucci Antonius card. ss. Quattuor Coronatorum 5, 6, 70 — 73, 76, 78, 79 87, 102, 103, 105, 106, 110, 112, 116. Pucci Laurentius card. ss. Quattuor Coronatorum 47, 63—67. Puteus card. Iacobus 38, 151, 152, 155, 156. ss. Qualluor Coronatorum card. vide Pucci. Quignone Franciscus card. s. Crucis 35. R a d u 1 p h i Iacobus clericus s. collegii 31, 32. Radziwiłł Albertus eps. 27, 32. Radziwiłł Albertus mareschalcus Lituaniae 16. Radziwiłł card. s. Sixti Georgius eps. 41, 250 — 252, 255, 256, 270. Rambouillet d Angennes card. Carolus 72, 205. Rangoni Claudius eps. Rhegianus nuntius aplicus. 22. Ravennas card. Iohannes 27. Ravennas card. vide Accolti. Rebiba Scipio card. 149. Reginaldus de Chartres aeps. Remensis card. 31. Reicius Matthaeus procurator 143. Remensis eccl. 28, 31 card. vide Reginaldus. Ręczajski Albertus castell. Varsavien. capit. Derpaten. 15. Rhodienses milites 44. Riario Raphael card. s. Georgii 42, 45. Rigenses 15. de Rodulphis card. Nicolaus 126. Rorario Hieronymus nuntius 97. Roth Ioannes eps. Vratislavien. 28. de Rovere [Ruere] Sixtus card. 46. Rozdrażewski Hieronymus eps. 19, 238. Rudnicki Simon custos Gnesnen. eps. 17, 22. Rudolphus II Romanorum imperator 263, 266—268, 270. Ruma Ioannes eps. Pomesanien. 28. Russensis card. vide Isidorus. Rusticucci card. Hieron. 72. Ruthenus card. vide Isidorus. Rychlicki Andreas eps. suffrag. Posnanien. 22. Sabaudiae dux 62. Sabellus card. Iacobus 73, 165, 166, 169, 185, 215, 226, 230, 231, 237, 238, 247, 248. s. Sabinae card. legatus vide Ioannes Siculus. de Saltza Iacobus eps. Vratislavien. 38. de Saluciis [Saluzzo] card. Amadeus 27. Salzburgenses eppi. vide Iuvavienses. Samboritamus Thomas notarius 14. San Giorgio Ioannes Antonius card. Alexandrinus 45, 28. Santa Groce card. Prosper 40, 70, 215. Sanctorius Iulius Antonius card. s. Severinae 55—57, 59, 62—74, 219, 221. Saracenus Ioannes Michael card. Neapolitanus 38. Sbigneus card. vide Olesnicki. Scarampi Mezzarota card. Ludovicus patr. Aquileien. 33. Schenking Otto eps. 14—16, 274. Scythae vide Tartari. Sebastianus Alberti clericus Posnanien. notarius 13. Secygniowski Dionysius eps. Segobricensis card. vide Mart. Seguini Andreas abbas mon. s. Mariae 30. Senensis card. vide Ghinucci, Piccolomini, Todeschini. de Senis Ioannes Baptista 51. Senonensis card. vide Pelieve. Sermoneta card. Nicolaus 40. de S. Severino Antonius card. 35. Sfondrato card. Franciscus 47, 128, 131. Sfortia card. Alexander 225. Sforza Sanctae Florae Guido Ascanius card. 39, 53. Sieciński Stanislaus schol. Sandomirien. eps. 17, 23. Sienieński Ioannes aeps. 216— 221, 241. Sigismundus I Poloniae rex 5 —10, 51, 81 —100. Sigismundus Augustus II Poloniae rex 51, 52, 61, 63, 65, 67, 96, 103—117. Sigismundus III Poloniae rex 11, 13, 24, 132—136. Simon aeps. Baconiensis 23. Simoncellus card. Hieronymus 67. Sirletus card. Guilhelmus 71, 73. s. Sixti card. vide de Toledo. Sixtus PP. IV 44, 45. Sixtus PP. V [card. Montalto] 2, 11, 13, 14, 19, 21, 49, 50, 55, 56, 62, 65, 67, 72, 130 - 136. Skarga Petrus Soc. Ies. 18. Skarszewski Martinus abbas Wachocen. 12. Słomowski Stanislaus eps. 154, 182, 183, 217. Słonczewski Leonhardus eps. 128. Słupski Stanislaus proconsul civit. Pultovien. 20. Smotrzycki aeps. Polocensis r. gr. 24. Sobiejuski Albertus eps. 171, 227, 228, 240. Sobocki Thomas tribunus Lancicien. orator regis Poloniae 81, 82. Solikowski Ioannes Demetrius aeps. 241, 242, 249. Soloch Georgius cantor eccl. Vilnen. eps. Kijovien. 71, 73. Spata Laurentius O. S. Fr. eps. Culmen. 115. Sperulus eps. s. Leonis 62. Spinola card. Augustinus 35. Staniątensis monast. praepositus Detzlavius 5. Stanislaus aeps. Leopolien. vide Słomowski. Stanislaus Ciołek eps. 16. Stanislaus Martini eps. Kijovien. 18. Stanislaus Stawski eps. Luceorien. 19. Starczewski Stanislaus 23. Starozrzebski Albertus vide Sobiejuski. Starzechowski Petrus aeps. 103, 104, 142. Stephanus Poloniae rex 13, 15, 74, 120 —131. Swarocki Albertus Stephani regis cubicularius, praefectus militum 18. Szedziński Stanislaus eps. suffr. Posnanien. 188, 196. Szewrygin Leontius 236. Szigeth civitas 68. Szpot de Krajowo Andreas eps. suffrag. Cracovien. 132, 154. Szuszkowski vide Protaszewicz. Szyszkowski Martinus eps. 11 22—24. Tarło Paulus aeps. 157, 161. Tarło Stanislaus eps. 7, 86, 118. Tarnowski Ioannes eps. regni Poloniae vicecancell. 13, 22. Tartari [Scythae] 8, 12, 14, 20, 55, 62, 82, 271. Tergestinus eppatus. 24. Theanensis card. vide Blanchi. Tineciensis monast. O. S. B. praepos. Detzlavius 5. Todeschini Piccolomini Nanni card. Franciscus vide Pius PP. III. Todeschini Piccolomini Ioannes card. Senensis 59. de Toledo Ioannes Alvarez card. Burgen. 35, 98. Toletanus de Toledo, vide Pacecchus. Tomicki Petrus eps. 33, 36, 47, 52. Transilvania 61. Transilvaniae rex (!) Ioannes Sigismundus 52, Tridentinum concilium 3, 4, 52 — 54, 57, 58, 61, 63, 68, 73, 111—116, 126. Trivulzi comes 212. Truchsess Otto card. Augustanus 66, 69, 70, 162, 167, 170, 171. Tunisis 53. Turcae 20, 32—34, 44, 49, 51, 53, 54, 59—62, 65, 66, 68—74, 80, 82, 84, 86, 87, 90, 121, 134-136. de Turnone card. Franciscus 53. de Turrecremata card. Iohannes mag. 31. Turzo Ioannes eps. Viatislavien. 28. Tusculanus card. vide Ioannes PP. XXIII. de Tuxego card. Petrus 27. Tylicki Petrus eps. 22, 24. Uchański Iacobus aeps. 139, 159, 160, 165, 168, 237. Uchański Paulus capit. Drohobycen. orator 232. Uguccione Franciscus card. ss. Quattuor Burdigalen, 27. Ugonotti [huguenots] 69. Urbanus PP. VII 50, 55. Urbanus PP. VIII 3, 4, 39, 55, 56. Urbini dux Franciscus Maria 51. Ursinus card. Flavius 64, 70. 215, 229. Ursinus card. Ioannes Baptista 20, 22, 26. Ursinus card. Iordanus 27, U r s i n u s card. Latinus 3 3. Ursinus Napoleo abbas Farfae 35. Valachi 8, 54, 96. Valerianus de Varclavia eps. sufifrag. Vladislavien. 180. Vallaresso Fantinus eps. Parentinus 29. Węgorzewski Ioannes eps. suffrag. Posnanien. 196, 197. Veneti, Venetiae 33, 54, 59, 60, 62, 65, 68, 73. Wereszczyński Ioseph eps. 11 —14. Vestrio brevium secretarius 276. Wielicki Matthias eps. suffrag. Vladislavien. 234. Wierzbicki Venc. eps. 74, 146. Wierzbicki Victorinus eps. 181, 185, 187, 257. Wiesicki Franciscus s. Michaelis in arce Cracovien. canon. 21. Vigil Fabius clericus nationalis 36. Wilamowski Ioannes eps. 100. Wilczek Bernardinus aeps. 103. Wilczyński Andreas eps. suffr. Gnesnen. 23. Vilnensis eccl. 22. s. Vincentii monasterium O. Praemonstr. extra muros Vratislavien. 28. Vincentius Przerębski eps. 25. Vincentius procurator O. Praed. 62. Vindobonensis eppatus. 24. de Vio Thomas card. s. Sixti 40, 43. Visconti Bartholomaeus card. Novarien. 18. Wiżgajło Nicolaus eps. 56, 66. Wladislaus Hungariae et Bohcmiae rex 43, 45, 41. Vladislavia civitas, eccl. 5, 9. Wojna Benedictus eps. 22. Wolski Dunin Paulus eps. 10, 127. Wolski Dunin Petrus eps. 19. Wolski Nicolaus eps. 160, 166, 171, 180, 186. Wołucki Paulus eps. 23. Woroniecki Iacobus eps. 13, 14. Vratislavien. eccl. 30. Wróblewski Gotthardus canon. Plocen. 19. Wysz Petrus vide Petrus. Zabarella Franciscus card. Florentinus 29, 30. Zaborowski Ioannes eps. 228. Zagrobski Albertus nobilis 14. Zamoyski Georgius eps. 23. Zamoyski Ioannes cancellarius regni Poloniae 15. Zamoyski Ioannes aeps. Leopolien. suffrag. Plocen. 22, 24. Zawaski Bartholomaeus canon. Plocen. 19. Zebrzydowski Andreas eps. 6—9, 114, 119, 122, 123, 137, 154, 155. Zebrzydowski Nicolaus palat. Lublinen. 12. Żelisławski Stanislaus eps. 170, 201. Żuniga Ioannes orator Philippi II Hispan. regis 65. Żydowski Sebastianus eps. suffrag. Gnesnen. 108. BERNARDI VAPOVII DE BELLO A SIGISMUNDO I REGE POLONIAE CONTRA MOSCOS GESTO. In libro Vaticano, qui inter codices Vat. lat. N. 3436 designatur, casu quodam peropportuno ignotum usque ad nostra tempora Bernardi Vapovii 1, clari illius rerum gestarum Poloniae scriptoris, opusculum invenimus de bello, quod a. 1508 Sigismundus I Poloniae Rex contra Moscos gessit. Quem librum nunc publici iuris faciendum esse duximus hac spe innisi, gratum id fore viris doctis, cum ob summam operum Vapovii raritatem, tum hac de causa, quod ex eo ad illustrandam auctoris vitam et personam quaedam redundabunt, iis quidem, quae in magno Chronicorum opere continentur, non comparanda, minime tamen spernenda. De ipsius libri ratione haud multum nobis disserendum est. Prius autem de codice illo Vaticano, ex quo [fol. 62—69 b] Vapovii opusculum desumpsimus, necesse est aliquid praemoneamus. Codex hic chartaceus est forma, quae in folio dicitur, saec. XV et XVI variis manibus scriptus; varii quidem generis res continet, ex quibus exempli gratia titulos aliquot proferam: «Antonii 2 Civis Patavini Summa artis Rythmicae«, excerpta ex Meletii opere »De structura hominis«, orationes latinas Petri Alcyonii, »De mirabilibus civitatis Putheolorum« libellum, Iacobi cardinalis Sadoleti litteras, indicem bibliothecae Pici principis Mirandulae, alia XVI saeculi minoris momenti. Ad bibliothecam Vaticanam codex hic delatus est una cum 1 Haec nominis Bernardi Wapowski forma latina apud nos plurimum utitur. 2 Antonii da Tempo opus, italica lingua conscriptum, anno 1332. Script. rer. polon. t. XV. 28 libris Fulvii Ursini 1, quos in bonae frugis pleno volumine Petrus de Nolhac, vir doctissimus, accurate descripsit. Codicem nostrum, priusquam in manus perveniret Fulvii Ursini, partem fecisse collectionis Angeli Colocci hic legimus 2, »poetae et splendidi virorum doctorum patroni« 3, in cuius hortis suburbanis socios Academiae, antequam invasione Imperialis exercitus a. 1527 facta dissiparetur, saepius esse congressos non ignotum est 4. Quas res ideo proferendas esse censuimus, quod hic Vapovii libellus apud nos non solum nusquam emersit, sed prorsus ignotus esse videtur. Exemplar nostrum chirographum Vapovii esse videtur — quod quidem tantum coniectura divinare licet, cum Vapovianae manus characteres sint ignoti — eadem tamen manu, qua totus liber conscriptus est, in ipsa calce addita sunt haec: Bernardus Vapouicius de Rado Canonicus Cracouien chonycze De ipso Bernardo Vapovio, libri huius auctore, cum satis iam viri doctissimi Ioseph Szujski 5 et Stanislaus Lukas 6 disseruissent, plura narrare supervacaneum arbitratus, ad illorum virorum volumina revolvenda lectorem remittere malo, nihil aliud hic additurus praeter temporis designationem, quo liber Vapovii confectus esse vidttur. In ultima opusculi parte narrat auctor Sigismundum Regem nonnullos principes Lituanos, qui proditionis una cum Michaele Gliński rei fuerint, »adhuc« in carcere detinere. Deinde Rege Petricoviam ad comitia generalia Poloniae reverso, delectum militum contra Tartaros et contra Ordinem Beatae Mariae Virginis Teutonicorum decretum esse narrat additque: «tantarum rerum eventum et huius invicti Regis praeclara facinora exspectamus«. Ex quo luculenter apparet Vapovium libro suo finem imposuisse peractis iam quidem comitiis, nondum tamen dimissis captivis principibus Lituanis, id est intra diem XII mensis Aprilis a. 1509 et diem X mensis Mai a. 1511 librum hunc perscriptum esse. Sed etiam his finibus temporis spatium nimis late circumscribitur; cum enim Vapovius nomen suum subscripserit hoc modo: «Bernardus Vapouicius de Radochonycze Canonicus Cracoviensis«, dubium esse non potest, quin haec ante oblatam sibi »cantoriam« ecclesiae Cracoviensis exaraverit, quod beneficium d. XII 1 In inventario codicum latinorum Fulvius Ursinus opusculo huic Vapovii numerum 277 adsignavit hancque indidit inscriptionem: »Bernardo Vapovisio Canonico Cracoviense de bello Voscomitarum [sic] contra Polono «. Nolhac, La Bibliotheque de Fulvio Orsini, Paris 1887. pag. 379. In ipso vero codice Vaticano opusculum Vapovii inscriptione omnino caret. 2 Nolhac, I. c. pag. 251—253. 3 Tiraboschi, Storia della letteratura italiana tom. VII, part. I. pag. 114. 4 Sadoleti Epistulas Familiares vol. I, epist. 108 ad a. 1529 laudat ibid. Tiraboschi. 5 In praefatione ad B. Vapovii Chronicon. Script. rer. polon. vol. II. »Rozbiór podługoszowej części kroniki Bernarda Wapowskiego przez Stanisława Lukasa«. Cracoviae 1880. Rozpr. i Spraw. Akad. Umiej. wydz. filoz. hist. t. XII. mensis Septembris a. 1509 eum obtinuisse ex Actis Actorum Capituli Cracoviensis (tomo II) constat. Certe enim Bernardus noster ampliorem illum titulum non omisisset. Quibus praemissis satis probatum esse censemus descriptionem hanc belli contra Moscos gesti intra quinque menses, a d. XII mensis Aprilis usque ad d. XII mensis Septembris a. 1509 perfectam esse. Quo denique pacto opusculum hoc Vapovii in manus devenerit Angeli Colocci, id nobis eruere non contigit. Hoc tantum conici potest: Vapovium, cum aa. 1511 — 1515 (?) Romae degeret, Angelo Colocci innotuisse, fortasse etiam inter amicos clari illius Itali fuisse receptum, eique chirographum hoc exemplar dono dedisse. Orthographiam libelli barbaris mendis conspersam ad regulas antiqui sermonis revocare non dubitavimus. I. N. R. I. Scripturus de bello, quod gestum est inter Sigismundum, Poloniae regem et Basilium, magnum ducem Moscoviae, operae pretium est, arbitror, quibus initiis Moscovii ad tantam magnitudinem pervenerint, terminosque provinciarum, intra quos res gesta est, describere, cupiens etiam partes septemtrionales, quae ad haec usque tempora Latinis scriptoribus fuerunt incognitae, illustrare. Moscovia ad aras Alexandri Magni 1 et fontes Tanais 2, qui Europam ab Asia disterminant, brevibus terminis olim continebatur, quae duce Iohanne 3, homine prudentissimo simulque rei militaris peritissimo, in tantum aucta fuit, ut omnibus circumvicinis populis terrori esset. Hic dux fortissimus, hyperboreis populis subactis, imperium suum ad extremum septemtrionem latissime propagavit. Ad orientem conversus potentissimum Tartarorum imperatorem de Casan bello victum sibi tributarium fecit; alios Schytas ad Rha 4 fluvium, maiorem Tanai, incolentes, qui provincias eius latrociniis infestabant, maximis cladibus affecit; cum Levoniis 5, qui ab occidente sibi adhaerent, bella acerrima gessit; postremo his ac tantis devictarum gentium et nationum copiis auctus, ad Russiam Lituaniamque, quae sibi est a meridie, conversus, magnam illius partem 1 Oppidum et terram Smoleńsk sic Vapovius appellare solet. cf. SS. rer. polon. II, pag. XIII. 2 Hodie fluvius Don appellatus. 3 Ioannes III, Basilii III filius, magnus dux Moscoviae 1462—1505. 4 Rha fluvius, hodie Wołga. 5 Livones, provinciae Livoniae incolae. et usque ad Boristenem 1 occupavit, dum Gasimirus, Poloniae rex, cui tunc magnus ducatus Lituaniae iure hereditario suberat, procul in Polonia degeret et per praefectos dumtaxat bellum administraret. Quo factum est, ut Nogardiam, Novogrod 2 eorum lingua nuncupatam, ad oceanum Sarmaticum 3 sitam, totius illius plagae opulentissimam plenamque mercatoribus civitatem, et quae olim Isidorum 4 Cardinalem Sabinensem ab Eugenio pontifice creatum, praesulem habebat, Casimiro Regi eripuerit, quo tempore ducenta millia equitum levis armaturae in castris habuisse dicitur. Moscovii genere armorum et modo pugnandi in nullo a Parthis et Tartaris dififerunt; omnes fere sunt sagittarii ex equo, magna ex parte loricati, equos habent laboris inedieque tolerantissimos, in quibus longinquas excursiones incredibili velocitate confiunt; fides eorum est Christiana sequunturque ritum ecclesiae orientalis, ut omnes ferme Ruteni, sunt tamen scismatici et in multis a Graecis aberrant. Lingua eorum est semidalmatica, sicut Rutenis Lituanisque conterminis populis. Nemoribus omnique genere ferarum abundant, zebelinos, mardures, et quas Plinius mures ponticas appellat, in copia venantur eorumque animalium pelles mercatoribus adeuntibus multo auro coemptas distribuunt. Defuncto Cazimiro Alexander eius filius in magnum ducatum Lituaniae aliis fratribus hoc illi concedentibus, qui regnum Poloniae sortiti erant, succedit. Iohannes Moscovius, ut erat vaferrimus homo, dolis agere coepit, si forte per proditionem Lituania potiri posset. Et cum multa frustra tentasset, ad extremum gnatam suam Helenam Alexandro in matrimonio tradit, quam ex Helena 5, Andreae Paleogoli [!] despoti [!] sorore susceperat. Contracta inter hos principes affinitate aliquantulum pax erat mercatoribus hinc inde libere commeantibus. Interea Moscovius non cessabat corruptionibus agere per hos, qui cum filia sub velamine servitii advenerant, tantumque effecit, ut tres potentes duces, videlicet de Mosaysko, de Orsza et de Byela 6, maximis muneribus et sollicitationibus adducti, oppidis et castellis traditis, ad ipsum transfugerent idque eo facilius, quia et contermini ipsi et scismatici erant, sicut omnes fere Ruteni. Postea aperto Marte, postposita affinitate, statuit rem aggredi sub specie iniuriae sibi illatae, quod filiani Helenam, quam ea condicione sibi tradidisset, et illos tres duces scismaticos, in contemptum ipsius ad oboedientiam Romanae 1 Dniepr fluvius hodie vocatus. 2 Nowogrod Wielki. oppidum ad fluvium Wołchow et lac Ilmen situm. 3 Mare Balticum. 4 Errat Vapovius, nam Isidorus, cum metropolita totius Russiae et Kijoviensis archiepiscopus esset, Novogrodensis esse non potuit. Cf. Ńňđîĺâú, Ńďčńęč 1ĺđŕđőîâú, Ńďá. 1877, pag. 3, et Stadnicki, Bracia Władysława Jagiełły, Lwów 1867, pag. 137. 5 False, nam Ioannis III Basilidis uxor erat Zoe, Thomae despotae Moreae filia, Andreae vero Palaeologi, qui 1502 Romae mortuus est, soror. 6 Chron. pag. 61—62: »de Mosaisko [Możajsk] primum, inde de Starodubo et Bielsko potentes duces...« cf. Stryjkowski, Kronika, ed. Daniłowicz II, 309. Ecclesiae et ad reiterationem baptismi compellere vdluisset. Ita quinquaginta millibus equitum dispositis, nam equis omnia bella conficiunt, ad depopulandam Lituaniam misit. Alexander audito tanto belli apparatu socerique sui innata protervia, et ipse ducem Constantinum de Ostrow 1, alterum profecto Achillem, et Iohannem Litaur 2 aliosque praestantes campiductores ad impediendam terrarum vastationem cum septem millibus equitum obviam misit; brevitas temporis maiorem colligere exercitum non patiebatur. Constantinus multos ipsorum speculatores proeliis saepe commissis intercepit; finaliter in exercitum quindecim millium Moscoviorum, qui maiorem exercitum anteibant, incidit, cum quibus Constantinus, etsi in duplo plures erant, manus conserere non dubitavit 3. Quibus fortissime, virtute suorum militum, fusis atque fugatis, multis trucidatis, dum avidius victos insequuntur, in insidias maioris exercitus ignari deferuntur. Ita victores Lituani denuo vincuntur atque fugantur. Multi fortissime pugnando occumbunt. Constantinus (proh dolor!) et Litaur aliique duces acriter resistendo, nec terga flectendo, nec tam victi, quam vincendo fatigati, capiuntur atque in captivitatem abducuntur. Alexander restauratis viribus, copiis magnis collectis Polonorumque auxiliis mercede conductis, varia fortuna cum hoste per aliquot annos bellum gessit. Tandem mutuis atque continuis cladibus utrisque defatigati, pacem perpetuam inter se de novo firmavere 4. Moscovius eo libentius, quia Alexandrum, generum suum, in Regem Poloniae per obitum Ioannis Alberti fratris electum esse audiebat futuramque eius potentiam reformidabat; Alexander ex altera parte non tutum existimabat, nisi confecta pace, Lituaniam relinquere atque in Poloniam per tot terrarum tractus, diadematis suscipiendi causa, se transferre et quia cum Turcis, Tartaris ac Valachis, qui eo tempore confinia Poloniae infestabant, sibi bellum gerendum esse augurabatur. Alexander itaque, rebus Lituaniae compositis, ac Regno Poloniae inquieto suscepto, cum Turcis ac Valachis composuit, cum Tartaris internecivum bellum gessit, qui Russiam ac Podoliam quotannis excursionibus infestabant. Postremo, dum aliquot annis regnasset, prole nulla suscepta, duodecim millibus Tartarorum sub Cleczko 5, castro Lituaniae, prostratis, quartodecimo post victoriam die summa cum laude obiit 6. Mirum est ex tanta hominum multitudine vix quingentos equites Tartarorum cum duobus filiis Caesaris Precopensis 7, qui Tauricam Chersonessum 1 Constantinus, dux in Ostrog, saepenumero apud auctores latinos et italicos dux de Ostrow appellatur. 2 Iwaszko (loannes) Litawor Chreptowicz,guber. Novogrod. cf.Boniecki Poczet rod6w p.27. 3 Proelium ad fluvium Wiedrosza, 1500 Iul. 14 commissum. 4 Anno 1501. 5 Anno 1506 Aug. 6. — Chron. 67. Vapovius decem millia Tartarorum ad Klecko pugnasse dicit. 6 Aug. 19. — Chron. 68: »quintodecimo a profligatis hostibus die vita decessit«. 7 Mendligerej. — Chron. 68: »perpauci ex tanto exercitu evasere«. 159 incolit, ex proelio profugisse; reliquis aut caesis, aut captis, aut paludibus demersis; diuque maiorem cladem Tartari sunt passi. Iohannes, magnus dux Moscoviorum, propagato imperio, maximis rebus gestis, florentissimo filiis dominio relicto, eodem et ipse anno diem vitae clausit extremum 1. Basilius huic ex quinque 2 primogenitus consensu principum succedit; Alexandro vero in regno Poloniae et magno ducatu Lituaniae frater iunior Sigismundus. Ita utrumque dominium mutationem principum eodem fere tempore fecerat. Basilius summa rerum suscepta, Constantinum ducem de Ostrow, quem captum dixeram, propter insignem eius virtutem disciplinaeque militaris peritiam ex vinculis liberat, multarum terrarum gubernationem sibi committit, ut ipsum maximis beneficiis devincire fidelemque contra quoscunque hostes, etiam contra patriam, facere posset. Itaque exercitui octuaginta miilium bellatorum ipsum praeficit et contra orientales Tartaros trans Tanaim mittit, quos ipse tanquam fulmen, multis proeliis feliciter factis, protrivit atque interemit, ex quo maximam apud illas gentes laudem sibi vindicabat Gonstantinique nomen ubique personabat. Basilius, credens ipsum patriae suae iam esse oblitum, cum eodem exercitu ad depopulandam Lituaniam mittit. Lituani collecto exercitu, infestis signis, obviam procedunt. Constantinus, qui charissimam patriam habebat exsiliumque etiam honoratum abhorreret, et qui tanquam Ithacensis Ulixes nil aliud optabat, nisi aliquem fumum de patria posse videre sua, postquam adventare exercitum Lituanorum audivit, iubet universum subsistere atque speculatum cum trecentis equitibus ad proximos colles se velie ire pronuntiat. Cuncti dicto eius audientes fuere. Constantinus ubi conspectui suorum se eripuisset civesque suos conspexisset, prae laetitia illacrimans, paucis, qui cum eo erant, allocutus, qui vellent se sequerentur, omnibus persuasis, laxatis habenis ad exercitum Lituanorum cum summa alacritate post septennale exsilium pervenit 3. Ingens in exercitu laetitia, ingens congratulatio. Moscovii ubi diu reditum ipsius exspectassent, suspicantes id, quod evenerat, incensis aliquot castellis et villis retrocesserunt; nam Constantinus Lituanis persuaserat, ne hostes cum in quadruplo plures essent, exspeclarent. Ita et se ab indigno exsilio et cives ab infortunio liberavit. Magna in tota Lituania exsultatio; quo duce omnes hostes contemnere, in hunc unum equos, vestes, pecuniam, grandia dona omnesque humanos honores conferre. Itidem facit Sigismundus, qui ultra alia regalia munera provinciarum gubernationem ad inferiorem partem Borysthenis, quae maxime loca Tartari infestabant, committit. Rex in initio principatus sui, victore exercitu in Lituania suscepto, qui adhuc ex recenti Tartarorum caede praeda onustus exsultabat, reditu Constantini exhilaratus, 1 Anno 1505. 2 Chron. 62. filiis Ioannis III nomina data sunt. 3 Cf. Acta Tomiciana I, 18. rebus Lituaniae compositis, Iohanne Sabrezynsky gubernatore relicto in Poloniam proficiscitur. Dum Sigismundus Rex rebus Polonicis esset occupatus oratoresque vicinorum Regum et petita audiret, hoc maxime curabat, ut cum omnibus pacificaretur et regnum continuis bellis exhaustum reficeret, cum Turcis et Caesare Tartarorum, qui Tauricam Ghersonessum inhabitat et qui paulo ante illam funestam cladem passus erat, foedus percutit magnis eidem muneribus transmissis, ut ipsum in fide contineret. Ad Basilium, magnum ducem Moscoviae, oratores mittit, ut provincias et castra, quae dominii erant Lituanici et praedecessoribus suis per tyrannidem fuissent erepta, amicabiliter restitueret, alias pararet se ad bellum. Basilius vero satagere, moliri, seminare discordias, corrumpere omnia in Lituania per exploratores et secretos nuntios non cessabat tantumque effecit, ut odium et inimicitias capitales, quae erant inter gubernatorem regium et ducem Michaelem Glynsky 1, tunc magis ac magis accenderet. Erat hic Michael Alexandro Regi charissimus omniaque arbitratu illius administrabantur, cum propter ingenii acumen morumque elegantiam, tum propter rei militaris peritiam; Sigismundo vero invisus propter suspicionem affectati dominii Lituanici, ut ex ducatu Slesie, quem rege Ungariae fratre permittente tenebat, cito accurrisset. Michael videns se neglegi, nec in ea esse auctoritate, qua apud fratrem Alexandrum exstiterat, videns etiam Iohannem Sabrzesynsky, inimicum suum, in gubernatione sibi praelatum esse, cum magno Basilio secreta inire consilia et Regi de eripienda Lituania cogitare coepit. Nec amplius cunctandum ratus ad oppidum Grodno, in quo erat gubernator 2, cum tribus millibus equitum noctu contendit, paucis sub aurora praemissis, qui sub specie amicitiae ingrederentur et portas occuparent. Postea equitatu totum oppidum complente, cubiculum gubernatoris ingressus, paucis, qui aderant, defensionem frustra tentantibus, ex lecto paene adhuc dormientem extractum miserabiliter obtruncavit, caput hastae praefixum ad ostentationem sceleris secum asportavit. Multos alios principes, qui conatibus ipsius obstabant, interficere destinaverat, ni fuga saluti consuluissent. Postea, non quiescendum sibi ratus, ad Turow oppidum aperte cum amicis Rutenis, qui eum antea semper colebant, contra Regem conspirare, aliquos invitos cogere, castra regia vi, aliqua deditione occupare non cessabat. Iamque se magnum ducem Lituaniae et scribebat et appellabat, ut sub specie illustris appellationis dubitantes ad se alliceret, tantumque effecerat, ut iam duodecim millia equitum in castris haberet 3. Gum his ad regium castrum Mosir, fortissimum et tormentis 1 Cf. Acta Tomiciana I, 15—17. 2 Hoc est, in quo Ioannes Zabrzeziński gubernator erat. 3 Cf. Chron. 77. — Acta Tomiciana I, 22. Decius, de Sigism. Regis temporibus, pag. LXUII, et Stanislaus Górski, Acta Tomiciana I, 22, "Thurcam ministrum caedis" fuisse, Stryjkowski II, 346 Germanum quendam, Schleinitz nomine, Ioannem Zabrzeziński occidisse dicunt. aeneis bene munitum, contendit, quo per proditionem occupato, in eo totam spem collocabat thesaurosque suos illuc comportavit. Moscovita ex altera parte sub spe et ipse occupandae, aut saltem cum eodem Michaele partiendae Lituaniae, centum viginti millia equitum bellatorum in auxilium Michaeli miserat, quibus copiis instructus, nec totum mundum sibi posse obstare credebat. Cum his ad Mynsko castrum regium profectus, caedibus, rapinis et incendiis omnia complebat. Sigismundus Rex, audita rerum Lituanicarum turbatione et tantis tumultibus, quos rumor et frequentes nuntii in maius extollebant, tantis malis occurrendum ratus, cum sex millibus equitum Polonorum gravis armaturae totidemque levis, inter quos erant duo millia Rascianorum equitum, et octo millibus delectorum peditum, magna ex parte scupetariorum, mercede conductorum, ex Cracovia, regia Poloniae, in Lituaniam magnis itineribus contendit. Paucis diebus sexcenta millia passuum emensus, ad Novogrodek Lituaniae pervenit, ubi animos suorum subditorum vaccillantes invenit, quos hostis partim muneribus, partim pollicitationibus impleverat; alii terrore et potentia hostis adducti defectionem meditabantur. Sigismundus ad praesens dissimulandum ratus, collaudatis ipsis, quod se absente in fide perstitissent tyrannidemque hostis evitassent, animis eorum confirmatis, expeditionem bellicam nobilitati, qui sumptibus propriis regem ad bellum sequi tenentur, et civitatibus pecunias imperavit. Quadraginta millia equitum Lituanorum et Rutenorum levis armaturae, qui partim hastati, partim pharetrati ad bellum progrediuntur, regiis castris sese coniungunt. Rex Polonorum, Lituanorum Rutenorumque copiis instructus, contra hostem quanta potuit celeritate proficiscitur, qui ad Mynsko, oppidum regium, consederat, et illud die noctuque machinis et tormentis bellicis oppugnabat. Erant nonnulli ex consiliariis regiis, qui eum ab ulteriore profectione deterrebant, potentiam hostis et periculum Regis in maius extollentes. Ipse nec potentia hostis se terreri, nec passurum, ut alicui hanc vincendi inimici sui gloriam concedat, quem vel in intimis terrarum eius latebris quaerere statuisset. Accedebat huic sententiae regiae Iohannes Lasky, Regni cancellarius, excellentia ingenii, rerum experientia, animi magnitudine facile omnes aulicos exsuperans. Hic nihil egregii absente Rege posse fieri praedicabat, praesente eo invictum eius esse exercitum. Sic cunctis quod felix faustumque sit acclamantibus, omnes in hanc sententium iere. Moscovii et Michael, audito Regis adventu, ad Orsam oppidum fluviumque eius cognominis, soluta Mynsky oppidi obsidione, retrocedunt, ubi Regem regiumque exercitum cum armis ad certandum paratis exspectare decreverunt. Rex eorum vestigia secutus ad Orsam et ipse pervenit, contra spem et opinionem Moscoviorum, ex subdola persuasione Michaelis, qui Regem procul in Polonia aliis bellis occupatum nunquam ad hanc expeditionem venturum confidentius iactitabat. Iamque ipsum proditionis insimulabant cum mendacii exprobratione. Ille ex adverso orare, precari, forti animo esse velint, Regem non publico Polonorum consilio hoc bellum ge- rere paucosque stipendiarios secum adduxisse, Lituanorum Rutenorumque copias, etsi grandes, tamen imbelles et quos ipsi longo otio desides saepissime fudissent, quos etiam devictarum gentium gloria, belli gerendi experientia, ac denique numero virorum longe anteirent. His et aliis animos Moscoviorum labantes, ut erat eloquens, confirmabat. Nam postquam regia agmina, auratis purpureisque vexillis vibrantia, gravem armaturam lucentibus armis resplendere tantamque patentissimis campis multitudinem conspexerunt, sibi iam timere ac trepidare incipiebant. Multitudo carrorum, in quibus victualia ac tormenta aenea vehebantur, maiorem in duplo exercitum intuentibus ostendebat. Sigismundus Rex virtute suorum militum fretus, maxime iliorum, quos ex Polonia secum adduxerat, in vultu spem victoriae prae se ferre, cum alacritate munia optimi imperatoris peragere conspiciebatur, tentoria sua carris in circulum cingens, ut tute et vesci et quiescere miies possit, et, si qua violentia hostium ingruisset, munitione carrorum pro vallo uteretur. In ipso tanta abstinentia, ut et delicatiorem cibum abiceret et haustu aquae sitim levaret, quo facilius militem, conviviis et otio assuetum, ad inediam pro tempore victusque patientiam et ipse armatus ad laboris tolerantiam assuesceret. Constantinum ducem, fortissimum virum, cuius consilio maxime utebatur, Lituanis Rutenisque praeficit. Ipse inter Polonos stipendiarios versabatur, quos sibi fideliores et melius armatos roburque sui exercitus esse animadvertebat. Decrevit tandem proelium cum hoste, qui ad alteram ripam fluminis castra metatus erat, committere. Equitatum peditatumque delectum ex castris educit, aliis ad custodiam castrorum et impedimentorum relictis, sicque aciem ordinat, ut turmis equitum levis armaturae essent cohortes peditum intermixtae, quae frontem exercitus constituerent, defixis in terram ante se et connexis grandioribus scutis, quibus pedestres copiae impetum equitum sustinere et tutius sagittas et tormenta aenea in hostem conicere possent. In lateribus mille ducentos equites gravis armaturae constituit. Reliquum equitatum post hanc primam aciem ordinavit, qui laborantibus succurrere et in locum defessorum aut interemptorum succedere possent. Rex cum fortissimis ef subsidiariis copiis extremum claudebat agmen, prospiciendo virtutem singulorum, ut, si qui cederent, illis accurreret, aut auxilia submitteret. Moscovii ab altera parte aciem more suo instruunt, qui nullos pedites habebant, sed ex equitatu aciem constituebant. Ita utrique stabant animis ad pugnandum paratis. Ex acie regia quingenti equites ad certamen progrediuntur, qui totidem vel plures Moscovios obviam procedentes interficiunt atque fugant. Ita commisso proelio, regiis fortissime pugnantibus et tormenta aenea cum ingenti sonitu incendentibus, mox in fugam hostes convertunt, quos equites levis armaturae insecuti, multos in fuga interflciunt. Quattuor millia carrorum et alia castrorum impedimenta cum opulenta praeda diripiunt. Rex, quia iam sub vesperum erat, timens, ne sui in insidias deferrentur, milites a persecutione revocavit. Moscovii et Michael ea nocte et sequenti die nonaginta millia passuum, Michaele frustra clamitante Scrlpt. rer. polon. t. XV, 29 atque orante, ut fugam sisterent, continuata fuga conficiunt, ubi ad Mczyslaf 1, castrum regium, praeter quod necessario eis transeundum erat, bombardis aliisque missilibus tria millia duoque magni duces sunt interfecti. Sigismundus rex rebus feliciter gestis, hostibus fusis fugatisque, in crastino castra movit et ad Smolensko, civitatem suam arcemque munitam, reliquas hostium carpendo, fluviumque Boristenem itinere quattuor dierum pervenit. Ea est civitas amplissima, habens praesulem Rutenum, scismaticum tamen; sunt ibi excelsa templa, pictura mosaica more Graecorum decorata, est et monasterium divi Basilii non procul a civitate, ubi ducenti continue monachi commorantur. Circa hoc monasterium Rex castra vallo et fossa communire ibique hiemare statuit et hostem, quem iam exterritum videbat, continuis incursionibus et terrarum vastationibus defatigare. Militibus ex longo itinere fessis, nam a Cracovia, regia Poloniae, ad Smolensko mille millia passuum emensi erant, corpora curantibus, ubi aliquantisper quieverunt, crebras incursiones, ferro et igne omnia vastantes, in terram hostilem faciebant; multis oppidis, castellis et villis incensis ac direptis, multa millia hominum captivorum, muita armenta et greges ad victum exercitus adducebant, quo factum est, ut ad trecenta millia passuum ad longum et latum, rapinas incendiis et caedibus miscendo, libere in terra hostili popularentur. Magnus Basilius videns Sigismundum Regem ubique prosperari, exercitum suum fusum fugatumque, milites suos exterritos, provincias vastari, multos ex suis ad regem victorem cottidie transfugere, fortissimum quemque in bello occidisse, sibi iam imperioque suo timere ac tantis malis permoveri cepit. Oratores supplices ad Regem transmittit, qui de pace pro arbitrio ipsius tractarent. Rex, audito oratorum adventu, ad ostentationem potentiae suae omnes in armis esse iubet. Ita omnia in castris fulgentibus armis relucebant, tubarum clangore, bombardarum sonitu omnia complente. Rex, auditis oratoribus, et ipse ad pacem animum adiecit, existimans gloriae suae satisfecisse, si hostem et victum et supplicem videret. Et quia Turcos et Tartaros Russiam et Podoliam, quibus aegre per praefectos resistebatur, invadere nuntiabatur, proponens etiam in animo superbiam magni magistri Prutenorum 2, fratris ducis Saxoniae, qui de more omagium, regibus Poloniae praestari solitum, facere recusabat, refrenare, oratoribus pro tempore benigne respondens, concordiam se facturum pollicitus est, si provincias, oppida et castella, quae prius essent Lituanici, per tyrannidem praedecessoribus suis erepta, sibi restitueret, captivos omnes, quos haberet et mercatores, qui detenti erant, libere demitteret, et ut Michaelem proditorem sibi traderet. Cum his condicionibus remisit oratores una cum suis, qui hoc ipsum pcstularent. Quibus redeuntibus provincias, oppida, castra, captivos, mercatores magnum Basilium restituere rettulerunt, Michae- 1 Mścisław oppidum in hac parte Lituaniae situm, quae Russia Alba vocatur. 2 Friderici ex ducibus Saxoniae, lem tradere non posse, cum esset iniquum, hominem, qui fidei suae se credidisset, prodere, promittens, se Regi auxilio contra omnes hostes ultra petita futurum. Rex condicionibus acquiescens, pacem perpetuam uterque iure iurando firmavit 1. Sigismundus Rex rebus feliciter gestis, militibus praeda onustis, provinciis, oppidis et castellis recuperatis illicque firmis praesidiis relictis, ex Smolensko quingentis millibus passuum confectis, ad Vilnam, regiam Lituaniae, cum triumpho rediit. Illic conventu Lituanorum celebrato militibus, qui egregiam operam in bello navaverant, regalia dona dedit. Multos principes Lituaniae, qui secretam intellegentiam cum Michaele proditore et magno Moscovio habebant, capitali supplicio affecit, aliquos equis distraxit, nonnullos adhuc in carceribus detinet 2, quorum bona optime de se merentibus aut aerario attribuit. Rebus Lituanicis compositis in Poloniam ad conventum 3 Polonorum celebrandum, sexcentis millibus passuum emensis, in Pyotrkof pervenit, ubi decretus duplex delectus militum: in orientem contra Tartaros, qui Podoliam invasisse nuntiabantur, contra Teutones Prutenos alter, qui ex innata insolentia Regi praestare omagium recusabant. Ita Sigismundus duplici bello distractus: tantarum rerum eventum et huius invicti Regis praeclara facinora exspectamus. Bernardus Vapouicius de RadoCanonicus Cracouiensis chonycze. 1 Cf. Acta Tomiciana I, pag. 31. »Ad eius [anni 1509] initium legati ducis Moscorum XII Ianuarii Vilnam ad regem venerunt...« 2 Acta Tomiciana I, pag. 31. »In crastino adventus istorum oratorum Vilnam, conscii coniurationis Michaelis Glinski iussu Regis captivati sunt...« Sequuntur eorum nomina ... »Qui anno demum MDXI, X Mai liberi ex vinculis dimissi fuere«. 3 Acta Tomiciana ibid. »In eo conventu ad diem XII Aprilis telonea in tota Polonia et ditionibus eius instituta sunt«. De conatibus Sigismundi Regis contra Gruciferos vide Voigt, Geschichte Preussens, IX, 367—369. POLONICI REGNI CUM ADIUNCTIS PROVINCIIS DESCRIPTIO. Codex Bibliothecae Vaticanae miscellaneus (codd. Vatic. Lat. N. 5666), quo continentur 1 varia argumenta XVI saeculi medii ad Germaniam potissimum et Poloniam spectantia, exhibet fol. 49 — 54 status formaeque reipublicae Polonorum descriptionem, brevitate, sollertia et perspicuitate sententiae insignem. Atque indoles ac natura huius libelli quaenam sit mihi quaerenti probabile videtur, materiam eum dedisse, qua quis infor- 1 In cod. Vatic. Lat. 5666 haec inveniuntur: fol. 1. »Informatione del Rdo. Vescovo Delfino Data a Monsignore Illmo. et Rmo. Carafa sopra Pultimo convento di Francfordia, convento di Passavia fatto nel 53, dieta di Augusta fatta nel 55, Dieta di Ratisbona fatta nel 57 et ultimo colloquio di Wormatia«. — fol. i3. »Responsiones, quae per Rmos. Dnos. Deputatos videntur posse dari gravaminibus et abusibus datis pro parte Germanorum«. — fol. 27. »Authoritate Apostolica ex causa utili et necessaria cathedrales erigi et antiquas ecclesias dividi aliasque aliis subici et alias ab aliis eximi posse et exemplis et apertis iuribus probatur«. — fol. 29. informatio: »Smus. Dnus. Noster In sua bulla pro translatis et extra Claustra religionis degentibus« etc. — fol. 32. »Concordata inter PP. Adrianum IIII et Vuilielmum Sicilie regem super appellationibus clericorum ad Sedem Apostolicam«. — fol. 37. »Rex Galliae per quem ungitur et sacratur...« — fol. 39. Andreae Zebrzydowski Eppi. Cracoviensis ad Pium PP. IV epistula archetypa. Wienczborg III Kal. Mai a. i56o. — fol. 41. »Gravamina germanicae nationis«. — fol. 49. »Polonici Regni cum adiunctis provinciis descriptio«. — fol. 55. »Cum pastor habeat certam potestatem in gregem ad conservandum augendumque...« — fol. 58. Stanislai Hosii Eppi. Varmien. »De actis cum Elbingensibus«. [incip. fol. 61. »Cum venissem Elbingam...«]. — fol. 76. »Responsio pro Caesareae Maiestatis parte super negocio concilik. — fol. 83. »Praefatio in Gratiani decretum«. — fol. 87. epist. Caesaris Costa Carolo Cardli. Borromaeo data. — fol, 89—90. »Index rerum huius libri«. maretur usumque eo esse Italum quendam 1, fortasse nuntium apostolicum munere in Polonia fungentem. Conscriptum vero fuisse haud multo post medium XVI saec. inde sequitur, quod, ubi auctor de magni ducis Lituaniae senatu agit, eundem castellanum Trocensem Samogitiae capitaneum fuisse commemorat. Hieronymum Chodkievicium manifesto dicit, qui aa. 1544—1559 castellanus Trocensis, ab a. 1545 usque ad obitum (1561) capitaneus fuerat Samogitensis. At quid de incerto auctore sentiam expositurus, ante omnia tenendum puto, fuisse eum, cum sit peritissimus rerum publicarum, inter maiores magistratus Poloniae. Quodsi etiam genus dicendi comparaveris, facile coniecturam facies, commentariolum composuisse Martinum Cromerum, canonicum primum Cracoviensem, deinde episcopum Varmiensem, florentissimum illum rerum Polonicarum scriptorem. Nam et locutiones singulas brevesque sententias et particulas «sed», «verum», abrupte quodammodo enuntiatis praefixas saepiusque omissa praedicata et alia huiusmodi optime in Cromerum cadere apparet. Sed utcumque res se habet, id certe affirmare possum, inter «Descriptionem» et multo ampliorem, tamen rerum copia neque locupletiorem neque accuratiorem librum Cromeri, qui inscribitur «Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et republica regni Polonici libri duo» [Coloniae, 1577], maximeque inter alteram eius partem, quae est «De republica et magistratibus Polonorum» rationem quandam intercedere, ita ut illud opusculum fontem huius operis effecisse coniciam. Quae res plurimis locis comprobari potest, quos cum hic longum sit enumerare, in adnotationibus benevolo proponam lectori. Itaque ex hac similitudine non solum rei, sed etiam orationis, suspicari licet. scrip tiunculam nostram a Cromero fuisse breviarium conceptum et, ut ita dicam, lineamentum eius, quod postea de Polonia confecit, operis. Eam denique esse descriptionem Poloniae, quam iam a. 1557 medio Cromerum scripsisse scimus, inde profecto colligi potest, quod in corpore epistularum Hosii 2 litteras Stephani Micani medici ad Hosium a. 1557 Aug. 10 Posnaniae datas invenimus, in quibus haec ponuntur: «Expecto a Martino Cromero descriptionem Poloniae, quam Patruus 3 libentissime secum ad Oporinum impressorem feret». Nostram igitur sine dubio descriptionem demonstrat Micanus, incertum tamen, an eandem in mente habeat Cromerus, cum in praefatione a. 1577 editae «Poloniae» historiam eiusdem prioris et posterioris recusionis enarrat. 1 Cf. ea, quae de Valachia in calce commentarii auctor adnotavit. 2 Hipler Fr. et Zakrzewski Vinc, Stanislai Hosii S. R. E. Cardinalis... Episcopi Varmiensis... Epistolae. tom. II. N. 1811. pag. 864. 3 Patruus Ioannes bibliopola Posnaniensis. POLONICI REGNI CUM ADIUNCTIS PROVINCIIS DESCRIPTIO. Polonia in maiorem et minorem dividitur. Maior est occidentalis, Slesiae, Marchiae Brandenburgensi, Pomeraniae, Prussiae et Masoviae finitima, cuius caput fuit olim Gnesna, nunc est Posnania. Minor orientalis, Silesiae, Ungariae, Russiae, Lituaniae et Masoviae finitima, in qua regia sedes est Cracovia. Habet adiunctas provincias Russiam, Podoliam et Masoviam, quae in societatem iuris receptae in unum corpus cum ea coaluere. Recepta est et Prussia, ea quae est in ditione regia, sed ipsa segregat sese habetque peculiare consilium et leges suas antiquitus. Ea vero, quae est in ditione ducis, nihil commune habet cum Polonia praeterquam, quod est in clientela sive feudo regis et dux in consessu regio principem inter consiliarios locum obtinet. De Lituania dicetur posterius. R E X. His omnibus rex unus praeest, non successione hereditaria, sed liberis consiliariorum suffragiis et consensu nobilitatis electus 1. Habet autem is certis finibus praescriptam potestatem ita, ut neque leges novas condat, neque bellum cuiquam faciat, neque foedus cum quoquam iciat, neque nova vectigalia instituat aut pecuniam imperet, neque matrimonium contrahat, neque alienet quidquam de bonis regni, neque rem ullam maiorem ad rempublicam pertinentem faciat senatu inconsulto ac deiudicet quidem de fama aut capite cuiusquam nobilis 2. Populus Polonus in nobilitatem et plebem distinguitur. Plebis autem nomine non modo agrestes, verum etiam oppidani et urbium habitatores censentur, qui ex nobilibus orti aut nobilitate donati non sunt, aut opificium aliquod mercaturamve minutiorem exercendo nobilitatem sibi posterisque suis amiserunt. Habet plebs magistratus suos in urbibus, oppidis atque pagis 3. Verum ii vitae necisque potestatem adversus nobilitatem non habent et subiecti sunt praefectis regiis vel dominis suis ex nobilitate aut ecclesiastico ordine. Habent enim etiam nobiles et sacerdotes pagos et oppida sua libera ab iurisdictione regis, quae vocantur bona terrestria, quae plebeio homini possidere non licet praeterquam sacerdotii nomine. Administratio omnis reipublicae penes equestrem ordinem sive nobilitatem est. Ea cuncta pari est condicione, nullis neque principum, neque comitum praerogativis distincta 4. Ex ea rex senatum legit, cum quo de summa rerum consultat ac de controversiis per provocationem ab inferioribus tribunalibus ad se devolutis cognoscit. Ex ea etiam praefectos arcium 1 Polonia, pag. 104 v. 22. 2 Pag. 105 v. 20 - pag. 106 v. 4. 3 Pag. 155 v.22 4 Pag 80 v. 4. et urbium, quos capitaneos vocamus, et iudices nobilitatis aliosque magistratus sive, ut vulgo vocant, officiales terrestres et praefectos ministeriorum suorum aulicorum idem rex legit. Ea fines regni suis armis atque sumptibus tueri necesse habet, non sine rege tamen; ultra fines regni militare non habet, nisi bellum de sententia consilii decernatur et nisi numerentur ipsi a rege in hastam quinque marcae, quasi quinque coronati, stipendii nomine. Equestris autem est haec omnis militia, in quam pro modo suarum quisque facultatum equitatum educere debent. Peditatus ex iis nobilibus, qui pauperiores sunt, quam ut equo militare possint, et ex oppidanis conficitur. In summa vero necessitate etiam ex agrestibus, ita ut novem decimum expediant. Et quia peditatus hic non satis firmus est, mercenarius aliunde regis aere comparari solet 1. Ceterum, quia huiuscemodi hic exercitus tardius moliri solet, inolevit, ut ad reprimendas subitas barbarorum incursiones praesidia mercenariorum militum equitum et peditum quotannis atque adeo perpetuo fere in finibus regni collocentur 2. Et in eam rem tributum sive exactio in comitiis non sine assensu nuntiorum terrestrium decernitur, quod oppidani et agrestes regii, ecclesiasticorum et nobilitatis fere pendunt. Interdum etiam pars eius a censibus dominorum detrahitur. Nonnunquam etiam impetratur, ut ecclesiastici homines de redditibus sacerdotiorum suorum pecuniam in eum usum ex decreto synodi conferant. Nullum est enim apud nos aerarium publicum. Vectigalia vero publica e metallis, teloniis et praefecturis facile rex in suos usus et in onera regia expendit. Certus enim his vectigalibus modus maiorum constitutionibus praefinitus est, quem transgredi regi fas non est 3. Et liber est equester et ecclesiasticus ordo a teloniis. Salem etiam minoris emit e salinis, quam cetera multitudo 4. Et habent insuper multa sacerdotia census suos in his vectigalibus, a regibus antiquitus constitutos. Ita fit, ut non maxima vectigalia rex habeat. S E N A T U S. Senatus regius sive regni constat episcopis, palatinis, castellanis et marsalcis. Inter episcopos sunt archiepiscopi duo: Gnesnensis in maiore Polonia et Leopoliensis in Russia; episcopi: Cracoviensis, Wladislaviensis, Posnaniensis in Polonia, Plocensis in Masovia, Premisliensis, Chelmensis et Camenecensis in Russia et Podolia. Sunt etiam aliquot alii Russorum episcopi schismatici et unus Armenorum Leopoli, sed hi ad consilium regium aon pertinent 5 Gnesnensis autem archiepiscopus primas est senatus atque regni et penes eum est summa auctoritas vacante regno. Ipse etiam Leopoliensem cum suffraganeis ipsius ad synodum suam convocat et ab omnibus epi- 1 Ea fines regni — mercenarius comparari solet. cf. Polonia, pag. 201 v. 21 — pag. 202 v. 14. 2 Pag. 202 v. 15 sqq. 3 Cf. pag. 203—205. 4 Pag. 113 v. 4. Pag. 118 v. 2. scopis, etiam Lituaniae, provocationes ad eum fiunt1, exceptis Prussicis, quorum Varmiensis praeter pontificem maximum neminem agnoscit superiorem, Culmensis vero, Teuthonici ordinis opera olim abstractus Gnesnensi, archiepiscopo Rigensi in Livonia addictus est2. Palatini sunt: Cracoviensis, Posnaniensis, Sandomiriensis, Calissiensis, Siradiensis, Lanciciensis, Inowladislaviensis, Brestensis, Russiae, Podoliae, Belsensis, Lublinensis, Ravensis, Plocensis, Masoviae. Castellani sex et quinquaginta sunt. Ex his maiores habentur, qui a primariis oppidis uniuscuiusque palatinatus nomina habent, excepto Voinicensi. Sunt autem ii: Cracoviensis, Posnaniensis, Sandomiriensis, Calissiensis, Voiniciensis, Siradiensis, Lanciciensis, Wladislaviensis, Brestensis, Leopoliensis, Camenecensis, Lublinensis, Ravensis, Plocensis, Cirnensis. Ex his Cracoviensis supia omnes palatinos primum post episcopos locum obtinet, reliqui post palatinos; ceteri castellani minores vocantur. Hi antiquitus non pertinebant ad consilium, sed in beilis erant, quasi legati palatinorum, sive ductores turmarum, ut sunt etiam nunc. Palatini autem sunt duces et inde dicuntur Voievodae, quasi duces copiarum sive belli 3. Nunc hi quoque castellani adhibentur in consilium. A secretioribus tamen consiliis et hi, et secretarii, et maiores fere castellani, excepto Cracoviensi, excluduntur4. Praeterea cancellarius et vicecancellarius, nominibus distincti, sed officio pares 5. Item marsalci duo, qui sunt magistri curiae et auteambulones regis, quorum alter vocatur marsalcus regni, alter curiae regiae. Item thesaurarius et supremus dux exercitus. Sunt et ipsi pars consilii regii et infra castellanos loca habent, nisi sint aliqua dignitate praediti, hoc est nisi sint palatini, aut castellani, aut etiam episcopi. Quoniam e cancellariis necesse est alterum esse ecclesiastici ordinis et quidem alternis vicibus nunc cancellarium nunc vicecancellarium. Cautum est autem, ne quis ex ditioribus episcopis sit cancellarius vel vicecancellarius. Verum Camenecensis aut Chelmensis, aut Culmensis, aut Premisliensis tantum 6. Adhibentur hi plerumque secretioribus consiliis. Intersunt etiam referendarii et secretarii consilio regio, sed non dicunt sententias. Secretariorum incertus est numerus tam ex ecclesiastico ordine, quam e saeculari, ut vocant. In regis est arbitrio, quem velit recipere in eum numerum. Referendarii duo sunt, qui querimonias hominum audiunt et regi vel cancellariis referunt 7. Sunt autem omnes hi iurati. Hic est senatus Polonicus, cum quo rex de republica consultat. Leges tamen novas concedere, aut veteres corrigere non potest, neque pecuniam ullam extra ordinem imperare sine assensu nuntiorum nobilitatis, qui ad comitia regni mittuntur. 1 Pag. 196 v. 17 sqq. 2 Pag. 214 v. 6. 3 Pag. 126 v. 17. 4 Pag. 122 v. 12—14. 5 Pag. 128 v. 23. 6 129 v. 22 — pag. 130 v. 3. 7 Pag. 123 v. 5 et pag. 149 v. 8—11. COMITIA. Haec est autem ratio comitiorum 1. Quoties opus est rex de sententia primariorum consiliariorum praestituit tempus locumque comitiis. Simulque indicit particulares conventus nobilitati in singulis palatinatibus et in iis conventibus per nuntios suos exponit, quibus de rebus haberi comitia operae pretium sit. Ibi tum eligantur a nobilitate nuntii secundum numerum territoriorum fere cum plena vel limitata facultate, quibus etiam dantur mandata, si qua de re publica vel etiam privata cuiusquam nobilitas cum rege et senatu agi velit. Haec autem omnia fiunt praesentibus et praesidentibus episcopis, palatinis et castellanis eius orae. Ex his conventibus senatores cum nuntiis istis nobilitatis conveniunt ad certa oppida. Nimirum qui sunt ex maiore Polonia Colum, e minore et Russia Corcinum, e Masovia Varsaviam et ibi conferunt inter se mandata et consilia, quibus etiam interesse possunt, qui volunt de cetera nobilitate. Inde itur ad comitia 2. Ubi cum proposuerit cancellarius vel vicecancellarius regio nomine, quibus de rebus consultandum videatur, consiliarii sedentes adstantibus nuntiis ordine dicunt sententias. Secedunt deinde nuntii petita a rege missione et soli inter se consultant iisdem illis de rebus et si quid praeterea cum rege et senatu agendum sibi esse existimant 3. Postea quae inter ipsos convenere, per unum aliquem regi cum senatu exponunt. Et fit fere, ut negent se ulla alia de re consultaturos aut assensuros esse, nisi quae cupiunt prius efflagitent et nonnunquam rebus infectis discedant. Suppeditatur his a rege in victum pecunia. E civitatibus sola Cracoviensis nobilitati nuntios suos adiungit. IUDICIORUM RATIO. Ecclesiasticorum controversiae inter ipsos apud episcopos sive delegatos et vicarios et, ut vocant, officiales eorum iure canonico disceptantur. Plebs suos habet iudices cum assessoribus, quos scabinos vocant, in singulis oppidis atque pagis, qui partim e Saxonum, partim e Culmensium Prussorum legibus, partim etiam moribus et opinionibus suis magis, quam ullis legibus iudicant. Ab his provocatio est ad aliud tribunal, quod vocatur iuris supremi Meideburgensis, quod Cracoviae est, inde porro ad iudicium sex civitatum, a quo non est provocatio, nisi forte rex eam, priusquam decisa fuerit, ad se advocet. Habent etiam senatus sive consules civitatum et oppidorum sua certa iudicia, ubi sine strepitu 4 iudiciorum ac de plano iudicantur. Inde autem provocatio fit ex regiis quidem oppidis ad regem recta, vel prius ad praefectum, post ad regem. In iis vero, quae non sunt regiae ditionis, ad dominum oppidi tantum. Nam subditi nobilium et sacerdotum a dominis suis ad regem provocare non possunt. 1 Pag. 188 sqq. 2 Pag. 192 v. 23. 3 Pag. 193 v. 6—9. 4 Pag. 183 v. 20. Script. rer. polon. t. XV. 30 Nobilitas vero habet suos iudices in singulis palatinatibus, qui quater quotannis, statis diebus, certa oppida adeunt iudicaturi in singulis territoriis. Sunt autem ii: iudex, subiudex et notarius, qui quaterni a nobilitate eius orae palatino praesidente eliguntur. E quorum autem electis 1 rex unum, quem vult, eligit iudicem, similiter subiudicem et notarium, cum vacat locus. Perpetui sunt enim hi magistratus. Solent etiam his tribus assidere nonnulli officiales, ut vocant, terrestres, nempe succamerarius, vexiliifer, pincerna, tribunus, magister stabuli, venator, burgrabius. Secundum leges Polonicas, quae statuta vocantur, iudicant hi de causis civilibus tantum vel criminalibus civiliter institutis. Contumacem tamen ad extremum proscribendi potestatem habent. Ab his provocatio est ad iudicium palatini, quae colloquia apud nos vocantur. Quod iudicium semel quotannis in primario cuiusque palatinatus oppido exerceri debet2. Praesidet autem ei palatinus, assident castellani et officiales supra memorati eiusdem palatinatus. Ab eo porro ad regem est provocatio. Tametsi potest etiam praeterito hoc tribunali recta a iudicio terrestri apud regium tribunal causa cognosci. Rex autem nonnisi in comitiis cum senatu eiusmodi causas appellationum iudicat. Quodsi inter diversi status homines sit controversia, actor sequitur forum rei, praeterquam si agatur de re soli seu fundo terrestri, aut de subditi pulsatione, vulnere et caede, non modo ab ipso, sed etiam a subdito vel famulo eius patrata, aut de fugitivo colono. De his et fortasse paucis aliis etiam sacerdos apud iudicem terrestrem convenitur. Dantur etiam a rege extra ordinem iudices in certis causis ad singulas controversias delegati, quos commisarios vocant, nempe in iudicio herciscundae familiae et finium regundorum inter bona regis et cuiusquam nobilis vel sacerdotis 3. Receptum est autem, ut hi delegati sint partim de consilio regio, partim de officialibus terrestribus et iudicibus. Adiungi etiam possunt aliquot de cetera nobilitate. Ab his quoque ad regem provocatur. Praefecti arcium regiarum sive civitatum habent iurisdictionem in plebeios, in nobilitatem non habent, praeterquam de furto et latrocinio, de stupro per vim illato, de incendio et vi domestica. De his cognitionem et coercionem usque ad proscriptionem et poenam capitalem habent. Sunt etiam iidem exsecutores omnium iudiciorum etiam regiorum contra nobilitatem. A praefectis etiam ad regem est provocatio, de qua quovis tempore intra fines regni potest cognoscere. Non potest autem nobilis locuples sive, ut vocant, possessionatus ab ullo magistratu in carcerem conici, nisi convictus, aut confessus, aut in recenti crimine deprehensus. Nec evocari extra territorium suum potest ne a rege quidem, nisi causa per appellationem devoluta, aut si ipse beneficio huic renuntiaverit. Eius autem palatinatus, in quo rex est, homines nobiles, si non sit actio de fundo, recta ad iudicium rcgium citari et iudicari a rege quovis tempore possunt. 1 Mss: »editis«. 2 Pag 176 v. 23 sqq. 3 Pag 172 v. 22. Praefecti etiam arcium supradicti sunt exactores censuum et reddituum ordinariorum regiorum, praeter telonia, salinas et alia metalla, quae peculiares praefectos habent et praefecturam Cracoviensem, cuius emolumentis exigendis praeest magnus procurator arcis, qui etiam ius habet legendi iudicem et assessores, sive scabinos, supremi iudicii Meideburgensis. Extraordinariis autem tributis, cum decernuntur, simul etiam quaestores sive exactores in singulis palatinatibus praeficiuntur, qui in thesaurum regium pecuniam inferant, nisi aliter decretum sit in comitiis. Illi porro officiales terrestres, quorum superius mentionem feci, nempe succamerarius, vexillifer, tribunus, pincerna, dapifer, venator, qui singuli fere sunt in singulis palatinatibus, habent certa munera, sed sine iurisdictione ulla, praeterquam quod succamerarius finibus regundis praeest 1. Solus Cracoviensis succamerarius in operas salinarum et oppidanos Bochnenses et Vielicienses iurisdictionem habet. Est autem eius munus praeesse cubiculo regio, quamdiu rex est in eo palatinatu; pincernae poculum administrare; dapiferi dapes inferre regi. Tametsi sunt alii in aula, qui haec omnia munera perpetuo obeunt, quocunque rex venerit. Vexillifer in bellis vexillum fert sui palatinatus, tribuni curam habent arcium tempore belli. Sola Cracoviensis arx habent praeter tribunum sex alios custodes arcis, qui appellantur burgrabii. Hi cum tribunis perpetuam habent vacationem militiae. Venator venationibus regis praeest. Omnes autem supramemorati magistratus et honores perpetui sunt, nec invito cuiquam auferri possunt, nisi per maximam et mediam capitis diminutionem, exceptis praefecturis, quae regis arbitrio possunt, non temere tamen solent, adimi. Emolumenta eorum paucis exceptis non maxima sunt: quorundam etiam nulla prorsus. Honor in his expetitur atque dignitas. Sunt etiam aulica quaedam ministeria honorata, quae officia curiae dicuntur, quae ad consilium regium non pertinent, videlicet magister cubiculariorum, thesaurarius curiae, pocillator, structor mensae, quem incisorem vocant, dapiferi, magister culinae, magister stabuli, magister curruum et vexillifer. Hos plerosque omnes etiam regina suos peculiares habet, praeter magistrum cubiculi et vexilliferi. Habet vero ea praeterea magistrum curiae et cancellarium seu secretarium. P R U S S I A. Prussia, ut supra dictum est, duplex est, regia et ducalis, quae fuit ante in ditione magistri ordinis Teuthonicorum, feudalis tamen regi Polono, sicut etiam nunc est. Dux segregatam prorsus a Polonis administrationem suae ditionis habet. Eius consilii principes fuere episcopi duo, Sambiensis et Pomesaniensis, qui nunc propter haeresim et occupata a duce bona episcopalia nulli sunt. Itaque etiam regiae Prussiae pars quaedam, quae fuit in dioecesi Pomesaniensi, pastore caret ideoque obnoxia est haereticorum venenatis dogmatibus. Regia vero Prussia habet et ipsa senatum suum, qui 1 Pag. 171 v. 21. constat duobus episcopis, Varmiensi, qui praeses est, et Culmensi; palatinis tribus, Gulmensi, Mariaeburgensi et Pomeraniae; totidem castellanis, Culmensi, Elbingensi et Gdanensi; totidem succamerariis seu finium regundorum magistris et trium civitatum, nempe Toruniae, Elbingae et Gdani sive Dantisci, binis nuntiis, qui tamen nuntii bini singula habent suffragia. Consultant hi separatim a Polonis de republica cum rege et sine rege in comitiis seu conventibus, quos bis quotannis, statis temporibus atque locis agunt. Ubi etiam de controversiis, ab inferioribus tribunalibus per appellationem ad se devolutis vel a rege delegatis, cognoscunt. In his comitiis et senatu Prussico senatoribus Poloniae nullus est locus. Prussicus vero hic senatus in consilio Polonico hacet locum et ius dicendae sententiae. Tametsi non libenter eo utitur. Iudicia terrestria, quae sunt nobilitatis et urbana atque etiam rustica, habent sua PrussL Urbanos iudices magistratus urbium in suis quisque civitatibus legunt. Terrestres rex edit sex in totidem territoriis, qui singuli suos habent assessores, qui scabini vocantur. Ab his omnibus provocatio est ad senatum et comitia, inde vero ad regem, qui quovis loco ac tempore de causis appellationum illarum per se ipse vel per cancellarios regni cognoscit. Alioqui neminem extra Prussiam evocare potest, praeterquam in causa infamiae. Tres primae civitates id habent peculiare, ut ibi ab urbano iudicio ad senatum civitatis et inde non ad comitia, sed ad regem recta provocatio fiat. Minus autem in Prussia interest inter nobilem et civem plebeium, quam in Polonia. Habent etiam praefectos Prussi perinde ac Poloni. Sed arci Mariaeburgensi, quae munitissima est, non nisi Polonus praeficitur. Givitates tamen primariae tres supra memoratae nullos habent, ne arces quidem. Burgrabius in his a rege quotannis unus de senatu urbano constituitur. Senatum autem ipsae sibi legunt perpetuum. Aerarium peculiare habent Prussi, in quod vectigalia regia ordinaria inferuntur atque etiam si quid extra ordinem in usum regis aut reipublicae in conventu decernitur. Indeque pecunia regi promitur. Lingua utuntur Prussi nunc fere Germanica, praesertim in civitatibus, deductis inde a religiosis fratribus coloniis. In Pomerania tamen et Culmensi tractu Polonica viget. Nam prisca Prussica lingua una cum hominibus paene deleta est, praeterquam in ea ora, quae ad mare Baltheum et ad Lituaniam vergit. Ibi retinetur adhuc ab agrestibus. Affinis autem est Lituanicae. L I T U A N I A. Lituania foederata quidem est antiquitus Poloniae, ita ut in unum corpus coalescere deberet. Sed tergiversatur. Illud quoque pacto et foedere cautum est, ut neque Poloni inconsultis Lituanis regem, neque Lituani inscientibus et invitis Polonis magnum ducem sibi eligant. Hostes quoque et amicos communes habere debent. Sed administrationem omnem reipublicae segregatam habet Lituania a Polonia et minus liberam. Habet Lituanica nobilitas minores praerogativas quam Polonica, paratior ad nutum magni ducis una cum proceribus ac ducibus suis. Senatus magni ducis, cum quo de summa rerum consultat, constat episcopo, palatino et castellano Vilnensibus, palatino item et castellano Trocensi, qui quidem castellanus Trocensis 1 idem est praefectus Samogitiae. Ad hos honores nulli Russo sehismatico patet aditus. Sunt praeterea episcopi Mednicensis, Luceoriensis et Kiioviensis. Item palatini Novogrodensis, Kiioviensis, Vitepscensis, Polocensis et Podlassensis. Sed hi excluduntur a secretioribus consiiiis. Duces innumerabiles fere sunt ex antiquis Lituanorum et Russorum prosapiis. Perpauci tamen ducatus suos habent. Et hi omnes magno sive supremo duci parent, nec ad consilium publicum pertinent, nisi si qui catholici ad honores supra memoratos a rege evehuntur, uno Slucensi excepto, ob honorem familiae Iagelloniae, qui tamen et ipse inter quinque primores consiliarios locum non habet. Iudicia in nobilitatem iuxta ac plebem palatini exercent. Ab his autem ad magnum ducem provocatio est, qui vel ipse per se, vel per supremum marsalcum prius causas cognoscit. Sunt autem apud Lituanos marsalci quattuordecim, duodecim territoriorum singuli, marsalcus curiae et is, qui supremus dicitur. Est item cancellarius et dux exercitus. Sed hos magistratus quattuor extremos primores consiliarii plerumque binos etiam occupant. Sunt etiam pocillator, structor mensae, magister coquinae, magister stabuli, magister venationum et alii quidem ministri honorati magni ducis. Sunt et vexiiliferi duodecim, qui in comitiis nobilitatis personam sustinent. Nobilitas habet necesse ad bellum proficisci quocumque et quandocumque magnus dux iusserit. Cepit tamen et ipsa tributo in mercenarium militem conferendo militiam contra incursiones barbarorum redimere. Plebs agrestis praesertim in loco servorum est. Exercetur et emungitur a dominis ita, ut uxorem et liberos multi vendere cogantur. Religio varia est, etiam in singulis oppidis et pagis. Lituani enim Romanae ecclesiae adhaerent. Reperiuntur tamen multi inter silvas degentes, praesertim in Samagitia, qui solem et lunam, serpentes, arbores eximias et lucos seu praesides eorum, daemonios et lares, pro diis colunt. His lac, mel, fruges et cibos coctos libant, mortuis etiam inferias super sepulchris ponunt et incantationibus magicaque arte multum utuntur. Iudaeorum magna est multitudo in oppidis, qui legem Moysi servant. Scythae sive Tartari, olim a Vitovdo duce in agris in media Lituania collocati, habent 1 Hieronymus Chodkiewicz, Alexandri filius, 1544— 1559 castellanus Trocensis, 1545— i56i capitaneus Samogitiae, 1559—1561 castellanus Vilnensis, 1561. vide Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, pag. 64, 92. et ipsi sua delubra et superstitionem Mabometanatn et linguam ab omnibus aliis longe diversam. Russi vero, qui plurimi sunt, Graecorum ritus et schisma sequuntur. Habent episcopos suos et metropolitam Kiioviensem, qui unus fuit olim in tota Russia et Moschovia. Nunc Moschi quoque suum habent. A metropolita episcopi consecrantur. Ipse vero patriarchae Constantinopolitani auctoritate. Sacra et Russi et Moschi Bulgarica lingua peragunt, paucis bene intellecta, licet sit affinis his ambabus. Diaconi apud eos uxores ducere coguntur, si non habuerint, et cum his consuetudinem coniugalem ne presbyteri quidem facti intermittunt. Episcopus vero qui eligitur, si uxorem habeat, segregat eam a se deinceps et in monasterium recludit. Monachi caelibes sunt. Eucharistiam infermentato pane conficiunt et sub utraque specie omnibus praebent. Caerimonias sacrorum nonnullas a nobis diversas habent et vulgo pro haereticis nos ducunt, Latinorum nomine appellantes. Lingua Lituanica a Russica et Polonica prorsus diversa est, sed horum commerciis valde corrupta. Priscae autem Prussicae et Livonicae affinis est. Quae autem integrior est adhuc, multa habet Latina verba, sed conupta fere, et quae Hispanicam magis, quam Italicam inflexionem referunt. Hinc fit, ut agrestes rudes sint admodum in religione, quod presbyteros et parochos linguae suae peritos non habent. V A L A C H I A. Fuit et ipsa quondam in clientela regum Polonorum, ac nunc rursus est denuo, quamvis Turcarum imperatori tributum pendat. Princeps eius palatinus sive voievoda dicitur. Gens Christiana est, Graeco ritu, lingua peculiari utens, plurimis Latinis verbis intermixtis, ita ut intellegi propemodum possit ab Italo. Habet et ipsa nunc metropoliten suum. PAULI AEMILII GIOVANNINI "RELAZIONE DI POLONIA" 1565. Legatorum XVI saeculo Sedis Apostolicae iussu in Polonia officio fungentium Ioannem Franciscum Commendone episcopum Zacynthi cardinalemque S. R. E. longe praestantissimum fuisse inter omnes constat. Qui primum nuntius aa. 1563 —1565 post Berardum Bongiovanni episcopum Camerinensem, deinde cardinalis legatusque Sigismundo Augusto Polonorum Rege supremum vitae annum superante eoque mortuo temporibus interregni aa. 1571 —1573 in Poloniae finibus commorabatur et in utraque legatione cum singulari sollertia, tum vi ingenii praesentique animo exceliuit ita, ut in summa rerum iniquitate non solum dignitatem Sedis Apostolicae tueretur, sed etiam ecclesiae Romanae haud parva compararet commoda. Nam etsi saepius gravia ei operosaque mandabantur negotia et deferebantur legationes, modo in Britanniam et Lusitaniam, modo ad Venetos et Ferdinandum imperatorem multosque principes Germaniae, legationem tamen eius Polonicam maximi momenti eandemque administratu omnium difficillimam fuisse fateri debemus. Universa enim res publica Polonorum, quae inde ab antiquissimis temporibus inviolatam et firmam Sedi Sanctae successorique S. Petri fidem praestat, post medium XVI saeculum multis et variis scatebat haereticis, qui finibus Polonorum benigne ac hospitaliter excipiebantur. Atque novas inauditasque falsas doctrinas Anabaptistae Antitrinitarii, Sociniani, Calviniani, Lutherani, Fratres Bohemici, Arriani aliique libere in dies magis per omnem spargebant Poloniam eamque innumeri principes haereticorum, Itali potissimum aut alii peregrini, ut Petrus Paulus Vergerius, Franciscus Stancarus Mantuanus, Bernhardinus Ochinus, Georgius Blandrata, Petrus Statorius Thionvillanus, Franciscus Lismaninus, Ioannes Petrus Alciatus Mediolanensis, Laurentius Gentilis, Laelius et Faustus Sozzini, peragrantes ecclesias catholicas profanabant sedesque figebant, ut firmiora fundamenta doctrinae propagandae iacerent. Cui rei favebant et pessima id temporis condicio nostrae ecclesiae catholicae et neglegentia, invidia discordiaque sacerdotum, nonnunquam etiam ipsi episcopi, qui haereses adiuvarent resque huius saeculi potius curarent, quam fidei ovium spiritalium prospicerent. Ad quam rerum sacrarum confusionem et perturbationem accessit, ut haereticis auctoribus quaestio sit orta de populari concilio habendo, in quo super discrimine dogmatum consultaretur et, quod maxime Sedes Apostolica timebat, de constituenda vernacula ecclesia, quae suis legibus et institutis uteretur regique principatum ipsius tenenti obtemperaret. Quod autem ad rerum publicarum atttinet constitutionem, non est praetereundurn Polonos illo tempore gravia agitasse consilia status rei publicae mutandi. Namque omnium animos occupaverunt tum neque levia neque expedita negotia, in quae periti imperitique inquirebant, exsecutionem iurium (ut vulgo aiunt), Poloniae cum Lituania «unionem», instituendumque novum genus iudiciorum, nec non perpetuum et Lituaniae exitiabile bellum contra Ioannem Basilidem magnum ducem Moscoviae dico. Quaerebatur denique, id quod gravissimi erat argumenti, quisnam in locum regium Sigismundi Augusti, ultimi Jagellonum gentis, succederet. Ad quae conficienda magnam difficultatem afferebat debilitas et discordia sacerdotum et senatorum, quare factum est, ut resistere non possent in dies fre quentioribus et vehementioribus impetibus nuntiorum terrestrium, qui mox sibi legum ferendarum et administrandae rei publicae arrogarunt potestatem. Atque si robur constantiaque animi Sigismundi Augusti maiora fuissent, facilius fortasse nuntius apostolicus iura ecclesiae cathoJicae defenderet. Sed ipse rex, quamquam legatum plus universo clero adiuvabat, tamen nullo modo firmum potuit rebus praebere praesidium. Accedebat, quod regi cum coniuge Catharina, Ferdinandi I imperatoris filia, uxore pristina Francisci Gonzagae ducis Mantuani, divortium molienti haeretici, nonnulli etiam episcoporum Poloniae rem se sublevaturos et summo opere id acturos pollicebantur, ut conata efficeret. Id genus igitur difficultates habuit nuntius Sedis Apostolicae in munere legationis recte exsequendo. Atque Commendone res, more quorundam superiorum legatorum, non corrupit, sed, quod ei summae est laudi, strenue ac constanter agendo id effecit, ut Poloni fidem ecclesiae Romanae sanctissime servarent. Nam frequentibus monitis, verbis factisque non solum in aula regia, sed etiam in remotissimis Poloniae partibus, in Podolia, Volhynia, Lituania, Prussia alibique animos sacerdotum maxime episcoporum attollebat et ad laborem excitabat eosque in concordiae vinculum redigen dos curabat, haereticorum vim impetumque coercebat ita, ut eo auctore rex edicta divolgari iusserit contra Antitrinitarios et advenas perversae addictos doctrinae, decretaque concilii Tridentini quae volumini mandata Sigismundus Augustus rex in comitiis Parczoviae a. 1564 habitis acceperat, exsequebatur, labores denique eorum, qui populare concilium convocaturi erant, est frustratus regique, ne matrimonium dirimeret, dissuasit. Qua re factum est, ut Pius PP. V Pont. Max. nuntium praeclare de ecclesia Romana meritum die 12 m. Martii a. 1565 inter S. R. E. presbyteros cardinales rettulerit. At neque volo neque propter angustum spatium historiam legationis Ioannis Francisci Commendone exponere possum; quamquam enim ad eam cognoscendam permulti exstant fontes subsidiaque 1, tamen in re nemo adhuc enixius studium et operam collocavit, id quod sine dubio maxime est dolendum. Meum vero erat, relationis adhuc nusquam editae 2, quae ad primam legationem illius Polonicam refertur, ratione habita, industriam et diligentiam egregii nuntii legentibus in memoriam reducere. Quae relatio continetur codice, qui olim fuerat bibliothecae Collegii Romani Societatis Iesu, nunc asservatur in bibliotheca »Vittorio Emanuele« Romana propriamque habet signaturam: cod. mss. 2529, mss. Gesuit 4003. 1 Insignes gravesque epistulae, quas I. F. Commendone temporibus legationis suae scripserat, reperiuntur Romae in codice apographo XXX. 31. locupletis bibliothecae Barberinae. Quas exeunte XVIII saec. inlustris Ioannes Albertrandi transscripsit earumque versionem Polonicam Nicolaus Malinowski in lucein protulit. Cf. Pamiętniki o dawnej Polsce z czasów Zygmunta Augusta, obejmujące listy Jana Franciszka Commendoni do Karola Borromeusza...« Vilnae, 1847, 2 voll. 80. — Aliorum fontium maximi momenti copiam exhibet Thecarum Romanarum cod. N. 33 (H. II). — Praeterea notandi sunt libri Antonii Mariae Graziani: Vita Ioannis Francisci Commendoni, quae saepius publici iuris facta est, nec non »Antonii Mariae Gratiani De scriptis invita Minerva« Florentiae 1744, 40, duo voll. ed. Hieron. Lagomarsini S. J. 2 Ioannis Albertrandi manu exemplar huius relationis descriptum inter codices mss. bibliothecae comitum Krasiński Varsaviensi servari docet nos vir doctissimus Vincentius Zakrzewski in »Powstanie i wzrost reformacyi w Polsce« (Lipsiae 1870) pag. 249 adn. 20. 3 Codex hic chartaceus est, fol., 285 X 225, folia habet 1—474 et 5 i 6, pluribus manibus scriptus saec. XVI exeunte, tegumento ex levi folio pergameno praeditus, i. d. inscriptum habet titulum: »Relationi d Ambasciadori«. Folia 476—515, in quibus quinque relationes scriptae erant, hodie excisa sunt. — In cod. hoc inveniuntur: primum duo indices, quorum alter vetustior et accuratior est, — tum fol. 8. »Relatione del Sermo. Ferdinando d Austria Re de Rumeni, dove si tratta di tutte le cosa di Germania, Ongheria, guerre di Carlo V, di Ferdinando e di tutti del suo sangue«. — fol. 142. »Relatione del Re de Romani di Messer Nicolo Suriani«. — fol. 262. »Lettere, avvisi, discorsi di diversi Signori Principi sopra le cose della Germania et altre Provincie di la«. - fol. [3oo] 303. »Quomodo Mauritius dux Saxonie electoratus Dominiorumque nonnullorum regalia et investituram susceperit, quis ordo incedendi et sedendi huiusmodi solemnitatibus, ubi Caesar aut rex Romanorum cum electoribus aliisque Principibus et Imperii ordinibus adest, servetur«. — fol. 342. »Pios et bene Christianos non decere de sedendi ordine et honore pertinacius contendere«. — fol. 344 »Explicatio quomodo Script. rer. polon. t. XV. 31 In fol. 402—428 habes relationem, quam lectori proponimus, manu saec. XVI exeuntis a quodam fortasse Hispano Societatis Iesu neglegentissime scriptam et, quod veri simile est, non ex archetypo, sed ex derivato aliquo libello propagatum. Opusculum enim mirum in modum inquinatum est permultis locis minus accurate descriptis exhibetque insuper partem quandam omnino vitiatam, quod scriba additamenta ex margine in textum non suo loco receperit. Atque Hispanus ille non solum nescivisse ea legere quae transscripsisset, sed etiam linguam Italam parum intellexisse videtur ; scribit enim «hoggi chi» pro «hoggi di», fere constanter «per qualche dicono» pro «per quel, che dicono», alia. Quos innumeros errores — eosque graviores — quoniam hic longum est proferre in adnotationibus studioso posuimus lectori. Ad extremum pauca dicenda putamus de auctore relationis. Paulum Aemilium Giovannini iam in titulo editionis commemoravimus, qui secretarii munere fungens Ioannem Franciscum Commendone comitabatur, cum primum in Polonia commoraretur. Erant Commendono praeter servitia tres secretarii et magistratus legationis. Primus fuit Antonius Maria Graziani, clarus ille vitae Commendoni cardinalis auctor, de quo alio loco nobis dicendum erit; secundus Fridericus Pendasio 1 peritissimus tunc philosophus deinde magister philosophiae in universitate Patavina et Bononiensi, quem, cum a senatu Venetorum arcessitus discederet, Commendonus per litteras Varsavia 27 Febr. 1564 missas honorificentissime laudavit. Proximus fuit, qui relationem composuerat, Paulus Aemilius Giovannini iur. utr. dr., paroeciae tum S. Laurentii »di Gatteo« in dioecesi Ariminensi praepositus 2. Imperium dependeat a Sede Apostolica«. — fol. 370. »Quod Imperator non potest renuntiare Imperium in manibus electorum, sed solum in manibus Papae«. — fol. 372. »De auctoritate Electorum Imperii, electione, Coronatione et aliis spectantibus ad Imperium«. — fol. [384] 382. »Sommario del Governo et modo, che tengono i Suizzeri con altre cose notabili di quella natione«. — fol. 391. »La forma che osservano i Grasoni (!) nel Regimento et Governo suo«.— fol. 393. »Lega tra Papa Leone X et li Suizzeri. — fol. 402. »Relatione di Polonia di Paolo Emilio Giovannini (in primo indice adscribitur: »forse la megliore di tutti l altre«). — fol. 429—445 vacua. — fol. 446. »Altra Relatione del Regno di Polonia«. — fol. 452. »Discorso sopra l elezzione del Re di Polonia di Paolo Emilio Giovannin«. — fol. 457. »Offerte che Francesi fanno ŕ Polacchi acciň elegghino Rč di quel Regno Monsignor d Angiů«. — fol. 459. »Consiliariorum Regni Poloniae iuramentum in manu Regis«. — fol. 459v. » Archiepiscopi Ecclesiarum Gnesnensis et Leopoliensis». — fol. 459 »Ordo Palatinorum Regni«. — fol. 461. »Ordo Castellanorum«. — fol. 462. »Discursus de Rege Poloniae totoque Regno.— fol. 469. »Epistola Sigismundi Regis ad nuntium Apostolicum circa Episcopos sui Regni ad Concilium Tridentinum mittendos et alia particularia«. — fol. 472. »Alia epistola dicti Regis, qua purgat Episcopum Culmensem, ad Sedem Apostolicam delatum, quod Catholicis dogmatibus non assentiretur«. — fol. 516 vacuum. 1 Cf. epistulas I. F. Commendoni ed. Malinowski lib. cit. tom. I, pag. 13, 68—69. 2 Ibidem, tom. I, pag. 114. Qui primum artem medicam et philosophiam in Maceratensi academia publice docuisse dicitur, mox in Galiiam et Hispaniam cum Sebastiano Gualterio episcopo Viterbiensi, nuntio apostolico, secretarius legationis profectus, eodem deinde munere in Polonica Commendoni legatione exornatus non exiguas ab ipso, cum a. 1565 mense Aprili Italiam reverteretur, commeruit laudes 1. Canonicus deinde factus Ravennatensis ac ecclesiae Caesenatis vicarius generalis, a. 1586 a Sixto PP. V Pont. Max. primus ecclesiae Montaltensis in Piceno episcopus creatus est, quam XX annos magna cum pietate rexit. Diem obiit supremum d. 6 m. Augusti a. 1606 et in eadem ecclesia sua sepultus est 2. Praeter relationem nostram, quod ad res Polonicas attinet, ineditum hucusque scripsit libellum »Discorso sopra 1 elezzione del Re di Polonia« inscriptum 3; aliam denique relationem eamque primam, quae vero nobis ignota est, se confecisse ipse commemorat 4. Quod vero ad nostram pertinet relationem hoc tantum monere voluimus benevolum lectorem: Ioannem Franciscum Commendone multum et ingenio et consilio contulisse ad eam conscribendam, quippe eaedem sententiae, quas persaepe ipse in litteris ad cardinalem Carolum Borromaeum datis protulerit, ibi inveniantur. Atque in genere dicendi et rebus exprimendis tam in Paulo Aemilio Giovannini, quam in Antonio Maria Graziani, eadem apparet simplicitas urbanaque perspicuitas, quam Commendone in rebus publicis prae se ferebat. Quibus autem temporibus relatio confecta sit, ne longius rem explicemus, ex iis, quae de decreto Sigismundi Augusti Regis in comitiis Petricoviensibus a. 1565 lato reperiuntur, patet 5. Hic denique praemonemus, in editione nostra correctos esse omnes scribae errores (de qua re conferantur adnotationes), aliquot lacunas, alias ab Hispano ultro relictas expletas, alias punctis adscriptis indicatas, nonnullorum verborum, ut re, Re, Re, re, che, che, ha, ha, alia, variam orthographiam ad unam esse redactam scribendi rationem, omnia denique editoris additamenta uncis quadratis esse significata. 1 Ibidem, tom. II, pag. 166. 2 Ughelli, Italia Sacra, Venetiis 1717 tomo II, col. 751. 3 In eodem cod. Gesuit. 400, fol. 452—456 (vide pag. 179 adn.) libellus hic P. Ae, Giovannini invenitur; eius exemplar habemus in Thecarum Romanarum cod. N. 40 (K. II), pag. 33—65. 4 Cf. editionis nostrae pag. 183. 5 Cf. editionis nostrae pag. 198 adn. 4. RELATIONE DI POLONIA DI PAOLO EMILIO GIOVANNINI. Il regno di Polonia et il gran ducato di Lituania, i quali due stati, benché per ancora non uniti, sono sotto il dominio d un medesimo principe, hanno larghezza et lunghezza quasi equale et fanno figura quadrata, se non che la Livonia verso settentrione et la Podolia verso levante escano sporgendose a fuora del quadro. I confini suoi sono questi: verso ponente confina con Pomerania et con Slesia, dal lato di mezzo dě con la Moravia, Ungheria et Valachia b; da levante per il Boristene c con i Tartari et poi sopra con la provintia Sevvera 1 et col ducato di Smolensco, posseduti hora dal Mosco; da set­tentrione ha la Moscovia et il mare Balthico. I principi, i quali ha all intorno ne detti confini, sono : per lunghissimo tratto di paese et, per quel che d dicono, di 200 leghe, il gran duca di Moscovia, il quale cominciando da Rivalia, porto di Livonia al mare Bal­thico, cinge gli stati di questa corona fin appresso Chiovia. Da Chiovia fin alla bocca del Boristene ha, come s č detto, l`horda de Tartari di Precopia. Da questi girando ŕ mezzo dě prima ha il Turco, il quale tiene Bialograd 2, terra posta nella bocca del Neister fiume, il quale divide la Podolia da la Valachia; et cosě consequentemente confina col vaivoda di Valachia, tributario del Turco. Appresso questo ha il principe di Trasilvania et dopo questo ha per lungo spatio l imperatore de Romani, et ultimamente i duchi di Pomerania fin sul mare Balthico; confina anco col re di Suetia, per ciň č Rivalia e, cittŕ con porto, di grand importantia et altre cinque fortezze luoghi, li quali il detto re possedč in Livonia. Di questi principi, i quali confinano col re di Polonia, ha di presente aperti inimici : il duca di Moscovia 3 et il re di Suetia 4. Col re di Tartari 5 si sforza di tener buona amicitia et la trattiene col donargli ogni anno molti vestimenti et, per quel che ho inteso, 30 mila ducati di ...[Un­gheria?]... oltra che spende f il re molto nel nudrire et trattenere l ambassatori Tartari, che vengono quasi ogni anno con 200 et piů cavalli et Mss: a spargendosi b Valochia. c Baristene. d qualche. e niualia. spade. 1 Provincia Siewieriensis (Siewierzczyzna), quam duces ex stirpe Iagellonica possidebant, iam inter aa. 1490—1494 a Lituania seiuncta est. 2 Biatogród, hodie Akerman, oppidum ad Pontum Euxinum et Tyram (Dniestr) fluvium situm. 3 Ioannes IV Basilii filius, magnus dux Moscoviae. 4 Ericus XIV Sueciae rex. 5 Devlet Giraj, Tartarorum Tauricanorum imperator. hanno tutti la spesa et doni dal re, et benché essi Tartari continuamente s offeriscano ŕ servir nella guerra contra il Mosco, nondimeno fin ad hora non l ha ricevuti ne i suoi esserciti. Con tutta questa buona amicitia i Tar­tari non s astengano secondo l uso loro di scorrer alle volte nella Podolia ŕ far preda. Con Alessandro 1 presente vaivoda di Valachia s intende, che ha confidentia et amicitia, ma a l amicitia sua č ...[incerta]... et infidele, per quel che riferisce il Trices[io]2, et la mantiene quella, che ha maggiormente col Turco. Il principe di Transilvania 3 non solo č amico, mŕ a nipote et de­siderato da lui, per quel che si dice, successore nel regno. L imperatore de Romani4 gli č cognato et stanno insieme, per quel che si vede, in amicitia et il simile č duchi di Pomerania 5. Tutto il circuito del regno puň esser intorno ŕ 500 leghe et da tutte le parti č aperto, né ha dalla natura ň dall arte munitione ň fortezza, che lo chiuda, tal che qualunque viene per assaltarlo, ha l adito molto facile ; et i castelli et le terre sue hanno muraglia b et fortificatione all antica, tal che se fussero oppugnate, [in]dubita[ta]mente non potrebbono far resistentia, se forse il castello di Marienburg in Prossia, il quale celebrano molto, ne fusse atto ŕ farla c, et Camenez in Podolia, il sito de la qual cittŕ dicono esser mirabilmente forte, simile ŕ quello di Civita Castellana et di Bagnarea in Italia. Né il Boristene, ancora che sia gran fiume, ritiene ň ritarda punto il passo de Tartari, perchč la Podolia verso quella parte č dishabitata per il spatio de 20 et piů leghe, et prima che s intende ŕ dentro la mossa loro, sono giŕ passati guadando ň passando il fiume ŕ nuoto, né si fa poca diligentia, se si mette ŕ tempo essercito insieme da impedire, che non scorrano molto avanti, si anco perchč essi vengano molte volte d inverno, quando il fiume č congelato et č ...[unito]... con la campagna. Il modo col quale si sono fortificate per li suoi d le terre in Russia, Podolia et Lithuania č e l haverle circondate f, quanto piů hanno potuto, d acque de stagni ň correnti, facendo le mura di legno et di terra, di modo che sta g tutta la loro sicurezza nella profunditŕ dell acqua, poiché nelle mura et ne l altre munitioni. Il Mosco, che guerreggia l inverno, quando il gelo ogni cosa adegua, fa riuscire molto vana la detta fortificatione. Ma cominciano in Lithuania con i bastioni et con i fianchi fatti al modo d Italia et con l artiglierie et col far i fossi asciutti ŕ ripararsi et ŕ difendersi. Mss: a una. b maraviglia. c farle. d il sui. e et, f ŕ ricordato. g stanno. 1 Alexander IV princeps Valachiae. Cf. Żródła dziejowe tom. X, pag. CXXXVl sqq. 2 Tricesio? (mss. »trices«). Andreas Trzycieski, clarissimus poeta, a. 1563 una cura Georgio Jazłowiecki, castellano Camenecensi, legationem ad Turcas inivit. 3 Ioannes Sigismundus, filius Ioannis Zŕpolya Hungariae regis et Isabellae Sěgismundi I Poloniae regis filiae. 4 Ferdinandus I Romanorum rex, socer Sigismundi Augusti regis. 5 Anna, Sigismundi I Poloniae regis soror, Boguslao duci Pomeraniae nupsět. l82 Benché poi gli giovi, che di qua ancora non s intende il vero modo dell es­pugnar le terre. Nessuna cosa farebbe piů pericoloso l intrar ŕ dentro in questo regno et anco difficile il scorrerlo, che la frequentia dei boschi, molto atta all insidiare et che impedisce il tirar vettovaglie di lontano, per non esser il paese aperto, ancora che sia in ogni parte piano. Di Lithuania s aggiunge ch il paese č tanto basso et aquoso, che non č possibile ŕ scorrerlo, se non quando č ridurato dal gelo. La vera et sola forza del regno consiste nella nobiltŕ et ne gli eser­citi, che il re puň armare et mettere in campagna ; de la virtů et numero di quali diremo di sotto. Per quel che si puň conietturare, non ha il regno di Polonia piů pos­sente et piů formidabile et sospetto inimico del duca di Moscovia, si per haver il Mosco imperio latissimo et obedientissimo, si anco perchč quel duca havendo verso settentrione soggiugate fin all oceano tutte le provintie et verso levante vinte due horde a di Tartari fin in Astracan, posto al Mar Maggiore, non ha dove esercitar l armi sue con maggior speranza di felice successo che contra questa corona ; et havendo cominciato ad acquistare et vedendo il re senza successione, non č dubbio, che aspira ad occupare tutti questi stati, i quali ŕ loro parono belli et desiderabili per esser piů culti et meglio habitati de paesi loro. Le forze del Mosco sono riputate nel numero infinite? nel valore limi­tate, perchč de suoi sono genti stimate piů astute che animose et per esser corpi grandi et grossi et gravati di quella sorte d armi, che usano per difesa, che sono per il piů imbottiture grossissime ; et cosě et havendo cavalli piccolissimi et debili non sono atti ŕ combattere né ŕ piede per la gravezza loro et per l`uso et per la sorte dell armi, né ŕ cavallo per ris­petto, che con quei cavaliuzzi non possano sostenere l`impeto b de cavalli grossi, se urtano gagliardamente in loro. Ma per diffendere terre et per offenderle et nel modo di ripararse et nel saper usar l artiglierie et i siti, vagliano, per quel che si dice, et per stare forti in campagna. Hanno sempre ne loro eserciti 30 mila Tartari stipendiati. I Tartari Precopiensi hanno adherito al re di Polonia per timor del Mosco, dal quale sono state soggiugate et disperse per altri suoi paesi due horde de Tartari : quelli di Cassan et quella d Astracan. Aiuta questa loro adherentia la volontŕ del Turco, il quale č di molta autoritŕ con loro et tiene il re di Polonia et essi Tartari uniti, acciň piů possentemente resi­stano al Mosco, il quale quando soggiugati questi venisse ŕ confinar con esso, non sarebbe leggiero inimico, massime unito cóll Imperio et con l`Ungheri, et per esser il Mosco della religione greca, il che li darebbe il favore del popolo di tutta la Grecia; per la qual ragione ŕ piů volte il Turco [ha] offerto aiuto ai Poloni contra il Mosco et fa, che i Tartari sé gli offeriscano et benché alcuni signori poloni, riputati delli piů prudenti, habMss : a hore. b impreso. bino dissuaso il re il servirsi di aiuti esterni, perň non ha havuti negli eserciti suoi altri stranieri, che alcuni Alemani in Livonia, i quali per ris­petto del paese, dove militano, non possono esser riputati forastieri, et forse 5oo Circassi. Delle forze de Tartari si crede, che possano far esercito di 40 mila cavalli; delia vita et dei costumi loro et del modo del combattere et della ragione, che usano nel guerreggiare, non potendose ristringere in breve, č bene passarsene in questo discorso. E credibile, che inclinando il regno di Polonia ň per la vittoria del Mosco ň per le discordie interne nell elettione del nuovo re, che i Tartari userebbono l occasione di predare et forse d acquistar al a Turco quelle provintie, che potessero; certo č b che il Turco sta vigilante ŕ questo punto et col mezzo de Tartari et de Valachi et del Trasilvano tiene di poterse insigniorire di questi stati havendo le forze proprie, propinque et questi sono0 sotto l ombra et autoritŕ sua. Le forse de Valachi sono predicate pergrandi, per essere tutta quella natione in ordine secondo l`instituto loro per servire d alla guerra, et animosa et senza timor del morire. Dicono che puň armare 60 mila et piů cavalli. Per le mutationi, che hanno fatte de principi, il paese č stato e afflitto molto, estinti molti nobili et estinta la confidentia del principe in loro et loro verso il principe. Perň le dette forze non puň usarle il loro vaivoda ma piů sicuramente ...[lo potrŕ]... il Turco, il quale cominciano ŕ rico­noscere per supremo loro signore. L intrata del vaivoda dicono essere 150 mila scudi et che ne paga de tributo 30 mila et tiene 200 Turchi per guardia della sua persona. Non si vede, che Alesandro vaivoda di Valochia habbia altra mira, che di conservarsi in stato sotto la protettione del Turco et con la buona amicitia de Tartari, coll armi de quali č stato ri­messo in stato favorendolo sultan Solin, figliuolo del Turco 1, con trattenerse il Transilvano et il re di Polonia, acciň non diano favore ň passo ai fuorusciti, i quali potrebbono grandamente turbarlo, per esser quella natione mal contenta di lui per la crudeltŕ che usa et per esser deside­rosa naturalmente di mutar principe. Sono i Valachi di cristiani et di religione greca; i Tartari sono maomettani f et di costumi et d integritŕ di fede molto superiori ŕ Turchi, di patientia nel tolerar la fame et le fatiche et di velocitŕ nel scorrere paesi superiori ŕ tutte le nationi. Della fortezza che la Transilvania ha, dal sito suo et dell opportu­nitŕ per offendere et dalla volontŕ del principe verso quella corona et dell intrate sue et dell animo de suoi popoli, per esser cosa note, non ac­cade ŕ scriverne. Ambisce 2 il regno di Polonia et ŕ questo ha il re suo Mss: a il. b et. c ne. d scrivere. e est. f machienettani. 1 Selim, ab a. 1567 imperator Turcarum, filius imperatoris Suleimani II. 2 Scilicet loannes Sigismundus Transilvaniae princeps. zio inclinato molto et facendose l unione di Lithuania con questa corona intieramente, tal che restino ambedue sotto un principe elettivo, č credi­bile, che gran parte dei Poloni vi concorreranno per esser quel giovene nipote del re, allevato fra loro et per aggiugner la Transilvania ŕ questi stati; et gli heretici, che possano molto, vi concorreranno piů degli altri per essersi quel principe dichiarato per decreto publico heretico et della ...[setta]... che predomina in Polonia. Ma se l unione non si fa, perchč la Lithuania, come stato hereditario, anderebbe ad altri, la cosa havrebbe difficultŕ, perchč i Poloni malamente vederanno dicidersi et smembrarse dalla Lithuania essendo tanto possenti il Mosco et l Imperatore principi a loro vicini. L unione di Lithuania ha molte difficultŕ, per quel che s č veduto ne i conventi, dove fin hora se n č trattato a. Prima apporta da uno la diminutione di autoritŕ ai grandi di Lithuania, i quali temono b, che anco in loro si faccia l esecutione d alcuni c beni reali male alienati ; cono­scono che tutte le consulte communi si deliberaranno secondo il voto de Poloni, per esser maggior numero di senatori. Temeno, che per esser piů denarosi et piů atti ad insinuarse d nella gratia de i re futuri, i quali, č credibile, che per il piů habiteranno in Polonia, che i magistrati et gli offitii principali et gl emolumenti dello stato et anco le possessioni loro per compra et per matrimonii non passino in essi Poloni. Vi s aggiugne l odio, che č stato sempre tanto quanto fra loro, ma in questa guerra accresciuto molto, per i mali portamenti fatti da Poloni nella frontiera loro et perchč non gli č parso, che siano andati con buona et diritta volontŕ nell aiutargli, anzi tenendoli separati da loro non hanno fatto cosa alcuna di mo­mento contra i nemici et il caso ha portato, che e essi Lithuani hanno solo combattuto felicemente piů volte et dove prima cedevano di f virtů dell armi ai Poloni, adesso par, che si riputino migliori di loro. E credibile, che qualch uno grande di Lithuania desideri oltra le ragioni sudette, che l unione non segua, sperando, che venendo per la morte del re questi stati ŕ dis­solutione et diventando di conquista, di recuperare per se qualche vantag­gioso partito: et in questo concetto č il palatino di Vilna g, il quale pala­tino di Vilna g č morto poco dopo che scrissi primo discorso 1. Quelli che possano aspirare alla corona di Polonia, come congiunti di sangue al presente re, sono : l arcivescovo di Madeburg, figliuolo del presente marchese di Brandeburg elettore, nato d una sorella del re, pri­mogenita del re Sigismondo, la quale hebbe della prima moglie, che fu della casa dei duchi Scepusiensi 2. Appresso il principe di Transilvania siMss: a battato. b temeno. c anci. d riscavarse. e con. f li, g Vilma. 1 Nicolaus Radziwiłł, dux in Ołyka, palatinus Vilnensis ( 1565 Mai 28). Alia relatio (»discorso«) eiusdem Pauli Aemilii Giovannini ignota nobis est. 2 Sigismundus Brandeburgensis marchio, filius Ioachimi electoris et Hedvigis, fěliae Sigismundi I regis et Barbarae Zŕpolya. — De candidatis, qui hic enumerantur, cf. epistulam Commendoni a. 1564 Iun. 8 datam, in editione Nicolai Malinowski I, pag. 149. milmente nipote del re; della terza sorella1 maritata nel duca di Brans vich non ha heredi ; il duca di Finlandia 2, cognato del re, ha una figliu­ola; et potrebbe nascer altri pretendentia, in chi si mariterŕ in ...[Anna]...3, che ancora č vergine a nel regno. Di tutti questi nessuno č piů ŕ riuscir re del principe di Transilvania per le ragioni sudette. Et di poi pe chč l ar­civescovo di Madeburg, il quale gli č anteriore nel sangue, per esser di chiesa č per la qualitŕ della persona incapace di regnare, non č eligibile. Et general­mente Poloni sono male affetti alla nation thedesca Di coloro, che possano aspi­rarvi per forza, per corrutione et per pratica, sono l`Imperatore ň alcuni de suoi fratelli e figliuoli, il duca di Moscovia, il duca di Prussia4 et forse il re de Tartari, se si battesse, cosa che avenne in Jagellone b Lithuano eletto con queste conditioni. L occupatione del Turco per hora non pare formidabile, ma certo che esso non vederŕ volentieri in questo regno né il c duca di Moscovia, né l Imperatore, et che potendo, come puň, la prohibirŕ, l impe­dirŕ ň farŕ lacerare il regno in piů parti. Se il re muore senza figliuoli et avanti il suo fine non havrŕ d fatto eleggere il successore, la cosa riuscirŕ senza dubbio contentiosa et piena di difficoltŕ per le seguenti dissentioni. I catolici et gli heretici saranno discordi; i Lithuani et i Poloni similmente ň poco concordi, ma la Lithuania come stato hereditario andarŕ al piů prossimo del sangue, né l unione non si stabilisce altramente, et se si stabilisce qui, non so, come sarŕ forma[ta], se non ci consente chi ci ha interesse per la successione ; ai quali il re colle sue cessioni 5 non puň fai pregiuditio, ancora che dicono, che tutti i piů prossimi, cioč mariti et figliuoli delle sorelle de[l] re, habbiano ŕ persuasione del re rinuntiato ŕ tal suc­cessione, eccetto il duca di Finlandia et forse il Transilvano. Non so, se i nuntii terrestri in questa elettione vorranno vendicarse tanta autoritŕ che l senato sia astretto ŕ separarse da loro ň al meno che ogni cosa si riem­pia di discordia et di disparere. Ci sono forse molti senatori poloni al presente mal satisfatti del re, i quali potrebbeno haver l animo alieno di eleggere chi piů ama ň vuole il re, ci sono molte contentioni private. Al Transilvano noce il desiderio del re, odiato da molti, et l`esser riputato di poca virtů, dato in preda ad e alcuni suoi familiari italiani et di bassa conditione; et che sia infermo f di caduco. Se si viene alla forza, il Mosco Mss: a volgine. b suggellone. c ne l. d sara. e ň. f fermo. 1 Sophia, Henrici ducis Brunsvicensis uxor. 2 Ioannes Finlandiae dux, Erici XIV Sueciae regis frater, postea Ioannes III rex Sueciae, uxorem habuit Catherinam, Sigismundi Augusti regis sororem. Quorum filius Sigismundus IH Poloniae et Sueciae rex creatus est. 3 Anna, Sigismundi Augusti regis soror, postea Stephani Poloniae regis uxor. 4 Albertus, Prussiae primus dux, Sigismundi I regis nepos» 5 Die 12 m. Februarii a. 1564 in comitiis Varsaviensibus Sigismundus Augustus rex iure hereditario, quo magnum Lituaniae ducatum possidebat, ultro abdicavit. Script. rer. polon. t. XV. 32 entrarŕ armato dentro, parimente forse l Imperatore et ancho con l aiuto de Turchi ň de Valachi et di Tartari il Transilvano. Quegli, che dentro sono grandi et possono haver seguito notabile, sono, per quel che si parla in Lituania, il palatino di Vilna 1, il Cotcovizo castellano di Vilna 2 ma opposito al detto palatino, il duca di [S]lusco 3, il Laschi4 marito della duchessa di Ostiog, il quale puň haver anco seguito in Polonia. Dentro la Polonia nessuno per riputatione propria hoggi děa puň haver gran seguito. Sono riputati grandi senatori : il palatino di Sandomiria 5 della casa Tarnovia et il palatino di Cracovia 6. Il conte di Tarno[via] 7 č giovene d ingegno, quieto et inclinato ai pensieri della pace et alieno dalle turbulentie ; ma in un bisogno forse nes­suno havrebbe b piů seguito di lui. Il conte di Tensin 8 č piů giovene et fin hora non.... in molto credito. Nella casa di Gorka c č il conte Luca, palatino di Calissia, impoverito, et il conte Andrea suo fratello, ricco et d ingegno grave et temperato 9. Degli ecclesiastici il vescovo di Cuiavia Volski č riputato che havrebbe b seguito piů di nessun altro et appresso lui il vicecancelliere Miskoski et il vescovo di Camenez Seczinovvski et di Posnania Conarski 10. Il palatino di Lublino 11 Dambrovica d maresciello del Regno č in qualche conto et il palatino di Russia 12. Ingegni turbulenti che si sono scoperti nell attioni de nuntii terrestri ň nel favorire gli heretici gagliardamente sono stati: Philippovski, Rayovski, l Ostrorogo, Sboroski figliuolo del giŕ castellano di Cracovia, quei di Pinciovia, Sobek tesoriere e Miscoski castellano l3 et molti altri. Mss: a chi. a sarebbe. c gorna. d »dana breviza«. e terrestre. 1 Nicolaus Radziwiłł, cognomine Niger, dux in Ołyka, palatinus Vilnensis, supremus MDLituaniae cancellarius et mareschalcus. 2 Gregorius Chodkiewicz, exercituum MDLituaniae dux supremus. 3 Georgius princeps Slucensis. 4 Albertus Łaski palatinus Siradiensis; uxor eius Beata de Kościelec Ostrogska. 5 Ioannes Manislaus Tarnowski palatinus Sandomiriensis. 6 Spytek Jordan de Zakliczyn, palatinus Cracoviensis. 7 Ioannes Christophorus comes in Tarnow, castellanus Voinicensis. 8 Ioannes Tęczynski, postea succamerarius Regni et castellanus Voinicensis. 9 Andreas de Górka postea castellanus in Międzyrzec. 10 Nicolaus Wolski eps. Vladislaviensis; Petrus Myszkowski Regni Poloniae vicecancellarius; Dionysius Secygniowski eps. Camenecensis; Adam Konarski eps. Posnaniensěs. 11 Ioannes Firlej de Dambrovica, palatinus Lublinensis. 12 Nicolaus Sieniawski palatinus Russiae. 13 Filipowski Stanislaus; Raphael Leszczyński capitaneus Radziejowski? cf. epistulam Commendoni 1564 Mart. 22 ed. Malinowski, 1. c. I, 88; ab Ostrorog Iacobus; Zborowski Pe­ trus castellanus Biecensis, postea palatinus Cracoviensis; Oleśniccy de Pinczow heredes Nico­ laus et Ioannes; Sobek de Sulejów Stanislaus thesaurarius Regni; Myszkowski Stanislaus castel­ lanus Sandomiriensis: haereticorum antesignani. Dei Barzi 1 nobili di Russia ci sono il signor Pietro et il signor Sta­nislao che sono catolici et di non poca autoritŕ. Il castellano di Gnesna 2 č in concetto di prudenti senatori. La famiglia d Herburt in Russia č di molta autoritŕ in quelle parti et d` essa č il presente vescovo di Premislia 3, ma sono homini quieti. Degli ecclesiastici per andar avanti hoggi dě a si vedono il Carnicoski [!] referendario, il Crasinski archidiacono di Lancicia et Prerembski che serve il gran cancelliere 4. La nobiltŕ polona pretende d esser fra se equale et benché alcune famiglie per meriti de loro maggiori et per richezze et per haver continuamente havute le dignitŕ del regno siano piů nominate dell altre et che habbina titolo de conti, come la Tarnovia, la Tencina, la Gorka, non­dimeno da i Poloni non gli č dato il titolo de conti et non l hanno per piů nobili, né per piů capaci de tutti magistrati degli altri. Et in summa č una nobiltŕ populare; et in Mazovia et in alcuni altri luoghi č tanto povera la nobiltŕ et numerosa, che sono astretti ŕ far le opere rustiche et cultivano i proprii campi. Per il passato ha dato riputazione et dignitŕ riverita* da tutti l esser senatore, perchč nel senato stava la deliberatione delle cose del regno con la conservatione c della libertŕ commune et procedevano ŕ questo grado per questi mezzi. Commonamente in Polonia i nobili, nati che gl erano i figliuoli ň ve­nuti all etŕ ad imparare, li mandavano alle loro schole di grammatica, dove imparavano la lingua latina et erano instruiti d ŕ cantar in chiesa et nell attioni Christiane. Venuti all etŕ di XII ň XIIII anni li davano nel servitio de altri nobili maggiori di sé ň ecclesiastici ň vero laici ň vero li manda­vano alle universitŕ e in Cracovia ň in Italia quegli, che havevano piů ri­chezze et piů alti f disegni, maximamente nella via ecclesiastica. Tutti questi venuti nell etŕ de XXV anni, quegli che erano di piů spirito et che havevano qualitŕ requisite, cercavano d entrare, coloro che volevano atten­dere alla guerra et alle cose militari, nel numero degli aulici del re, il quale comprende, come g dicono, 3 mila cavalli; quegli che erano venuti nell universitŕ dottori et in altra litteratura, entravano segretarii del re, dei quali h č numero grande et indeterminato; ň si mettevano ŕ servire negli offitii ecclesiastici per cancellieri et vicarii et altre tali administraMss: a chi. b merita. c conversatione. d ristituiti. e universitario. altri. g ň comprendono ň dicano.. h il quale. 1 Barzy Petrus castellanus Premisliensis, Stanislaus postea palatinus Cracoviensis. 2 Ioannes Tomicki, castellanus Gnesnensis. 3 Valentinus Herburt eps. Premisliensis. 4 Stanislaus Karnkowski, postea eps. Vladislaviensis et aeps. Gnesnensis; Krasiński Franciscus, postea vicecancellarius regni et eps. Cracoviensis; Przerembski Andreas, canonicus Cracoviensis et Gnesnensis.—Valentinus Dembiński, supremus regni cancellarius. tioni ň nelle giudicature temporali. Altri per disegno* de loro parenti ň con le nominationi de patroni ň per quella del re, ň per altri favori conseguendo benefitii, attendevano al servitio delle chiese. Ma la piů parte di loro lasciando le chiese vuote b et diserte andavano alla corte, massima­mente dopo che l re s č c presa l autoritŕ di dare i vescovati et le dignitŕ principali ecclesiastiche et in poi ai d grassi benefitii non nominava piů le persone del gremio delle chiese ň altramente meritevoli, ma gratiava sě e per i servitii fattili ň per altre cause, fin che s č venuto, per quel che al­cuni dicono, che anco il denaro ci ha la parte sua. Gli aulici sudetti secondo la loro qualitŕ hanno otto et dieci ň piů cavalli sotto di sé et nella sua casa et per ogni cavallo hanno f dal re di stipendio dieci fiorini il quartale. E capitano g et maresciallo della corte hoggi il Volski castell[an]o di Rava 1. Questi aulici fanno corte al re et hanno gli uffitii principali della casa sua et vanno anco alla guerra et se­condo il merito loro ň, per quel che accade hoggi dě, secondo la gratia del re, hanno poi i capitanati del regno et sono finalmente assunti nel numero di castellani et poi de palatini, il quale č h il supremo grado, al quale puň pervenire la nobiltŕ polona. Questo grado de senatore č stato per il passato in grandissima dignitŕ et riverentia appresso i Poloni; ma dal re Sigismondo in qua cominciano i nuntii terrestri, cioč i nuntii man­dati per nome della nobiltŕ da ogni distretto alle conventioni, ŕ prendere maggior autoritŕ di quella che le conviene, et aiutati dalle agitationi i della religione, che tendono ŕ stato popolare, sono venuti ŕ tanta insolentia, che esercitano absolutamente l autoritŕ k tribunitia. Impediscono i decreti del senato, sono autori di nuove leggi et hanno tirati ŕ sé tutta la republica, di modo che coloro i quali vogliano attendere alle novitŕ, disprezzano il luoco del senatore et studiano di farse creare nuntii terrestri, come ha fatto il Daievoski 2 (!) cognato del vescovo di Cuiavia, il quale ad esemplo di Clodio, che di patritio si fé plebeio per farsi tribuno della plebe, rinuntiato il palatinato ha eletto di farsi capo col magistrato di nuntio terrestre della nobiltŕ. Ordinariamente puň molto appresso il re, chi č cancelliere ň vicecancelliere, perche i negotii del regno capitano alle loro mani, essi li propongono al re, per loro si spediscono, giudicano cause infinite appelMss: a risegna. b rute c et. d i poi i. e gratia se. f ha. g et capolaro. h ŕ. dall esagitationi. k l antichitŕ. l tributo. 1 Stanislaus Wolski. 2 Procul dubio hic de Raphaele Leszczynski, palatino Brestensi Cuiaviae, loquitur Giovannini, qui palatinatu abdicavit et nuntius terrestris capitaneusque Radziejoviensis esse maluit. Pro »Daiewoski« igitur legendum est »Radziejowski«, scilicet Radziejoviensis capitaneus; (cf. »Ragioschi« in epistula Ioannis Francisci Commenaone, 1564 Mart. 22 data, ed. Malinowski 1. c. I, pag. 88). — Cognatio eiusdem cum eppo. Cuiaviae haec fuit: Raphael Leszczyński uxorem duxit Barbaram de Podhajce Wolska, filiam Stanislai castellani Ravensis, qui frater fuit Nicolai Wolski episcopi Vladislaviensis Cuiaviae (Cf. Niesiecki, sub Leszczyński et Wolski). late al re. Sono internuntii degli ambasciatori (?), espediscono i privilegii, sui a quali sta, si puň dir, la maggior parte del havere della nobiltŕ et delle communitŕ, et hanno emolumento grande, perchč il sigillo reale con la loro sottoscritione sola ha piena b fede. Né fin hora č stato mai, che ň l uno ň l altro non sia stato in suprema autoritŕ. Per le dissensioni suddette et per la mutatione ridotta da i nuntii nella republica et per l insolenti[a], che porta seco l heresia, č molto disso­luta l`obedientia al c re, diminuito il timore de magistrati, corrotti i giuditii et spenta quella commune benivolentia et confidentia, che soleva essere in questa natione. Gli editti del re et del senato si disprezzano, le contributioni d da chi sono pagate et da chi no, i minori non possano ottenere contra i piů potenti l autoritŕ ň giustitia e; il re non giudica molto, massima mente nelle causa fra grandi, le quali lascia scorrere, acciň si accordino, né da magistrati č suplitto; la fama publica č, che ogni cosa č venale, le sette heretiche fanno un corpo separato da gli altri, che poi finirŕ in con­giure et in conspirationi, et di dě in dě le cose piů f declinano, ogni cosa č g piena di querele et di riprensioni. Per descrivere generalmente tutto lo stato di questo regno lo divide­remo prima in quattro membri, cioč: re, nobili h, cittadini et villani. Il re č tenuto hoggi dě per principe elettivo, ancora che nell historie non si veda nei tempi antichi elettione alcuna ; anzi i re succedevano come heredi et dividevano fra figliuoli il regno, restando ad uno il titolo di re et i descendenti loro hanno posseduto come beni hereditarii i principati tenuti da loro maggiori et havute pretentioni di successione per ragione di sangue. Anzi questa ragione ha tenuto il regno molti anni diviso in molti principetti et in discordia et debole. Ne principii del regno la nobiltŕ haveva maggiore autoritŕ, non havendo quei, che erano assenti al i governo di tutti, fermato bene il dominio, come anco avenne al regno di Franchi et ŕ gli altri; et la republica variň dallo stato regale al governo de pochi pa­latini et fu finalmente eletto Premislo [?!], la posteritŕ del quale per piů di 400 anni ha regnato, finita in Cazimiro, dal quale fu assunto per testamento ŕ questa corona Lodovico re de Ungheria, figliuolo della sorella. In questa introductione de re esterno et nella seguente di Jagellone la nobiltŕ si valse dell ocassione di ampliarsi i privilegii et l autoritŕ sua, di liberarse da tri­buti et di tirare ŕ sé il governo del regno et, come hora, si mostrava k dis­correndo l`autoritŕ del re. Il re solo č supremo et absoluto giudice di tutte le cause del regno et ŕ lui s appella l dai magistrati inferiori111 et alla sua sententia si sta. Il re solo di [spone] tutti gli uffitii et tutte le dignitŕ del regno ŕ chi gli piace et pare, et havendo anco la nominatione dei vescovadi e delli monasterii, delle prime dignitŕ ecclesiastiche, de tutte le parochie Mss: a suoi. b pietŕ. c del. d contrěbulationi. e grande. f poi. h notabili. i il. k si mostrara. l s apressa. m riferiori. e benefitii posti ne suoi beni, viene ŕ formare non solo il senato, ma ad haver dipendente da sé la piů nobil parte dell ordine ecclesiastico. Il re ha dogane et gabelle et saline et administra queste et l altre entrate ŕ sua libera volontŕ. Il re con gli uffitii de capitanati et altri trattiene la mi­glior parte de nobili, i quali senza questa gratia del re resterebbeno poveri. Il re č esecutore absoluto et interprete di tutte le leggi et statuti et consuetudini del regno. Non si fa contratto fra privati di cosa di momento, che non vogliano haver la confirmatione del re. Il senato ha solamente il voto consultivo. Mŕ l re conclude et discerne secondo i piů, ň secondo i meno, ň fuora del voto de tutti, come le pare, né č obligato ŕ seguire i voti de senatori tanto nelle deliberationi di stato, come dei giuditii, da i quali alcuni tratta nel senato per scaricar se stesso. Il re commanda l`espeditione generale ň particolar, et governa la guerra ad arbitrio suo et in summa ricerca il parere de nobili non per obligo, ma per usanza et per tenerli sodisfatti. Il re ha il sudetto numero d aulici, eletto da se et obligato al suo servitio. Dicono che non puň far legge nuova ne por a gravezza ň contributione senza il consenso della nobiltŕ. Ma questo č giŕ generale in tutti i regni di christianitŕ et anco nella chiesa, che poi, con l essersi i principi con varie arti ingranditi, č mancato. L havere i re deferito sempre poi al senato et alla nobiltŕ ha fatto, ch č stato necessario far piů spesso le diete, le quali anticamente erano rare e brevi. Ma hoggi dě b volendo i re refe­rire al senato et ai nuntii sopra lo stato et sopra molte cause, č causa che le diete siano lunghi et implicate et che questo non sia nč l regno né republica, et che vada augmentandose la confusione d; due cose vogliano i Poloni : ch il re non rompa punto i loro privilegii, i quali ampliano con interpretarli ŕ modo loro, et che la corona non venga troppo ricca, tal che possa stipendiare o introdurre ordinanza d homini d arme. Ma il re ha gli aulici, de quali se sapesse servirse, ne caverebbe fra pochi anni un ordinanza di gente d arme. Non replicherň e qual sia l autoritŕ del senato et di nuntii terrestri per haverne detto di sopra ŕ bastanza. E bene far mentione, che gli uffitii principali del regno, oltra li sudetti, sono il gran marescial del regno, l autoritŕ del quale non apparisce in altro se non che nelli conventi generali, regola la piazza del mercato, fa giustitia ŕ tutti fuor de la casa del re, distribuisce gli allogiamenti, riscuote da quelli, che portano vettovaglie et robbe et mercantie alla dieta, un datio molto mal regolato et porta il bastone avanti il re et č come prefetto del luogo, dove si tiene il senato, perchč esso manda fuora et in­troduce le persone che l re commanda sieno introdutte. Hoggi č Nicolao [1] Mss: a puor. b hoggi che. c nel. d confisione. || In due cose. e replicoro. Dambroviza 1, palatino di Lublino heretico sacramentario. Nella guerra sa­rebbe piů evidente l autoritŕ sua, se si facesse espeditione generale, perchč ŕ lui apparterebbe la cura delle vettovaglie, dell allogiare et della giustitia. Ci č appresso il marascialo della corte del re con la solita autoritŕ del suo offitio, quale č altrove. Hoggi č il Volski 2 castellano di Rava, cattolico. Si crea il capitano generale del regno ŕ vita, il quale nell` espeditioni generali del regno, absente il re, governerebbe l esercito et l` impresa. Hoggi dě č il palatino di Russia 3 cattolico et riputato buon senatore et buon soldato. Creano un altro capitano generale campestre di dentro contra i rebelli, contumaci et simili disordini. Hoggi dě č il Tarnovio Voiniski 4. Hanno un tresoriere generale, hoggi dě Sobek 5 et di piů il gran cancel­liere et il vicecancelliere. Nessuno di questi offitii ha provisione alcuna dalla camera del re. Il gran maresciallo della corte l ha da 5o fiorini il mese6; gii altri non sň a. Quasi i medesimi offitii ha la Lituania, ma gran maresciallo et gran cancelliere insieme č il Radziwil palatino di Vilna*, capitano generale il palatino di Troki c, castellano di Vilna b Cotcoviz 7. Per veder lo stato della nobiltŕ bisogna vedere in che proportione sta divisa la terra del regno. Et prima in generale, per non havere ŕ riplicarlo, dirň che i villani sono meramente d servi de padroni delle ville dove essi e sono, et sono affixi glebae, non possono partire senza licenza de loro padroni, i quali, quando . .. [abbondano] ... de nomini nella sua villa, gli la danno ricevendo otto marche; li vendano anco ad altri ň 1 accommodano et supra essi habent ius vitae et necis. Essi villani non hanno terreni proprii, ma il padrone divide loro i terreni f et ne riceve il censo et ritenendo per suo predio lo meglior parte delle terre, la tŕ coltivare et lavorare a loro et di piů riscuote da essi de tutti i loro bestiami et polli il primo che nasce ň la decima. Pone sopěa di essi un fattore, che gli fa giustitia et governa i suoi beni, et pigliano quelli fattori ň dalle cittŕ alcuno, che da lui ň suoi antecessori gli sia stato venduto un manso nella sua villa, ó alcuno vecchio della villa propria. Ma i cittadini nelle ville de nobili non Mss: a ho. b Vilma. c Troska. d mesamente. e gli. f terrani.. 1 Ioannes Firlej de Dambrowica, palatinus Lublinensis (cf. pag. 186). 2 Stanislaus Wolski castellanus Ravensis, mareschalcus curiae regiae. 3 Nicolaus Sieniawski palatinus Russiae, exercituum regni dux supremus. 4 Ioannes Christophorus comes in Tarnow, castellanus Voinicensis?? Secundum enumerationem Niesiecii et aliorum post Nicolaum Sieniawski in ordine ducum campestrium regni Georgius Jazłowiecki ponendus est. 5 Stanislaus Sobek de Sulejow. 6 Quae sequuntur: »gli altri non so« in cod. non hic, sed infra inter verba »Troska« et »castellano« posita sunt, quod sěne dubio errori cuidam scribae tribuendum est. 7 Gregorius Chodkiewicz castellanus Vilnensis, exercituum MDLituaniae dux supremus, primum castellanus Trocensis. Cf. Wolff, Senatorowie i dygnitarze, p. 79. possono possedere piů che due mansi: questi villani sono cattolici et tanto affetionati a ŕ nobili, quanto č buono il.. . [trattamento]... che ne ricevano. La terra tutta č posseduta solo dal re, dalla nobiltŕ, dal clero et dalle cittŕ ň communitŕ. Al re appartengano tutte le cittŕ et terre del regno, da alcune poche in fuori b, le quali sono state donate alle chiese ň da nobili [ň da] alcuni pochi prěncipi. Al re appartengano molte ville amministrate per i capitani, li quali manda nelle dette terre, delle quali ville ha alienato con le donationi numero grande et si cerca c recuperarle neh" esecutione come alienate contra le leggi; et ricuperandole il re verrebbe d ŕ possedere, come beni proprii, la metŕ dei beni del regno. Alla nobiltŕ appartengono poche terre et della metŕ, che resta fuora dei beni reali? quasi i tre quarti. Il resto appartiene al ordine spirituale. Delle sue possessioni il re cava poco, perchč lascia goderle ai capi­tani, i quali, et non tutti, pagano una tassa antica bassissima et questa non intera. Ma se il re tassarŕ di nuovo i suoi capitanati ovvero constituirŕ per le provincie suoi questori, che governino i suoi beni, assegnando ŕ ca­pitani una conveniente provisione, ne caverŕ grossa entrata, com ŕ dire da due in trecento mila talari. All ordine ecclesiastico sono restate quasi sole 1 entrate delle loro possessioni, perchč le decime per la maggior parte non le sono pagate an­cora, che li nobili le riscuotano dalli villani, et declina grandemente 1 au­toritŕ et la richezza sua. Le cittŕ et le terre hanno un poco di territorio intorno ŕ sé, goduto dalli cittadini. 11 commune di Cracovia et di Leopoli ha alcune ville, ma per quello, che appartiene ad esse, sono sottoposte allo stato terrestre; il provento loro sta nel far cervisia et nella mercantia, la quale fa poco pro­gresso, perchč la nobiltŕ paga lentamente debiti ch ella fa et i cittadini hanno pochissimi privilegii et sono sprezzati et havuti in poca stima. Si governano con i loro magistrati creati dal re ň suoi ministri con la legge sassonica, ma con tutto questo poco possono assicurarse ŕ fare facende. Con questa proportione sta et si regge per hora il regno di Polonia. De giuditii della cittŕ et della nobiltŕ si dirŕ di poi quanto ho possuto ri­trarne. Oltra le suddette entrate ha il re i datii et le gabelle et le saline et, per quanto dicono hoggi dě fra Lituania et Polonia, ha d entrata da cinque in sei cento mila fiorini. Ma il re presente attende molto a riordi­nare e i proventi della corona et, se conduce l esecutěone per tutto ad effetto, havrŕ al fermo un milione di talari d intrata, perchč ha impegnate entrate assai per poca summa, che le sarŕ facile ŕ disimpegnarle. Quando ha bi­sogno, come l ha al presente per la guerra di Moscovia, de denari, di­manda al regno contributione et fin hora gli č stata data, benché alcuni Mss: a effet. . b poi. c circa. d vorebbe. e riordinare che i. dicono, che per ottenerla vende et cede, si puň dire, la corona ai nuntii terrestri. La spesa sua ordinaria si divide in parti [seguenti]: Aulici et stipendiati i quali al piů hanno 150 mila fiorini. Guardia delle fortezze et de confini 50 mila. Spesa della casa sua 100 mila. Spesa della casa della reina et dell infanteria ... 60 mila. Ambasciatori donativi et fabrica al piů 50 mila. Ma hoggi dě le spese del re vanno molto limitate et puň dubitarsi, che l re non attenda a comulare denari per lasciarli ŕ quello che esso desidera successor suo, acciň, non possendo farlo eleggere in vita sua, possa col mezzo di denari ň per corruttione ň per forza farlo a eleggere, benché alcuni dicono, che nei suoi piaceri occulti spende b profusissimamente. Ci spende b forse 40 mila fiorini 1. Il re ha nelle sue stalle forse 3 mila cavalli et n č tenacissimo. Né mai ne dona ň ben raro, et poco se ne serve; puň essere, che li tenga per servirsene in una insperata adversitŕ, perchč ha­vendo huomini et arme facilmente, mettendoli ŕ cavallo, potrebbe passare un assalto improviso et sarebbe questa cavalleria come una fortezza ň ca­stello da ripararsi in accidenti simili, perchč nel regno non ha di mura 2. La nobiltŕ č, come s č detto, numerosa et le sue facultŕ sono me­diocri per il piů, et in pochi di essi eccessive. Le maggiori facultŕ, che vi sieno nominate, sono : Il Voiniski conte di Tarno[via] .... 50 mila fiorini d entrata. I due fratelli conti de Tenci[ni]a ... 40 mila . . . . ... . L Ostrorogo 30 mila Il conte Andrea di Gorka 30 mila L heredio del [Z]boroski castellano di Cracovia 40 mila Li heredi di Ociescki gran cancelliere. 25 mila Il signor Pietro Barzi 20 mila ma impegnati. Che habbiano c dieci mila fiorini d entrata non ve ne sono molti; gli altri stanno mediocramente. I nobili stanno nelle loro case, ve­stano et vivano quasi rusticamente; tutti hanno cavalli et arme all uso loro; esercitano la caccia et si trovano spesso i vicini insieme ŕ bere, il č quel solo piacere in trattenimento che usano 3. Hoggi consumano assai Mss: a farse. b spade. c habbiamo. 1 Haec verba: »ci spende .... fěorini lapsu quodam scribae in cod. non hic, sed infra posita sunt, inter »non ha di mura« et »l heredio del boroski«. 2 Textus hic et sine ordine dispositus et magnopere corruptus est. Tota enim sententia haec: »un assalto — non ha di mura« in cod. non hic, ubi eam transtulimus, sed infra, inter enumerationem illam facultatum Andreae a Gorka et heredum Martini Zborowski invenitur. 3 Cf. Gratiani, De scriptis invita Minerva, Florentiae 1746, t. II, p, III. Script. rer. polon. t. XV. 33 denaro nel vino, il quale prima et i re bevevano raro et con molta par­simonia. Gli ecclesiastici stanno bene et stavano prima benissimo et da loro sono state lasciate ricche molte famiglie. L arcivescovo di Gnesna ha da. • 50 in 6o mila fior. d entrata Il, vescovo di Cracovia 40 mila Il vescovo di Cuiavia 25 mila Il vescovo di Posnania 24 mila Il vescovo di Plosca 20 mila, mŕ l presente vescovo 1 coll`industria et sagacitŕ sua l ha fatto valer molto piů. Il vescovo di Varmia 15 mila fior. d entrata Il vescovo di Culma 6 mila Il vescovo di Chelma 5 mila L arcivescovo di Leopoli 5 mila Il vescovo [di] Premislia 15 mila Il vescovo [di] Camenez 3 mila In Lituania il vescovo di Vilna. . 8 mila Il vescovo di Luceoria 6 mila Il vescovo di Samogitia 4 mila Il vescovo di Chiovia 8 mila; hoggi quasi vaca, perchč il nominato2 č heretico né vuole chiesa. In Prusia č stinto il vescovato Sambiense a sotto la ditione del duca di Prussia heretico. In Lituania non sono piů vescovi, perchč il vescovato Torpetense 3 č in potere dei duca di Moscovia, Rivalla del re di Suetia. L arcivescovato Rigense č in potere del re di Polonia, ma per essere la cittŕ heretica et il capitulo anco heretico, il re non gli ha dato ancora l arcivescovo b che esso gode l entrate, qual che (?) č occupato dal fratello del re di Dania4. I capitoli di Cracovia di Varmia et di Plosca sono ricchi, le collegiate di Crusvitia, Pulthovia et Lancitia ricche. Molte prelature ovver dignitŕ ricche et anco chiese parrochiali et molti monasterii, i quali perň cominciano ŕ sentire la rabbia degli heretici coll usurpatione, che li si fa intorno, et la corona ha cominciato ŕ darli per sicurtŕ ŕ mercanti dei denari, che prende da loro in imprestito ; et le electioni ň vero intru­sioni si fanno con forza et violentia et altri con le permutationi contra evidente ...[legge ecclesiastica]..., altri sotto colori di farsi creare difen­sori et administratori, altri co l farsi donare ad vita ob come meriti [!], altri con le illegitime confessioni de denari ricevuti et inscripti sopra i beni de monasterii, altri con andare ad alloggiare in essi nel far viaggio li destruMss: a posamiense. b arcivescovato. 1 Andreas Noskowski eps. Plocensis. 2 Pac Nicolaus; cf. Wolff, Pacowie, p. 21 — 27. 3 Hodie oppidum Dorpat in provincia Livoniae situm. 4 Magnus, dux Holsatiae, Friderici II Daniae regis . gano et finalmente annichilaranno, perchč l abbati et quelli, che possedono beni ecclesiastici, cercano le vie et modi di darli alli loro parenti et fanno contratti illiciti, i quali per i tutti hanno confirmatione nella cancellaria del re. Et questo č a quanto ho potuto ritrarre b della proportione, che č nel compartimento c dei beni di questo regno, aggiungendo d solo, che dividendose i beni egualmente fra i figliuoli et succedendo le femine, non essendoci i mascoli et non essendoci primogeniture e et altri simili titoli, puň una famiglia riccha diventar povera, da povera f diventar riccha. Il regno di Polonia č piano, come suona il suo nome, et campestre. La terra č per la maggior parte arenosa8 et non molto fertile, se non che le pioggie et le nevi alte et frequenti et la poca potentia del sole la tiene humida et produce frumenti, orzi, avene, segala, pisi et altri legumi in molta copia. La Russia et la Podolia hanno terra grassa et atta ŕ produrre ogni cosa, ma la et defectiva in ogni luoco, sě per essere il paese molto largo et gli habitatori non molti, come perchč i loro villani sono di poca forza per il vitto quasi ferino il quale hanno, et di minore industria. Non produce il paese altri alberi da frutti, che mele, pera, prune, et cirase acerbe, non vino, non olio, non fichi, né anco sorte alcuna di quei frutti, che l caldo solo matura. Leopoli et Cracovia hanno alcune poche viti conservate non molta diligentia. I pascoli sono latissimi et per questo hanno copia de carni et oltra che l paese ha molti laghi naturali, per la copia dell acque et per essere il paese piano facilmente fanno stagni et piscine con argini, che ritengano l`acque et alla sboccatura d essi fanno molini; in summa le carni, il pesce, il butiro et il formaggio sono il fon­damento del vitto loro. Bevano cervisia fatta di formento, ň vero d orzo, né č licito di farla salvo alle terre et alle cittŕ et ai nobili, et ha per tutto datio. Le selve et i boschi h che sono spessi et grandi sono per il . piů de pini salvatici i, dai quali cavano solamente tre utilitŕ, cioč legname per fabricare et per ardere, pascoli et cera et mele ; fanno ancora molta cenere d altri alberi, la quale si manda a Dantisco et da lŕ č portata in Germania et in altre parti per uso di tingere panni. Hanno molte razze di cavalli et i cavalli sono forti, di buona statura et in gran copia, perchč tutti vanno a cavallo et usano carri assai et con i medesimi cavalli colti­vano la terra. I Tartari di piů li magnano. Asini et muli non hanno. Abonda di fiere k salvatiche, massimamente la Lituania, descritte da altri diligentemente et sono bisontii ursi 1, alci, onagri m, cervi n, lepri, volpi, castori, cignali et di porci domestici copia grande. Polli, anetre, oche, perdrici et altri uccelli abbondantamente; herbe da magnare poche et poco saporite. De cavoli0 in poi, de quali seminano et conservano salvandoli copia infinita, hanno rape et nacioni assai. Cominciano adesso a dilettarse Mss: a et. b intrare. c comparamento. d aggiundendo. e primogliative. dapone. g ronosa h borchi. i salvaichi. k fiorě. l uri. m onagmi. n corvi. o Da carioli. d altre herbe. Usano l inverno una radice in insalata, detta da loro beta tenera et che rosseggia in fuora. Per il vitto loro li viene il vino d Ungheria, del Reno et di Francia et fin di Spagna et gli aromati, de quali usano nelle vivande copia infinita. Questo č il vitto loro et quel che la loro terra produce. Le cose che mandano fuora all altre nationi et per le quali viene molto denaro in Polonia sono: fromento, biade, cera, mele, cenere, pelli d animali, bovi, coii, cavalli, pegola et lino et panni di lana grossa, perchč le loro lane sono rovide, né sanno condurle. Ho inteso ricordare czerwiec a, herba ch ha nella radice alcune granella attaccate, da le quali macerate nell aceto si cavava liquor ň tentura di purpura, ma hoggi dě č tralasciata. Ricevano di fuora panni fini, drappi di seta, molta merciaria, stagno, ferro, oro filato, molte armi, tapezzaria, libri assai, carta, bombacine, pelli di Moscovia et cose simili. Le mercantie tutte fanno scala ŕ Danzich, ch č la principale scala di tutto il settentrione, ŕ Leopoli, ŕ Cracovia et ŕ Posnania et ŕ Lublino. Nell altre cittŕ et terre si trova poco ň nulla, eccetto Torunia b Elbinga et Marieburg in Prussia et Vilma in Lituania. Le ville sono tutte di legname, le case de nobili in esse del mede­simo, da alcune pochissime in poi. Le terre minori similmente incasate di legname et molte d esse hanno anco le mura, le dette cittŕ mercantili per il piů hanno le c case di muro coperte, pur tutte di legname. Nelle dette cittŕ mercantili sono pochi Poloni antichi, ma per la maggior parte sono persone venute di Germania; et in Russia sono molti Armeni, alcuni pochi venuti d Ungheria, et in tutto l regno XV o 20 bot­teghe d Italiani, fra quali i Soderini hanno fatte facende grossissime. Il regno č atto a ricevere molti bonificamenti, prima crescendo l arti, cer­cando massimamente introdurvi l arti grosse, della seta, della lana, dell arme et altre simili, non usate molto in questo regno, et la mercantia, invitando con privilegii et con sicurezza quei del regno ad impiegarvisi d et con l introdurre buona e spedita giustitia intorno al dare et al havere. La terra di Russia et di Podolia č capace d ogni cultura et ŕ produrre molto piů di quel che produce. Di modo che dove il regno ha molto popolo otioso e et dato tutto alla crapula, con l esercitare et con l industriarsi divente­rebbe sobrio et abbondarebbe di molte tele et panni, merciarie et altre opere manuali f, le quali cose con le suddette mercantie possono corninodamente smaltire, havendo l esito in due mari, per la Vistula nel mare Balthico ŕ tramontana et per il Neister et il Boristene g nel mare Pontico ŕ mezzo dě, per le quali vie possono ricevere et dare quel che h gli manca et quel, che gli abbonda. Ma quello non puň essere, s il popolo non č con buone leggi et constitutioni sollevato dall oppressione della nobiltŕ, l insolentia della quale Mss: a ciermez. b Torania. c se. d impiegaversi. e odioso. f manicali. d Bastone (!). h qualche. ritiene, che nessuno pensa ŕ fare impresa notabile et questa insolentia vien crescendo. Da che nasce una poca unione delle tre parti del regno, perchč i villani, i cittadini ň populari, hanno in odio la nobiltŕ et la no­biltŕ odia et disprezza et opprima l uni e gli altri, et questo odio piů ch altra causa humana fa, che se bene la maggior parte de nobili č fatta heretica, non di meno i loro villani ritengano ancora, che č sforzato a ŕ fare il contrario [?], la religione catolica, la quale diversitŕ di religione divide anco molto l animi de nobili et de cittadini fra se, come ho detto di sopra, in b questo proposito della disunione et dell odio, che č fra le parti del regno, aggiungendo, che fra Lithuani et Poloni č antica inimicitia suscitata hoggi dě dall articolo tentato dall unione et dal mal portamento, che i stipendiati Poloni fanno in Lithuania. La Prussia per esser habitata da Thedeschi non s unisce c molto d animo con Poloni et la Livonia né con i Poloni per la medesima causa, né con i Lithuani, con i quali hanno havute guerra continua fin al tempo del presente re. Mazoviti sono in mal concetto appresso gli altri Poloni riputati e stati vantaggiosi et dati al guadagno et per nobili populari. Russia parimente ha non so che di spirito diverso dai Poloni, massima­mente i Rhutheni d origine et di religione, i quali son tenuti lontani dai magistrati delle cittŕ et delle terre et non se ne fidano. La nobiltŕ Rhuthena, la quale č in Lithuania, Volinia et Russia unisce male con la Latina per la diversitŕ della religione ; con tutto ciň fanno matrimonii insieme et i figliuoli seguitano il rito del padre et le figliuole quello della madre per esser nel regno diverse sette d heresia, fa questa diversitŕ fra loro qualche dispiacere et disunione d animi, ben­ché tutti insieme s uniscono contra i catholici. In questo principio parve d molto abhominabile la setta [di Anti]trinitarii e ma ŕ poco ŕ poco scema d odio. Dell emulationi et dell inimicitie, le quali sono fra particolari, se ne nominano poche ; perchč esercitano fra loro i Poloni piů tosto simulationi, che odii aperti. Li piů aperti sono: il signor Alberto Laschi 1 contro f il palatino di Calistia, conte di Gorka 2, per causa della figliuola della du­chessa d Ostrago, tenuta quasi in carcere dal detto conte, come sua moglie, la qual duchessa d Ostrago s č maritata al Laschi per liberarla con l aiuto suo 3. Il conte di Tarnow contra il vescovo di Cracovia per conto dei confini et vennero l estate passata per ciň all armi 4. L arcivescovo di GneMss: a forzato. b ho detto di sopra. || In questo c s unisse. d parse. e Trinitarii. f conti. 1 Albertus Łaski, postea palatinus Siradiensis. 2 Lucas a Górka, palatinus Calissiensis. 3 Vide Przezdziecki, Jagiellonki polskie, t. II, p. 139—212. 4 Ioannes Christoforus comes in Tarnow cast. Voinicensis contra Philippum Padniewski eppum. Cracoviensem. De litibus his cf. epistulas I. F. Commendoni editas a Nicolao Malinowski tom. I, pag. 205, 208, 210, 212, 230; II, p. 82, 107 sqq. sna con il vescovo di Cuiavia simulta per quel, che l arcivescovo pretende dever haver da lui 1. Il vicecanceiliere Miscoski col referendario Carnicoski 2. Emulationi, liti, conflitti a infinite, et le ingiurie fatte agli ecclesiastici producano ogni dě odii nuovi Vanno b queste famiglie piů possenti confederarse alcune insieme per poter piů facilmente resistere ŕ chi vo­lesse offendere alcuna di loro. In questa conventione s č veduto i Laschi, Volski et conti di Tensin et castellano di Siradia 3 esser collegati et molto stretti insieme. La setta sacramentaria ha grande unione et confederazione fra se et fa consulta et quasi republica appartata c, massimamente nella Polonia maggiore. Non č [im]possibile, che la dissensione della religione non partorisca alla fine in Polonia se non armi et guerra civile generale, almeno grande et ostinata dissensione d animi per tre respetti : L uno, che i vescovi et con essi tutto l ordine ecclesiastico perde ogni dě piů l autoritŕ, che hanno sempre havuta nella republica et massi­mamente nel senato, et per che sono con parole et con atti irreverenti disprezzati dagli heretici; la quale diminutione d honore et di autoritŕ, quando anco alcuno d essi fusse poco men empio di loro, punge nella per­sona propria et duole agramente. Secondo : preme molto l interesse dell intrate et dei beni, i quali sono dagli heretici, et si puň dire da tutti, come preda d posta nel mezzo, rotti* perturbati, impediti nel modo detto di sopra. Talché generalmente gli ec­clesiastici hanno fatto gran calo dei loro proventi et lo fanno ogni dě maggiore havendo per il decreto, fatto nel convento presente 4, persa la giurisditione, trasferita nei giuditii terrestri, et piacesse a Dio, che quello interesse dell intrate fusse stato appresso spirituali di Polonia in minor considerazione. Il terzo č, che tentando li possessori delle chiese con varie arti di trasferire i beni d esse nelli loro congiunti et facendolo molti negli altri, vedano i beni publici della religione diventar privati, [č] generata invidia [e] sete di far il medesimo et odiosissima rabbia et da quello potrŕ venire, che ognuno corre ŕ lacerar le possessioni ecclesiastiche, né si mette mai Mss: c confini. b l hanno. c apparta. d perda. e rossi (?). 1 Iacobus Uchański aeps. Gnesnensis contra Nicolaum Wolski eppum Vladislaviensem. cf. Wierzbowski Uchansciana II, 220 sqq. 2 Petrus Myszkowski vicecancellarius regni, postea eps. Cracoviensis, contra Stanislaum Karnkowski secretarium maiorem Regni et referendarium curiae, postea aeppum. Gnesnensem. 3 Albertus Łaski, Stanislaus Wolski castellanus Ravensis (?), Andreas Tęczyński palat. Belsensis et Ioannes Tęczyński (? cf. Wierzbowski, Uchansciana III, p. 44), Ioannes Lutomirski castell. Siradiensis. 4 In comitiis Piotrkoviae a. 1565 habitis; cf. Volum. Leg. ed. Ohryzko, II, p. 52, N. 74 epistulas Commendoni ed. N. Malinowski II, pag. 131 sqq., Zakrzewski, Powstanie i wzrost reformacyi (Lipsiae 1870), pag. 202—206. terra ŕ sacco [?], che molti soldati fra loro ne vengano in contesa et ad offesa. Non pensa l ordine ecclesiastico ŕ far resistenza ŕ questo corso dell heresia contra di loro per molte cause. L una, che fra loro i vescovi sono discordi et apertamente inimici. La seconda, che l zelo della religione non č appresso alcuni cosě caldo, come bisognerebbe, anzi sě come il battesmo faccia di pagano christiano, cosě le chiese fanno i loro possessori catolici. La terza, che tutti ň poco meno ň almanco i principali prelati hanno i loro fratelli et parenti heretici, i quali non lo seguitarebbono nella causa della religione, né possono essi pensare ad impresa, che rovina la casa sua et nella quale ň debbia esser sparso il sangue suo perdendo ň de suoi vincendo. La quarta, perche i catolici non hanno capo, né si vede hoggi dě nissuno atto ŕ farse, sě per esser il regno, quanto il non avvederse i no­bili l un l altro quasi populare, sě anco perchč le a piů grandi famiglie sono ň heretiche ň freddamente b catoliche, et se il re appena ardisce di pu­nirle et le a tolera, essendo per giuramento obligato ŕ conservar la reli­gione et privilegii, hoggi dě tanto violati de spirituali, chiaro č c, che nes­suno ardirŕ de opporsi loro, né porsi in d sě dubbia impresa. Et bisogna avertire, che se noi diciamo, che gli heretici hanno di­verse sette, che anco fra catolici sono diversi gradi e. Nella chiesa, dove si parla dei dogmi della fede, dei santissimi sacramenti, del ritener i riti et le ceremonie antiche, del fuggir le novitŕ et l alteratione degli ordini del regno, del non violare la pace et la tranquillitŕ publica, molti sono i catolici, i quali odono volentieri et approvano simili sermoni. Nel senato et nei conventi particolari, dove si parla di conservar i privilegii et la giurisditione dell ordine ecclesiastico, et che essi ritengano f la cognitione delle cause, che anticamente li appartiene, che possono sententiare et scommunicare et che le loro sententie habbino la solita esecutione, il nu­mero de catolici per l invidia universale eccitata contra preti et perchč si vede, che i loro tribunali sono, non men che gli altri g, avari, corrutibilě, pieni di inquinatione et di malignitŕ, resta non poco minore. Ma quando nei luoghi medesimi i spirituali resistano alle contrěbutioni h, che li1 impongano et vogliono mantenere l immunitŕ et l esentione antica et tentano di lasciare sopra i laici tutto il peso della republica et fanno grandi esclamationi per le loro decime, allhora quasi nessuno resta catolico, tanto č abominabile l`avaritia del clero et tanto divolgato l uso piů che profano, nel quale spendono i beni della chiesa. Per le sud­dette cause et perchč non hanno dal papa altro che conforti et munitioni per ministri non troppo irreprehensibili, né dal re presidio alcuno, ognun Mss: a li. b fondamente. c et. d ne. e gridi. intengano. h alli contributori. i se. di loro si volta ŕ mantenerse con le adherentie private et chi non č, ň per se stesso ň per rispetto d altri, suo signore ň parente et amico rispettato? resta preda et opprobrio publico. Che si possa in Polonia ň restituir la religione Romana ň formar l heretici ň con un concilio nazionale unire in una nuova chiesa il regno tutto, io non l ho per molto facile et volentieri udirei le ragioni di chi sente il contrario, ma come molte cose naturali hanno presta corruttione et da quella generatione nuova et altre l hanno tarda et lenta, cosě puň avenire di questa gran mole della religione, la quale per vie dirette non cosě presto tornerŕ alla sua prima forma, hora diminuita et corrotta, et queste vie sono note solo all occulto consiglio di Dio et ignote ŕ noi. La chiesa du­rante persecutioni dell imperatori gentili era dispersa, poi per varie occa­sioni venne sempre unendosi a piů, prima nei dogmi b et poi sotto la giurisditione d alcuni capi riferiti ad un solo, alla fine ad un solo, dal quale di nuovo s č disunita in piů parti, ma contaminate, le quali se vorranno prima saldare et sanare sé stesse et poi in quei capi, che puň riunirse ad un solo, sarŕ via piů tosto humana che catolica et religiosa, et la sede Romana non puň consentire concilii et accordi et statuti nationali, et all incontro non so, come per un decreto [ge]nerale si possa sanare il tutto et riunirlo, se il c concilio Tridentino non lo fa, et di questo per hora non si vede effetto molto grande. Che la chiesa Romana et l Antiochena, l Ales­sandrina, la Hierosolimitana et la Constantinopolitana havessero molto riti et ceremonie diverse et anco altre inferiori chiese, č noto, perchč hoggi dě nelle chiese Latine č il medesimo, et bastava loro convenire nella confes­sione commune d delia fede, fatta nel Niceno, et osservare le communi constitutioni. Ma 1 disparere degli heretici ghigne per tutto, né lascia in tutto né riti né i dogmi, et perň difficilmente si puň sperare rimedio altronde, che dalla misericordia divina, della quale ci e rendiamo ogni dě piů indegni. Et questo basti haver detto dello stato, nel quale si truova l ordine eccle­siastico. Le forze sue se l unissero, havrebbono grandi per i beni che possedono et potendo haver il seguito quasi di tutto il popolo et dei villani, ma non č da sperare, che essi tentino confermare con f la forza, non vor­ranno mai scordarse per la fede della charitŕ della patria. L intentione particolare dell arcivescovo et dei vescovi et dei capitoli sarebbe lungo ŕ scriverle et poco s effettuaranno g per le discordie loro. S č detto, che la forza et la potentia della corona di Polonia consiste nella cavalleria et negli eserciti, che puň mettere in campagna; con i quali puň defendere i stati suoi et tenere in offitio et dentro di suoi confini i principi vicini. Questa cavalleria non si cava d altri, che dalla nobiltŕ, la quale per esser libera da ogni gravezza et peso et tributo publico et per esser piů privilegiata di ogni altra, che sia hoggi dě sotto principe, et per Mss: a vicendosi, b d ogni. c riunirlo. II concilio. d communa. e ne. f che affettuaranno. l institutione antica di questo regno č obligata ad andare alla guerra ŕ sue spese, non giŕ per l imprese ch il loro re volesse fare in altre parti, ma per la sola difesa e conservatione del regno et dei stati, che gli sono uniti et che acquistati di nuovo gli s uniscono. Et volendo il re condur l esercito fuora dei confini del regno č obligato dare ogni cavagliero per mezi [?] marche et volendo servirsene piů lungamente [...] marche 1. Ma questa non men che l altre coróne ha molte pretendentie sopra i stati vi­cini, nei quali conducendo l esercito pretendeva tenerlo dentro dei suoi confini ; et il tenerlo fuora non so, che sia accaduto mai, se non al pre­sente in Lithuania, la quale si pensa di vivere [! ?], come ho detto di sopra. Il numero di questa cavalleria non puň sapersi determinatamente, ma l opinione commune č, che arrivi cento mila ; vero č che il numero de no­bili č maggiore, ma non tutti hanno facultŕ di armarse et di provedersi delle cose necessarie per la guerra. In questo numero non comprendo la Lithuania, la quale, per quel che s č inteso in questa guerra col Mosco, fa ordinariamente eserciti di 30 et di 40 mila cavalli eletti, oltra molti, che ne restano in diversi luoghi nei presidii, et quelli, che si lasciano ŕ casa per non arrischiar tutte le forze in una battaglia ; tal che il numero de essi Lithuani atti alla guerra sarŕ poco minore dei Poloni, ma non cosě ben proveduti tutti d arme et di cavalli. La Russia n ha 30 mila buoni et la Polonia Maggiore 20 mila, altrotanti la Minore, la Mazovia a et la Prussia insieme, la quale n ha pochi, 30 mila. Il duca di Prussia non č obligato ŕ servir la corona di Polonia, se non con stipendio et sotto molte conditioni grandemente libere, perň io b lo connumero frŕ c le forze del regno. Le cittŕ et terre del regno sono obligate nell espeditioni dar carri per condurre l artiglierie et le vettovaglie et munitioni del esercito; le ville a dare i guastatori 2. L arme, che usano i cavalieri Poloni sono lancia con una picciola banda in cima, targa, spada. Alcuni, ma pochi, hanno armature per il piů della targa, in poi non hanno sorte d armi per loro difesa. L armature saranno fra cento cavaglieri 12 ň 15, in fin 20, et quelli fanno la fronte, cominciano anco ŕ portare d archibugietti all arcione et mazze ň martiline et arme simili. Quei di Russia per le spesse incursioni di Tartari sono piů Mss: a Mascovia. b con. c fa. apportare. 1 Secundum statuta Casimiri regis, a. 1454 in Nieszawa facta et a. 1496 confirmata, rex »dum et quando. .. extra fines regni ei »proficisci contigerit, omnibus terrěgenis« suěs secum »euntibus« exsolvi »iura terrestria, videlicet super quamlibet hastam quinque marcas, pro damnis et pro captivitate« satisfieri »iuxta quod ipsis a« suis »praedecessoribus est concesmsu« pollicitus est. vide Bobrzynski, O ustawodawstwie Nieszawskiem. Pamiętnik wydz. prawa i admin. Cracoviae 1873, pag. 209; cf. M. Cromeri, Polonia (Coloniae, 1577) pag. 201. 2 Scilicet milites hastatos. Script. rer. pokn. t. XV. 34 esercitati degli altri, ma i Poloni Maggiori et Minori s attribuiscono molto sopra gli altri ; de Maszoviti č maggiore il numero, che la virtů, per esser la nobiltŕ quasi popolare. In Prussia č restato poco vigore de cavalieri. Vero č, che dalle cittŕ et terre sue si caverebbe maggior numero de buoni fanti, che fa; tolti dalle cittŕ et dalle terre ň anco dalle ville non sono buoni ad altro uso, che de guastadori, né serveno ad altro, portano per il piů archibugi et arme d hasta corta. Ma nell una et nell altra ŕ fatto inutili. Acciň la nobiltŕ stia meglio proveduta per la guerra et perchč piglia notitia fra sé et ordinanza di militare, constituirono l anno passato nel convento di Varsovia 1, che ogni anno di Maggio [?] nel dě Sto. Adal­berto 2 che viene alli [23], ogni palatino fa congregare la nobiltŕ sua in un luoco commodo et ne facesse la risegna et io la viddi fare nel vescovato Varmiense. L anno pasato non fu fatta questa mostra per Polonia per l im­pedimento della peste et questo anno per non essere stata finita la dieta al detto dě; l hanno perlongata al dě della Madonna d Agosto 3. Questa a constituzione č di molta importanza et merita molta consideratione et credo, che terrŕ i re in gran freno et in timore, perchč, se saranno odiati et metteranno nella nobiltŕ Polona desiderio di novitŕ et di riformarli, certo č, che l occassione di trovarla b ogni anno insieme armata per i suoi palatinati le ne darŕ tutta la commoditŕ, che potesse desiderarse. Il modo di far l eserciti et di convocare la nobiltŕ č tale. Il re, de­liberata l espeditione generale ň in convento generale ň col intendere l opi­nione de senatori, per lettere et per nuntii manda fuora l editto generale; il quale mandato i castellani congregano i cavalieri del suo castellanato et conducendoli al luogo prefisso dall editto li consegna [no] al suo palatino, il quale č generale dell esercito del suo palatinato et č senatore ň consi­gliere nel campo et poi i castellani et altri minori dignitarii governano le genti sue. Non č determinato in Polonia, che chi possedč piů beni vada con maggior numero de cavalli alla guerra et benché per rispetto degli eccle­siastici, i quali si voleva che concorressero c ŕ armar gli eserciti per la rata de beni se ne parlasse in questo convento, nondimeno, perchč il se­nato et i nuntii terrestri sono piů possessionati degl altri nobili del regno, non volessero porre l obligo del servitio militare alla quantitŕ del censo, ma che restasse sopra le persone, come anticamente era stato in questo regno. Tal che ogni nobile possessionato, benché di pochissimi beni, Mss: a Questi. trovarle. c conoressino. 1 In comitiis Petricoviae a. 1562/3 et in comitiis Varsaviae a. 1563/4 actis lex haec (»okazowanie«) statina est. cf. Volum. Leg. ed. Ohryzko, II, pag. 20, N. 67 et p. 28, N. 35. 2 Festum S. Adalberti d. 23 m. Aprilis (non Mai) celebratur. 3 Non ad festum Assumptionis BMV. (15 Aug.) lustratio haec translata est a. 1565, sed ad festum Nativitatis BMV., quod d. 8 m. Septembris celebratur. cf. Volum. Leg. ed Ohr. II, pag. 55 N. 93. č obligató al servitio della guerra sotto pena dell infamia e della prěvatione de beni. E riposto nella discretione de castellani di haver rispetto ŕ coloro, che sono troppo poveri, benché ancora questi usano di mettersi al servitio de piů ricchi, i quali ancora che non siano astretti dalia legge, la quale non cie, sono astretti dalla consuetudine, perchč tutti si sforzano di pre­sentarsi con maggior numero di cavalli, che essi possono, mossi dalla chia­ritŕ della patria et dal desiderio di acquistare la gratia del re et del re­gno per conseguire honori et esser assunto alle dignitŕ sopradette. Non hanno fin hora gli eserciti Poloni havuto molto ordine nell alloggi are, nel far la piazza delle vottovaglie et nel modo di muoversi, perchč l usanza loro č stata di congregarsi et di mettersi insieme quasi tumultuariamente et di andare a trovare l inimico et combatterlo subito che lo trovavano. Hoggi dě sono astretti ŕ pensare di far la guerra con altra disciplina et molti scrivano ricordando al re et ai senatori, che pensino0 ad introdurla. Perň i Poloni per combattere in campo aperto sono di molta virtů, havendo ardore et urtando stretti insieme con impeto negl inimici per defendere terre et per espugnarle, per eleggere sito forte et tenervisi b dentro, se­condo l opportunitŕ et per l uso dell artiglierie ; sono fin hora manco atti dell altri munitioni et la natura loro nel militare č ben espressa dal nome loro (?). Non hanno l uso delle file et delle schiere ben distinte nel fare i loro squadroni, ma mettendoci c avanti i principali et i meglio armati et seguendoli i servitii loro et altri minori nobili serrati insieme, vanno con le lancie ad investire negl inimici et fin hora, rimosso il disavantaggio, né Moschi né Tartari hanno sostenuto l impeto loro. Sono molto gravi al paese amico, dove alloggiano, perchč consumano et distruggano prodigamente, quanto trovano, né pagano le vettovaglie, che prendono d. Le fortezze loro, tali quali elle sono, non hanno molte provisioni di vettovaglie et di artigliane et di munitioni. Non so ch il re habbia altra artigliaria grossa di quella, che esso proprio ha fatta in Vilma, la quale č da 40 pezzi in circa; di artigliaria minuta et da campo n ha da 100 in Vilma, altrove non č cosa di momento. Quanto al esercito Polono, ch il re tiene al presente in Lithuania stipendiato, intendo, che le compagnie minori si fanno 50 cavalli l una et che ad otto compagnie minori si dŕ un capitano loro generale, chi viene ad haver sotto di se 400 cavalli, et sopra tutti il generale di tutto l eser­cito. Le paghe dicono esser tali: il generale non ha stipendio determinato, ma spende per mano del thesoriere del re secondo il bisogno et l occor­renze. I caval[ieri] hanno 17 fiorini per quartale et i capitani non hanno piů. Credo bene, che queste paghe non corrano cosě e interamente, perciň, che al numero, che il re si dice trattenere de Poloni in Lithuania, et all intrata sua, aggiunta anco la contributione sarebbe disignarle proportione. Mss: a pensano. b teneversi. c mettendoli. d perdono. e echi. Appresso tutte le suddette cose annotarň fuora d ordine alcune parti­colaritŕ di questo regno et prima, che la Livonia ancora non č unita né a questo regno né alla Lithuania et che, quando il re si spinse con quel grosso esercito verso Livonia, essi si dierono al re et dal re furono rice­vuti in protettione unendoli ai a suoi domimi con la nuda parola ň promessa sua. Hora i Livoni ricusano d esser uniti ŕ Lithuania per l odio antico stato fra loro, et con i Poloni dicono voler unirse nel modo, che l č unita la Prussia. Ma la Prussia pretende non esser unita al regno nel modo che preten­dano i Poloni, i quali vorrebbono affatto incorporarla et farla suo membro et che i Prutheni fussero sottoposti alle leggi et alli magistrati del regno, come hoggi dě sono, non ostante i privilegii, che essi pretendano esserli violati. Nella Livonia domina una parte et la megliore il Moscho. Apparten­gano al re di Suetia alcuni luoghi di sopranominati. Un altra parte, ciň č le terre et i luoghi, i quali erano sotto il gran mastro, sono ridutte in ducato et [č] investitone il presente duca 1 di Curlandia b, il gran luogote­nente del gran mastro 2, che č morto l anno presente prigione in Moscovia. Un altra parte č del re di Polonia et questa č governata dal detto duca di Curlandia b . Il re n ha pochi proventi, perchč pare piů tosto pro­tettore, che signore. Gode nondimeno l arcivescovato di Riga [al] quale per esser estinto il capitolo et la cittŕ fatta heretica, non ha nominato alcuno. Della Prussia una parte č del duca di Prussia, che giŕ n era gran mastro, un altra del re, un altra del vescovato Varmiense et Chulmense et d altre chiese, ma quelli riconoscono il re per superiore et, eccetto il detto duca, pagano le contributioni poste c in Polonia. Ha la Prussia palatini et castellani et capitani, come ha la Polonia, i quali non vorrebono esser parte del senato di Polonia et nondimeno non possono negare al re di andarvi, quando vi sono chiamati, et la cosa zop­pica per con poter farsid altro di questa maniera. Sono stati i Poloni lungo tempo simplici, sinceri et religiosi, timidi di giurare et che temevano piů l infamia, che la morte, perciň per e le leggi loro era et č deferito tanto al giuramento et per il medesimo né i delitti gravissimi non impongano altra pena, che l infamia. Ma hoggi dě mutati i costumi buoni in contrarli sarŕ, credo, necessario mutar le leggi et ricor­rere alle pene, che sieno piů tenute. I giuditii per hora si governano cosě : i villani sono giudicati senza appellatione dalli loro padroni et la conditione loro č simile. Le terre et le cittŕ hanno un numero di cittadini de 15 ň 20, detti consoli, creati dal Mss: a i. b Curundia. c posta. d faili. e pur. 1 Gotthardus Kettler primus Curlandiae dux. 2 Guilhelmus de Fůrstenberg. cf. Richter, Geschichte der Ostseeprovinzen, tom. , p. II» pag. 351. re ň suoi ministri, che durono in vita. Uno di quelli per anno č procon­sole, cioč capo del senato loro, et quelli reggono et giudicano la cittŕ et nelle cause criminali usano alcuni l advocato. Dalle sententie del proconsule et dell advocato appellano ŕ giudici deputati per la cognitione dell appellationi eletti dai consoli del numero d altri cittadini et questi si mutano da loro. S appella ŕ giudici eletti da piů cittŕ ogn anno ŕ questo effetto solo, ň vero al re. Altrove giudicano i scabini, da i scabini s appella alli consoli e dai consoli al re, et in Cracovia alle cittŕ1. L advocato č giu­dice ordinario del re, [et] i consoli non hanno che il voto consultivo. L arti hanno i suoi capi, che le giudicano nelle cose minori et le reggono; usano la legge sua unica detta Magdeburgense. La nobiltŕ in quattro cause atroci č giudicata dal capitano solo; per il resto delle cause civili et criminali ogni distretto elegge ciascuno b anno c suo giudice et subgiudice et notarii et da questi si appella d alli giuditii castrensi, i quali si fanno tre volte l anno, intervenendovi il castellano, i ca­pitani, subcamerarii e, pincerna, vessillifero et li detti giudici et subgiudici. Da quelli s appella al re, il quale, quando le cause sono gravi, le fa in­tendere dal senato et col senato le determina; usa la legge detta da loro terrestre. I giudici sono sotto la protettione dei palatini et sono giudicati da loro. Il clero et quel, che appartiene al foro ecclesiastico, č giudicato da vescovi, da loro appellano all arcivescovo et primate, da quello alla sede Romana, alla quale era quello regno tributario o censuale, et non sono molti anni, che s č lasciato di riscuotere il denaro di Santo Pietro, il quale tributo si pagava ai papa, com ŕ diretto signore. Il che č quanto per hora mi sovviene delle cose appartenenti ŕ questa corona degna di consideratione etc. Il numero delle ville, credo, sia di 20 mila, delle famiglie de nobili 100 mila. — Laus Deň. Mss: a ai. b ciascune. c hanno. d appellano. e submercariě. 1 Cf. Cromeri, Polonia, sive de situ, populis etc. (Coloniae 1577), pag. 186. ANTONII MARIAE GRATIANI INFORMATIO DE REBUS POLONIAE AD HENRICUM REGEM 1574. Sigismundo Augusto rege ultimo Jagellonum gentis defuncto Polonos post longum interregnum Henricum ducem Andegavensem, CaroH IX Galliae regis fratrem, regem Poloniae magnumque Lituaniae ducem elegisse satis notum est. Novum hunc principem, rerum Polonicarum ignarum, de omni regni statu deque via ac modis regendi edocere Antonius Maria Graziani, Ioannis Francisci Commendone cardinalis, clarissimi Sedis Apostolicae legati, primum a secretis, mox cum Commendonus in Italiam profectus esset, internuntius relictus, a Gregorio PP. XIII Pont. Max. iussus est. Mirum in modum ad hoc munus obeundum Gratianus ipse idoneum se esse declarat, quippe qui ecclesiae catholicae servitiis deditus neque Polonus neque Gallus, primum una cum Commendono cardinali Austriacae domus partes susciperet, deinde res Henrici amplexus irae studiique plane expers esset, et — quod nos addimus — sagacitate, perspicuitate praesentiaque animi dignus Commendono magistro discipulus evaserit resque nostras penitus cognosceret. Gratianus igitur cum primum certior factus esset Henricum e finibus Galliae regni egressum esse Rhenumque fluvium traiecisse, mense Ianuario a. 1574 regi obviam ire statuit, consiiio cum archiepiscopo Gnesnensi allisque primoribus catholicis Maioris Potoniae habito; in oppido quodam1 Saxoniae, cuius postea, cum res legationis illius enarraret, nomen 1 Fortasse Torgaviae; cf. epistulam Henrici Regis ad Stanislaum Karnkowski, editam in »Epistolis illustrium virorum,..« Cracoviae 1578, pag. S3V, omisit, Henrico regi ad fines Poloniae properanti occurrit. Rex vero, cum non haberet tum temporis, qui se de rebus Poloniae edoceret, grate et libenter Gratianum nostrum suscepit, eius orationem et consilia benigne exaudivit iussitque eum omnia, quae dixisset, scriptis mandare 1. Quae post adventum Henrici regis Gratianus Petricoviae, ubi tum commorabatur, conscripsit atque illam informationem regi Cracoviam misit, quam nunc lectori proponimus. Cuius informationis exemplar apographum hodie in Archivi Vaticani Jibro manu scripto, qui «Nunziatura di Polonia, vol. 4« inscriptus est, inter alia et permulta acta et, documenta, quae res gestas primi interregni enarrant, invenitur. Huius quidem voluminis luculentum indicem habes in Bronislai Dembinski libello de Polonieis saec. XVI et XVII medii, quae in archivis bibliothecisve Romanis exstant 2. Initio libri informatio haec invenitur bino exornata titulo; in primo enim folio inscripta est «Relatione del Regno di Polonia«, in ultimi vero folii margine alterum habes titulum eumque meliorem: »Informatione fatta per il Serenissimo Re di Polonia del Signor Antonio Maria Gra[tiani]. Opusculum hoc certiore temporis designatione caret, sed sine dubio mense Februario a. 1574 scriptum missumque regi est; illud vero exemplar, ex quo editio nostra facta est, eodem tempore a scriba quodam Gratiani ex archetypo descriptum Romam ad cardinalem Commendonum missum esse, et post eius fata una cum aliis actis et documentis ad res Poloniae et legationes Commendoni spectantibus ex dono Friderici cardinalis de Cesis ad Archivum Secretum Sanctae Sedis pervenisse videtur. 1 De omni hac re cf. Vitam Ioannis Francisci Commendone cardinalis, auctore A. M. Gratiano scriptam lib. IV cap. XIII et eiusdem Gratiani: De scriptis invita Minerva, Florentiae 1746, vol. II, pag. 230—236. 2 Vide Dembiński, Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibliotekach Rzymskich, a szczególniej w Archiwum Watykańskiem. O materyałach do dziejów polskich w XVI i XVil wieku. (Cracoviae 1886, pag. 20—23; Script. rer. Polon. tom. XII, pag. 62—65). RELATIONE DEL REGNO DI POLONIA. INFORMATIONE FATTA PER IL SERENISSIMO RE DI POLONIA DEL SIGNOR ANTONIO MARIA GRAZIANI. La Maestŕ Vostra č venuta in un regno piů largo di paese, che ricco d oro, piů abondante d huomini et di cavalli, che munito di fortezze, che ha piů campo di gloria, che dominio di cittŕ, et che si come per l opportunitŕ sue č dignissimo di quelle virtů, che il Signor Dio ha collo­cate nella persona di Vostra Maestŕ, cosě per i molti disordini, che sono intrati nel governo, ha gran bisogno, che la impieghi l animo suo ŕ rego­larlo et resanarlo. Et i remedii non sono difficili, ogni volta, che la Maestŕ Vostra sia bene informata cosě della complessione, come delle infirmitŕ sue. L infirmitŕ sono l` heresia, la dessolutione dell antica disciplina, la corruttione de costumi, il disprezzo delle leggi et una licenza infinita di tutte le cose. Sono queste infirmitŕ principalmente nate dal otio, perchč questa natione et per natura sua et per antica institutione, č tutta fatta et driz­zata alla militia, et mentre č stata tenuta negl essersitii della guerra, si č mantenuto il corpo di questa republica molto ben sano; come si č lasciata cadere nel otio, ha conceputo l infermitŕ, che si sono dette; onde ŕ volerla risanare, conviene usare quell rimedio, che l esperienza de tempi passati dimostra esser utile et salubre alia sua complessione et ritornarla ai pristini essersitii del arme. Tre cose adunque principalmente, pare, che debbono movere Vostra Maestŕ ŕ risolversi di far la guerra ; la prima, la resanatione del suo regno, il quale, lasciandosi piů longamente in questa corruttione, č periculo, che ň si muora di amalatia interna nel lusso et ne desordini, ň sia abattuto da qualche ferita esterna dai inimici, che lo circondano ; la seconda, la conservatione della fama et della reputatione di Vostra Maestŕ, la qual reputatione č il vero scettro col qual si governano i regni et gl imperii; la terza, l opportunitŕ grandi et anco la facilitŕ, che la Maestŕ Vostra ha, di fare nobilissime et gloriosissime imprese. Quanto alla prima, di risanare le infermitŕ del regno, oltre la ragione detta di sopra della natura et dell institutione di questa gente, la guerra leverŕ questo uso di pratiche si perniciose, che da pochi anni in qua si č introdotto in questa republica, nella quale si č fatta giŕ trita via di as­cendere ŕ gl honori, quella della licenza et dell insolenza et del accender sempre con seditiose orationi la nobiltŕ et la moltitudine imperita contra l autoritŕ del rč et del senato, la qual via, non si rimediando, condurrebbe questa republica ad una forma di stato populare, del quale in modo al­cuno non č capace. La guerra adunque tagliarŕ questa via et conserverŕ l autoritŕ del rč et del senato, et farŕ, che l operar bene, non il parlar audacemente, sia strada di ascendere ŕ i gradi et alla gratia di Vostra Maestŕ; perchč la guerra metterŕ inanzi i valorosi et i meritevoli, dove l otio agrandisce i seditiosi et gl inutili. Et Vostra Maestŕ, havendo questo spatio, si acquistarŕ de servitori et guadegnerŕ gli huomini militari, che sono di maggior forza nella republica, onde gl altri ancora staranno obedienti ŕ lei et alle leggi, et non ardirŕ alcuno d impedire il governo di Vostra Maestŕ. Quanto alla seconda, di conservare la sua reputatione, Vostra Maestŕ č da molt anni in qua per le vittorie, che Dio gl ha dato, in grandissimo concetto del mondo, et quest elettione, fatta della persona sua per rč da un regno, tanto lontano della Francia contra si grandi et vicini competitori, ha in modo accresciuto la fama del nome suo, che gl occhi di tutt Europa sono hora voltati verso la Maestŕ Vostra, et stanno ad osservare l attioni sue et aspettare la riuscita, che farŕ fuori di Francia, Appresso, essendo la Maestŕ Vostra nata di cosě alto sangue et in fortuna non punto infe­riore ŕ quella di qualunque rč, non ha da credersi, che l habbia abandonato la patria et li suoi et la grandezza, in che era in Francia, et sia venuta con tanta spesa et con tanto periculo in un regno lontano, solamente per havere ad esser chiamata rč; ma che Vostra Maestŕ habbia ricercato et accettato questo regno per opportunitŕ, che ha, di far guerra con tante genti barbare, et per tentare, come puň, imprese, degne della grandezza del animo suo. Questa opinione, che il mondo ha della Maestŕ Vostra, et questa reputatione, sicome č nata dal vero, cosě il conservarla č non sola­mente utile ŕ Vostra Maestŕ, ma anco necessario tanto per farsi rispettare dai principi vicini, quanto per farsi obedire dai suoi sudditi, perchč alta­mente le sarebbe molto diffěcile il sostenere in questi principii il peso di questo governo, molto sconcertato et dalla disolutione de gl anni passati et dalla licenza dell interregno. Et conservarla non pare, che si possa altrimente, se non col fare quanto prima una guerra nobile, alla quale in­tervenga la persona di Vostra Maestŕ, et vi dimostri il valore, l ardire et la peritia, che ha dimostrato nelle guerre, da lei maneggiate in Francia. Quanto alla terza, delle commoditŕ di far imprese et acquisti grandi, Vostra Maestŕ le ha tali, quali non ha alcun altro le christiano ; ha da fare con uno inimico, che possiede quanto č dal Mar Baltico al Caspio et dai Oceano glaciale al Tanai et fin quasi alla palude Meotide, che non ha fortezze di momento, né disciplina alcuna di militia, né soldati, atti ŕ resistere ŕ gente mediocremente buona, che č cresciuto solo per la ne­gligenza de vicini, et hora si trova in modo sbatuto dalle rotte, che questi anni ha ricevuto da Tartari, et di vantaggio in tant odio de suoi per la sua barbara ferita, che né anco gl antecessori di Vostra Maestŕ hanno haScript rer. polon. t. XV. 35 vuto mai sě grande occasione di opprimerlo et il movergli quanto prima le armi, mentre il nome di Vostra Maestŕ č terribile ŕ quella natione et ŕ lui stesso per l opinione, che č sparsa appresso di loro del valore di Vostra Maestŕ, [et] sarŕ di grandissimo servitio all impresa, perchč l induggiare farebbe raffreddare quest opinione et questo timore, che hanno di lei et potrebbe anco causare effetto contrario, ciň č, che vedendo cessare la Maestŕ Vostra, pigliassero ardire et cominciassero ŕ non stimarla, il che suole esser di gran momento nella guerra. Vincendo, come si ha da sperare, il Mosco, si aprono alla Maestŕ Vostra quelle stesse provintie verso oriente, che fecero giŕ cosě grande et cosě glorioso il nome d Alessandro Magno, che le soggiogň et in poco tempo et con poca gente. Et era all hora Ales­sandro, quando andň ad assaltare l imperio de Persiani, nella medesima etŕ, in che hora si trova la Maestŕ Vostra, et nella medesima aspettatione del mondo, nata dalle medesime cagioni in ambedue ; perchč, si come Alessandro per l imprese, fatte prima in Grecia et in Macedonia, haveva reso chiaro il nome suo, cosě la Maestŕ Vostra anderŕ ad assaicar la Moscovia, dopo haver reso celebre il suo nome appresso tutte le nationi per l imprese fatte da lei in Francia. In questo č superiore la Maestŕ Vostra di gran lunga ad Alessandro Magno, che egli cercava solamente la gloria propria, et la Maestŕ Vostra cerca quella di Dio; egli serviva ad una sua infinita cupiditŕ di dominare, et l intentione di Vostra Maestŕ č di propa gare l imperio et la fede di Christo ; onde habbiamo d havere certa spe­ranza, che si come Alessandro nella prima giornata con trenta milla fanti et sei milla cavalli ruppe un essercito di seicento milla persone, et con la reputatione di quella vittoria s aprě la strada al imperio di tutto l Oriente, cosě la Maestŕ Vostra, la quale puň levare di questo regno un essercito, poco inferiore di numero et molto superiore di virtů ŕ quello del Mosco, con una sol rotta, che dia al nemico, habbia da disfare quell imperio et rimanerne essa padrone, et ostendere con un colpo solo il dominio suo fin al Caspio, et rendersi formidabile ŕ tutti gl infideli, et ritornando poi vittoriosa dal impresa di Moscovia, si come sarŕ il nome suo in somma gloria et in sommo rispetto appresso tutti i rč del mondo, cosě sarŕ in tanta veneratione appresso i suoi sudditi, che potrŕ ŕ piacer suo mettersi ad assettare le cose di questo regno senza contrasto ň impedimento di persona. Per servitio di questa impresa non voglio lasciar di dire, che converria trattenere i Tartari et cercare amicitia con i Circassi a, populi christiani, che da Tanai confinano con l imperio del Mosco, et hanno perpetua inimicitia seco, et č natione bellicosa, et che puň fare un buon numero de cavalli. Tenga anco conto Vostra Maestŕ de Cosacchi, che sono soldati di questo regno nella Podolia, assuefatti ad una b durissima militia, la quale procurando Vostra Maestŕ d ampliare, potrŕ esserle di grandissimo uso alle guerre. Mss: a Circussi. b un. Delle opportunitŕ, che oltre la detta impresa di Moscovia ha la Mae­stŕ Vostra d` aggrandire questo regno nel mar Baltico, et della debolezza de regni vicini non occorre in questo loco replicar quello, che ŕ bocca ho raggionato ŕ Vostra Maestŕ, ma solamente riccordare, che volti l occhio anco alle cose del mare, perchč in breve tempo le potrebbono portare grandissimo servitio et accrescimento. Oltre le sopradette tre ragioni, che persuadono senza indugio la guerra, se n aggiunge una quarta di non manco importanza per lo stato delle cose presenti. La Maestŕ Vostra ha da celebrare fra pochi mesi una dieta generale, alla quale sono stati remessi tutti i negotii, mossi nella sua coronatione, et per quanto si puň comprendere, sarŕ travagliosa et turbulenta et piena di conspirationi contra l autoritŕ della Maestŕ Vostra; onde pare, che gran servitio suo et del regno sarebbe lo schifare questa tempesta. Il modo di schifare forse saria di prorogare il tempo della dieta fin ŕ tanto, che la Maestŕ Vostra havesse proveduto ŕ quello, che fosse ne­cessario, et in questo mezzo chiamare di Lituania il signor capitano di Samogitia 1 et il palatino di Vilna 2, et aprire ŕ lor due soli in molto se­creto il pensiero di Vostra Maestŕ di voler movere quanto prima guerra al Mosco, et non solo consigliarsi con loro del modo, ma costituire con essi una secreta intelligenza et apuntamento, che per lo istesso tempo, nel quale Vostra Maestŕ doveria dar a principio alla dieta, essi debbono pro­vocare con qualche correria il nemico ai confini, et spargere con assidue lettere et avvisi rumori di certissima guerra, et mandare di Lituania am­basciatori, et venire anco per piů autoritŕ uno di lor medesimi ŕ diman­dar presti et buoni aiuti contro il grande apparecchio dell inimico, et far tanto rumore di periculo et di tumulto, che lasciati tutti gl altri negotii et rimesseli ad altro tempo, non si facesse altro nella dieta, che un decreto della guerra et della contributione necessaria per farla. Dopo il qual decreto Vostra Maestŕ, licentiata la dieta, si desse tutta all apparecchio della guerra, dalla quale poi conseguirla i commodi, che si sono detti di sopra, et di piů con tal via rimettendo ad altro tempo le cose, che si tentano contra l autoritŕ sua, verrebbe ŕ metterli del tutto in silentio. Al incontro, se la Maestŕ Vostra si lasciasse implicare nelle diete et nelle pratiche di quelli, che pensano crescere delle turbulenze, si trovarla talmente involta in continue difficultŕ, che ŕ pena se ne potria mai esplicare, oltre le considerationi, che si hanno d havere alla conservatione del nome et della re­putatione, che ha, et dell altre cose, toccate di sopra. Mentre che la Maestŕ Vostra andasse preparando questo dissegno, potrebbe transferirsi senza indugiare piů lungamente qui ŕ Petricovia et ivi Mss: dal. 1 Ioannes Chňdkiewicz, castellanus Vilnensis. 2 Nicolaus Radziwiłł, supremus cancellarius MDLituaniae. 213 essercitare i giuditii et usare ogni diligenza per ispedire quante piů cause fosse possibile, secondo il tenor delle leggi, senza rispetto alcuno di per­sona, perchč per la moltitudine delle liti, che ci sono, č molto necessario che si tengono questi giuditii, et l administratione della giustizia, tanto lun­gamente bramata da tutti, sarŕ gratissima, et insieme Vostra Maestŕ dimostrarŕ ad ogn uno di voler spender il tempo non in piaceri et in otio, ma in servitio della republica, la qual cosa gli conciliala grandemente gl animi della nobiltŕ, et appresso verrŕ ŕ mettersi in possesso di questi giuditii contra la contumatia di coloro, che pensano di levarli ŕ Vostra Maestŕ et transferirli in lor stessi. Questo č, quanto occorre dir brevemente della guerra per non multiplicare in piů lunga scrittura. Quanto al governo della pace, essendo molto necessario alla Maestŕ Vostra havere alcuna persona, con chi si consegli piů confidentemente delle cose del regno, maggior sicurezza et maggior servitio suo sarŕ valerse di qualche senatore ecclesiastico, perchč la troppa potenza d un signor seco­lare potrebbe farsi periculosa, che d uno spirituale non si ha da temere, che pensi ŕ cose superiori, al ordine suo, et per questa cagione č stato da gl antichi rč instituito, che i vescovi siano nel senato et participino della administratione della republica? et sono date loro tante richezze et tanta dignitŕ per haver di chi piů securamente fidarsi et servirsi; et i rč passati et massimo Sigismondo vecchio ha sempre havuto per suoi principali mi­nistri huomini di chiesa. Con la distributione de gl honori puň la Maestŕ Vostra molto stabi­lire le cose sue et riordinare il governo, facendo sempre elettione di mi­gliori et sopra tutto di catholici, et ŕ questi mostrandosi manifestamente inclinata, perciochč darŕ loro cuore di farsi inanzi et servire la Maestŕ Vostra. Et gl heretici ň resteranno ŕ dietro ň abandoneranno in poco tempo l heresia, né s ha d haver timore, che per una tale inclinatione di Vostra Maestŕ verso i catholici da gl heretici nasca movimento alcuno, perchč non hanno né capi bastanti, né forze, né unione da farlo, et lo stato di questo regno non lo comporta, dove č tanta equitŕ et dove ogn uno ha da rice­vere et riconoscere ogni cosa dal rč. Di motivo si haverebbe ŕ dubitare, quando Vostra Maestŕ compartisse gl` honori con gl heretici, sě perchč alienarebbe quelli, che le sono fedeli, dando i premii loro ŕ gl adversarii suoi, et sě perchč renderebbe essi adversarii et piů potenti contro di lei et piů inimici, perciochč non potendosi essi persuadere di esser da lei honorati per amore, crederanno? che la si mova ad honorarli per timore, et procuraranno di far in modo, che la Maestŕ Vostra gl habbia sempre da temere, il che č molto lontano dalla grandezza del`animo di Vostra Maestŕ, Sopra tutto pónga principal cura nella nominatione de vescovadi? perchč questo importa piů d ogn` altra cosa, et alla salute dell anima et al servitio temporale di Vostra Maestŕ. Nominando persone religiose et zelanti del servitio di Dio, ne sentirŕ la Maestŕ Vostra dui singularissimi frutti. L uno, che da l essempio buono de prelati et dal governo buono nelle chiese ne seguiteranno costumi buoni nel populo et l estirpatione del heresia, et consequentemente la grandezza di questo regnio et di Vostra Mac­stŕ, che haverŕ quieti, et obedienti i sudditi. L altro, che i vescovi buoni saranno sempre uniti et obsequenti a Vo­stra Maestŕ, et contenendo loro la metŕ del senato, et quella metŕ, che č di maggior grado con essi? potrŕ la Maestŕ Vostra superar sempre tutte le difficultŕ, che le fossero mosse, anzi non sarŕ in tal caso? chi ardisca di moverglile, onde haverŕ il governo libero da poterlo indricciare a gloria di Dio et salute de i suoi sudditi. Al incontro, quando 1 elettione de vescovi fosse di poco zelanti del servitio di Dio, non solo seguirla dello scandalo nei populi dal mal essempio loro, ma spesse volte per loro privati interessi si uniriano ŕ gl adversarii di Vostra Maestŕ et la disturbarebbono et impedirebbono grandemente. In tutta la distributione delle dignitŕ et de gl offitii dimostri la Maestŕ Vostra principalmente, che sia per eleggere et haver care dui sorte di persone : quelli, che siano atti al governo et quelli che siano buoni per la guerra ; et faccia, che ogn uno conosca, che queste sono le due parti, per le quali si ha da intrare alla sua gratia. Nei conventi particulari delle provincěe si generanno quelle nuvole, che fan poi le tempeste nelle diete generali, perche in esse dominano da alcuni anni in qua i piů seditiosi heretici, et fuggendo i catholici i contrasti et i travagli, si ritirano, et ň non vengono ai conventi, ň non si mescolano molto nei negotii et nelle contese : onde resta libero il campo ŕ i piů turbulenti. A questo č necessario, che la Maestŕ Vostra tenga mano, che spinga et faccia animo ŕ catholici et ŕ megliori, che abbraccino le cose publiche, et promova et metta inanzi quelli, che 1 abbracciaranno et s op­porranno alla audatia di seditiosi. Con questa via si crearanno sempre nelle próvintie i nuntii catholici, et si quieterŕ la republica, et la Maestŕ Vostra nelle diete condurrŕ i negotii, che vorrŕ, pacificamente. Gran servitio della Maestŕ Vostra sarŕ haver uniti ŕ se et fra loro i Lituani et Masoviti, perche sono due nationi di tanto nervo, che col presidio loro la Maestŕ Vostra potrŕ sempre retenere grand authoritŕ nel regno et reprimere i mali humori, che si movessero contra 1 authoritŕ sua. Guadagnare queste due nationi non č difficile, perchč quanto ŕ Lituanii sono sempre in potere di due ň tre capi loro, i quali non sarŕ mai difficile ŕ Vostra Maestŕ acquistare. La provintia di Masovia č quasi tutta catto­lica? et si č mostrata nell elettione dovotissima del nome di Vostra Mae­stŕ, et č poco ricca, onde col favorire le cose publiche della loro provintia et col promovere de capi di quella nobiltŕ, si renderŕ fidelissima ŕ Vostra Maestŕ. Grandissima forza ŕ regolar questo regno et darsi quella forma et quei costumi, che piaceranno alla Maestŕ Vostra, haverŕ l essempio della vita sua stessa, perchč, se alcuno populo č imitatore del suo rč, questo e sopra tutti gl altri; onde mostrandosi la Maesta Vostra, come ha fatto sempre, re veramente catholico et bellicoso, osservante della religione, et quando e tempo, anco dedito a gl essercitii militari, si maravigliara del gran frutto, che vedra tosto nascere da un cosi facile et cosi piacevole rimedio. Con questi mezzi in brevissimo tempo ridurra la Maesta Vostra questo regno a maggior grandezza et maggior tranquillita, che sia stato mai, con grandissima gloria sua et con salute di tanti populi et di Vostra Maesta stessa, la quale con attendere a stabilirsi un regno cosi grande in terra, se n acquistera un altro molto maggior et piu pretioso in cielo. INFORMATIO DE REBUS OECONOMICIS POLONIAE 1583. In codice Archivi Vaticani «Nunziatura di Polonia« vol. 20, pag. 296— 314 exhibetur informatio, nonnullas res oeconomicas et mercatorias Poloniae saeculi XVI luculenter illustrans. Cuius informationis origo haec est. Cum ineunte anno 1583 bellum, quod Philippus II Hispaniae rex contra rebelles provincias Flandriae Hollandiaeque gessit, duceretur, quamouam ab insigni duce Alexandro Farnese Parmensi principe administrabatur, placuit Hispanis omne frumentum, cuius magna vis adhuc quotannis e Polonia in Britanniam et Flandriam exportabatur, in Hispaniam vel potius in ea oppida Flandriae, quae adhuc Hispanis dedita erant, comportare. Quod consilium unde profectum sit, utrum ab iis, qui tum Hispaniam et Flandriam regebant, an a commodo principis sui maxime inservienti legato regis Catholici in aula imperatoris Rudolphi II commoranti, an denique ab aliquot privatis, qui locupletari voluerunt, erui non potest. Non desunt quidem vestigia privatas quasdam machinationes in hac re indicantia, attamen certis documentis comprobari nequeunt. Utut erat, exeunte mense Februario anni 1583 ad Stephanum Poloniae regem, qui tum in villa prope Cracoviam sita, Niepołomice appellata, venandi causa commorabatur, Castiliensis quidam, Petrus Comeso [Gomez ?] sacerdos, ecclesiae cuiusdam Antverpiensis plebanus, vestitu laico, venit et regi condiciones evehendi e Polonia frumenti secreto proposuit. Cui quidem rex benigne respondisse dicitur. Cum vero res a Polono quodam, incertae fidei homine, Ioanne Boniecki aulico regis, cognita esset, Albertus Bolognetto, Gregorii PP. XIII. Pont. Max. in Polonia legatus, statim Ptolomaeum Gallium cardinalem Comensem, secre- 2l6 tarium status, de ea re certiorem fecit 1, quamquam ipse hunc nuntium multis de causis incertum putabat. Qui tamen mox re comprobatus est. Nuntium allatum cardinalis Comensis cum eis communicavit, quibus Romae negotia Hispaniae curae erant; hi autem Philippum regem de hac re certiorem fecerunt. Per hos igitur cardinalis rogatus est, ut illius legati opera Poloniae vias, navigationes, portus, frumenta, eorum pretium, condiciones vendendi et emendi accuratius pervestigaret. Hispani in animo habuerunt frumentum in Polonia coemere, in granariis ad hoc exstructis colligere et navibus in Flandriam et Hispaniam exercitui suo advehere. Itaque epistulae, quam cardinalis Comensis de hac re die 7 mensis Mai anni 1583 legato Bolognetto misit, longam seriem quaestionum, Hispanica lingua scriptarum, adiecit 2, ad quas legatus, a rei peritis edoctus, respondere debebat. Quam epistulam legatus die 9 vel 10 mensis Iunii accepit et protinus ampliore epistula, die 11 mensis Iunii anni 1583 conscripta 3, multa protulit, quae ad personas hanc rem gerentes, ad Hispanum illum Petrum Comeso, ad Ioannem Boniecki eiusque avunculum Nicolaum Woytke pertinent. Ex his conici posse videtur consilium illud frumenti ex Polonia coemendi et comportandi fortasse profectum esse a Ioanne di Borsa (Borja) legato regis Catholici in aula impeiatoris Pragae commoranti. Una cum epistula die 11 mensis Iunii data, legatus misit illam, quam infra edidimus, informationem, responsa videlicet ad illas quaestiones Hispanicas, quas in Italicum sermonem conversas singulis articulis praemisit. Tota haec res secreto gerebatur. Habuerintne Hispanorum conatus faustum eventum, adhuc non liquet; hoc vero tantum conici potest inter Poloniam et Hispaniam tum temporis commercium aliquod rei frumentariae causa intercessisse. Haec enim in Famiani Stradae celeberimo libro, quod »De bello Belgico decas II« 4 inscribitur, ad anni 1586 initium invenimus : «Paucis ante mensibus Stephanus Bathoreus Poloniae rex, bello ac pace inclytus, rogatu Alexandri [Farnesii ducis Parmensis] misso Christophoro Gloshovio, nobili aulico a secretis, Hollandos Zelandosque commonuerat, ne commercia navium e Poloniae regnis in Hispaniam Lusitaniamque et Galliam commeantium retardari paterentur«. 1 Bolognetto cardinali Gomensi, 1583 Febr. 22. (Thecar. Roman. vol. 15, pag. 61 sqq.). 2 Cardinalis Comensis Alberto Bolognetto, 1583 Mai 7. (Nunziat. di Polonia, vol. 15, p. 228): »Desiderano hora ...., per far piu certo giudicio de la riuscita di tal maneggio haver lume et chiarezza de li articoli, che saranno qui inclusi scritti in lingua Spagnola, li quali non si sono tradotti, si per strettezza di tempo, come per esser certo, che V. S. facilmente li intendera da se stessa. Pertanto poi che questo negotio riguarda non solo l` interesse di questi dui re cosi grandi, ma il servitio de la Santa Religion Catholica, V. S. usera ogni diligenza possibile, per intender tutto quel, che si ricerca et ne mandara qua la risposta, servando il tutto on la debita secretezza, che Nostro Signore l havera molto per bene«. 3 Bolognetto cardinali Comensi, 1583 Iun. II. (Thecar. Roman. vol. 15, pag. 321 sqq.). 4 Antverpiae, 1648, pag. 525, ARTICOLO PRIMO. Se il fiume Vistola ha molti capi, et se li detti capi, ch entrano in essa Vistola, sono navigabili ? RISPOSTA. Questa felicitŕ ha il regno di Polonia, che sicome per la fertilitŕ sua et per 1 ampiezza delle provincie, che in se contiene? soprabonda di vet­tovaglie, cosě le puň distribuire commodissimamente ad altre nationi, non solamente per la comoditŕ delia Vistola, che da primi confini del regno, passando per Cracovia, scorre fin ŕ Danzico, entrando ivi nel mar Venedico, ma anco d altri molti fiumicelli, che, nascendo in varie parti, vanno ad entrare in esso fiume della Vistola in varii luoghi, come ŕ punto varie fibre si congiongono alla vena piů principale. Perň riducendosi ŕ Danzico le vettovaglie quasi da tutte le parti del regno con grandissima facilitŕ, non č meraviglia, che quella cittŕ sia tanto negotiosa, et vi si veda caricar meraviglioso numero de navi per condurre dette vettovaglie ad altre pro­vincie. Li capi ň rivi, ch entrano nella Vistola, sono gli infrascritti, par­lando de navigabili, perche molti non si possono navigare, parte per la poca profonditŕ, parte per esser tortuosi, ň per varii impedimenti acciden­tali. Et non in tutti quelli che sono navigabili, le robbe si conducono sopra barche, ma in molti sopra le zatte, fatte di tavole, che le barche piccioli sariano poco capaci et le grosse troppo profonderiano. Per cominciar dunque da quelli, che sono da mano destra et con bell ordine scorrono da tutto quel tratto, che contiene parte dell Ongheria, cioč Sepusio, sottoposto ŕ questo regno, Podolia, Russia et Lituania, i nomi loro sono questi : Popruch 1, che nasce da monti Carpatii verso Kesmark, terra del palatino Laski 2, in Sepusio ha un bollissimo porto in Lubovla, et piů oltre si congiunge con un altro fiume, detto Dunayecz 3, quasi picciol Danubio. Quivi similmente č un porto et la terra di Sondecz 4, luogo celebre per un monasterio di monache dell ordine di S. Francesco, edifi­catovi da santa Conegunde, regina di Polonia. Cosě uniti poi questi dui fiumi vanno ŕ far capo nella Vistola ad una terra detta Opatovecz 5, dove pur anco č porto, et vi si conducono oltre l altre mercantie, anco vini, che vengono d Ongheria. Wisloko 6, che comincia da Jaslizco 7 et finisce ŕ Mielez 8, terre verso la Russia, non grande, com i primi, ma pure navigabile. San nasce in Russia inferiore con tre rami, che poi si uniscono, et scor- 1 Poprad fluvius. 2 Albertus Laski palatinus Siradiensis. 3 Dunajec fluvius. 4 Stary Sącz oppidum. 5 Opatowiec, villa in palatinatu Cracoviensi distr. Skalmiriensi. 6 Wistoka fluvius. 7 Jaśliska, oppidum in districtu Rymanoviensi. 8 Mielec, oppidum. Script. rer. polon, t. XV. 36 2l8 rendo alla Polonia minore, va ad entrare nella Vistola alla terra di Sandomiria, dove fa un grosso mercato delle robbe, che vi concorrono per la commoditŕ di questo fiume che sono frumenti et grani d ogni sorte, oltre peci, quercie 1, cuoi, canape et simili. Vieprz, che significa porco, perche rumina a dentro et si profonda assai, onde riceve li medesimi vaselli, che navigano per la Vistola, con la quale si congiunge ŕ Stezicza 2, dov č V ultimo et miglior mercato di molti? che si trovano longo questo fiume. Buck 3 nasce pur nella Russia dal concorso d altri fiumi, quali s uniscono in modo, che hanno forma d un sol fiume. Si estende assai verso settentrione et entra nella Vistola in Wisogrow 4 in Masovia, provincia assignata alla Serenissima Regina. Narew viene di Lituania, dove nasce da un lago, ma prima ch entri nella Vistola, si congionge col sopradetto fiume Buck, pure in Masovia, in un luogo, detto Seroczes 5, tre miglia lontano da Pultovia. Ma prima che questo fiume Narew esca di Lituania, vi entra dentro un altro fiume? chiamato Pisch 6, che scorre di verso le parti di Prussia, ma sono verso la drittura di Samogitia. Et questi fiumi tutti tre hanno conve­niente numero de granari. Dalla parte sinistra poi della Vistola, cioč verso la Maggior Polonia? se ben sono molti fiumi, che vi entrano dentro, nondimeno quasi nessuno č navigabile, o non conduce almeno mercantie in quantitŕ considerabile (parlando di quelli, ch entrano in essa Vistola, et non di quelli, che scor­rono nell` Oderŕ, fiume celebre fra la Slesia et la Maggior Polonia) fuori che il fiume Pilcza 7, il quale comincia pure in Polonia Maggiore, presso ad una terra del medessimo nome, et entra nella Vistola presso ŕ Varca 8, terra della Masovia, et anchor questo, benché per sua natura sia navigabile et grande quanto altro forse, eh entri nella Vistola, non si naviga perň, se non cominciando da Novemiasto 9, che vuol dir nuova cittŕ, dov č un mercato, et V impedimento nasce dalla gran quantitŕ de molini, che vi sono ; onde si litiga contro li padroni d essi molini, pretendendosi, che siano tenuti ŕ levargli et lasciar il corso libero alla navigatione. Hor da tutti questi luoghi le biade, che sopravanzano il bisogno del regno, si conducono per la Vistola ŕ Danzico, et si mettono ne magazeni per aspettar occa­sione di venderle con vantaggio? ň si contrattano subito con quelli della cittŕ? quali soli possono comprare, pagando essi per tal privilegio ogni anno al regno certa somma de denari. 1 Mss: »overcie«. 2 Stężyca, oppidum in palatinatu Sandomiriensi. 3 Bug fluvius. 4 Wyszogród, oppidum. 5 Serock, oppidum prope Pułtusk (Pultovia), in palatinatu Plocensi. Hic Nuntius errasse videtur; nam apud Serock oppidum Bug fluvius in Narew fluvium influit, qui (Narew) in Vistulam influit non apud Wyszogród, sed inter villani Nowydwór et Modlin, quod oppidum hodie russice Nowogeorgiewsk appellatur. 6 Biebrza fluvius? 7 Pilica fluvius. 8 Warka, oppidum in palatinatu Masoviae. 9 Nowe miasto, oppidum in palatinatu Ravensi. ARTICOLO SECONDO. Se detto fiume et quelli, ch entrano in esso, corrono per terre assai fertili de mantenervisi 1, et di che sorte siano, et se l abondanza č tanta, ch oltre quello, che le medesime terre, si sia costumato cavarne per altre parti in gran quantitŕ et quanta, et potendosi sapere intender, per qual parte č stato cavato? RISPOSTA. Scorre il detto fiume della Vistola, come anco gli altri, che si č detto entrare in quelli, per paesi talmente fertili d ogni sorte di biade, et mas­sime segale, ch` oltre quello, che va per uso del regno, di che gran parte si consuma in far cervosa, si fa conto, ch` esca fuori ogni anno per la via de Danzico 50 mila laste, cioč circa un millione e mezo di staia Venetiane, che sono segale la maggior parte. Ho detto «per la via di Danzico«, ha­vendo riguardo alla seconda parte del quesito, perciochč sono altre parti, per gli quali possono uscir mercantie del regno (pigliando il regno univer­salmente con la gionta del gran ducato di Lituania, unitovi in tempo del re Augusto, conforme alla promessa, fatta fin da Jagellone, primo re della sua stirpe, et con la Livonia, della qual hora si ha il possesso), come il porto di Monteregio 2, residenza del Brandenburgense, pretenso duca in Prussia, lontana da Danzico XIIII leghe, piů verso oriente et settentrione al sino Livonico, che pur č parte del mare Venedico, verso quella parte, dove in detto mare entra il Niemen, fiume celebre, il quale scorre per la Lituania quasi nel modo, che la Vistola scorre per la Polonia, perciochč vi entrano molti rami, quali danno commoditŕ di ridurre al mar Venedico le mercantie di quel gran ducato. Di piů anco si possono condurre le mer­cantie ad altri porti di Livonia et di Prussia, ŕ favor de quali scrissi es­sere stato fatto quell` officio con la Regina d Inghilterra 3, per quanto ŕ me fu riferto, acciň ŕ quelli anchora facessero scala de navi, che veni­vano di lŕ, et non tutte in Danzico; ma parlando di stato presente non si crede, che da tutti questi altri porti insieme, cosi di Livonia, come di Prussia, comprendendo anchora Monteregio, esca la quinta parte di quello, ch esce di Danzico, et chi dice della sesta, non potendosi fare di tal cose molto certo giudicio. 1 Mss: »mantenimis o« (?). 2 Królewiec (lat. Regiusmons, german. Kónigsberg). 3 Epistula haec Nuntii Apostolici ignota nobis est. ARTICOLO TERZO. Se l` abondanza di quella terra č molto ordinaria, et se il raccolto passato fu buono di maniera, che la terra stia abondante, et qual si mostri il presente anno? RISPOSTA. L` abondanza di queste terre et paesi per ordinario č grande, se ben non appare tanto dal prezzo, al qual si vende il pane nelle cittŕ principali, per non esser in ciň i debiti órdini, ne usarvisi quelle dilingenze, che si usano altrove, che per non diminuir il nome di libertŕ, si tolera molta confusione, et se Sua Maestŕ non fosse ritenuta da altri rispetti dal voltar 1 animo ŕ questo, dicono, che con util publico (parlando de popoli delle cittŕ grosse) potrebbe far molto acquisto. Fu mediocre il raccolto dell anno passato quanto alle segale et altre biade, ma di frumento fu minore dell ordinario, onde anco č valso piů del solito la quinta parte in circa. Ma perň in Danzico resta sempre quantitŕ de grani degli anni precedenti, perche, come ho detto di sopra, non tutti li grani, che si conducono, si vendono subito, ma si mettono ne magazeni per aspettar il tempo et 1 occasione di vendergli con piů vantaggio. Et referisce un Danzicano, che doppo la guerra di quella cittŕ coi re presente, la qual durň due anni1 non ostante che per quella s impedisce il comercio del regno, continuando perň quello di fuori per 1 uscita, et non ostante, che maggior quantitŕ del solito se ne consumasse per uso della guerra, si trovarono in Danzico piů di 3 mila laste di biade, che č notabil quantitŕ ridotta ŕ staia Vinitiane. Di quelle poi di questo anno prossimo passato, s intende che ŕ quest hora ve ne sono gionte per la Vistola piů di XXV mila laste, percioche in Polonia non hanno ancor finito di batter le biade di detto anno 1582, sendo costume di conservarle in paglia molti mesi, ridotte in monti, che stanno tutto il verno coperte dalla neve et non patiscon nulla. Del raccolto di quest anno 1583 si havea qualche dubbio ŕ giorni passati prima che piovesse, ma hora se ne spera molto bene, che la vista delle campagne promette assai, ben [chč] si crede, che sarŕ tardi, sendo le biade anco basse per gli freddi, che sono stati, et che durano tuttavia ŕ proportione della stagione, et se durassero molto piů, si comincierebbe ŕ dubi­tare: si che il giudicio in questa materia puň esser poco sicuro. 1 Annis 1576—1577 civětas Gedanensis electum Stephanum regem Poloniae agnoscere noluit, rex igitur armis opulentam hanc civitatem in oboedientiam redegit. ARTICOLO QUARTO. A che prezzo vale il pane particolarmente, et stante la differenza delle misure, acciochč s intenda meglio, se si potrŕ fare la redutione o ŕ rubii di Roma, ň ŕ salme di Sicilia, o ŕ tumuli di Napoli, ň ad anhege di Spagna, ŕ qualsivoglia di queste misure sia ridotto, si havrŕ buona intelligenza. RISPOSTA. Vale il pane molto piů per la ragione detta di sopra, del non ser­varsi alcun ordine, né usarsi alcuna diligenza intorno alle cose dell anona, che non dovrebbe havere ŕ proportione delle biade, perň basterŕ dire il prezzo mediocre et piů ordinario di dette biade, il quale č questo. Fru­mento 35 fiorini il lasto incirca, segala 2 5, et 1 orso 20, et un lasto con­tiene sessanta di queste misure ordinarie su mercati di Polonia, che do­mandano coreti 1. Hor per notitia cosi de lasti, come de coreti, si č presa, come di sopra, la corrispondenza della misura Venetiana, percioche di quella havea maggior notitia, chi ha dato relatione di questo particolare. La riduttione poi alla misura di Sicilia et di Spagna sarŕ facilissima. Dicono dunque, che due coreti sono poco piů d uno staio Venetiano, et tanto piů, che si come un lasto contiene sessanta coreti, cosě conterrŕ 32 staia Vinitiane, ň poco piů, ň poco meno, percioche mi si dice non potersi far il conto cosě per 1 appunto, il che forse anco non č necessario. ARTICOLO QUINTO. Et medesimamente in quello, ch attiene alla moneta, si faccia la riduttione ŕ scudi d oro, che č la piů commune corrente. RISPOSTA. Le monete grosse hora, poiché queste sole vengono in consideratione, sono fiorini, taleri et ducati Ongheri. I fiorini vagliono trenta grossi di questa moneta, li taleri 35, gli Ongheri 2 56. Hor per la riduttione di tutti questi ŕ scudi d oro, basterŕ dire, che qui uno scudo d oro vale per ordinario grossi 45, si che uno scudo fa ŕ ponto un fiorino č mezo, se non in quanto per 1 aggio dell oro lo scudo vale piů, et pagandosi in Roma 1 Korzec polonice appellatur modius. Secundum batic mensurae comparationem, quam Nuntius Apostolicus procul dubio a quodam mercatore Veneto Cracoviae degenti accepit, modius polonicus (korzec) par est 8/15 partibus modii Veneti (staio). De varietate men­ surae huius korzec, vide Czacki, O polskich i litewskich prawach, ed. Turowski, I, 306 adn. 2 De nummis cf. Czacki 1. c. I, 156 sqq. et Baraniecki, Algoritmus... Ktosa. Cracoviae, 1889, p. XVI sqq. scudi nuovi di zecca, si ricevono qui 48 grossi, talché dove per ordinario ogni due scudi fanno tre fiorini, ŕ questo modo per ogni due scudi di zecca si hanno tre fiorini et sei grossi. ARTICOLO SESTO. Le biade, che si sono cavate fuori del regno per questo fiume, dove si č costumato andarle ŕ vendere, et d onde le vengono ŕ comprare? RISPOSTA. Le biade, che per la Vistola si conducono ŕ Danzico, come di sopra per la qualitŕ del sito si navigano in varie parti del mondo, percioch escono all Oceano. Ma lasciando il possibile et parlando del consueto, la somma maggiore di queste biade per ordinario si carica per la Fiandra, et gli Olandesi et Zelandesi medesimi vengono ŕ levarle con le navi loro in tanto numero, che mi viene referto esserne state vedute alcuna volta piů di ducento insieme entrar in porto, et vengono vuote per lo piů, se ben tal hora portano qualche quantitŕ di drogherie ň spitierie. Tuttavia qual­che parte di queste biade si conduce in altre parte anchora, secondo che per gli accidenti et la qualitŕ degli anni piů in una, che in un altra porta il bisogno. Et per Francia in spetie si carica assai spesso, facendosi scala alla Roscella 1, ŕ Roano 2 et in altri porti di quella riviera, se ben la quan­titŕ, che per ordinario si manda in quel regno, non č di consideratione rispetto ŕ quella, che passa in Fiandra. ARTICOLO SETTIMO. Se le navi, che si naviga, sono del predetto regno di Polonia per la maggior parte, et se di esse vi č abbondanza? RISPOSTA. Le navi, che caricano per Fiandra, giŕ si č detto esser de gli Olan­desi et Zelandesi medesimi, si come ne vengono similmente di varii altri luoghi. Tuttavia ve ne sono anchor molt del proprio regno di Polonia, et col armi del re, fabricate, per il piů de medesimi Danzicani? ma perň la maggior parte sono forestiere; percioche dicono vedersi alle volte in quel porto piů di 400 navi fra grosse et picciole neh` istesso tempo, et le Danzicane saranno solamente intorno a 60, le quali sono al quanto minori dell ordinario, et non capaci di piů di 500 botte, havendo mostrato l espe­rienza, che queste sono non solamente piů agili, ma anco piů sicure, et in 1 La Rochelle. 2 Rouen. questo convengono con le forestiere, non capitando navi in quel porto di molto maggior grandezza ; ma sono ben differenti dall altre quanto alla forma, perche si fanno quasi piatte nel fondo, non giŕ totalmente, ma tanto, che pescano pochissimo, et questo sě per la moltitudine di scogli, ma anco per un imperfettione di quel porto, il quale, benché nel resto sia altissimo et capacissimo, nondimeno per spatio di X passi verso la parte del mare non ha piů che XVII piedi d acqua ; onde quando le navi sono di maggior grandezza, convien libarle prima che v entrino. ARTICOLO OTTAVO. Se sono navi grandi, che si possa navigar in esse per alto mare in longa navigatione, et se hanno costumato alcuna volta far il viaggio di Spagna ? RISPOSTA. Navi grandi, come di 700 et 800 botte, vi si vedono di rado, ma sono quasi tutte quelle, che capitano, le maggiori di 500 botte in circa come s č detto ; sono atte ŕ longa navigatione, et talvolta si sono vedute in quel porto (per quanto intendo) mercantie sino d Armenia. Et parlando in spetie delle navi del regno, cioč de Danzicani, di queste ancora mi viene detto, che possono navigare in Spagna, per dove ne partono ogn anno di Danzico 30 et 40, che fanno scala in Lisbona, Cadiz 1, San Vincent, S. Luca et altri porti di quella riviera di ponente, et sono atte ŕ qualsivo­glia longo viaggio; che se bene le fanno di forma alquanto diversa per la causa, detta di sopra, non le fariano perň tali, quando non havessero ŕ ser­vire per 1 Oceano dove consiste il guadagno. Et qui non lascierň di dire, per mettere il tutto in consideratione, come il fabricare navi in quella cittŕ riesce facile et di poca spesa, come 1 anno passato ne fece prova Georgio Sicuri (?) Candiotto, mercante in Venetia, il quale ne fabricň una di nota­bile grandezza, con la quale volea girar la maggior parte dell Europa et fare scala in Sicilia, ma perche la fece secondo l uso di Venetia, cioč con piů fondo, che non usano i Danzicani, gli nocque assai il non haver detto avvertimento, perche detta nave se gli ruppe poco lontana dal porto. ARTICOLO NONO. Se vi č alcun passo, dove si possa impedire la detta navigatione di Fiandra et di Spagna? Mss: Caliz. RISPOSTA. Potrebbesi impedir questa navigatione nello stretto di Danemarch per il re di Dania, al qual riuscirebbe facile il far questo per la qualitŕ del luogo, percioche le navi, che si parteno di Danzi co per quel viaggio, doppo haver navigato il mar Baltico per la costa di Pomerania verso ponente sino ŕ Ussedom, si piegano a settentrione verso la cittŕ regale, residenza d esso re di Dania, detta Coppenhaven, doppo la qual si trova lo stretto di Danemarch, munito di qua et di lŕ da due castelli, et č di quattro mi­glia Italiane incirca, et ŕ detti castelli, presso ŕ quali si tengono anco legni ŕ questo effetto, si fanno guardie cosě diligenti, che non č possibile, che passi alcun legno, che non sia scoperto, et questo per gli datii, che fa pa­gare, li quali, parlando hora delle biade, giŕ non erano molto gravi, non pagandosi piů di quattro taleri per ogni nave, ma hora si paga un fiorino per lasto; et questa diligenza del re di Dania viene poi ad assicurare il mare da altre forze, di maniera che su le navi degli Olandesi et Zelandesi, che fanno quel viaggio due et tre volte 1 anno, non si trova alcuna sorte d armi. Ben si potria fare il viaggio fuori dello stretto, seguitando il corso per occidente, et non piegando ŕ settentrione, se non verso 1 Isola di Langelant, costeggiando anchora 1 isola di Fuinet 1, et di poi parte della Cimbrica Chersonesso 2, ma s intende, che quella parte non č frequentata per esser piena di scogli, et anco per il pericolo de ladroni, fomentativi forse anchora dall istesso re di Dania per V utile, che ne sente, con assi­curar i suoi datii, et si serve anco spesso delle biade di Danzico, come ha fatto quest anno; non si sa per distribuirle ne suoi paesi, ň in altre parti di Germania. In somma fa professione quel re de esser assoluto padrone di tutto quel mare cosě di dentro, come di fuori dello stretto, pretendendo, che il re di Polonia, se ben domina quelle riviere di Prussia et parte di Pomerania, non vi habbia ragione alcuna. Onde volendo il re Augusto, mentre havea guerra col Moscovito, impedirgli il trafico del porto di Narva, ch era loro, et havendo per questo messo in mare molti legni armati, il re di Dania per questa sua pretensione si oppose con grossa armata et ruppe 1 armata Polacca et aperse al Moscovito il trafico di detto porto per la Livonia. Et tuttoché non stia di continuo cosě provisto, nondimeno tiene per ordinario oltre un galione sette galere ben fornite et da qua­ranta navi armate ; della quale armata hora č capo un Francese. Et se ben in un bisogno di guerra non havria dal suo stato piů di 6 mila soldati in circa da combattere, nondimeno si Valeria, come si vale anco spesso ne suoi bisogni, delie genti del duca di Sassonia et d altri suoi parenti Thedeschi; onde confidato in queste forze, si mostra molto ardito et se­vero in mantenere la sodetta strettezza, di che si adducono varii esempi Langeland et Fůneri insulae Danicae. 2 Jutland. come quello della presa di Monsignor di Lansach 1, il quale essendo venuto ambasciator del suo re in questo regno et tornando in Livonia per mare con una nave armata de soldati, non sapendo, che ciň fosse prohibito, fu preso, et oltre le robbe toltegli, fu sforzato a pagar per suo riscatto buona taglia, et li marinari tutti furono appiccati. Et questo basti quanto all im­pedimento, che puň haver questa navigatione verso lo stretto di Danemarch. ARTICOLO DECIMO. Gli 2 stati di Fiandra, dove s` intende, che va la maggior parte di questo pane, et di qual altra parte si proveggon d esso, et se č in mag­gior qualitŕ di quello? che cavano di Polonia? RISPOSTA. Giŕ si č detto, che fra Fiamenghi gli Olandesi et Gelandesi sono quelli, che hanno questo trafico per peculiare. Hor facendo essi questo viaggio, et vedendosi, come similmente si č detto, entrar ducento navi delle loro in una volta in porto, č credibile, che la maggior parte delle biade, che vanno in Fiandra, venghi di questo regno, et cosě giudicano questi mercanti, se ben dicono, che tal hora ve ne va di Dania, di Sas­sonia, di Francia, et buona somma d Inghilterra, et che perň talvolta ve n č stata tanta copia, che sopravanzandone al bisogno le navi stesse Olan­dese n hanno condotto fino in Spagna. ARTICOLO UNDECIMO. Se nelle terre, per dove corre il detto fiume Vistola, č carestia di vino, sale, spitierie, aceto, lana, zucheri, cochinilla et altre cose, che si soglion cavar di Spagna, et se dette cose si cavano immediatemente, overo si proveggono di quelle, che si levano per Olanda et Zelanda? RISPOSTA. Di tutte queste cose č total carestia, cosě nelle terre, come nel re­stante di questo regno, fuor che di sale, sendone due miniere in Polonia minore, cioč una in Vieliczka, luogo vicino ŕ Cracovia una lega, et l` altra in Bochnia, oltre che in Russia se ne fa d alcune acque salse di fonti, li quali sono salsi per scorrere da luoghi di miniere di questa qua­litŕ, talché ponendola ŕ bullire, se ne cava il sale ; et m ha detto in varii propositi Sua Maestŕ? che si come in molte altre cose, cosě in questo 1 Guido Gelasius de Lansac, Caroli IX regis Gallěae legatus. 2 Mss: Agli (?). Script. rer, polon. t. XV. 37 non č ordine alcuno, perche in quelle parti ciascuno che vuole mette cal­daie al fuoco et fa sale, di piů mi ha detto, che si meraviglia, come non siano state trovate fin hora le miniere, onde l` acque pigliano questa sal­sedine. Et forse in ciň si usa minor diligentia, perche questo regno abonda di sale; con tutto ciň per esser cosě grande, che il portarlo dell una et l` altra parte d esso regno sarebbe grande spesa, ne riceve in quelle parti, dove non ne ha ŕ bastanza, con la commoditŕ delle navi di Danzico, che vengono di Spagna, le quali ne portano per Livonia (?) 1. Per il con­trario poi la Polonia Minore, che ne abonda, ne da alle provincie vicine, Moravia, Slesia, et ŕ parte anco dell Austria. L altre cose mancano af­fatto senza 1 aiuto esterno, et pur se ne consuma grandissima quantitŕ, fuor che di lana et chochinila, delle quali questo regno non ne ha bisogno non facendosi qui li panni fini, ma solamente grossi della lana del paese, ben [chč] se ne spazza infinita quantitŕ di finissimi di varii colori, vestendo la piů parte della nobilita all ongaresca ; ma vengono tutti di fuori fatti et tinti. Hor tutte le mercantie, che vengono di Spagna in questo regno, come spitierie, zucheri, vini, olei, sali et altre cose, vengono a dritture et immediatamente su le navi Danzicane, che le caricano in Spagna ŕ posta per questa volta, seben, come si č detto, le navi Olandesi portano tal hora qualche quantitŕ di spitierie, ma perň tanto poca, che non č quasi di consideratione, venendo il resto di Spagna alla drittura. ARTICOLO DUODECIMO. Se si č odito, che alcuna volta si siano vedute in quelle parti navi Spagnole, et se vi č disposition di porto capace nel quale si possano intratener navi grandi? RISPOSTA. Non si č parlato con alcuno, che si ricordi haver veduto in quel porto navi Spagnole, ma la disposition del porto č tale, che vi si potriano intratenere pergrandi che fossero, libandole perň all entrare per la ra­gion detta di sopra, et della capacitŕ non occorre dubitare, stante quello, che di sopra ho detto, venutomi affermato del gran numero de navi, che talvolta vi si trovano nel medesimo tempo, seben quelle di Spagna ň altre, che pescassero troppo per esser di forma diversa dalle Danzicane, passas­sero forse men sicure per gli scogli dello stato di Danemarch et di quegli altri mari settentrionali. Mss: »sauorna« (?). HORATII SPANNOCCHII RELAZIONE DELLE COSE DI POLONIA INTORNO ALLA RELIGIONE« 1586 Lectori Benevolo S. Ioanni Andreae Caligario episcopo Brictinoriensi, qui nuntii apostolici munere in Polonia fungebatur, voluntate summa Gregorii PP. XIII Pont. Max. revocato, successit a. 1581 Albertus Bolognetto, episcopus Massae Maritimae, de rebus ecclesiae optime meritus. Cuius insignis et fructuosae legationis duo praecipui exstant fontes, qui non solum ad progressus rei ecclesiasticae in Polonia, sed etiam omnino ad res patrias cognoscendas maximam adferunt lucem. Primo loco ponendae sunt Alberti nuntii litterae ad Ptolomaeum Gallium episcopum Comensem, S. R. E. cardinalem et (quod dicitur) secretarium status, tum ad alios datae horumque responsis illustratae. Quae cum summi sint momenti, accurate exscriptae octo «Thecarum Romanarum» voluminibus continentur 1 et iussu colleg i historici Cracoviensis publici iuris fient. — Altero loco hanc, quae sequitur, Horatii Spannocchii relationem de rebus Polonicis censendam esse dicimus. Quae relatio inter omnes regni Poloniae saec. XVI descriptiones a nuntiis apostolicis (vel eorum auctoritate ab aliis) confectas amplissima est et summo fruitur nomine, ex quo vir clarissimus Leopoldus Ranke in celebri libro de pontificibus Romanis 2 honorifice eam primus commen- 1 Thecae Romanae NN. 5, 12—18. Cf. nostrum Catalogum actorum et documentorum... Expeditionis Romanae sub his NN. 2 Ranke, Die r6mischen Papste vol. III. Appendix N. 61. tatus est. Trigesimo a libri illius editione anno, F. Calori Cesis Italus, alium nactus codicem manu scriptum fragmenta nostrae relationis edidit, nonnullas ad Albertum Bolognetto litteras addidit, notitiam de vita eius praemisit 1. Sed miro quodam modo factum est, quod ad nostros usque dies relatio ipsa ignota fere remansit ac ignorata. Nam praeter illum locum in libro Leopoldi de Ranke et parum notum alterius auctoris libellum, haud ullam, credo, invenies mentionem huius libri apud nostros vel exteros scriptores, quae non ex illis pendat. Certe hic excipiendum est nomen amici nostri Stanislai Windakiewicz, qui in peculiari libello, quem de fontibus aa. 1887—1888 Romae ab Expeditione Romana Polonorum exscriptis composuit, bene ponderatum de opere Spannocchiano iudicium tulit 2; neque praetereundum est nomen viri doctissimi Casimiri Morawski, qui ad optimae frugis librum de Andrea Patricio Nidecki 3 componendum relatione hac usus est; sed hi ex nostro iam codice exscripto plenis manibus hauserunt. De auctore relationis nostrae pauca quaedam scimus. Horatius Spannocchi, nobilis Senensis, natus est Senis a. 1543 mensis Septembris die 2, patre Hieronymo et matre Blanca Nicolucci. Frater eius (Augustini aut Sylvii 4 nomen ei erat) teste Horatio ius civile in schola Bononiensi publice legit 5. Ipse etiam Horatius iuris utriusque scientiam excoluit; Florentiae sevir iuri dicundo in servitio publico Magni Hetruriae ducis erat. Ab Alberto Bolognetto episcopo Massae, a. 1578 apud Venetos, a. 1581 apud Stephanum regem Poloniae nuntio apostolico, secretarii munere exornatus, ad negotia difficiliora perficienda a patrono adhibebatur. Anno 1585 una cum cardinali Bolognetto iter Romanum arripuit. Cum cardinalis in oppido Carinthiae, Villach dicto, diem obiiisset supremum (1585 Mai 9), Spannocchius Romam venit, et in clientelam Hieronymi cardinalis Rusticucci, qui summam munerum post Ptolomaeum Gallium gerebat, receptus est. Quae posteriora fuerunt vitae Horatii Spannocchii fata, paucis comprehenduntur. Secretarium apud nuntium quendam apostolicum ad Hispanos missum egisse, deinde filiorum Guilhelmi ducis Bavariae praeceptorem et a consiliis fuisse dicitur. Anno 1607 episcopus Clusinus creatus est, quam dioecesim tredecim annis rexit; diem obiit supremum Clusii d. 5. m. Septembris a. 1620 et in cathedrali sua ecclesia sepultus est 6. 1 Galori Cesis F. U cardinale Alberto Bolognetto e la sua nunziatura di Polonia. Bologna, 1863 pag. 40 8° (edizione di 100 esemplari). 2 Windakiewicz Stan., Wyprawa naukowa do Rzymu. Kampania z r. 1887/88. Gracoviae 1888. 3 Gracoviae, I892. 4 Gf. Joecher, Gelehrtenlexicon sub Spannocchi. 5 vide infra epistuiam Spannocchi ad Rusticuccium. 6 Ughelli, Italia Sacra III pag. 652. Quod ad codices pertinet, quibus in nostra editione usi kmus, haec praemonenda sunt. Patrono suo mortuo Spannocchius testatur se omnes eius libros, commentarios scriptaque alia Alexandro Bolognetto fratri, in oppidum Villach obviam legato accurrenti, reddidisse, deinde Romam se contulisse, ut Hieronymo Rusticuccio cardinali nuntium nefastum adferret deque omni Polonica legatione notitiam daret. Iussu cardinalis Spannocchius brevem relationem de Polonia composuit eodemque 1586 anno eam patrono obtulit. Cum autem cardinalis hanc asservare vellet, Spannocchius eam auxit et correxit eiusque ampliorem et meliorem textum chirographum, quem anno 1585 ineunte Bononiae apud fratrem degens confecit, d. 7 m. Aprilis cardinali Rusticuccio dedicavit1. Reiatio prior ignota nobis est, alteram hic edimus. Textus hic in duobus codicibus manu scriptis ad nostram pervenit aetatem, quorum unus in tabulario monasterii Nonantulani, prope Mutinam, custoditur, alter in bibliotheca Chisiana Romae asservatur. De utroque codice nunc disserendum nobis est. Codex Nonantulanus (quem in adnotationibus iV. appellamus) chartaceus est, tegumento membranaceo praeditus. In dorso eius legimus: «Polonia. Relatione. Oratione et Lega contro Turchi. Vinetia. Visita et Ragguaglio«. Foliis constat 82, quorum 36 prima sunt numerata continuis in utraque pagina 72 numeris; fasciculus hic formam, quae in 40 dicitur habet; alter 45 non numeratis foliis constat et maioris folii formam servat2. Codex hic continet: 10 relationem Spannocchii, quam nunc edituri sumus; 20 orationem Bolognettii de decimis, quam a. 1585 in comitiis habuit; 30 complures epistulas apographas, foederis causa contra Turcas conscriptas; 40 aliud orationis illius de decimis exemplar; 5° processum visitationis archidioecesis Venetiarum; 6° commentationem, quae inscribitur »Ragguaglio particolare» Camillo Palaeotti datam. Relatio nostra duabus scripta est manibus, quarum una priorem illum (in 40) fasciculum scripsit, altera fasciculum in folio. Quod ad textum attinet, manus prima (quae fortasse Spannocchii ipsius fuit) totam relationis partem primam et secundae caput primum nec non capitis II fragmentum ad haec usque verba »et si osserva senz altra« exaravit, in mediaque folii pagina a scribendo destitit, — manus 1 Cf. laudatam iam epistulam ad Rusticuccium. 2 Uberiores de actis Bolognettianis, quae in manibus fratrum et successorum cardinalis erant, observationes habebis in praefatione ad eiusdem epistulas. Hic solum modo addimus, codicem Nonantulanum in hodierna eius forma inter aa. 1586 et 1591 ortum esse, sed paulo post 1591 ligatum esse. Acta et „registra" litterarum cardinalis a. 1761 in manus cardinalis. Zelada Hispani devenisse docet nos adnotatio manu XVIII saec. in prima codicis pagina adscripta. Quae hodie fortasse in bibliotheca capituli Toletani reperiuntur. altera reliqua partis secundae capita scripsit. Dubio procul codex noster hunc in modum ortus est: Spannocchius postquam Bononiae relationem suam finiverat eiusque exemplar chirographum cardinali Rusticuccio allaturus erat, sibi vel potius fratribus defuncti cardinalis Bolognetti alterum exemplar relinquere voluit, quod monumentum gloriae et meritorum eius esset. Brevissimo igitur temporis spatio, scriba quodam adhibito, librum denuo descripsit et hoc exemplar fortasse Alexandro Bolognetto dedit. Deest enim in codice Nonantulano epistula iila, qua auctor librum suum cardinali Rusticuccio dedicaverat, quam scriba ordinarius certe non omisisset. Et codex forma hac duplici privato usui destinatus fuisse videtur et usque ad medium saec. XVIII in manibus Bolognettorum asservabatur et ab iis bibliothecae abbatiali Nonantulanae donatus est. Quibus ex causis, cum exemplar illud archetypum, Rusticuccio missum, hodie ignotum nobis sit, hoc alterum, ad instar archetypi, editionis nostrae fundamentum elegimus. Codex Chisianus (quem in hac editione C appellamus), inter chartaceos codices celeberrimae bibliothecae principum Chigi Romanae asserva tur et signo »R. I. 29« praeditus est. Forma est, quae in 80 min. dicitur, folia numerata habet 327, una manu saec. XVII ineuntis exaratus, tegumento ex pelle suilla alba compactus, in dorso inscriptionem fert: »Relat. di Polonia 1586«. Textus relationis descriptus est a quodam rei ignaro scriba ex exemplari videlicet, quod ex archetypo libro cardinali Rusticuccio dedicato exscriptum fuit. Qui textus maiorem in modum est corruptus, plurimis mendis scatet, lacunas frequentissimas praebet, quae in permultis locis illum adeo mutant, ut vix intellegi possit 1. Codex sic est dispositus: fol. 1—2a titulus relationis explet; fol. 2b —6a epistulam auctoris ad cardinalem Rusticuccium habemus; fol. 6b — 9a prooemium invenitur relationis; fol. 9b — 23a sequitur index personarum et rerum, quem sane omisimus; fol. 23b — 303a habetur ipsa relatio: fol. 303b — 306b vacua sunt; fol. 308—327b orationem leges cardinalis Bolognetti de decimis a. 1585 in comitis Varsaviensibus habitam 2. Hic addamus, necesse est, codicem Chisianum solum adhuc notum fuisse; hunc nempe commentatus est Leopoldus de Ranke, hunc et Expeditio nostra Romana a. 1886 excerpere inchoavit (Thecae Romanae 28 pag. 171 — 293), a. 1888 vero denuo exscribere mihi mandavit (Thecae Romanae 29). Quae nunc addenda sunt, editorem potius spectant, ut eius pro domo sua, ut aiunt, defensionem praebeant. Cum iussu Collegii historici Craco- 1 Lectiones codicis Chisiani, quas in adnotationibus dedimus, signis carent; litterae MS. appositae lectiones amborum codicum designant. 2 Quae eodem anno Posnaniae, apud Wolrabum typis excussa est. viensis ad editionem hanc aggrederer, de edito Bononiae libello viri clarissimi F. CaloriCesis certior factus sum. Quem librum cum felici casu nactus fuerim — est enim rarissimus — in notitiam mihi venit codex Nonantulanus, ex quo vir ille particulam relationis Spannocchianae publici iuris fecit. Sed difficilior quam dici potest res erat codicem hunc propriis oculis inspicere, nam a. 1891/92 Petropolitanas Russiae bibliothecas adii, anno sequenti Lutetiam Parisiorum veni. Non licuit ipsi Nonantulam se conferre, et res infecta esset, nisi iuvenem amicum invenissem, qui historiae studiosissimus non metuit labori alterius suum quoque laborem, nequaquam exiguum, adicere: Ludovicum Boratyński dico, qui codicem illum Nonantulae excussit, cum exemplari meo codicis Chisiani contulit, lacunas explevit, lectiones correxit, totam denique laboris huius difficilem partem, amore scientiae compulsus, perfecit. Quam quidem operam non parvam fuisse, lector ipse benevolus videbit, cum plus quam sexcentos locos correctos expletosve inspexerit. Quam ob rem et amicus maximas gratias a nobis publicas suscipiat, et editor ipse crimine neglegentiae vel nimiae retardationis a lectore liberetur. In epistula ad Hieronymum cardinalem Rusticucci data et in prooemio libri auctor propositum et totius operis argumentum, cur et quomodo id perfecerit, luculenter enarrat; quam ob causam, ne semel dicta referamus, ad Spannocchii textum lectorem demandamus. Hic in universum pauca quaedam de eius opere addere placuit. Librum suum Spannocchi in duas divisit partes, quarum prior praefatio vel prolegomena ad alteram iure censeri potest: et considerationes continet de causis introductae in Poloniam haereseos, minus rem ipsam spectat, quam secretiores mutati communium rerum status excutit atque adumbrat causas. Altera1 historicam exhibet narrationem de negotiis publicis et ecclesiasticis a nuntio apostolico in illa legatione absolutis. Utraque pars octo capitibus definita est, quae nexu causarum et consiliorum systematice cohaerent; quo factum est, ut relatio Spannocchiana non solum certam notitiarum copiam nobis praebeat, sed etiam causas excutiat, consilia abolendorum publicae rei malorum contineat, indeque potius libri politici notam habeat. Dubio procul, si eam cum scripto illo cardinalis Bolognetti anno 1584 ad cardinalem Comensem misso, »Relatione d aicune cose pertinenti a comitii futuri, destinata gia a Monsignor successore dall Illmo. et Revmo. Signor Cardinale Bolognetti, nuntio apostolico in Polonia...«2 conferas, multos locos multasque sententias communes invenies. Certa inde ratione conicere licet, 1 Partis secundae caput primum expositionem totius partis continet. 2 Theiner, Annales Ecclesiastici tom. III, pag. 760—781, Mantissa documentorum XCIII. Spannochium, qui fortasse aliqua ex parte auctor huius a. 1584 relationis fuit, et ab ea et a litteris gravissimis cardinalis Bolognetti tempore suae legationis Romam datis pendere. Atque hic iam dicendum est Spannocchium nostrum non sine ira et studio relationem suam scripsisse. Sane quidem auctor leges et instituta, historiam et omnino res Polonicas temporis sui satis cognovit, sed haec omnia oculis vidit sacerdotis Romani, qui de provincia iam iam deperdita dimicare debuit et aequo historici animo prorsus caruit. Neque hoc omittendum est, quod cum merita unius patroni sui — certe insignia et vera — panegyrico extollit, aliorum non minus illustrium virorum merita fere silentio praeterit, qua de causa tabulam nimis fulgidis coloribus depingit, Poloniam Polonosque mutati rei ecclesiasticae status causa conviciis obruit, patroni sui actiones et gesta laudibus ad coelos evehit. Quam ob rem, accurata ratione critica non adhibita, omnia ei credere haud tutum ,fore putamus. Grato denique animo commemorare mihi liceat omnes, qui in edendo hoc libro me adiuverunt. Gratias igitur agimus maximas viro excellentissimo Domino Mario principi Chigi Romano, Reverendissimo Domino Antonio Monari canonico et vicario episcopi Nonantulae, viris clarissimis Alexandro Piacentini Romano, Nicolao Franchini et Alphonso Reggiani Nonantulanis, qui faventibus animis et amici mei Ludovici Boratynski et meum quoque laborem prosecuti sunt. Lutetiae Parisiorum m. Novembri 1893. 1586 RELATIONE ALL ILLUSTRISSIMO E REVERENDISSIMO SIGNOR CARDINALE RUSTICUCCI SEGRETARIO DI N. S. PAPA SISTO V, DELLE COSE DI POLONIA INTORNO ALLA RELIGIONE ET DELL ATTIONI DEL SIGNOR CARDINALE BOLOGNETTO IN QUATTRO ANNI CHE EGLI Č STATO NUNTIO IN QUELLA PROVINCIA, DIVISA IN DUE PARTI. NELLA PRIMA SI TRATTA DE DANNI CHE FANNO L ERESIE IN TUTTO QUEL REGNO, DEL TERMINE IN CHE SI TROVA IL MISERO STATO ECCLE­SIASTICO ET DELLE DIFFICULTŔ E SPERANZE CHE SI POSSONO HAVERE INTORNO A REMEDII. NELLA SECONDA SI NARRANO LI MODI TENUTI DAL SIGNOR CARDINALE BOLOGNETTI PER SUPERARE QUELLE DIFFICOLTŔ, ILa PROFITTO CHE FECE ET IL SUO NEGOTIATO IN TUTTO IL TEMPO DELLA SUA NUNTIATURA DI HORATIO SPANNO CCHIJ GIŔ SEGRETARIO DEL SIGNOR CARDINALE BOLOGNETTO Il tutto č distinto in capitoli per maggior commoditŕ del lettore con l in­dice delle cose piů principali, che nella relatione b si contengono. 1 All` Illmo. e Rmo. Monsignor, il Signore Cardinale Rusticucci, mio Signore. Illmo. e Rmo. Signor mio, Signore, Patrone Colendissimo. Quando gionsi in Roma l anno passato doppo il mio ritorno di Po­lonia, venni ŕ supplicare Vostra Signoria Illustrissima, che si degnasse ac­cettar la protettione della laboriosa servitů, fatta da me per sei lunghissimi anni, al Sign. Cardinale Bolognetto, che sia in cielo, et insieme alla Santa Sede Apostolica, di cui era stato ministro. Ella doppo havermi abbrac­ciato benignamente, conforme alla sua innata pietŕ, mi domandň, se essen­domi ritrovato alla morte 2 del sudetto Signor Cardinale, eran rimaste presso di me sue scritture, dalle quali si potesse haver notitia di quanto a et il. b nell` opera. 1 Epistula haec in codice Nonantulano deest. 2 Albertus Bolognetto cardinalis a. 1585 die 9 mensis Mai in oppido Villach Carinthiae mortuus est. Script. rer. polon, t. XV. 38 haveva negotiato in quella nuntiatura ; e rispondend io che non vi haveva hereditata alcuna, com era la pura veritŕ, sendo tutte restate in mano, come ogni altra cosa del Signor Cardinale, del Signor suo fratello 1, che all hora si trovň in Villacco, soggiunsi, che havend io servito con carico di segreta­rio sempre ŕ trattar quei negotii, m erano ancora cosě freschi nella memo­ria, che havrei forsi potuto sodisfare in qualche modo al desiderio suo, purché non L apportassi tedio l ascoltarmi. Ma Ella sendo sempre occupata in maneggi gravissimi, mi com mandň, che piů tosto io dovessi metter in scritto quel tanto, che havrei potuto narrarli ŕ bocca. E perchč in quei giorni appunto correva voce per la corte, che la Santitŕ di Nostro Signore havrebbe in breve mandato un nuovo nuntio in Polonia, pensai, che quanto prima io L havessi obbedita, tanto piů beni­gnamente fosse per aggradire le mie fattiche: onde con ogni prestezza _ posi in carta una breve relatione, quale fu ben dettata solo dalla mia de­bole memoria secondo 1 vero. Ma perň la brevitŕ del tempo, che io mi ero prescritto, non mi concesse rescriverla con quella accuratezza, che si conveniva ŕ farla degna d esser presentata ŕ V. S. Illma. Tal che la por­tai cosě, acciň le servisse invece di viva oratione, che non prima uscita di bocca si muore in se stessa, e volesse — havendola trascorsa una volta con suo commodo—reputarla per niente e farmela tornare in dietro. Tuttavia piacque ŕ Lei volerla conservare come un mio quantunque debole pre­sente tra l altre sue dottissime scritture 2. Il che subito che io hebbi avviso, mi forzň a procurare di corregerla da quelle mende che erano scorse nell haverla dettata con troppa cele­ritŕ, acciochč, se bene non potrŕ mai accrescere quanto di ornamento al suo pretiosissimo e singularissimo museo, non debba almeno deputarlo notabilmente, come non dubito che farebbe, s io, abusando la gratia di V. S. Illma, la lasciasse nella forma quasi di un aborto repentino. Onde, venuto qua in Bologna per passar l invernata in compagnia di un mio fra­tello che legge ragion civile nella prima cathedra di questo studio 3, mi pare havere ridatto la testura di detta relatione in maniera, che se non portarŕ diletto ŕ qualunque sia mai per leggerla, non gli parrŕ forse noiosa. E con questa credenza la rimando hora cosě scritta di mia mano ŕ V. S. Illma. e tanto piů volontieri, quanto perchč non mi č nuovo che havend Ella il cuore di natura benigno, aggradisce sempre la buona intentione e conforme ŕ quella produce sempre effetti degni della sua somma beni­gnitŕ; per il che Dio nostro Signore la prosperarŕ sempre et L essaltarŕ al colmo di ogni maggiore e piů vero bene, come prego S. D. Maestŕ 1 Alexander Bolognetto, frater cardinalis Alberti. 2 Relatio haec prorsus nobis ignota est. Cf. praefationem nostram. 3 Augustinus (?) aut Sylvius (?) Spannocchi. Cf. Joecher, Gelehrtenlexicon sub hoc no­ mine. Sylvius Spannocchi Senensis, iuris consultus, librum edidit „Quaestiones ad Tit. ff. de novi operis nuntiatione lib. IX." Venetiis 1582. 40. che faccia. E con tal fine mi L inchino con ogni debbita summissione e riverenza. Di Bologna li 7 Aprile MDLXXXVI. Di V. S. Illma e Rma. humilissimo servitore Horatio Spannocchi. PROEMIO. Se Dio donatore della vita eterna, avanti che havesse chiamato a se il Signor Cardinale Bolognetto di gloriosa memoria, gl havesse conceduto che fosse ritornato dove č necessario sapersi quello ch egli haveva negotiato in Polonia come ministro della Santa Sede Apostolica et insieme ogni altro particolare intorno alla religione et allo stato ecclesiastico di quelle parti, non č dubbio che havrebbe potuto dar cosě piena et accurata informatione del tutto, che e chi 1 havesse desiderata, ne saria rimasto sodisfatissimo e quei popoli ne haverian potuti sperare incomparabili utilitŕ. Ma poiché ŕ Sua Divina Maestŕ č piaciuto di abbrevigliarli il tempo delle sue fattiche prima che sia pur giunto in Italia e chiamarlo ŕ godere il cielo e premij eterni di quel che egli con tanta utilitŕ del mondo ha­veva operato indefessamente in tutto 1 corso della sua vita, per avventura saria potuto attribuirsi ŕ mia negligenza che hora, che per gratia del Si­gnore son giunto in Roma, non mi fossi essibito pronto ŕ dar notitia in sua vece (quanto perň posso per la tenuitŕ mia) dell istessi particolari. Perciň che send io stato (se bene indegnamente) suo segretario in quella nuntiatura e perciň adoprato da lui com instrumento in esseguir buona parte di quel ch egli trattasse, potei agevolmente venir in cognitione non solo de negotii stessi, ma ancora delle miserie, nelle quali si trova lo stato ecclesiastico di quella provincia, dell afflictioni e persecutioni del misero clero, et in conseguenza de danni che patiscono quelle infelici ani­me e per la potenza e sfrenata libertŕ di quelli che non hanno altro fine che abbattere, annichilare e conculcare la santa fede cattolica Romana. Per satisfare adunque in qualche modo ŕ questo debito ho cercato b porre in carta prima lo stato in che si trovano le cose della religione in quel­l amplissimo regno e poi tutto il negotiato del detto Signor Cardinale. Nel che potrŕ forse parere ad alcuno, che io parli de disordini che sono in quella provincia troppo liberamente et che io quasi con mal animo taccia c infinite opere buone e Christiane che in essa veramente fioriscono, perche se bene č ripiena d ostinati et infelici heretici, ella č anco copiosa d huomini pii, devoti e veramente cattolici, li quali sono per certo degni di tanto maggiore lode, quantochč stando sull orlo de pricipitio et es­sendo di continuo con mille bugiarde lusinghe et imposture stimolati ŕ vena Il proemio. b voluto. c tuttavia faccia. dicarsi la libertŕ di conscienza, si mantengono non di meno saldi e fermi per la difesa della veritŕ et ossequientissimi alla Santa Sede Apostolica. Ma scusimi, prego, questi tali, poiché non con intentione di lodare ň biasimare ne im particolare ne in universale mi sono mosso ŕ scrivere quanto si contiene in questa relatione, ma solamente per mostrar quei disordini che vi sono, acciň a piů facilmente il pensare ŕ rimedii, poiché scoperte le piaghe, cosě al vivo si potrŕ applicarvi la medicina con mag­giore speranza di frutto e di salute. DELLA RELATIONE DELLE COSE DI POLONIA INTORNO ALLA RELIGIONE PARTE PRIMA, NELLA QUALE SI TRATTA DE DANNI CHE FANNO L HERESIE IN TUTTO QUEL REGNO ET DEL TERMINE IN CHE SI TROVA IL MISERO STATO ECCLESIASTICO E DELLE DIFFICOLTŔ E SPERANZE CHE SI POSSONO HAVERE INTORNO A REMEDII. CAPITOLO I. Che per tutto il regno et ancora nelle b cittŕ regie č lecito credere e predicare qualsivoglia religione. A chi sa con quante divotione e constanza la natione Polacca si sia conservata un lungo tempo in quella candida e pura fede Christiana che abbracia giŕ sei cento anni sono al tempo del Papa Giovanni Decimo Terzo sotto la monarchia di Miecislao Primo, pare cosa veramente di gran me­raviglia che hoggi al contrario, si puň dire, in ciascuna sua provincia, cittŕ e castello permetta il culto di qualunque essorbitante setta, atteso che avanti trenta cinque anni in circa si gloriava, e meritamente, di mantenersi cosě bene incontaminata in ogni sua parte, che di pietŕ, devotione e santo zelo verso il vero culto di Dio se non superava ogn altra provincia del mondo, non era per certo a nessun altra seconda. Perciň che, quantunque fosse circondata d ogn intorno da provincie ň mimiche del nome christiano, ň che giŕ s erano sfacciatamente ribellate dall obbedienza della Santa Romana Chiesa, nondimeno e per il suo buon governo e per la bontŕ e candidezza degl animi Polacchi che in quei tempi fiorirono, seppero fare cosě gagliarda resistenza ŕ non traviar punto da quel dritto sentino, nel quale erano camminati saldissimamente i loro progenitori, che benissimo a sono in questa relazione acciň. b per le si difesero non solo dall infame Maometismo, dal quale era tutto quei re­gno gravissimamente molestato dalla parte di Oriente, cioč da Turchi et da Tartari, ma ancora cosě dalla parte di Settentrione e dagl empii sci­smatici di Moscovia et di lŕ dal mar Baltico, dalla Suetia giŕ fatta ere­tica, come da Ponente da giŕ sedotti i popoli della Dania et della Frisia; havendo parimente da mezzogiorno l Hungaria, la Silesia, la Moravia, la Boemia, et piů di qua la Germania, provincie, che giŕ tutte in varii tempi havevano sfacciatamente aperto il seno all heresie e che a cercavano con ogni industria e frode di seminarle e propagarle ancora in tutta la Polo­nia. Et č bello esempio di vera constanza [che] diede il Re Wladislao Jagellon primo b di questa famiglia, quando sendogli offerto il regno di Boe­mia all hora vacante per la mňrte del re Vincislao 1 scordatosi di ogni "mondana ambitione lo ricusň con grand animo rispondendo risolutamente ŕ gl ambasciatori (che perciň gli erano stati mandati), di esser piů con­tento di regnare tra l angusti fini del suo dominio, ripieno solamente di buoni e fedeli cattolici, che dilatarlo ad altre provincie c giŕ obrobriamente fatte inimiche di Dio, come giŕ era la Boemia tutta per haver appunto in quei tempi abbracciato la stolta dottrina dello scelerato Giovanni Hus, si come anchora hoggidě pare, che sia principal nido di tutti gl Hussiti. Sigismondo Primo ancora, si puň dire ŕ nostri tempi, mostrň egual zelo, quando per liberar il suo regno dalle voraci fiamme che gli sopra­stavano per il vicino incendio di tante nuove religioni scopertesi e palesa­mente fomentate quasi per tutta la Germania con severissime leggi com­mandň gastigarsi ogn un d che adherisse ŕ qualsivoglia dottrina contraria alla pura et vera della Santa Chiesa Romana, privando i transgressorě della robba, della vita et dell honore ancora; e cosě fu conservato quel regno in ogni sua parte per longo tempo devoto et obediente alla Santa Sede Apostolica 2. Ma finalmente, quando forse la mala vita de Polacchi inalzň talmente il puzzore de suoi peccati, che meritň di essere castigato con la maggiore di ogn altra severitŕ ň per alcun altro occulto giuditio? ecco che il giusto Dio permesse pochi anni sono, che l iniquitŕ de maligni heretici superasse i ripari di queste e di molte altre simili leggi. Onde penetrň in maniera questa abhominevole peste dell heresia in tutta la Polonia, che quasi in un istante parve che aprisse il seno ŕ quante stolti sette sono mai state suscitate in tutti i passati secoli, quali in brevissimo spatio di tempo non solo si difusero per ogni sua provincia e cittŕ, ma passate in Lituania ne svelsero quasi del tutto il vero culto di Dio, che a quelle. b N. deest. c altro prencipe. d con uno. 1 Cf. Długosz, Hist. Polon. sub a. 1420. 2 De modis a Sigismundo I Rege contra haereticos adhibitis cf. libros Vincentii Zakrzewski, Powstanie i wzrost reformacyi pag. 22—53; et Nicolai Lubowicz pure pochi anni ŕ dietro vi era stato seminato dal detto Vladislao Jagellone, il quale fu il primo che, levata quella gente dagli sciocchi errori dell idolatria, la ridusse alla vera religione Christiana. Il che non fu cosě mira­bile per vedere tante difese in un subito superate, come perchč si vede la propagatione di ogni infame setta, non solo estendersi ŕ luoghi piů vi­cini alle parti contagiose, ma valersene da ogni estremo sino al centro et infettar tutte le parti del regno, non lasciando pure una minima cittŕ né castello a libero in tutto dal suo veleno b, ma piů biasimevole e di maggior danno, che se bene tutti li re passati, com anco il presente, sono stati cattolici, tuttavia le cittŕ, che si domandano regie, perchč immediatamente sono sottoposte al re stesso c, come Cracovia in Polonia Minore, Posnania nella Maggiore, Vilna in Lituania d et altre simili, sono anche esse non solo infettate da questa peste, ma per il piů sono fatte un recettacolo di ogni setta perempia e scelerata che sia, trovandosi per tutte indifferentemente Atteisti, Anabattisti, Ariani, Samotani, Donatisti, Zuingliani, Sacramentarii, Confessionisti1 et in somma non č setta tanto infame, che in questa cittŕ non habbia chi la lodi. E ben vero ch alcune di queste in certe di dette cittŕ regie et altre parti del regno sono piů frequenti dell altre, come li Zuingliani in Vilna e, Calvinisti in Cracovia, in Leopoli ignoranti Rutheni, in Danzica e per tutta la Prussia Confesionisti e simili, havendo le loro publiche sinagoghe (chiamate in quella lingua sbori, che vuol dire conventiculi) edificate dalla maggior parte delle ruine delle chiese cattoliche f. Ma cosa per certo di molto peggiore essempio, che in Vilna oltre all esserci molte chiese di scismatici grandi e belle et uno sbor di Zuingliani, in una parte della cittŕ, dove non habitano se non Tartari, si permettano publicamente le moschee e l essercizio g del Maomettesimo, onde par, che h si minacci per ultima rovina ch ancora i questa peste sia per allargarsi e diffundersi un giorno per tutto 1 regno con l istessa libertŕ, con la quale sono pullulate e propagate k tutte l altre heresie, mentre non ci č ordine al­cuno di por freno al creder la sola veritŕ in materia di religione. Anzi si vede per isperienza che ciascuno si forma i dogmi ŕ suo modo, ciascuno interpreta e suverte le scritture sacre come piů gl aggrada e ciascuno insegna al popolo qualsivoglia falsitŕ e bugia. E pure, che uno a casata. b volere. c deest. d e livania. e li — Vilna: deest. f chiamate — cattoliche: deest. g N: s essercitano. h perchč. i et ancora. k deest. 1 Inter omnes constat Sigismundo Augusto et Stephano regibus innumeras in Poloniam introductas esse haereses, quarum sequaces varias doctrinas profitebantur et se ipsos continuis disputationibus debellabant. Nomina earum vide in libro Bukowski, Dzieje Reformacyi w Polsce t. II pag. 366. Sed praeter ecclesiae Graecae Orientalis fideles, pars maior, qui a Romana Sede defecerunt, aut Lutheri vel Augustanae Confessionis, aut Calvini partes tuebantur, alii Fratrum Bohemicorum dogmata, alii doctrinam Laelii et Fausti Sozzini (quae Arianismi apud nostros nomen habuit), amplexi sunt, alii denique Anabaptistarum sectae se dediderunt. habbia qualche poco di efficacia nel persuadere, subito trova adherenti e chi lo favorisce e chi lo mantiene, quantunque sia, di che conditione et professione esser a si voglia. Anzi pare cosa ordinaria, che per ministri e predicatori non si eleghino quell infelici, se non chi piů sa bere e chi piů spesso imbriaco sa far pazzie e tenere altri alleghri, purché parlan­dosi di religione sappi sovvertire b con bugie i piů deboli e metter loro con qualche parente fintione c in obrobrio la vera e santa religione Ro­mana. E di qui avviene d, che il piů delle volte questi tali sono ň appo­stati e ň. sacrileghi ň altri fuggiti dŕlle terre cattoliche per qualche loro gravissima sceleratezza e qualsisia altro, che affermano f sfacciatamente d es­sere stati illuminati dallo Spirito Santo ŕ conoscere e predicare la veritŕ, se bene questi tali havessero per prima essercitato ogn arte vile e in­fame, come hosti, azzapaterra (?) ň sbirri, e peggio ancora. E perchč il ca­stellano presente di Vilna1 , huomo per altro nobile, ricco e di authoritŕ tra tutti i senatori di Lituania, ma perfido et hostinato diffensore della setta Zuingliana, ha tenuto continuamente da un tempo di qua appresso di sé uno per ministro, che era stato prima molt anni publico carnefece in Leopoli, forse acciň hora ŕ tanti faccia perdere l anima, ŕ quanti nel suo proprio mistiero haveva con la spada e col capestro tolta la vita. CAPITOLO II Che l heresie sono state abbracciate in Polonia ň per ambitioné di dominare ň per mera avaritia. Non č dubbio alcuno, che in ogni parte g di christianitŕ, dove con tanto pregiudicio dell anime si sono i popoli ribellati dalla Santa Sede Apostolica non sia stato il principale oggetto di chi ha accese h le prime fiamme dell heresia, una sfrenata ambitioné di esser riputato ovvero i in­telligente sopra tutti gl altri, ň vero un santo et amico di Dio; vedendosi manifestamente, che quando l ignorante volgo viene in questa opinione di alcuno, ň vera ň falsa, che poi riesca piů, ammira, loda k et approva ciň che da esso si faccia 1, ň diceva, che di qualunque altro, perbuono e pru­dente che egli sia, ŕ cui manchi l applauso popuiare e l universale opi­nione. Onde chi ha conosciuto non poter acquistarci con la vera virtů e bontŕ di conscienza, questi nomi vani e di vana riputatione, ň per non esserne veramente degni ň per non voler servire con le buone opere alla salvatione dell anime loro, alla quale solamente gli ha creati il Signor Dio, a et — esser: deest. b sverare. c con — fintione: deest. d deest. e appestati di spostesia. f offeriscono. g corte e parte. h ha aviso dico accese. i deest. k piů lodevole et. l faceva. 1 Eustachius Wottowicz, castellanus Trocensis et vicecancellarius M. D. Lituaniae, 1579—1587 castellanus Vilnensis. hanno rivoltati l animo ŕ questa vana ambitione servendosi di quei talenti, con i quali potrebbono facilmente acquistarsi il cielo? per ingannare l igno­rante plebe alla quale facilmente con finte demonstrazioni e fucate ň ap­parenti ragioni a ci da ad intendere il falso, massimamente ove si tratti di novitŕ, giudicando quasi di haver conseguito perfettamente il loro ultimo bene e somma felicitŕ, quando si siano fatti riputare per saggi e buoni, che si habbiano acquistato il seguito dell insipide turbe populari, alla quale poi facilmente ogni loro oppinione pare leggi di natura, ogni assertione b par veritŕ dell evangelio et ogni sogno ň chimera pare santa revelatione dello Spinto Santo, solendo massime costoro studiare di prevedere cose che habbiano in primo aspetto apparenza c [di] commune utilitŕ, tra le quali principale č la libertŕ (dicano) naturale d, che congiontamente pro­mettano e a chiunque aderisce alle loro traditioni, per le quali vogliono che primieramente ciascuno sia libero dal giogo dell obbedienza. Ma perchč conoscano f molto bene che facilmente potrebbon g repri­mersi e castigarsi queste loro sceleratezze da chi ha la potestŕ del col­tello ŕ la cura della giusta osservatione delle leggi, alla destrutione delle quali tende finalmente ogni loro studio e pensiero? sono andati sottilmente11 investigando quei mezzi, con quali si sono persuasi poter ben dar gl occhi prima ŕ questi superiori e tirarli con fraudolenti discorsi negli errori della nuova heresia chiamata da loro per il piů religione riformata ň restituita ň d altri i nomi di apparente pietŕ k e christiano zelo. E per lasciare di parlare generalmente de protesti con quali hanno potuto ingannare varii superiori nella christianitŕ, vengo solamente ŕ dire, che questi tali ambitiosi, che hanno fatto tanto danno in1 Polonia, si sono valsi di due prin­cipalmente. L uno č stato l ambitione di dominare e commandare ŕ molti, 1 altro č stato l instinto che hanno i mondani di accumulare ricchezze e thesori, con i quali sebene non hanno mai potuto sedurre alcuno inco­ronato del regno, si sono perň saputi valer dell ordine col quale si go­verna quella republica, dove non il re solo č quel che domina e com­manda, ma ciascuno nobile nelle sue ville e castella puň quasi dirsi re assolutamente havendo sopra m li suoi sudditi ogni sorte d imperio; e molti di loro sono ň per dignitŕ senatoria ň per ampiezza di patrimonio ň per chiarezza et n antichitŕ di linguaggio sommamente stimati e temuti. Ai quali principalmente o si voltorono i maligni suscitatori di heresie et vin­sero p hor questo, hor quello, sendo per certo pochi che sapessero guar­darsi da queste false Sirene e nemici di Dio, che si valsero con tanta sagacitŕ dalle sopradette due armi, come si comprende chiaramente da­gl effetti che ne sono seguiti e seguono giornalmente. Perciň chi si lasciava muovere da perverso spirito e per natura inchinava all ambitioso e vano a demostrazioni ci dŕ. b essortatione. c aspetto ŕ prendere, congiuramento promettimo [?]. f conosco. g potrebbero. h deest. 1 alla. m sempre. n chiarezza et : desunt. ° deest. p deest. d dicono i naturali. e Mss:. i con altri. k apparenze di desiderio di dominare, veniva persuaso da costoro ŕ farsi capo e defensore della nova setta con mostrargli come tosto a che aderisca ai perni­ciosi consiglii, per certo acquistarŕ grandissimo seguito non solo di molti, che poco prezzandola in salute dell anima e chi niente altro desiderano, che novitŕ, si daranno loro in preda, ma d infiniti altri ancora, che si moveranno per la sola authoritŕ sua per esser potente signore; vedendosi che ordinariamente le sole inclinationi de prencipi sono molto bene suffi­cienti ad informar gl animi de privati e di tutto 1 popolo insieme, il quale sempre studia ŕ gara dimostrare che niente altro le piace, che ciň che č aggradito et approvato per buono de superiori. Effetto (come vogliono alcuni) b dell authoritŕ supprema, ň (come piů mi giova credere) della speranza de premii e di una mera adulatione. Abbracciando dunque l infame patrocinio buona parte di questi primati, infiniti c divenivano loro seguaci ň per propria volontŕ ň per desiderio di cose nove ň per esser stati ingannati da altre false suggestioni di quei ministri del dominio del d diavolo ň per adulare ai maggiori. Altri, come alcuni dei e sudditi proprii, per paura della loro indignatione et altri finalmente che erano stati scacciati ň per timore del castigo s erano fuggiti cosě dall Italia come da altre parti vicini ň lontane, ove non fusse ancora penetrato palesemente il ve­leno di quest abhominevole dissolutione di vita, venivano ŕ coprirsi sotto l ombra loro ; e cosě adunate numerose caterve et accresciute forze ŕ forze si facevano quei tali piů potenti, onde ardivano poi macchinare ogni frode e commetter impiamente ogni homicidio e sacrilegio sacchegiando e de­predando tutti i luoghi ŕ loro circonvicini, con far impeto principalmente ne beni de miseri ecclesiastici, i quali imitando in questo l humiltŕ di Christo Signore Nostro rispondevano con la patienza. Et di qua poi spoglia­vano le chiese, le profanavano e le gettavano a terra, con minacciare, insultare? battere et ammazzare alcuna volta ancora i poveri sacerdoti. Ma chi tra questi nobili e primati si trovava d animo meno corag­gioso né aspirava ŕ grandezza di seguito, il piů delle volte si lasciava in­durre dall ingorda avaritia di accumulare f ricchezze, che loro suggerivano l empii apostati con dire che fosse stoltitia grande lasciar morti tanti thesori ne tempii g e nelle sacrestie, quali scioccamente vi erano stati riposti (dicevano) da loro progenitori; soggiongendo che Dio ň la natura ha creato le cose pretiose perchč servano al commun uso degl huomini, non perchč stiano ascose negl armarii de tempii dove ŕ Dio (se pur si ritrova) bastarŕ esser adorato col culto interiore del cuore, senza tanti abbellimenti de panni, di drappi, di broccati, d argento, d oro, di perle e di altre gioje pretiose e perciň dannavano non doversi alcuna riverenza alle reliquie de santi dando d intendere loro che similmente fusse vana ogni osservatione di sacramenti, acciň ardissero piů intrepidamente spogliar le chiese a deest. b deest. c Mss: infineti. d ministri del diavolo . e come sudditi. N: accomodare g in tempii. Script. rer. polon. t. XV. 39 di ogni ornamento, togliendone i reliquiarii, ciborii, calici et altri vasi sacri. Mostravano in oltre quanti beni fossero posseduti da gl ecclesiastici, che gl antichi troppo crudeli havevano profusamente lasciato in dote ŕ luoghi pii privandone senza ragione la loro posteritŕ. E nondimeno tuttavia si pagano loro decime da secolari di tutte le proprie entrate, e che sarebbe pietŕ commendata da tutti levai e quest abusi d esser forzato ŕ dar per elimosina piů di quello che detti la propria conscienza e ben spesso ŕ per­sone non solo immeritevoli, ma anco inimiche di Dio e degl huomini, si come sarebbe ancor a lodato chi rientrasse in possessione in qualsivoglia modo de suoi antichi beni per lasciarli non ŕ persone straniere e incognite, ma ŕ proprii figliuoli e legitimi heredi. Dalle quali e simili altre diaboliche suggestioni molti rimanevano facilmente b persuasi e deposto ogni rossore anzi negletta ogni Christiana legge si imbruttavano c le mani con metter d in essecutione queste e impietŕ e sacrilegii, vedendo che veramente f in questa maniera, potevano con facilitŕ et g molto presto farsi cosě ricchi et accumular tesori. Ne perň finiva quel infame ingordigia dell oro, ma trovavano un nuovo genere di mercantia et era che senza forzare i sudditi ŕ segui­tare la nova religione imponevano, com anco in molti luoghi fanno tuttavia, taglie et h datii ŕ chiunque lasciasse di frequentare l empie loro sinagoghe e prediche. E cosě come prima e per questa e per quella cagione comin­ciarono ad haver seguito questi profani seduttori i in qualche principal parte del regno. Fu facile cosa con l istessi pretesti dilatare questa mala se­menza e trarne insieme il desiderato premio di una mondana et infame gloria; la quale volentieri veniva loro concessa et aggrandita ancora da quei loro padroni col permettere di esser denominati11 con la vile plebe anch essi dal nome loro, honorandoli parimente con titoli illustri e sub­limi di benefattori et restitutori m del cielo, ma pigliandosi in tanto per se medesimi tutti i commodi temporali e delle ricchezze rapite e degl usur­pati domimi. In prova della quale veritŕ mi bastarŕ additare due soli essempii, come piů di tutti gli altri pregiudiciali alla Santa Sede Aposto­lica. Uno č del pretenso duca di Prussia, 1 altro del pretenso duca di Curlandia 1, 1 uno de quali č disceso dall ultimo maestro dell ordine Theutonico in Prussia, 1 altro parimente dall ultimo maestro dell istess ordine in Livonia, i quali non per altra cagione si fecero heretici, soscrivendosi al luteranesimo, che per defendere col pretesto della nuova religione il brutto eccesso d essersi impatroniti et investiti assolutamente, contra le a deest. b deest. c intraccavano. d deest. e per queste. f deest. g desunt: con — et. h togliere. i servitori. k dominati. l deest. m deest. 1 Albertus marchio Brandenburgensis, magister supremus Ordinis B. M. Virginis Theutonicorum, Lutheri doctrinam amplexus, primus dux Prussiae a Sigismundo 1 Poloniae Rege a. 1525 creatus est. — Gothardus de Kettler, ordinis Livonici magister, simili modo Lutheranam fidem professus, a. 1561 a Sigismundo Augusto Rege dux Curlandiae creatur. leggi di quell ordine, di quei principati, che giustamente sono hoggi rica­duti al dominio della S. Sede Apostolica, in nome della quale i gran mastri, quando fioriva la detta religione Theutonica, erano proposti al governo di dette provincie. CAPITOLO III del presente discorso. Per le quali cagioni l` heresie pigliano tanta forza, che s habbia per difficile lo estirparle a. Puň essere che in altre provincie la sola ostinatione de popoli e la malvagitŕ di chi li governa renda difficile l estirpatione delle giŕ introdotte heresie, se bene rare volte accade, che qualunque conosca di esser fuora della via del Signore, non elegga nondimeno per rispetti mondani di robba, di parenti, delle voci populari e simili di morire piů tosto come acciecati dal demonio nella sua iniquitŕ, che abiurando i passati errori tornare a^ grembo di santa chiesa. Ma in Polonia oltre all esser i popoli giŕ infet­tati b e pieni di ogni mondano interesse, come malvagissimamente tutti i piů potenti fautori, pare che sei altre cagioni particolari ŕ quel regno facciano ogni giorno accrescer la piagha; et [é] quasi c impossibile ŕ poterla d curar; delle quali non sarŕ al tutto inutile farne particolare mentione in que­sto luogo, per poter piů facilmente investigare poi e i remedii per superarle. La prima dunque č la disordinata libertŕ di tutto f quel regno, perciň che 1 esser ognuno assoluto padrone e signore nelle sue ville e castella, toglie ogni speranza di potervi introdurre dotti e prudenti sacerdoti e theologi, da quali possono esser instrutti delia veritŕ. E perň č forza che ognuno nasca e muoia nel suo peccato, massime che essendo essi e per costume del paese e per barbaro diletto dediti solo all ebrietŕ, disprez­zando ogni studio delle buone lettere e per diabolica frenesia perseguitano chi ne faccia professione. Tal che crescendo quelle genti in etŕ non si fanno capaci d altre ragioni, che di quelle dettate loro da un certo discorso sto­lido e col quale fanno questo primo argomento ŕ difesa della loro per­tinacia et ŕ perpetuare la dannatěone dell anime, in che si trovano : »La nostra republica č libera« e quanto meno vogliano essere tenuti ad obbe­dire ai commandamenti del nostro [!] re, tanto meno vogliono obbligarsi ad osservar quello, che ci venga ordinato da nostri vescovi e altri prelati, non che ŕ quello che possa esserci commandato dal Papa. E questo č propria­mente quello che si dice, che in Polonia vogliono libertŕ di conscienza, cioč vogliono essere liberi da tutti i canoni e credere di Dio e di quello che possa appartenere alla salute dell anime ciascuno secondo che gli detta il proprio capriccio, d onde viene in conseguenza, che in molte parti a C. add: e disaradicarle. infetti. c deest. d ŕ curarla. e deest. f deest. del regno piů volentieri ammettono l` essercitio di qualsivoglia altra setta che della cattolica Romana fede, perchč quasi nessun altra pare che pre­tenda, che si debba volontieri violentare ŕ credere fuori di quello che gli detta il proprio giuditio. Qui fanno il secondo argomento, niente meno bestiale del primo, con dire, che il credere in questo piů bene che male č semplice effetto di virtů, onde siccome nessuno deve essere forzato ad esser piů virtuoso di quello che possa per la tenuitŕ ň molta perspicacia del suo proprio intel­letto, cosě nessuno deve forzatamente adherire piů ad una che ad un` altra setta ň religione, quasi che per le sacre scritture manchino essempii delle giuste vendette, che Dio ha commandato farsi contro agl idolatri partico­larmente e contro li trasgressori del vero culto divino. La seconda č il commercio che la Polonia ha necessariamente con altre provincie heretichissime e questo avviene prima a per le mercantie, che vi si portano di Fiandra, d Inghilterra, come tele e panni, di Moscovia con ogni sorte di pellame, d` Hungaria come vini e frutti di varie sorti, di Germania ogni sorte di drogherie, dalla Turchia di cavalli, tapezzarie et altre nňbili delicatezze 1. E poi per esser tutti i Polacchi alienissimi da ogni sorte di essercitio cosě mercantile come manuale; et č forza che introduchino ad habitar nelle loro provincie genti forastieri che somministrano loro tutto quello, che la natura humana ricerca necessariamente dall arte: onde oltre ŕ mercanti di essercitio piů nobile, li quali per il piů sogliono essere ň Thedeschi ň Italiani, vi concorre gran numero di chi esserciti l` arte piů vile come sarti, calzolari, fabri, falegnami, barbieri, tessitori, muratori e simili ; questi per il piů sono Tedeschi, che per esser le loro provincie copiose d huomini industriosi, ne fanno gran parte alla Polonia. Hora credo poter dire generalmente, che b molti mercanti Italiani in poi [?] sono indifferentemente heretici e tutti, ovunque habitano, vivano secondo le sette loro, che per il piů sono il calvinismo, ň sacramentarii ň luterane­simo ň confessionisti ; e perchč 1 essercitano publicamente, si fanno come un propugnacolo contr ogni buona dottrina 2. Ne solo si ritrovano nelle cittŕ principali, ma per essere quest arti cosě necessarie ŕ qualsivoglia sorte di persone, si vanno diffudendo e seminando per ogni castello e vil­laggio, dove prima con 1 esempio della mala vita, con haver seco bua deest. b Mss: da. 1 Historia commercii in Polonia, si Dantiscanum emporium excipias, ad nostrani diem non est satis exposita. Sed hanc Spannocchii assertionem iustam esse vel hoc docet, quod paulo post 1517 mercatores germanici in civitatibus Prussiae et Poloniae Minoris primi se mina novarum doctrinarum iecerunt. 2 De Italianis haereticis in Polonia degentibus vide epistulam Alberti Bolognetto ad cardinalem Savelli editam ab A. Theiner, Annales Ecclesiastici t. III, pag. 727—733 (Man­ tissa documentorum). giardi e sfacciati ministri, li quali non hanno altro scopo, che con mille false imposture e calunnie metter in disprezzo appresso ŕ gli huomini bassi et idioti almeno la puritŕ della nostra fede e con offuscare loro gl animi con empie estorsioni delle Sacre Scritture cagionano questi gravis­simi danni. Né perň finisce qui il modo, con che fanno tanto pregiudicio alla salute di quelle misere anime, ma piů efficacemente ancora li forzano quasi ŕ non potere conoscere d esser nelle tenebre della dannatione con inparentarsi in quelle parti, pigliando le donne loro per moglie e maritando le figliuole proprie ň altre parenti ŕ Polacchi, siano di qualsisia setta. Il che pare, che partorisca la seduttione de buoni ň almeno con questa mis­tura s intepidiscano in maniera gl animi, che la differenza d` esser catto­lico ň di altra setta si piglia in burla et in riso come cosa di pochissima importanza e di nessun momento. L` ultimo tra gl` altri danni, che parto­risce questo familiar commercio delle provincie heretiche e forse di mag­gior consideratione dell altro č, che quei forastieri, che sono di animo perverso, studiano con ogni sedulitŕ di torre i fanciulli di buona indole, mandandoli ad apprendere le scienze corrotte e diaboliche sotto colore di mandarli ad apprendere a varie lingue (come č uso appresso Polacchi) alle loro cittŕ, dove poi imbeverati nella tenera etŕ del veleno delle heresie non si trova mai piů attitudine et antidoto sufficiente per ridurli al grembo dellla Santa Chiesa. La terza cagione č, perchč (come ho detto) 1 heresie in Polonia furono in principio abbracciate da nobili piů ricchi e potenti ň vero da chi, mediante quelle, si fecero ricchi e potenti, ond hora la vil plebe, che non sa far b altro che adulare per cavare da quei? che possono, e fa­vore e vitto ? seguano ancora nella dannatione c dell anime le loro pedate d. Il che č piů pernicioso in quelle parti per esser i popoli infin­gardi e da poco, atteso che non havendo alcun mistiere in che essercitarsi et con il quale possono guadagnarsi da vivere, dandosi perň alla ser­vitů, ne alcuno pernobile di sangue che si sia, che habbia ŕ vergogna ser­vir ad altri, ancor che molto meno nobile di lui, purché n habbia vitto e vestito. Talché sendo questi tali, che possono nutrir gran copia di servi­tori, per la maggior parte heretici, et non volendo ordinariamente altri appresso che gente della loro setta, si ritrovano infiniti, che sprezzata la salute dell anima, fanno professione di non creder altro, che 1 istesso, che crede il suo padrone; e ben spesso avviene, che né 1 uno né 1 altro sa quel che si creda. Il che con gran dolore č forza confessare, che sia di grandissimo pregiuditio, per ciň che questi piů potenti sono per il piů senatori, onde hanno maggiori seguiti quanto piů cercano molti mostrarsi adherenti alla loro setta, per haver essi molte commoditŕ non solo di pre­miare e far ricchi i servidori, ma di promoverli ancora e ŕ molti gradi a N: desunt: le scienze — apprendere b deest. c Ms: nella donatione, vuoisi dire dannatione. d dell anime loro. e deest. d honore e dignitŕ, principalmente nelle loro provincie. Et cosě anco ne particolari vien fomentataa questa dissolutione da quella diabolica am­bitione d honore e da quella ingorda avaritia d oro. La quarta poi, di tanto maggior danno quanto piů detestabile č che l` entrate ecclesiastiche per il piů hoggi si conferiscono ŕ persone indegne, non intendendo giŕ hora dell occupate dagl heretici, ma di quelle, che si devono conferire ŕ persone cattoliche e che si fa professione di conferirle ŕ persone cattoliche, perciochč interviene hoggi ordinariamente, che non aspirano quelle genti ad altro, che ad haver ŕ godere e starsi b in otio perchč i religiosi per il piů non par che attendano se non ŕ darsi felice e buon c tempo, parlando sempre con riserva de molti che pur tut­tavia corrispondono assai sufficientemente con 1 opere al carico. Sono infi­niti che quantunque non sappiano che cosa sia né religione né sacerdotio né tam poco che cosa importi servire Dio per possedere un giorno ancor essi queir entrate, che sono destinate d ŕ chi serve le chiese e ŕ chi ha cura e dell altrui anime, si pongono al servitio d uno ň di un altro, che habbia facoltŕ di conferire beneficii ecclesiastici. E quivi simulandosi cattolici e devoti perseverano tanto nella servitů, che vengono ad essere arricchiti di qualche beneficio ecclesiastico et alle volte di molti. E se bene non subito che habbiano conseguito almeno in parte il loro desiderio, scoprano le malvagitŕ et doppiezza dello scelerato animo loro. Di questa simulazione si servono solamente nella pietŕ esteriore, sendo pur tuttavia piů perfidi che gl inimici palesi e di molto maggiore danno. Piacesse al Signor Dio che tra questi non si do­vesse computare alcuno delli chiamati alla superiore dignitŕ f ecclesia­stica, se bene dico con somma allegrezza esser molti tra questi, che per integritŕ d animo et Christiana charitŕ rilucono in Polonia, come tante splendidissime stelle in cielo. Ma perchč ŕ me non si appartiene metter bocca nelle dignitŕ ecclesiastiche g ne anco inferiori non che superiori della chiesa h, dirň solamente in genere, che quei promossi ŕ qualsivoglia bene­ficio i grado ň dignitŕ ecclesiastica, i quali non hanno altro fine, che di godere e dissipare quell` entrate, non solo nuociono alla catholica religione nella persona de loro stessi, per esser uno d essempio all altro, ma sono cagione che et loro et tutti gl altri ecclesiastici k communamente vengono disprezzati e delusi e anco1 calunniati. Di molto maggiore scandalo an­cora111 sono alcuni, li quali fanno espressa professione di possedere una ň piů chiese per poter n spendere piů largamente in quelle corti, dove si trattengano; et questi per il piů vanno in habito non solo secolare, ma militare ancora, vestendo di o diversi colori con spennacchi e spada, come se non altro fosse il loro ultimo fine, che di comparire ben ornati fra a desunt: nelle loro — fomentata. b stare. c deest. d distinte. e ha causa e cura. f supe­ rioritŕ, g N : deest. h desunt: ne anco — chiesa. » deest. k desunt: et loro - ecclesiastici. 1 N. deest. m deest. n deest. o militare, mettendo con. cortegiani e soldati. Altri poi non prima satii della corte che habbiano ottenuto molti beneficii, ancor che incompatibili, alla fine chiamati piů e piů volte dŕ loro ordinarli, si riducano ad una di quelle residenze con questo solo oggetto di servire in tutto e per tutto alle proprie commoditŕ, ŕ darsi piacere e buon tempo con trattenimento di vagabondi e con imbriacarsi per la sanitŕ (dicono loro) di questo e di quello. Tenendo in­tanto nell altre chiese, quando sieno curate a, a pena un cappellano, ma con tanta poca provisione, che non bastandogli di longo b ŕ sostentarsi, per la povertŕ s inducano ŕ fare mille indegnitŕ e c sceleratezze, con vestire ogn habito e con vedere cose illecite e anco vendere i santissimi sacramenti della chiesa. Potrei io estendermi ŕ narrare i gran disordini, che nascono dalla mala et d scandalosa vita degl abbati e propositi de monasterii, che pur ne sono infiniti per quel regno, e de parrocchiani e piovani 1, ma bastarŕ notare, che dal mal governo di quelli nascono tante apostasie e dalle reli­gioni e dall istessa fede cattolica, oltreché dall inettie et ebrietŕ di questi seguono danni innumerabili ŕ tutti li populani e parimente e ŕ tutto il re­gno, poiché dove e con l essémpio e con l ammaestramento dovrebbero insegnare la vera vita e dottrina cristiana, non insegnano altro che ŕ dis­prezzar la parola di Dio e seguire ogni sensuale f petito mondano. Onde dall esempio della loro scorretta vita (parlando sempre com ho detto, col debito riservo de boni et Etterati, de quali per tutto il regno ne sono pur molti) g si inducono gli heretici tanto piů nella perversa volontŕ, come per iscusa non habbiano altro refugio che la mala vita de nostri sacerdoti. La quinta assai prossima alla prima č l otio continuo, nel quale sono tanto immerse per il piů quelle genti, che non solo abhoriscono l`essercitio di ogni mercantia e di qualsivoglia genere di arte, ma reputano ancor h per cosa vile e meccanica tutti li studii delle buone lettere, presupponendo non solo gli heretici ma parimente i anco i cattolici, cosě nobili come igno­bili e cittadini, di essere venuti alla perfettione di ogni scienza quando sappiano un poco leggere, scrivere e parlar latino, il che conseguono nel­l etŕ puerile, cioč k di dieci ň dodici anni e ben spesso prima, con somma faciltŕ l vedendosi, che tutti i fanciulli, ancorché di vile e bassa conditione, leggono, scrivono e parlano speditamente et correttamente m latino. Ma sua C: chiese apena. b deest. c deest. d deest. e principalmente. f N: deest. g desimi: parlando — molti. h deest. i deest. k etŕ di dieci. l felicitŕ. m deest. 1 De his cf. libros typis editos: Bukowski, Dzieje reformacyi w Polsce t. I et II; Lubowicz, Naczało katoliczeskoj reakcij, Pawłowski, Premislia Sacra, multos denique alios, historiam introductarum in Polonia novarum doctrinarum enarrantes. Qaod ad acta attěnet, plu­rima de abusibus sacerdotum invenies tum in libris manu scriptis Archivi Secreti S. Sedis, quae seriem «Nunziatura di Polonia« explent, et in archivis dioecesanis Gnesnensibus, Posnaniensibus, Cracoviensibus, Premisliensibus, aliis; tum in epistulis Stanislai card. Hosii (voll. I, II, editis a F. Hipler et V. Zakrzewski), Andreae Zebrzydowski (editis a Vlad. Wisłocki) Stanislai Orzechowski (editis a I. Korzeniowski) inter editiones Academiae Litterarum Cracoviensis. bito che passano alla adolescenza e che cominciano ŕ conversare con quelli di maggior etŕ, si danno alla crapula et all ebrietŕ consumando in queste e simili altre virtů tutto il resto della loro vita, la quale perciň pas­sano con tanta rustichezza e con tanta inettia, che non sanno dilettarsi in altro modo che in piaceri del senso. Dal che ne segue, che niente altro possono comprehendere con l intelletto, che quanto viene dimostrato loro dall istesso senso, il quale predomina poi a in maniera, che quando vo­gliano trattar cosě della fede come di qualsivoglia scienza, rende gli huomini tanto incapaci del vero, che non ammettano ai alcun humana e meno divina ragione. Anzi negando ogn authoritŕ de filosofi ň de sacri theologi, defendano con la sola ostinatione quei falsi dogmi che hanno appreso nella fanciullezza sotto la corrotta disciplina di quelli scellerati ministri. E quando pur si tenti b da pii e devoti cattolici torli dalla caligine di quelle oscure tenebre con approvate authoritŕ dell istesso evangelo e sa­cra scrittura ň con theologiche ragioni c de santi Padri, per d mostrare di non rimaner convinti negano quest authoritŕ, nonché de concilii e de dot­tori approvati e tal hora chiamano le ragioni quanto si voglia concludenti e cose sofistiche e argomenti cavillosi. Onde č forza che rimanghino ne loro pertinaci errori al eterno biasimo di quel regno, ŕ perpetua danna­tane dell anime et ad estremo danno del miserň stato ecclesiastico. La sesta et ultima grave e pregiuditiale piů di qualsivoglia delle so­pradette č il non potersi procedere contro tant impietŕ e malvagitŕ per giustitia con l aiuto del braccio secolare, dal che cessando il timore delle pene contro ŕ chi č tant inclinato al vitio, č forza concedere, che cresca in infinito ogni menda e bruttezza. Et in Polonia cessa in tutto e per e tutto il timore delle pene, perchč prima 1 ecclesiastiche censure e scommuniche sono da questi tali vili­pesi e deluse come cose di niuno valore: le temporali poi, che erano ve­ramente gravissime e che per lungo tempo sono state cosě formidabili, hora sono in tutte per terra e fatte al tutto inefficaci. Attesoché conoscendo eglino, che alla difesa e propagatione de loro vitii non repugnava cosa maggiormente che la gravezza del castigo, et havendo veduto che con l oc­casione degl interregni havevano i loro antichi saputo acquistarsi cosě asso­luta libertŕ che giŕ 1 modo col quale si governa non par piů monarchia, ma vera republica, seppero astutamente coll occasione de passati interre­gni far in maniera, che anco si acquistarano ň piů veramente usurparano f la libertŕ di conscienza e di poter credere in materia di religione ŕ modo loro, senza haver consideratione ŕ dogami di santa chiesa, e fuggirono insieme il pericolo de severi castighi. Il modo fu, che si ragunarono questi tali insieme, sendo il numero loro di lungo maggiore ŕ tutti gli altri, ne a deest. b pensi terti. c desunt: sacra — ragioni. d loro per. e deest. C: acquistarano la libertŕ. quali ancora si conobbe gran tepidezza, e fecero metter in iscritto una legge da giurarsi sempre da rč futuri, quale, per colorarla con qualche estrinseca apparenza di bene, chiamarono confederatione, dove ordinarno, che quando i re nelle coronationi giureranno secondo il consueto di servar fedelmente tutte le leggi e statuti del regno, giurino insieme di non esser mai molesti ŕ nessuno per conto di religione, ma [che] lasci tutti in libertŕ di credere ŕ modo loro, ne proceda castigo nessuno contro di chi creda nelle cose appartenenti all anima in qualsivoglia modo, non che eseguisca quelle pene, nelle quali per leggi anteriori del regno sarebbero veramente incorsi 1. Fu adunque approvata questa conditione esorbitante a negl ultimi inter­regni con somma fraude di quelli, che giŕ si erano alienati dalla fede cattolica non per altro, che per fuggire le pene, con le quali per questo et altri simili enormi delitti, che vengono in conseguenza ŕ questo, temevano essere severa­mente castigati. E se bene s opposero tutti i buoni e protestarono de militiate, fuorché il Crasinski all hora vescovo di Cracovia, che pure anco esso poi b accortosi dell errore protestň non molto doppo ŕ gl altri 2, tuttavia prevalse 1 audacia e forza de` piů. Onde proposta la perniciosa conditione con altre, che sono solite giurarsi in tutte le coronationi de re c, ottenero il giura­mento regio e cosě divenne la Polonia una stolta Babilonia, anzi un vero asilo e sicuro recettacolo di ciascuno, chi ne luoghi, ove si teme Dio, sarebbe severamente castigato, solamente d per le diligentissime osservationi, che si fa di questa nova legge, la quale per certo piů convenientemente dovrebbe chiamarsi disprezzo di ogni santa legge, credendosi per isperienza che generalmente e ogni delitto che si cornette contr a Dio, contro Santa Chiese e contro li sacerdoti si difende, nonché si punisca, perchč il re ha giurato di lasciar tutti in libertŕ di conscienza. Ma tutto quello che si potrebbe dire per dar piena notitia di questa confederatione e di suoi effetti e del giuramento regio occupparebbe troppa gran parte di questa breve relatione, perň giudico piů conveniente passar per hora al resto, riserbandomi ŕ parlarne di ciň f un altra volta in breve trattato, quando pure sarň forzato ŕ scriverne pur g ŕ pieno. Perquanto dunque appartiene a sacrilega. b deest. c giurarsi ottenero d deest. e deest. f deest. g deest. 1 Decretum hoc, quod sub nomine «confoederationis Varsaviensis» 1573 Ian. 28 in conventione regni generali tempore interregni post mortem Sigismundi Augusti Regis pactae, clarum apud nostros est, pacem communem Inter dissidentes in religione servandam neminemque religionis causa infestandum esse declarat. Cf. Volumina Legum, t. II, pag. 124 edět. Petropolitanae. De confoederatěone vide i. a. de Noailles, Henri de Valois et la Pologne en 1572, II, 213— 230; Lubowicz, Naczało katoliczeskoj reakcij, pag. 207—292. 2 Contra hanc «confoederationem» archiepiscopus Gnesnensis lacobus Uchanski, Regni Poloniae primas, nomine totius provinciae statim apud acta castri Sochaczoviensis protestatus est. Sed et Franciscus Krasinski, episcopus Cracoviensis, qui solus illam subscripsit, mox eidem protestationi adhaesit. Script. rer. polon, t. XV. 40 al presente luogo assai ŕ bastanza si comprende, quanto siano gravi i danni, che nascono da questa confederatione e giuramento e quanto per ciň a si dilati quest ampia licenza dell heresie et insieme quanto sia hoggi diffi­cile il trovare conveniente rimedio, poiché quando si tratta di punire, di correggere ň di moderare qualche abuso et errore, sempre viene addottata la confederatione confirmata per giuramento regio, quantunque quella sia vanissima per non essere stata b fatta veramente col consenso di tutti gl` ordini, anzi contro al protesto degl ecclesiastici, e questo nullo et ineffi­cace per non esser altro ch un obligo ŕ Dio di cosa che č meramente contro l istesso Dio c et dalla quale nascano di giorno effetti tanto brutti et essorbitanti. CAPITOLO IV. I danni gravissimi che portarisce la perfidia e potenza de gl avversarii contro la chiesa universale e contro al clero di Polonia. Tuttavia che gl inimici della santa chiesa cattolica abbassano la visiera et ardiscano far publica professione d esser defensori di qualunque impia setta, č tanto manifesto che con infuriata d rabbia cercano di oppri­mere et conculcare li cattolici, con la maggiore e piů esorbitante persecutione, che presenta loro l occasione de tempi, de luoghi e delle persone ; se io volessi estendermi in narrare tutti li danni e tutte 1 ingiurie, che questi tali hanno fatto per i tempi passati e fanno tuttavia, oltreché io prenderei troppa larga impresa, parebbe anco forse poco necessaria; bastarŕ dunque che io ne riferisca alcuni in genere, che vengono contro la santa madre chiesa universale, e poi che io narri quelli, che si vedono ogni giorno venire adosso il misero clero di Polonia e che hanno bisogno di presta correttione. Principalmente č gravissimo danno alla chiesa universale, che mentre i piů ricchi e potenti perseverano nella loro diabolica volontŕ di difendere quella tanto perniciosa libertŕ di conscienza, per la quale ogn uno č fatto immune dalle pene temporali, nelle quali incorre per farsi ribelle ŕ Dio, concedano insieme sicura stanza in tutto quel regno ŕ ciaschuno apostata di qualunque esterna provincia ; il che fa che tanto piů facilmente chi č tentato da maligno spirito di partirsi dall obbedienza di santa chiesa, si concede in preda al demonia e piů liberamente apre il seno ad ogni perversa sedutione ň tentatione ; vedendo che quando se ne fugga in quelle parti č abbastanza sicuro da tutte le e pene, che le sante leggi con giusta severitŕ gli minacciano. Onde vi concorrano molti e molti et in particolare a deest. b deest. c Dio Signor nostro. d infrenata. e l` opere dico le. 25l Italiani, i quali nocono, perchč oltre che coll essempio di pessima vita e col publico disprezzo, che gli fa di tutti li riti cattolici, detraeno assai alla veritŕ presso alla vile plebe; sono di maggior danno, perchč nudriscono con mille false calunnie in quei popoli la perversa oppinione, che hanno contro la nostra chiesa; come per essempio: vanno sussurando che l Italia sia ripiena di infiniti, che se bene sono veramente della loro setta, simulano perň d essere, dicono loro, papisti per timor del castigo ; e che nell intrinsico non aspettano per scoprirsi, se non che qualche potente prencipe d altra religione pigli l`arme contro al pontefice; dando anco speranza, che ciň deve accaddere in breve, per nutrir quei barbari desiderii di tornare altre volte ŕ saccheggiare e sottomettere questa provincia, le cui ricchezze et bellezze a sono state invidiate et alle volte tanto mal trattate da quei popoli settentrionali, cosě hoggi sono lividamente riguar­date e con ansietŕ sperate, tenendo per fermo, che un giorno dobbiamo pur essere premi ň prede dell armi e delle loro forze. Forsi potremo in un certo modo dire piamente, che Dio permetta tante heresie in quelle parti insieme col culto della vera religione per torre da quegl animi ogn speranza di dover mai b passare coll armi ŕ danno d Italia 1. Sendo quelli di una setta, temono, che quando si partissero dal proprio nido, gl altri non prevogliano in maniera, che si facciano intieramente padroni, scacciandone ogn altra religione che la propria, onde sia poi denegato loro il potervi tornare, se non con grande spargimento di sangue e con dar principio ad una guerra civile intestina et immortale. Dove che se cessasse tra loro questo suspetto si potrebbe temere et non in vano c, che un giorno tutti insieme non concorressero ŕ voler far impeto in questa reggione, la cui clemenza del cielo si sente ben spesso ricordare avvidamente da quelli insatiabili, che hanno posto ogni loro fine ne commodi tempo­rali. Il che perň d sia detto incidentemente. In oltre con queste non meno stolte che maligne chimere mescolano altre varie imposture con dare ad intendere ŕ gl huomini perň idioti, che la nostra fede commandi, che si honorano i santi e 1 imagini coll istessa adoratione, che si deve ŕ Dio, e che similmente con eguali si adori il Sommo Pontefice ; che non habbiamo per cosa certa 1 immortalitŕ dell anima; che si concedino indulgenze per li peccati, che si hanno da commettere et altre dettčstabilitezze e falsitŕ, con le quali seducono piů facilmente quelle misere anime, soggiongendo ancora, che eglino stessi per torsi da questi abusi hanno volontieri lasciato la patria, le ricchezze et i commodi domestici con i proprii ň padri, ň mo­glie, ň figlioli, ň parenti; cose tutte, che appresso il volgo ignorante fanno reputare per veritŕ evangelica ogni loro buggia e menzogna. a deest. b deest. c temere che. d deest. 1 Supervacaneum, credo, fore hanc assertionem Spannocchii commentare, qui incerta et ridicula quaedam, haud bene fonasse audita, nihil turbato animo narrat. Secondariamente pregiudica alla chiesa univerale questa sfrenata po­tenza per l infamissime sette, che concede poter essercitarsi e predicarsi come oltr alli piů nuovi a ateismi, ogni a scisma, il paganesimo, saracinesimo et hebraismo. Non solo viene tolta ogni speranza di potere estirpare dai mondo cosě pestifere abhominationi, ma causa ancora non poco timore, che qui non se ne faccia un seminario, qual poi in progresso di tempo si vada dilatando e propagando in maniera che n infetti ogni buona e ben custodita provincia. In oltre doviamo dire che pregiudichi ancora in uni­versale : il bastemiare e con ogni horrenda bastemmia Dio ; deludere i suoi santi precetti ; calunniare, falsificare et interpretare perversamente il suo santo evangelio; conculcare tutti li santissimi sacramenti dell altare con mille obbrobrii; negare l` intercessione de santi, diturpando le immagini; irrědere il culto della religione cattolica ; non punire alcun sacrilegio ň per­giuro, ne alcuno incesto ň adulterio quantunque publico; permettere ogni magia, nigromantia et incantatione, non prohibire ŕ nessuno l usare ne private ne publiche ; farsi buffe della salute dell anime ; tor via ogni libertŕ e immunitŕ ecclesiastica; perseguitare, sbeffare et ingiuriare ogni cattolico e finalmente disprezzare e schernire ogni ministro di Dio, negando ogni authoritŕ apostolica: cose et di tanto spavento? che solamente nel referirle atteriscono altrui e pure sono cose vere e palesi, che gl istessi ecclesiastici di Polonia l hanno alle volte rinfacciate et in publico senato e ne privati colloquii, che per tal conto hanno havuti con gl heretici stessi. In particolare sente poi hoggi quel misero clero gran danni e pregiudizii dall esser gl avversarii perfidi e potenti in tre cose principalmente (lasciando perň di considerare i danni personali, poiché oggi, Dio gratia, per la buona giustizia del Re Stefano, se questi vengono in luce, non re stano impuniti b). La prima č, perchč molte e molte chiese sono dagli heretici ň rovinate ň ridotte in sborri 1 e sinagoghe ň profanate come con haverle alcuni convertite in habitationi proprie, altri in luoghi publici et altri per maggior vilipendio se ne servano in uso de presepi e di stallo 2. La seconda č perchč infiniti de poveri ecclesiastici si trovano al tutto c privi degl` alimenti, sě perchč i padroni delle ville, heretici per il piů se non tutti, hanno occupato le possessioni et altri beni delle chiese ň per ampliarne il proprio patrimonio, ň per gratificarne i ministri delle loro sette, ň vero per alienarli in varii modi ŕ persone profane, sě ancora per­chč negano di pagar le decime, quantunque siano loro dovute, oltre alle leggi divine e canoniche; anco per constitutioni particolari di quel regno. a deest. b desunt: (lasciando — impuniti). c deest. 1 «Zbór» appellantur polonice aedes sacrae haereticorum. 2 Catalogum ecclesiarum «profanatarum» in sola Cracoviensi dioecesi habes in excerptis ex actis visitationis eiusdem dioecesis ab episcopo Georgio cardin. Radziwiłł aa. 1596— 1598 factae; quae excerpta edidit Bukowski, Dzieje reformacyi, t. I, pag. 639—688. Onde i miseri preti in molti luoghi non havendo con che sostentarsi, la­sciano le chiese in abbandono. — La terza č rispetto alla giurisditione eccle­siastica la quale insieme con i privileggi et libertŕ a del clero č andata in maniera a mancanda, che hoggi di altro non si fa differenza tra beni sottoposti alle chiese ň monasterii e gl altri di persone profane. Le citationi e sentenze delle curie episcopali et molto piů essecutioni sono disprezzate et avute b per niente. Talché quelli, che hanno bisogno, che sia loro fatta guastitia per qualsivoglia controversia, č di necessitŕ, che tentino altro foro. In oltre nasce anco c da questo, che i vescovi non possono piů punire i delin­quenti, sopra li quali e per i sacri canoni e per leggi municipali del regno poco tempo avanti solevano giudicare. Et di qui avviene, che ancora quelli, che fanno professione de cattolici sono molte volte di mala vita, poiché č levato loro il principal rispetto, per il quale gli huomini vulgari si sogliono astenere dal malfare, cioč il timore del castigo. CAPITOLO V. Le difficultŕ che s havranno in redimere d ŕ gl ecclesiastici le chiese, i loro beni e le decime. Se bene la malvagitŕ e de gl avversarli per somma gratia del Signor Dio ricevessi qualche correttione e ciascuno in privato desistesse dalla sua perfidia e dalla persecutione, nondimeno la presente f dispositione di quel regno per se stessa apportarebbe molte difficultŕ, come si puň conoscere da quanto si č narrato nel terzo capitolo, per le quali si potrebbe poco sperare di recuperare qualsivoglia delle g cose perdute h. Che diremo dunque mentre che gli animi sono hormai invecchiati e fatti tanto ferventi nell heresie ! Percerto, che la sola audacia, con la quale si sono usurpate prima la libertŕ di conscienza e poi tanto ardire sopra le chiese, beni e persone de gli ecclesiastici, ci puň persua­dere, che ŕ volere ritornare nelle prime ragioni della chiesa, le difficoltŕ saranno infinite et insuperabili, le quali havranno in prima origine non solo dell` impietŕ di chi1 fraudolente e per haver seminato tanta zizania, ma ancora dalla pertinacia dei popoli che hanno prestato intiera k fede ŕ quelle false dottrine e poi saranno anco piů fomentate da chi puň temere non dirň solamente i meritati castighi, ma d essere forzato1 alla restitutione delle cose usurpate. Onde č da temere, che questi tali contradiranno sem­pre111 con ogni possa, ne ciň non si bandisca dal regno quella ŕ loro tanto cara, quanto all anime perniciosa libertŕ, e non s introduca authoritŕ che possa forzare ŕ restituire ne chiese, ne loro m beni ne ŕ pagare le decime, denegare al tutto contro ogni Christiana ragione; e quando ancora m cesa deest. b desunt: delle curie — et avute. c deest. d remediare. e malignitŕ. f deest. N. deest. h predette. i che le. k deest. l desunt: da chi puň — forzato. m deest. sasse quest ostinatione tanto universale, si trovaranno altre difficoltŕ, che parranno impraticabili. E per parlare prima a della restitutione, che si dovrebbe fare delle chiese: chi l ha convertite in uso proprio, mal volontieri č per lasciarle, se prima non sarŕ tornato all obbedienza de supe­riori ecclesiastici, ch altrimente per giustitia non ci č da sperare di poter efficacemente a forzare alcuno alla restitutione. Le disolate poi a ň rovinate, se pure si rilasciassero ŕ gl ecclesiastici, gran b difficultŕ s havrebbe in riedi­ficarle e ridurle nello stato, in che erano quando furono occupate e spo­gliate, con restituirci gl altari e gl altri ornamenti e necessarii paramenti al c culto di Dio. Atteso che quelli, che havranno fatto i delitti, per la maggior parte saranno morti e gli heredi saranno ň incogniti ň (se fossero cattolici) in qualche parte scusabili, atteso la povertŕ e innocenza loro; ma se fossero heretici, ň se pure vivessero ancora i primi delinquenti, quando per propria volontŕ non pigliassero (come vorrebbe il giusto) ŕ far l impresa sopra di loro, non si potrebbe parimente forzarli ŕ pagar le spese ň l interessi d. Né meno si puň sperare, che 1 clero stesso venisse ŕ far tanta spesa, perchč sarebbe in veritŕ molto esausto per le difficoltŕ de tempi passati; onde poco aiuto potrebbe dare per sovenire ŕ cosě fatto bisogno? sě perchč pochi si trovarebbero, che acconsentissero ad alcuna contributione per non sentire danno ed incommodo della propria borsa? non dovendo eglino stessi e sentirne l emolumento. Tanto č la temeritŕ, che regna oggi e al mondo e cosě poco č 1 zelo, che hanno verso le cose di Dio. Le chiese finalmente e convertite in sbori e sinagoghe č da temere, che se n otterrŕ la restitutione con tanta maggior difficoltŕ, quanto meno potriamo sperare la general correttione de molti, che in essi convengano ŕ sacrificare al demonio. E questa sě č difficile ottenerla; l esperienza stessa f lo rende ŕ bastanza manifesto. Quanto alla ricuperatione de beni et g thesori delle chiese, la prima difficoltŕ sarebbe nel trovarne i posses­sori, sendo in progresso di tempo passati in poter h di questo e di quello, come naturalmente interviene delle cose profane; e se i cessassero le diffi­coltŕ intorno l ottenerne la restitutione, sarŕ insuperabile il poterne redi­mere k li frutti ingiustamente presi da tant anni passati1; la cui stima assortirŕ per il piů il valsente di tutti gl altri loro beni, se giŕ alla Santitŕ di Nostro Signore in questo non piacesse dispensare, quando vedesse la prontezza e povertŕ de penitenti per inviare m tutti gl altri ŕ rilasciar volontieri quel tanto che possedessero dalle chiese. Ma per passare alle decime, come ŕ danno piů di ogni altro essurbitante e di maggior n pregiudicio per essere piů generale et che procede anco in parte da chi fa profession di cattolico o, č da sapere in prima, che a deest. b con. g desunt: beni et. h deest. et che procede — cattolico. c del. d desunt: ma se fossero — interessi. e deest. f medesima. i Mss. che. k remediare. l andati. m aiutare. n deest. ° desunt: per due principalissime raggioni vengano hoggi denegate, le quali siccome a appresso il vulgo et appresso gl` interessati sono efficacissime, cosě sarŕ difficile il superarle. La prima insipida veramente et stulta č, che non vo­gliono esser obbligati ŕ dare elemosine per pubblicha legge in modo al­cuno, asserendo, che il pagare le decime in se altro non sia, che una mera elemosina, et questa ragione cosě debile piace loro tanto et tanto pare loro efficace, che molti dicono b et io medisimo (c ho udito anco c da prin­cipali senatori) che vogliono lasciarsi tagliare piů presto in pezzi, che ac­consentire a legge alcuna per la quale si debbano pagar le decime ŕ qualsivoglia cattolico come cosa debbita. Altra tanto piů urgente quanto piů empia et indegna di republica Christiana č, che giŕ sei anni sono fu constituito ne comitii generali d per publico decreto, che nessuno potesse esser gravato ŕ pagar le medesime decime da qualsivoglia tribu­nale ecclesiastico né secolare. Et seben nel decreto soggiongon parole di sospensione sin ŕ futuri comitii specificati in questa maniera, ne quali s ha da fare la compositione tra lo stato ecclesiastico e temporale et non de generale et perpetua proibitione d esigerle e, tuttavia perchč ne detti prossimi comitii per varii impedimenti non si fece detta compositione, ne­gano sempre di pagarle, né vogliano i capitani de luoghi esseguire alcuna sentenza sopra dette decime1. Ma quando pure sia per comporsi acciň i renitenti possono essere astretti, s havrŕ in ogni modo la medesima difficoltŕ sopra le decorse per i tempi passati, che giŕ ho detto, sopra frutti malamente presi de beni delle chiese f, e forse ancho maggiore, perchč la Santitŕ di Nostro Signore havrŕ molta ragione di non vuoler g dispensare sopra un peccato vicino ŕ nostri tempi per non dare occasione di fare spesso queste novitŕ, alle quali potrebbero immitarsi che cosě vedessero di ritrarne h per l utile e per non fare quasi torti ŕ quei buoni i, che hanno sin hora pagato in­teramente k. Inoltre dirň piů apertamente, quando pure si componga, si trovara non poca difficoltŕ sopra le riforme delle decime, esclamando tutti l quei popoli, che le decime manipulari sono di troppo fastidio e troppo grandi111, onde alcuni propongano di commutarle in danari, et in particolare il re, ma con notabile pregiudicio di tutti gli ecclesiastici, dissegnando di far dare una leggier somma ŕ ragione de manipuli, che solevan pagarsi et a deest. b desunt: La prima insipida — molti dicono. c deest. d cosa debbita. Fu costituto ne` comitii giŕ sei anni sono. e desunt: Et se ben — d esigerle. f desunt: sopra — chiese. g deest. h desunt: che cosi — ritrarne. i desunt: quei buoni. k deest. l deest. m ingorde. 1 De omni hac lite inter ecclesiasticos et seculares «decimarum» caussa suscepta cf. Romanowski, Otia Cornicensia, Posnaniae, 1861 ; Theiner, Annales Ecclesiastici, t. IlI, pag. 780 (Mantissa docamentorum). Ipse etiam cardinalis Bolognetto antequam e Polonia egrederetur, in comitiis a. 1585 Varsaviae orationem de decimis habuit, quae in ambobus codd. Chisiano et Nonantulano exscripta est, et eodem anno typis mandata fuit. che ŕ comprarli non bastarebbe due volte tanto a. Il che perň non deve parere esorbitante per l infelice conditiorie de tempi presenti. Io potrei in materia di questa compositione estendermi intorno ŕ molt altri particolari, ma li lascio per brevitŕ, e perchč mi riferisco ŕ quanto ha scritto ŕ lungo il Signor Cardinale Bolognetti 1 in una sua particolare relatione, che mandň l anno passato al Signor Cardinale di Como, dove copiosamente narra i modi, con i quali si potrebbe comporre le difficoltŕ, che si havrebbero per li sacri canoni e per la conditione delle persone, con le quali farebbe bisogno trattarne e le facoltŕ particolari, che sopra di ciň dovrebbe havere dalla Santitŕ di Nostro Signore un buon ministro Apostolico. Né meno occorre, ch io metta in consideratione quanto veramente sia necessario, che si facci presta provisione non dirň tanto in ricuperare le chiese per­dute e loro beni occupati, quanto nel restituire l`essattione delle medesime decime ; essendo manifestissimi i gravi danni che ne seguono dal sapersi di certo, che in termine di un solo anno, da che si fece la detta sospen­sione, ne comitii dell anno MDLXXIX? si desertarono per tutto il regno mille e ducento chiese, cosa per certo lagrimabile e di grandissima nota ŕ tutta la Polonia. CAPITOLO VI. Che per cinque cagioni principalmente sarŕ difficile, che i vescovi riottenghino l essercitio delle loro giurisditioni. Se per tante e cosě urgenti cagioni č necessario remediare quanto prima ŕ sopradetti danni, necessariissimo per altre tante sarŕ per certo procurare, che si restituisca ne primi termini il foro episcopale? non tanto per remediare ad infiniti scandali che giornalmente ne seguano dal vedere disprezzare in cosě fatta maniera le dignitŕ ecclesiastiche, quanto b perchč senza queste sarŕ diffidi cosa e fors anco c impossibile far esseguire quel tanto, che si fosse stabilito ŕ favore del clero, cosě nell essattione delle decime, come nella restitutione delle chiese e de loro beni 2. a desunt: dissegnando — tanto. b deest. c desunt: fors` anco. 1 Hanc particularem relationem Alberti Bolognetto vide apud Theiner, Annales Eccle­siastici, tomo III. pag. 760—781 (Mantissa dommentorum), sub a. 1584. «Relatione d alcune cose pertinenti ŕ comitii futuri, destinata giŕ ŕ Mons. successore dall Illmo... cardinal Bo­lognetti...» Cf. etiam Thecas Romanas, 31, pag. 345 sqq. «Causa compositionis inter ordě-nem spiritualem et secularem in conventu generali» 1582. 2 De sublata iurisdictione ecclesiastica, i. e. de interdicta a comitiis generalibus aa. 1562, 1563 et 1565 exsecutione decretorum ab ecclesiasticis in seculares latorum, vide Zakrzewski, Powstanie i wzrost reformacyi w Polsce. pag. 156—213. Ma si come dalla concessione di questa si concederebbono in conse­guenza cose essentiali et importantissime, cosě ancora nell ottenerla s havranno gran difficoltŕ per urgentissime cause. Delle quali una č, perchč non vorranno quei popoli, che gl` ordinarii mettano mano ŕ ricercar i matrimonii, che [sono] contratti in diversi tempi contro i decreti della santa madre Chiesa, non solo per fuggire il peri­colo del metter scrupulo sopra i patrimonii, che giustamente non sarebbono posseduti da veri padroni, ma molto meno a per conto della fama e dell honore, del quale par che in tutta quella provincia si faccia stima sopra ogn altra cosa del mondo. Ma forsi si rimediarebbe ŕ questo con una piena b, pietosa et effi­cace c dispensa di Sua Santitŕ, pur che per l avenire s osservassero con la debita riverenza e giusto rigore tutti i riti matrimoniali secondo la dispo­sitione d de sacri canoni. La seconda č, perchč dubbitavano grandemente e, che i vescovi non vogliono procedere contra tutti quelli, che havranno errato ne dogmi della fede et havranno trasgredito in qualsivoglia modo ŕ precetti di santa chiesa, con introdurre anco in Polonia tribunali della santa Inquisitione, per li quali venissero ad esser privi di quella loro obrobriosa libertŕ di conscienza, ŕ difesa della quale č da temere ancora che non venissero all` armi et ad una grande effusione di sangue. Tuttavia stante anco che f l heresia sia f cosě universale per tutto il regno, sono perň alcuni Italiani timorosi di Dio in quelle parti, che volontieri sentirebbero, che si instituisse un tribunale almeno nella cittŕ di Cracovia, dove ne habitano piů che altrove, per il quale si procedesse con 1 authoritŕ del nuntio apostolico contro gli Italiani heretici, che sono in quelle parti e con questo mezzo si verrebbe anco forse ŕ repigliare un poco di possesso di questa perduta giurisditione. Né forsi sarebbe gran cosa, che il Re Stefano concedesse in questo il braccio secolare ovunque facesse di bisogno? purché ciň fusse introdotto con sua participatione, ma questo sia detto incidentemente. Quando pure non desse tanto gran ter­rore questo tribunale per se stesso g, nondimeno la paura delle pene me­ritate per gl errori decorsi sarebbe un grand ostaculo a non lasciare essercitare ŕ vescovi la loro giurisditione, perciň che le facoltŕ, che dan loro le leggi canoniche sopra di questi errori, vengon confermate per decreti di molti et molti passati rč et in particolare fu dichiarata specificamente per decreto publico da Sigismondo I, l anno 1543 1, nel quale esemplificando in che cause possono giudicare i vescovi anco le persone secolari, usa quelle parole: Utpote differentiae omnes fidei Sanctae Catholicae, haereses. a desunt: molto meno. b deest. c desunt: et efficace. d sodisfattione. e deest. deest. g desunt: per se stesso. 1 Vide Volum. Legum, tom. I, pag. 283 sqq. (edit. Petropolitanae) : «Differentias iudi« ciorum inter spirituales et saeculares ...» Script. rer. polon. t. XV. 41 schismata, blasphemiae, apostasiae, decimae, sacrilegiis, usuris etc. Talché non possono se non temere, che restituita ŕ vescovi la giurisditione impe­ditale hoggi tanto ingiustamente, non si dia loro in conseguenza facoltŕ di procedere contra chi havrŕ errato et di castigare insieme ogn uno, che havrŕ trasgredito, con quelle severissime pene, delle quali di sopra al suo luogo s č fatta mentione; et queste per essere grandissime moveranno ciascun a contraporsi con ogni posse per impedire un impresa cosě giusta e santa. La terza cagione, che farŕ parimente star ciascuno ostinato, sarŕ il considerare, che i vescovi, esercitando questa giurisditione, non a presumeranno farlo, se non per l authoritŕ, che nell approbatione delle nominationi regie vien loro data dalla Santa Sede Apostolica. E cosě facendosi ministro del Sommo Pontefice verranno ŕ rinovare il nome del Papa in quelle bande, dove in tal ma­niera č odiato e havuto in abominatione, che quando gli huomini di basso affare, che non siano cattolici, sentono ricordarlo, par lor sentire nominare Antecristo ň altra cosa piů horribile e prodigiosa, chiamando noi altri cattolici ŕ dif­ferenza delle loro sette dal nome del Papa, come per ignominia; papisti ; il che ŕ guisa della maleditione di Balaam ci si converte ŕ gloria et honore. Sicché detestando in cosě fatta maniera questo nome, non potranno patire in conto alcuno, che in quelle parti sia di tanta authoritŕ e di tanta maestŕ, che in tutti i giuditii e fori episcopali esso sia riconosciuto per primo e principale authore, e che ŕ lui possono convertirsi 1 ultime instanze. Se bene dall altro conto č vero, che dubitandosi nel prossimo passato inter­regno tra gli heretici, se fosse loro espediente haver un re heretico piů presto che cattolico, e defendendo molti che fosse meglio, acciň si potesse poi piů b facilmente col suo favore annichilar la religione Christiana b Ro­mana, fu accettato il parere di chi consigliň, che dovesse eleggersi catto­lico, atteso che (diceva costui) c se si eleggesse un re heretico potrebbe facilmente diventare ingiusto senza haver sospetto di esserne ripreso da niuno d, poiché niuno riconoscerebbe per superiore, e quando pure i suoi ministri tentassero rimoverlo dalle sue ingiustizie, s egl` havesse 1 animo inclinato al male, non solo non ascoltarebbe i suoi consigli e anzi havrebbe per niente il perder costoro in tanta mal hora. Ma se lo eleggeranno cat­tolico havrŕ sempre un freno, che lo farŕ astenere dalie cose mal fatte e dalla tirannide, cioč il timore del Papa, che esso come cattolico terrŕ per superiore; e cosě 1 empio ŕ mal suo grado fu forzato confessar la veritŕ. La quarta che tanto č piů considerabile dell altre, quantochč mo­verŕ ŕ non innovar cosa alcuna la maggior parte ancora de cattolici e degl istessi ecclesiastici, sarŕ la forma de giuditii introdotta novamente in Polo­nia, da che i tribunali degl` ordinarli non havranno piů authoritŕ e obbe­dienza, che vogliamo dire, quantunque la raggione di introdurre questa a desunt: che dan lo o le leggi — questa giurisditione non. b deest. c desunt: diceva costui. d desunti da niuno. e desunt; i suoi consigli. nova forma non fosse per giovare altrimente al clero (che giŕ era destituto da ogni sussidio, non potendo mai a ottenere l`essecutione d alcuna sentenza, che fosse data dagl ordinarii in loro favore) anzi piů tosto per altri a rispetti profani come forse per vendicarsi maggior libertŕ nel tem porale ň per altra piů a apparente raggione. Ma per esser questa forma de giuditii cosě contraria alla restitutione del foro ecclesiastico, non sarŕ se non utile che io narri ŕ pieno la sua introduttione. E 1 adunque da sapere, che dove per i tempi passati in tutta la Po­lonia erano tre sorte di tribunali supremi? ŕ quali si ricorreva per la finale decisione dell ultime instanze, cioč il tribunale del Ius Mademburghense, il tribunale delle cause post curiam et il tribunale ecclesiastico de gl ordinarii metropolitani, — hora non se ne trovano che due, cioč : il tribunale del Ius Magdeburgesense [!], il quale non č stato punto alterato, e il tribunale novamente introdotto, chiamato di Lublino e Petricovia, perchč risiede sei mesi dell anno in una di queste cittŕ e sei mesi nell altra. Al quale si divolgano tutte 1 ultime instanze, cosě ecclesiastiche come seco­lari, dove prima quelle per ultima appellatione erano giudicate da metro­politani e queste, dette post curiam, erano giudicate dal re. Le cause del foro Mademburghense sono le liti solamente, che passano tra cittadini, cioč tra qualunque persona secolare, che habiti in Polonia, purché non sia nobile Polacco, e che per ultima instanza si devolgano ad un proprio tri­bunale eretto molt anni sono in Cracovia 2. Ma non havendo in questo alcuna dipendenza ň interesse le persone ecclesiastiche, non occorre farne altra mentione. Siccome potrei ancora non parlare b dell antiche cause post curiam, sě per non haver punto che fare con gli ecclesiastici, sě per essere tutte giŕ passate al nuovo tribunale di Lublino e Petricovia. Tuttavia per intelligenza di questo terzo tribunale sarŕ bene dire brevemente P ordine? che si osserva ne giuditii, che si fanno giornalmente tra la nobiltŕ (par­lando perň nelle cause civili, solendosi le criminali tutte giudicare dal re in tempo de comitii generali, alla presenza de senatori secondo l antiche leggi et ordini del regno, se bene ancho li capitani delle terre e cittŕ pro­cedano molte volte in queste cause 3, si come intervienne l` anno passato, a deest. b potrei raccorre. 1 Novam iudiciorum formatti omnesque iudicandi mutationes, quae saec. XVI in Polo­ nia factae sunt, optime exposuit vir doctus O. Balzer in libro suo «Geneza trybunału koronnego» Varsaviae 1886. De causis ecclesiasticis deque sacerdotum de hac re litibus cf. pag. 214 sqq. 2 Iudicium supremum iuris Magdeburgensis (Theutonici) a. 1356 a Casimiro Magno, Poloniae Rege, in arce Cracoviensi institutum est. 3 Capitanei seu praefecti arcium nonnisi in his causis nobiles iudicare potuerunt: «de furto et latrocinio, de stupro per vim illato, incendio et vi domestica. De his cognitionem et coercionem usque ad proscriptionem et poenam capitalem habent.« Cf. [M. Cromeri] Polonici Regni cum adiunctis provinciis descriptionem, a nobis editam in SS. rer. polon. XV. pag. 170. quando a il cancelliere Zamoisky, come capitano di Cracovia, fece decollare Samuelle Sborosky), dove si verrŕ ŕ mostrare, quale siano le cause post curiam. Č dunque da sapere che habitando tutti li nobili Polacchi per mag­gior grandezza lontani dalle cittŕ nelle loro ville e castelli, sopra gl habitatori de quali hanno amplissima authoritŕ, convengano tutti quelli di un palatinato in un luogo stesso, chiamati dal palatino ň da castellani in sua assenza, e quivi eleggono tre del corpo de loro stessi, i quali giudichino in tutte le controversie civili, che occorrino tra nobili di quella provincia ň territorio. E di questi b il primo č chiamato giudice, l` altro progiudice e il terzo notaro; e tutti insieme constituiscono un tribunale, chiamato da loro terrestre, inanzi al quale s agitano c tutte le prime instanze. Le se­conde poi si solevano deferire al tribunale suppremo della provincia, che č del palatino e de castellani. Ma perň d questo era di giŕ passato in de­suetudine, perchč doppo il primo si soleva senza altrimente e ricorre al foro provinciale, appellare al tribunale suppremo del re, al quale si dive­niva per la terza instanza, e queste erano le cause, che si domandavano post curiam, perchč passando l appellatione al re, si mandavano le citationi, che le parti dovessero trasferirsi f et ŕ mostrare le raggioni avanti al tribunale regio, cioč ovunque si trovasse la corte del re. Ma ň perchč in questo fusse giudicata troppa larga 1 authoritŕ regia, ň piů veramente perchč non potesse ciň farsi senza incommodo delle parti, g sě per le gravi spese, come per il produrre le scritture, far comparire et essaminar testimonii e per altri dissaggi, ne comitii che si fecero 1 anno MDLXXIX h si propose di constituir per queste terze instanze un tribunal suppremo, che havesse regia authoritŕ di giudicare diffinitavamente. Nel qual caso alcuni che si mossero ŕ pietŕ delle tante afflittioni del misero clero, ň fussero pure gli ecclesiastici stessi, havendo visto che servendo ne giudicii ecclesia­stici la forma de sacri canoni, non si poteva mai venire ad alcuna essecutione delle sentenze, cosě date da metropolitani come dagl ordinarli, pro­posero che nel i tribunale, che si doveva instituire per le terze instanze delle liti ch occorgano tra gli altri k nobili, si devolvessero ancora le cause eccle­siastici, acciňche havessero l istessa essecutione dell altre ; e per assicurarsi J che non fosse fatto loro torto nella giustitia, procuroron che tra giudici di questo novo tribunale risedessero sei ecclesiastici, eletti perň canonicamente delle chiese capitolari, con certi ordini e modi per votar nelle cause eccle­siastiche solamente. E se ŕ questi soli s aspetasse il giudicarle, l inconve­niente della tolta giurisditione ŕ metropolitani sarebbe alquanto piů tolle­rabile. Ma di molto peggior essempio č, che si eleggono del corpo di quei giudici secolari, li quali sono in tutto ventisette, eletti dalle provincie nel modo che habbiamo detto, che si elegghino i giudici terrestri, sei altri che a deest. b desunt: i quali - di questi. c il quale ha facoltŕ di agitare. d deest. e desunt: nza altrimente. f havessero trasferito, g giudicar troppo. h MDXXIX. i Mss: il. k deest. sicurarsi. con eguale authoritŕ intervengono con quelli ŕ giudicare e sententiare in tutte le cause che dovrebbono agitarsi nel foro [de] metropolitani. E questa č la nova forma de giudici!, che hoggi si osserva in Polonia, la quale par tanto buona per gl ecclesiastici, che eglino stessi dicano non potersi de­siderar migliore, poiché quivi tutte le cause loro vengono con somma pre­stezza spedite, dandosi ancora alle sentenze saldissime essecutioni ; senza considerare, che in questa guisa non solo va per terra ogn authoritŕ epi­scopale, ma ancora contro ogni dispositione de sacri canoni vengono i mi­nistri dalla chiesa ŕ farsi i sudditi de giudici profani e ben spesso heretici, perchč compariscono avanti di loro, obbediscono alle loro citationi et ese­guiscono le loro sentenze. E cosě con tanto pregiudicio della libertŕ eccle­siastica tolgano via ogni legge divina e perdono insieme ogn effetto de privilegii e immunitŕ, che i passati re havevano dato loro larghissimamente. Ma per tornare al tribunale č ancora da sapere, che il piů delle volte occorre nel dire e nel venire alla decisione delle liti, gl ecclesiastici tutti sentono ad un modo et incontrario sentono i secolari, perň (come anco nelle cause profane) a č ordinato, che in paritŕ de voti la lite, che giusta­mente dovrebbe giudicarsi al tribunale del Sommo Pontefice, si tiri al foro regio da giudicarsi in tempo de comitii. Onde vengono pur chiamate cause post curiam, se bene le proprie cause post curiam hoggi sono solo b quelle ch attengono al fisco et alla camera regia; nelle quali si osserva la forma antica, cioč che sieno giudicate dove si trasferisce la corte. Anzi l istesso re suole per rispetto di questo ŕ maggior commodo de popoli far la sua residenza hora in un luogo e hora in un altro del c regno. Hora dicono i Polacchi, forse i desiderosi di tumulto e di novitŕ, che il re coll occa­sione di queste due sorti di cause ne tira al suo foro ancora alcune, che sono meramente del tribunale, onde molte volte si dolgano d esso ne comitii ; e nascono ancora grandissimi c dispareri tra quelli, che fanno pro­fessione di defensori della libertŕ e gl altri, che ň per beneficii ricevuti, ň per interesse proprio, ň per altra piů vera ragione, vogliano mantenere in decoro e reputatione la maestŕ regia e l authoritŕ dello scetro. Ma tor­nando ŕ quel che appartiene ŕ noi, un particolar di grandissima importanza non si deve passare con silenzio, del quale necessariamente si farŕ anco menzione piů da basso. Questo č: quando si trattň di constituir questo tribunale in Polonia, i nobili Lituani non volsero altrimente acconsentirci, ň perchč temessero la novitŕ della cosa, ň perchč sospettassero di non si incorporare troppo con la republica Polacca, ň perchč si sgomentassero dall haver andare ŕ litigare tanto lontano dalle cose loro, ň per qualsi­voglia altra piů vera ragione, ma presero tempo di risolversi poi ŕ quello, che havessero conosciuto dover esser piů utile alla republica loro. Poi finalmente hanno giudicato, che per non venire ŕ decidere le loro controa desunt: come — profane. b non solo. c deest. versie in paesi cosě lontani, sia espediente instituir un altro simile tribunale in qualche commoda cittŕ di Lituania; per il quale vengano anche essi ŕ godere il beneficio delle brevitŕ delle liti e della commoditŕ del litigare ; et in tanto non siano sottoposti ad un foro commune ŕ Polacchi, da quali par che studino di essere, quanto piů posssono, disgiunti non solo in questo, ma anco in ogn altro particolare. Il che perň non hanno potuto poi effet­tuare per la renitenza gagliarda a che hanno fatto gl ecclesiastici, i quali non hanno lasciato passare decreto (come si dirŕ al suo luogo) b contrario tanto direttamente ŕ sacri canoni, come haveva [no] fatto in Polonia, parendo pur loro cosa esorbitante, che le cause riservate al metropolitano devono esser giudicate da giudici di gran lunga inferiori ŕ gl ordinarii, che havranno giudicato nelle prime instanze. Talché 1 Arcivescovo di Gnesna, primate del regno di Polonia, di cui sono anco diocesani i vescovi di Lituania, non giudica altrimente nelle terze instanze delle cause, che appartengono ŕ gl ecclesiastici Polacchi et intanto giudicarŕ quelle de Lituania; onde mentre in Lituania non si trova nuova forma de giudicii, gli afflitti ecclesiastici se ne vivano in continue miserie et angustie, senza havere chi esseguisca loro la giustitia contro tanti danni et incursioni, che vengono giornalmente fatte ne beni et entrate de loro poveri benefěcii. Quando dunque si trattasse la restitutione della giurisditione eccle­siastica, in Lituania non si havrebbono le difficoltŕ, che si troveranno c in Po­lonia, per contentarsi tutti quest altri ecclesiastici di questa nuova forma di giudicare. La quinta et ultima ragione sarebbe d perchč essendo stati privati gl ecclesiastici della loro giurisditione per publico decreto, ŕ voler racquistare il perduto fa bisogno loro, che per contrario decreto publico fatto come quello e ne comitii generali s annulli il primo e si dia nova forma di fare ch effettualmente le sentenze de vescovi habbiano efficace essecutione. Ma perchč molte volte si č fatto mentione de comitii generali f e per­chč pare, che niente possa tanto nocere ň giovare alle cose ecclesiastiche, che quanto quello che in essi si determini ŕ favore ň contra di esse, č cosa necessaria dar hora una breve notitia di chi siano quelli, che intervenghino in detti comitii e del modo insieme, che si tiene in Polonia in trattar le cose publiche. E dunque da sapere, che ne primi tempi de re di Polonia g e forse giŕ sono 6oo anni, al tempo di Miecislao primo 1, che fu parimente il primo re christiano ň prencipe di quei popoli, era in tanta consideratione appresso di loro la dignitŕ episcopale, che P istessi re, quantunque havessero a deest. b quae uncis inclusa sunt, in cod. G. desiderantur. c trovariano. d add.: certamente cagione. e questo. f deest. g desunt: in trattar — Polonia. 1 Que sequntur notitiae historicae de primordiis regni et ecclesiae Polonicae, ex celebri lbro M. Cromeri, De origine et rebus gestis Polonorum, hb. II—IV excerpta esse videntur. assoluto imperio e potestŕ, nondimeno solevano sempre in tutti i piů gravi negotii del regno e stato loro consigliarsi con i vescovi, anzi far tanto ca­pitale del parer loro, che non facevano, se non quel tanto, che da essi venissero consigliato. Il che in progresso di tempo partoriva gran odio nel resto della nobiltŕ, massimamente perchč i vescovi per il piů solevano essere alienigeni a, non trovandosi in quei principii della nascente chiesa tra quegl huomini barbari, tanti degl idonei, che bastassero ŕ reggere le dieci chiese cathedrali instiuite dal detto Micislao 1. Ma bene č vero, che quando tra di loro si ritroveron b persone atte per santitŕ di vita e sin­golaritŕ di dottrina, non mancarono li Sommi Pontefici chiamarli ŕ quelle dignitŕ pastorali. Forse dunque per questa c o per qualsivoglia altra ca­gione, (che in questo non pare che convenghino li scrittori delle cose di quei tempi), l anno 1035 alcuni piů principali per ricchezze, presa occasione dalla morte del vecchio re Miecislao 2, il quale veramente era stato poco atto al governo et di vita inquinita d, mandorno in esilio Rixa e sua moglie coll` infante Casimiro, ŕ cui per successione s aspettava il regno, e si divisero lo stato tra di loro, chiamandosi palatini chi di una, chi f di un altra provincia; la quale forma di governo fu in. breve conosciuta perni­ciosa e perň di commun g consenso fu richiamato al regno Casimiro, il quale giŕ si era fatto monaco, tuttavia pregato acconsenti di ripigliare lo scettro, havuta che n hebbe licenza prima dal Sommo Pontefice. Riuscě questo Casimiro nel regno cosě mirabilmente, che meritň nome di Magno 3, ma fu cosě piacevole e di benigna natura, che nelle consulte attinenti al pacifico governo del suo stato, non solo si valse (come suoi antecessori)11 del consiglio de vescovi, ma comprovata quella quantunque surrettitia dignitŕ di quei palatini, non ostante che eglino fussero stati i capo della passata ribellione, volse ch ancor essi intervenissero al consi­glio regio, promettendo in oltre, che havessero nelle provincie alcune giurisditioni nell amministrare ŕ popoli la giustitia. Il che sendo poi compro­vato da re che succederono, di mano in mano dette loro occasioni di ven­dicarsi sempre maggiore k authoritŕ e di intervenire al consiglio de negocii publici quasi per particolar ragione della dignitŕ del palatinato. Occorse intanto, che per 1 ampiezza delle loro provincie e per esser a alieni. b ritrovano. c desunt: per questa. d desunt: Miecislao — inquinita, e Ricca f e. g deest. h quae uncis inclusa sunt in C. desiderantur. i deest. k con maggiore. 1 Miecislai Primi temporibus (aa. 963 - 992) una tantum ecclesia cathedralis Posnaniensis exstiterat. Boleslaus I Magnus, Poloniae Rex, (992—1025) ecclesias fundavit Gnesnensem archiepiscopalem metropolitanam, Cracoviensem, Vratislaviensem et Pomeraniae episcopales. 2 Errat Spannocchius manifeste, cum hic de Miecislao Primo loquatur. Fuit hic Miecislaus II, Boleslai I Magni filius (aa. 1025—1034). 3 Et hic error Spannocchii gravissimus notandus est; false enim Casimirum Regem (aa. 1041 — 1058) Magnum apellat, cum hoc cognomine clarus sit Casimirus III Magnus, qui aa. 1333—1370 ragnavit. cresciuti quei popoli in grandissimo numero, era difficile che un solo a pa­latino amministrasse la giustitia convenientemente ŕ tutti ; onde fu necesario far provisione di altri, che supplisse in un certo modo in varie cittŕ ŕ quello che da palatini non si potesse provedere; e questi furono chiamati castellani, molto piů in numero che non sono i palatini; li quali furono parimente ammessi al consiglio regio e chiamati senatori, come vescovi et i palatini, e cosě si fece il senato supremo di vescovi, palatini e castellani. I quali tutti operorono in maniera, che dove prima erano chiamati ŕ con­sigli delle cose publiche per mera liberalitŕ del re, prohibirno all istessi re, prohibirno dico, in progresso di tempo poter far qualsivoglia publica constitutione senza l intervento di questi. Ma perchč dopo molt`anni nell` occasione degl interregni tutta la nobiltŕ invita dal vedere, che il senato fosse cosě facilmente cresciuto in tanto numero, diminuě b in maniera 1 authoritŕ regia, che volse che in qualsiasi occasione appartenente al publico governo si ricercasse il consenso non c di un numero determinato d altri nobili oltr ŕ detti senatori, ma di tutta la stessa nobiltŕ, qualunque sparsa per un regno cosě grande, cosě ampio et cosě copioso. Talché ogni volta, che faccia di bisogno ň per il mantenimento della pace e del buon governo di tutti quei popoli, — ň per diffendere le cose dalle forze de nimici esterni, come dalle seditioni et pericoli interni, che tuttavia gli soprastino — stabilire qualsivoglia chosa, il re č tanto obbligato ricercare il consenso universale di tutti gl ordini, che non solo non puň fare alcuna legge publica, ma né anco metter insieme un picciol essercito per andar contr all incursione di Tar­tari ň d altri inimici, che giŕ entrassero coll armi nel regno. Hoggi dun­que le cose sono ordinate ŕ tale, che in ogni occasione, c habbia rispetto publico, deve il rč intimare i comizi generali a tutta la nobiltŕ et avisare ciascuna provincia del regno per suoi particolari ambasciatori di tutto quello che per il tempo giudica doversi costituire, indicandogl insieme il giorno et la cittŕ, dove et i senatori d e la nobiltŕ devono convenire per trattar e e determinare quello che piů č f per piacere. Et come sono com­parsi nelle provincie questi regii ambasciatori, i palatini di quelle convo­cano tutti i nobili del loro palatinato, i quali fanno un convento provin­ciale, dove esplicate per il detto ambasciatore le domande reggie, consul­tano et determinan quello, che piů piace loro concedere ň denegare. E poi eleggono del corpo di loro stessi ň quattro nuntii ň sei, secondo gl usi ň privilegii provinciali, i quali devon trovarsi al prescritto tempo nella cittŕ dove sono intimati i comitii, et danno loro authoritŕ di condescendere ň d opporsi alle domande del rč a nome di tutta la provincia, secondo che in detto convento avranno determinato g. Ma quando giudichino, che il re a deest. b diminuire. c deest. d textus cod. C. hoc loco corruptior quam dici potest, haec habet: d altri nobili ma di tutta la medesima nobiltŕ oltre i senatori e la nobiltŕ devono. e per determi­nare. f desunt: piů č. g Et hic textus cod. C. corruptus haec solum exhibet: per piacere che si faccia e per il detto ambasciatore si faccino domande regie, consultano quello che piů piace di concedere loro. Ma... devi a , ň per piena osservanza delle leggi ň per altr occorrenza, far qual­che cosa ŕ beneficio della republica et a maggiore conservatione della libertŕ Polacca e non compresa nelle proposte regie, sogliono ordinare ŕ questi nuncii che non esplichino le commissioni havute di convento loro b sinché il re non concede determinarsi quel tanto, che la nobiltŕ domanda c ne comitii. Talché potiamo dire quasi che la Polonia non solo non si regge con la monarchia, ma che piů tosto vi siano con certo modo d tanti re quanti vi sono capi de nobili. Et tanto piů in questi nostri tempi, avendo negl ul­timi interregni ordinato, ch il re debbia ogni duoi anni convocare neces­sariamente i comizi generali, con prescrivergli la cittŕ propria, dove l habbia da chiamare, cioč Varsovia, principal cittŕ del ducato di Masovia, la quale e posta quasi nel centro di tutto il regno e ; in oltre che debbi man­dare i suoi ambasciatori alle provincie sempre duoi mesi prima al giorno determinato f e finalmente che non possa trattenere i comitii niente piů di sei settimane ; se bene č vero, che nel resto il presente re Stefano regna et governa con tanta gravitŕ, pompa et maestŕ, che niente manca ŕ crederlo vero, assoluto et nativo re g. Ma seguitando di narrare l ordine de comitii diciamo, che al tempo da poi determinato ň prima, secondo la commoditŕ di ciascuno, si ritro­vano questi in Varsovia; e venuto il dě prescritto convengono tutti in una capace sala del palazzo regale, dove il re prima risiede nella seggia supprema e poi da ciascuna dalle bande i senatori, cioč prima gl arcivescovi e vescovi e poi nel secondo luogo i palatini, dopo i quali seguono i ca­stellani (per non far qui mentione d alcune precedenze privilegiate) et nell ul­timo altri officiali del regno, cioč il cancelliere, (ch hoggi per certo č di molta autoritŕ), il vicecancelliere, persona ecclesiastica, quattro marescalchi et duoi referendarii, de quali lascio di narrare i carichi particolari per non m estender troppo in lungo. Et finalmente stanno attorno in piedi tutti i nunzii provinciali ň terrestri, i quali sogliono chiamarsi ordine equestre h. Quivi i poi il cancelliere a nome del re propone le cose, che Sua Maestŕ giudica doversi stabilire e sopra quelle ciascun senatore in particolare dice il voto suo, fino al quale termine par sempre? che le cose passino quietamente. Ma le difficoltŕ nascono poi per le varietŕ delle commissioni, che hanno havuti i nunzii terrestri dalle loro provincie, non tanto sopra le pro­poste regie, quanto sopra le domande, che hanno in commissione di fare prima che esplichino, se hanno da prestare il consenso ň denegarlo ne principali quesiti. Onde convengono tutti insieme in una gran sala (occu­pandosi il re col senato intanto in giudicare hora le cause post curiam et hora le criminali tra la nobiltŕ), et eleggono un marescalco del numero a deest. b havute sinché. c desunt: quel tanto - domanda. d desunt: con certo modo. e desunt: et tanto piů - il regno. f desunt: al giorno determinato. g desunt: se bene č vero — nativo re. h desunt: Et nell ultimo — ordine equestre. i qui. Script. rer. polon., t. XV. 42 di loro, che ordinariamente č il piů intrepido et il piů loquace; il quale habbia particolar carico d intendere i pareri, di riferire, di proporre e di trattare non solo tra di loro? ma anco in publico senato a nome di tutti, le domande provinciali. Et perche tra queste buona parte (se non tutte) per il piů sono stravaganti et ben spesso esorbitanti, molte volte si con­suma il prescritto tempo delie sei settimane in cercare di ridurre a sesto queste dimande et non potendosi ottenere ň per non poter i nunzii ecce­dere le commissioni ňa per trovarsi tra di b loro molti ostinati e chi ŕ prova vogliono dare ŕ traverso, č forza che passi tutto il tempo c senza determi­nare cosa alcuna, né anco sopra quello, che ricerca necessariissima provi­sione per mantenimento dello stato temporale e per mantenimento del proprio regno. Anzi molte volte quelli, che hanno lo spirito di contradittione, pigliano occasione di nutrir le difficoltŕ et le volontŕ d male di qual­cuna delle dette cause, che giudica il re, si come č accaduto nelle due ultime volte, che si sono fatti i comitii, sendosi terminati senz alcuna con­clusione quelli dell anno 1582, coll occasione della causa post curiam tra l` arcivescovo di Gnesna et il Czoncoky [sic!]1, che giŕ fu nominato coa­diutore ŕ quell arcivescovato dal re Sigismondo Augusto, e quelli dell anno 1585 coll occasione della causa criminale et laesae maiestatis contro i signori Christoforo et Andrea Sborosky 2. In questa dunque generale e cosě fatta convocatione č necessario, che si determini tutto quello che puň rilevare dalle tante miserie? in che si trova il maltrattato clero di Polonia, e col consenso di tanti cervelli e fra tanti strepiti č necessario, che con nuovo decreto si retratti il sopradetto che priva e et i vescovi della giurisditione et i poveri ecclesiastici de proprii alimenti f. Resta hora che noi vediamo, per qual cagione si dubiti che habbia da essere difficile ottenere queste nuove constitutioni e poi vedremo per il contrario, da che parte e con che fondamenti sperar potiamo aiuto. a desunt: Et perchč tra queste — le commissioni ň. b deest. c deest: il tempo. d deest. e desunt: che priva. f ecclesiastici che li priva. 1 Stanislaus Czarnkowski. Cf. de hac lite Albertrandii, Panowanie Henryka Walezyusza i Stefana Batorego, Cracoviae 1849, pag. 218 — 222. 2 Christophorus Zborowski frater Samuelis, qui anno 1584 poenam capitis exsolvit, anno 1585 criminum laesae Maiestatis et conspirationis cum hostibus patriae reus, tempore comitiorum Regni infamis et exsul declaratus est. Qua de causa multorum nobilium animi contra Regem et supremum Regni cancellarium Ioannem Zamoyski incensi sunt. Andreas Zbo­ rowski, marescbalcus curiae Regni, Christophori et Samuelis frater, intellegentiae cum iisdem hostibus accusatus erat. CAPITOLO VII. Le cause, per le quali si teme, che il clero havrŕ difficulta in ottenere decreti ne comitii generali ŕ suo favore et in che modo forse potrebbero superarsi a. Pare, che dalle cose dette intorno alla forma de comitii generali s argomenti ň non troppa accortezza, ň molta dapocagine e poca pietŕ Christiana de quei vescovi di Polonia, che vissero quando s introdussero tante novitŕ e tanti obrobriosi inconvenienti. Poiché quantunque habbiano havuto sempre cosě grand authoritŕ in quel senato, dove quasi ogni per­sona puň in un certo modo impedire, che non si determini cosa alcuna contro la sua propria volontŕ, essi nondimeno lasciarono passare cose tanto pregiuditiali non solo alle raggioni della chiesa universale, ma ancora ŕ loro stessi et ŕ tutti i loro poveri preti. Perchč s havesser havuto quel zelo e quella pietŕ, che si ricerca nel vero pastore per la buona cura del suo gregge, dovean b piů tosto patire ogni estremo di violenza e di male che lasciare c mai annichilare la loro authoritŕ e tor via le libertŕ, immunitŕ, e privilegii concessi ŕ gl` ecclesiastici da tutte le leggi divine, e particolarmente confirmati et am­pliati da tutti i passati re dě Polonia etc., che lasciare insieme torre il pane ŕ chi serve all altare e ŕ chi ha cura dell anime. Ma hora, che le cose sono ridotte ŕ questo termine e che č tempo perduto il pensare ň il deplorare quel che saria potuto farsi, deve per certo d parere cosa di maggior d meravi­glia il vedere, che dormino hoggi quasi in utramque aurem quelli, in mano de quali par che sia Ja potestŕ di rimediare almeno in qualche parte ň di per e sesto ŕ tanti danni e sciagure. Dico il vedere 1 ordine ecclesiastico esser ancora di non poca authoritŕ nel senato e ne comitii e che pure nella propria dignitŕ sentano la gravezza de danni e nondimeno non cer­chino di racquistare il perduto; tanto piů confessando eglino stessi, che dovrebbe farsi da loro un gagliardo risentimento. Onde non si mostrando effettualmente ardenti, puň esserne causa la poca concordia, che per varii rispetti sia forsi tra di loro, la quale aiutata in parte dal poco fervore, col quale par che trattino le cose del cielo f, li fa stare taciti e muti e per­suader loro, che basti goder pacificamente quell entrate che gli g riman­gono libere, senza altrimente remediare ŕ danni di tanti poveri preti che si moion h di fame. Ma lasciando il giuditio di cosě fatte cagioni stiamo sul referire le scuse, che alcuni di essi sogliono addurre, quando sia loro improverata questa taciturnitŕ. La prima č della disuguaglianza dei numero, per ciň che essi sono pochissimi e gl avversarii di numero quasi infinito, a N.: seperarsi. b devon. c lasciano. d deest. e per dar. h morano. non essendo i senatori ecclesiastici (quando pur si trovassero tutti ŕ comizii) a piů che sedici ň diciotto 3, e gli avversarii sono non solo heretici, ma anco i cat­tolici pochi buoni, ŕ quali piace molto 1 esser essenti dal pagare le decime. Onde appresso tant altri il numero de ecclesiastici si fa quasi incosiderabile. Della quale disuguaglianza veramente la colpa in parte si puň attri­buire alla gran bontŕ de gl` antichi Polacchi, che non lasciň cader mai loro in pensiero, che dovessero nascere per tempo alcuno cosě gran dispa­rere tra l`un stato e l altro, che i piů potenti dovessero con tanta impietŕ procurar la depressione de gl humili, anzi si davano ad intendere, che qualunque aggionta si facesse mai di persone secolari al consiglio delle cose publiche, sempre si b dovesse pigliare maggiormente et con tutte le forze il patrocinio dello stato ecclesiastico, come del primo e piů nobile membro di tutta quella republica, dalla quale ancora hanno havute origine cosě tutte l immunitŕ e privilegii de nobili, come anco l`istessa nobiltŕ di Polonia. Il che sono pure forzati confessare i medesimi avversarii per le scritture che di ciň si conservano in publici archivii e per 1 autentiche memorie ch eglino ancora ne ritengono ŕ presso per provanze della no­biltŕ e antichitŕ delle famiglie loro. Onde quando havessero proveduto le tante calamitŕ, in che hoggi e ridutto miseramente il clero c, dobbiamo credere per certo, che come ricordevoli de beneficii havrebbon ancora proveduto et obviato ŕ questi inconvenienti con aggionger voti anco alla parte de gli ecclesiastici, ammettendo forse al senato gl` abbati, i preposti, i vicarii ň altre dignitŕ ecclesiastiche e con aggiungere all ordine equestre tutti i nunzii capitolari mandati ordinariamente dalle chiese colleggiate del regno per ogni rispetto in quella terra dove si fanno i comitii, ň vero in qualche altro modo che fosse stato giudicato piů ŕ proposito e piů efficace ŕ vietare? che gli ecclesiastici non fossero tanti soprafatti di numero da secolari, divenuti hoggi per il piů loro capitali nemici. Ne forse riuscirebbe al tutto vano, se la Maestŕ del Re ne prossimi futuri comitii inscrisse tra le proposte regie questa di trovar modo di augumentare nelle diete gene­rali i voti degli ecclesiastici, per ciň che, se non si ottenesse di pareggiare al tutto il numero de secolari, almeno si vederebbe di aiutar la parte del clero ň nel d modo sopradetto ň in ordinar, che li nunzii mandati dalle Provincie per la metŕ si eleggessero e del corpo del medesimo clero, e l altra della nobiltŕ, ň almeno di una f parte, come si osserva ne giuditii del tribunale supremo; ň in qualch altra piů sufficiente maniera, pur­ché fusse, chi suggerisse efficacemente le giustissime g raggioni, che doa essendo i servitori d` essi senatori ecclesiastichi piů che sedici. b deest. c delle famiglie ridotte miseramente. Il clero... d in. e elegghino. f di una. s deest. 1 Numerus episcoporum et archiepiscoporum erat illo tempore sedecim, praeter quos ex ordine ecclesiastico duo cancellarii vel vicecancellarii in senatu vocem habere poterant. Sed et hi plerumque ex episcoporum ordine creabantur. vrebbono movere ciascuno ad introdurre questa osservanza. La quale deve parere tanto piů salutare e ragionevole, quantochč sendo i cancellieri e vicecancelliere vicendevolmente l`uno ecclesiastico e l altro secolare, e da referendarii uno parimente ecclesiastico e l altro secolare, pare che gl an­tichi institutori di questi comitii habbiano voluto, che gl ecclesiastici non siano punto inferiori ŕ gl altri cosě di numero come di authoritŕ. Ma in tanto per a parlare secondo la conditione dello stato presente, la scusa dell imparitŕ dei numero non č in effetto tanto gagliarda, quanto essi la fanno, perchč non č dubbio, che e tra senatori e tra nunzěi terre­stri si. trovano molti di singoiar bontŕ, che non mancherebbero favorire il giusto, purché con quel zelo e caldezza, che si conviene, promovessero i vescovi la causa, ŕ quali tocca principalmente haver esatissima cura delle cose di Dio. La seconda scusa č? che sendo eglino senatori, tengano il grado de padri della republica ; onde non conviene? che habbiano meno cura della pace e quiete di tutto il regno, che dobbiano haver del proprio loro bene e de loro proprii patrimonii. Ma quando volessero venire ŕ que­sto spareggio e racquistar quello, che loro č stato tolto, invece di mante­nere la pace, sarebbe cagion di discordie intestine et si b portarebbe peri­colo, perchč [con] la loro importunitŕ non si venisse all arme civili. Il che oltre al danno che si farebbono ŕ loro stessi nelle cose proprie, sarebbe anco causa, che gli nemici esterni potrebbon valersi dell occasione e tor loro in tutto la libertŕ. Talché vengono in questo modo ŕ porre in bilancia la causa della publica pace de popoli loro e di altri privati interessi con la causa di Dio e ingannati da un affetto di pietŕ verso le creature? com­mettono un impietŕ verso il creatore con proporre all utilitŕ della sua chiesa il commodo della loro republica. Se pur commodo si puň chiamare, vedendosi manifestamente, che in essa si permettono i furti? i sacrilegii, le bestemmie et ogni altra impietŕ et iniquitŕ. Oltreché dovrebbon c pure, come prudenti senatori, star vigilanti e trovar modo di defendere in un tempo le raggioni della chiesa e mantener insieme la pace publica. Né sono giŕ queste cose tanto diverse e contrarie, che non dobbiamo sperare, quando essi si movessero ŕ tentare di riacquistare le loro raggioni con quella sola intentione dell honor di Dio et d per defensione della sua santa chiesa, sua divina maestŕ non fosse per prosperare ogni loro desiderio anco nel mantenere, ň per dir meglio introdurre di nuovo una fermissima e saldissima pace in tutta quella republica. Finalmente, quando pare re­stino convinti da queste et altre piů efficaci risposte, sogliano replicare, che convenga in cosa di tanta importanza aspettare il tempo opportuno e che l` occasione stessa porga speranza di prospero successo, perchč mentre che e gl animi della nobiltŕ sono occupati in altro, non č bene mover una cosa tale, che in un subito portarebbe tanta alterazione ŕ tutta a di. b che. c dovrebbero. d deest. e deest. la publica. E questa scusa č tanto commune ŕ tutti e par ŕ loro di tanta forza, che per certo č da temere grandemente a, non faccia addormentar­gli, in maniera che dove sin hora il clero č stato perseguitato e privo sin degli alimenti proprii, il tempo vada in modo diminuendo le sue forze, che l` authoritŕ senatoria, che pure si mantiene intiera ne vescovi, con la vigilanza de gl` avversarli non venga abattuta et annichilata con conferirla ŕ ministri delle loro perverse sette, ŕ gl archimandriti scismatici, che per tutto `l regno hanno giŕ giŕ tanto seguito e favore. Con questa dunque et altre simili scuse vanno i senatori ecclesiastici procrastinando ŕ risentirsi con domandare il loro et ricoprendo questa lor tardanza ň poco fervore, dal che per certo nasce la prima et principal difficoltŕ, c habbia il clero per racquistare le sue ragioni e le sue libertŕ, la quale perň presto devrŕ superarsi, perche č pur da credere, che i pre­lati d hoggi di buonissima intentione b e che niente altro desiderano mag­giormente che innalzar la gloria di Dio, non si lascieranno troppo piů longo tempo deludere da questa vanitŕ d aspettare, che si presenti occasione opportuna c e che cessino gl altri romori del regno, vedendo d per espe­rienza che sempre dal demonio ne sono suscitati de novi e forse non ad e altro fine, che per impedire un cosě salutare effetto. La seconda poi non meno efficare della prima, č la pertinacia de gl` avversarii, la quale č aiutata da tanta loro vigilanza, che ci puň far du­bitare grandemente di buon successo, ancorché dalla parte del clero sia per farsi ogni efficace sforzo. Fanno perň innanzi il tempo de comitii i loro conventi privati, dove havendo prima con diligenza et astutia spiato quel che pensino di fare gli ecclesiastici, preparano le contramine; e sebene tra di loro sono divisi in tante sette, sono perň sempre tutti uniti in opporsi ŕ quello, che sia per trattarsi in favore della chiesa di Dio. In che usano tre arti principali. Prima procurano con somma diligenza, che tutti gl` eretici senatori, e massimamente i piů pertinaci, si ritrovano alle diete cosě generali come provinciali, acciň in queste non lascino passare commissioni et in quelle determinationi ŕ favore del clero, ma si contraponghino con ogni loro seguito et authoritŕ alle proposte de vescovi ed altri cattolici. — Secon­dariamente fanno ogni sforzo, perchč i nunzii mandati dalle provincie siano ň tutti ň per la maggior parte heretici, et per le diligenze, che havranno usato di sempre avanzar in detti conventi provinciali il numero de cattolici, come ben spesso avanzano di gran lunga, non solo ottengon questo, che pure č di tanta importanza, ma fanno ancora, che di tutti loro s eleggan i piů pronti, i piů ostinati et i piů loquaci f. — Terzo determinano astuta­mente di domandare sempre nella generale dieta un infinitŕ di cose quanto si voglia esorbitanti e per il piů contrarie ň ŕ dogmi della santissima fede a deest. bdesunt: et ricopiendo — intentione. c desunt: non si lascieranno — opportuna. d credendo. e deest. f desunt: non solo - loquaci. cattolica, ň al clero universale di Polonia, acciochč paia al senato, quando non si conceda alcuna delle loro domande, haver fatto assai, onde poi per timore di non esacerbar gl animi della nobiltŕ, non habbian ŕ concedere alcuna domanda, che sia stata fatta, ň sia per farsi da cattolici ň da tutto l ordine ecclesiastico. Mŕ a tuttavia [se] i vescovi si moveranno con quella caldezza, che ricerca 1 importanza del negotio, potranno facilmente b elu­dere c queste loro arti con procurar anch essi, che ne conventi provinciali delle loro diocesi non si determini mai di dar commissioni ŕ nunzii di do­mandare se non cose lecite, non contrarie ň alla religione ň al pacifico stato della republica, ne tam poco alle giuste e raggionevole domande che havrŕ fatto il re per suoi ambasciatori, anco d intorno al governo temporale del regno, per invitarlo cosě a favorire con prontezza e cristiana pietŕ le cose loro, ancorché per se stesso ci sia animatissimo. Tanto piů, che il contraporsi gl ecclesiastici ŕ suoi santi pensieri non č se non una mani­festa ambitione di voler esser tenuto un pater patriae et una mera vanitŕ d haver seguito popolare, cose tutte pochissimo convenienti ŕ chi deve pur esser certo, ch il cuore de re č nelle mani di Dio e. Oltre di questo de­vono i vescovi far ogni diligenza, perche i nunzii siano tutti cattolici, non perdonando perciň f ne ŕ fatica ne ŕ spesa; et i piů commodi d entrate g potrebbon promovere nobili, che dependessero da loro, e dar loro, quando fussero poveri, intertenimento per quel tempo, che durano i comitii, come altre volte hanno usato alcuni ; e con altre simile diligenze, che suggerirŕ loro lo spirito h, quando havranno per primo oggetto di promovere e diffendere sopra ogn altra cosa la i causa di Dio, conseguiranno pienamente 1 intento loro. CAPITOLO VIII. Le cause, per le quali il clero puň sperare buon successo, se gl ecclesiastici procuraranno di racquistare il perduto. Quando si siano (come ho detto di sopra) svegliati i senatori eccle­siastici ŕ voler fare ogni sforzo per relevarsi dalle presenti miserie, se bene non č dubbio che havranno k molte e moite difficoltŕ, tuttavia il clero potrŕ ancora sperare buon successo ŕ suoi desiderii almeno per quatro urgen­tissime raggioni. La prima delle quali č: perchč defenderanno una causa di cui mai altra ne comitii di Polonia sarŕ stata difesa né piů ragionevole, né piů giusta, atteso che da quella resultano se non cose grate a Dio, utili alla a desunt: acciochč paia — ecclesiastico. Ma. b haec duo verba desimi c per eludere d deest e desunt: Tanto piů — Dio. f deest. g sequitur: dico di entrate potrebbe. h sequitur: dico sug gerirŕ lo Spirito Santo. N. desunt: cosa la. k Codd. havevano. salute dell anime e grandemente espedienti al tranquillo stato della republica. Quali tutte si riducano ŕ dieci capi. E prima: si domanda la restitutione del culto di Dio al primo can­dore, dal quale č partita la Polonia per 1 introduttione di tante e cosi abominevoli heresie. — Secondo : la restitutione delle chiese ruinate e pro­fanate con i loro thesori, rendite, censi, beni e raggioni temporali. Terzo: la libertŕ, immunitŕ, privileggi et altre prerogative ecclesiastiche concesse da tutti i passati re e dagl istessi, come anco dal presente, con solenne giuramento dell assuntione del regno comprovate. — Quarto : che si levi la sospensione sopra il pagar le decime, per cui si riducono tutti i poveri sacerdoti ad estrema a miseria. — Quinto: che si possa efficacemente procedere sě contro i disprezzatori delle scommuniche et altre spirituali censure, senza il timor delle quali troppo s allarga il freno ŕ gl huomini di mala vita.., b — Sesto : 1 essercitio libero della giurisditione ecclesiastica impedito hora contro a tutte le leggi cosě municipali di Polonia come de sacri canoni. — Settimo: la revocatione del tribunale supremo di Lublino e Petricovia, solamente quanto appartiene alle cause, che sono meramente del foro ecclesiastico. — Ottavo : 1 essecutione delle sentenze date ne tri­bunali de vescovi e de metropolitani, per le quali hoggi non si concede piů il braccio secolare che sempre č stato solito darsi per i tempi pas­sati. — Nono : lo stabilimento della pace publica di tutto il c regno, la quale pende in ogni sua parte dall obbedienza e riverenza, che si deve ŕ superiori e principalmente spirituali. — Ultimo : la gloria di Dio, la sa­lute dell anime e la scambievole caritŕ verso 1 prossimo. — Cose tutte sante e principalissime e senza le quali č pur forza, che vada tra poco tempo in precipitio tutta quella republica per l essorbitanti effetti, che na­scono ogni giorno dall sopportare, che il misero clero viva in tante angu­stie. E maggiormente dal lasciar perciň impunite tutte le piů enormi ini­quitŕ, che possono commetter gl huomini contro ŕ Dio, contro ŕ santa chiesa, contro ŕ ministri spirituali, contro ŕ sacerdoti, contro i loro beni e finalmente contro all anime proprie. Secondariamente non poco aiuto deve sperare il clero dell authoritŕ, che hanno per tutto il c regno i vescovi, se bene non come vescovi d ma come senatori, et alcuni come principi ricchi e potenti, particolarmente nelle cose, che appartengano alle diete generali, cosě per conto de con­venti provinciali, come degl istessi comitii. In quelli perchč come primi senatori e certi primi anco di ricchezze, sono i primi ŕ proporre e con­sigliare; onde possono, volendo, persuadere ŕ detestare tutto quello che piů ŕ loro piaccia e dispiaccia, e fare impressione conforme al loro volere et all efficacia delle loro ragioni, ben spesso negl animi ostinati, non che ne dubbii ň indifferenti. In questi poi perchč oltr all haver il primo grado a N. esterna. b Codd lacunam quandam praebent. c lo. d desimi: se bene — vescovi. di gran dignitŕ, et a rendere sempre i primi voti, se urgendo l` ordine equestre non si risolve ne` comizii cosa alcuna a, quando non si conceda loro le domande, che fanno ŕ nome delle provincie, tanto maggiormente se istassero gli ecclesiastici, perchč tutti uniti potrebbero ottenere, che si restituisca il clero nelle sue raggioni ; protestando altrimente di non acconsentire, che si stabilisca alcun altra cosa, quantunque necessarissima al mantenimento della republica, se bene fossero gli nemici esterni giŕ en­trati con 1 armi nel centro del regno, poiché nelle cose che appartengano al servitio di Dio č conveniente star fermo e saldo, lasciando che segua nel resto qualsivoglia cosa, pergrande e calamitosa che sia, perchč sopra [e] bene chi ottimamente governa il tutto [e bene potrŕ] b liberar da ogni male et avversitŕ chi havrŕ perseverato serio al fine nel defendere le sue ragioni. Terzo molto aiuto deve sperare il clero dalla somma bontŕ e catto­lico zelo del Serenissimo Re Stefano, la cui sola volontŕ e valore senza dubbio ridurrebbe ogni disordine alla giusta e vera regola di viver christiano, purché fusse sciolto e libero et c havesse assoluta potestŕ di com­mandare, di premiare e di punire, che si converrebbe ŕ meriti dell eroi­che anzi divine sue virtů. Perciochč pare, che sia il suo principal de­siderio di far chiaro al mondo, che si come sempre la serenissima famiglia Battori č stata cattolica 1 e devota alla sede apostolica, cosě esso non brami cosa maggiormente che di purgar da ogni heresia quel regno, del quale č piaciuto ŕ Dio dargli lo scettro. Si potrebbe addurre per confirmare questa veritŕ mille e mille piissime, santissime e catholichissime attioni sue, ma sendo palesi al mondo, non č necessario farne catalogo in questo luogo. Un solo argumento mi piace addurre per esser meno noto, ma altretanto degno di esser saputo da tutti, quantobene proportionale al can­dore del cattolico animo suo. Questo č, che sendogli data dal Radzivil 2, giŕ castellano Trocense et hoggi palatino di Vilna, una certa oratione d un Pietro (!) Volano 3, gran fautore e professore in Lituania dell heresia Zuingliana, nella quale pigliando occasione dal pericolo che soprastŕ da Turchi alla Christianitŕ, esssorta i Polacchi alla penitenza et all emendatione della vita e raccontando i vitii, che esso giudica esser hoggi in quei regno, biaa desunt: se urgendo — alcuna. b quae uncis inclusa sunt, in codd. desiderantur et a nobis addita sunt. c che. 1 False quidam asserunt Stephanum Bathoreum, antequam solium Poloniae ingrederetur, non fuisse catholicum, sed alicui novae doctrinae favisse. Quod sine dubio errori tribuendum est. 2 Christophorus Nicolaus Radziwiłł, 1579—1584 castellanus Trocensis, vicecancellarius et MDLit. dux campestris, 1584—1604 palatinus Vilnensis et copiarum MDLit. dux supremus. 3 Andreas Volanus (Wolan) multorum de controversiis religionis causa libellorum auctor, secretarius Regius, a. 1583 librum edidit: «Idololatriae Loiolitarum Vilnensium oppugnatio...» Vilnae, 1583, 40, quem Nicolao Radziwiłł palatino Novogrodensi dedicavit. Cf. de eodem Balinski, Pisma historyczne, t. III. pag. 79. sqq. Script. rer. polon, t. XV. 43 sima scioccamente il culto dell imagini, chiamandolo idolatria e con alcune altre bestiali parole cerca detrarre alla fede cattolica, la Maestŕ Sua scan­cellň tutta questa parte e di propria mano aggiunse in margine le se­guenti parole: »Praestat hoc omittere quam falso imputare et orationem monitoriam religionis antiquissimae suggillatione infamem reddere. 0 Mi­riam novae sectae faciant [vos tam]a diuturna pace florentes atque fecit sancta religio catholica veros cultores suos«. Concetto veramente degno della prudenza e pietŕ di un tanto prencipe! Talché b potiamo francamente concludere, che se gli ecclesiastici non mancaranno ŕ loro stessi, mentre che Dio fa gratia ŕ questo secolo di un re cosě bene affetto et di cosě ottima volontŕ, gioverŕ l ombra et c favor suo mirabilmente e che sempre si esibirŕ prontissimo in far loro rendere e conservare i privilegii, libertŕ, giurisditione e decime, non meno di quel che siano stati i passati re liberali in concederli. Quarto, trovarŕ `l clero, che alle cose sue giovarŕ molto, la buona disposinone e prontissimo zelo di parecchi nobili dell ordine equestre e molto piů ancora d altri senatori ardentissimi cattolici. Perciochč in prima tra palatini haveranno favorevole d quello di Cracovia 1, di Siradia 2, di Podolia 3, di Masovia e4, di Plozca 5, di Miecislavia 6, di Vitepzco 7, di Volinia 8, di Podlacchia 9, il Biecense l0, il Voinecense 11, il Polanecense 12f et alcuni altri g; tra castellani sono anco ardentissimi quelli di Sandomiria l3 a codd.: voltam (?) b deest. c ŕ. d deest. e Moscovia. f desunt: di Miecislavia — Polanecense. g et altri. 1 Andreas comes in Tenczyn, palatinus, deinde castellanus Cracoviensis, Andreae filius, vir integer, Hunc a. 1574 multi nobiles Poloni regem fieri voluerant. 2 Albertus Łaski, palatinus Siradiensis, inter clarissimos aetatis suae viros numerandus, Hieronymi filius. 3 Nicolaus Mielecki, palatinus Podoliae, a. 1579 exercituum Regni dux supremus, quo munere iam a. 1580 cessit. 4 Stanislaus a Drobnin Kryski, palatinus Masoviae 1577—1592; cf. infra. 5 Gregorius Zielinski, palatinus Plocensis. 6 Codices erroneam hěc praebent lectionem; haec enim enumerano senatorum a «Mie­ cislavia» usque ad «Polanecense» non hic, sed inter «Sandomiria» et «et altri» ponenda est. Nam et Biecensis, Voiněcensis atque Polanecensis non palatini sed castellani illarum civitatum erant, et palatini Mscislaviensis, Vitepscensis, Volhyniae, Podlahiae, qui tunc vixerunt, nullo modo religioni catholicae favere videbantur. — Castellanus Mscislaviensis erat Ioannes princeps Solomerecki, Basilii filius, 1566—1586. 7 Malcher (Melchior) Snowski, Sigismundi filius, castellanus Vitepscensis, 1578—1587. 8 Michael Myszko Warkowski, Theodori filius, castellanus Volhyniae, 1572—1605. 9 Martinus Leśniowolski, castellanus Podlachiae, vir de re catholica in Polonia meritus. 10 Nicolaus Firlej, castellanus Biecensis, filius Ioannis palatini Cracoviensis et maximi haereticorum fautoris. 11 Ioannes comes in Tenczyn, castellanus Wojnicensis, 1572—1591. 12 Procul dubio Ioannes Ossowski de armis Gryf, qui castellani Polanecensis munere a. 1578 et sqq. fungebatur. 13 Stanislaus comes in Tarnow, castellanus Sandomiriensis 1582—1618. et altri. Ma animatisssimi sono i quatro marescalchi, cioč di Polonia l` Opalinski1 e lo Sboroski 2 et ambidue i Radzivilli 3 di Lituania, fratelli dell or­namento e splendore della parte settentrionale, dico del signor cardinal Radzivil vescovo di Vilna ; e finalmente il cancelliere Zamoisky 4 signore di gran valore e di somma prudenza, nel quale se pare, che si possa desi­derar maggior zelo verso le cose ecclesiastiche, č solamente per la molta invidia, che gl č portata per esser in tanta gratia presso la Maestŕ [del] Re a. Di poi č da sperare di haver molti favorevoli tra 1 ordine equestre, prima per la diligenza che si sarŕ usata dagli stessi b ecclesiastici e da altri senatori cattolici ne conventi provincionali, e poi perchč vi sono pure alcune provincie in maniera catholiche, che non ammettono alcuna sorte di heresia. E principalmente in Leopoli, che č metropoli della Russia, quei christiani, ch ivi sono della chiesa latina, non permettono essercitio alcuno di qualsivoglia religione fuori che della Romana, e pure ŕ gl anni passati si levň tutta la cittŕ al romore per essere stato detto, che si facessero alle volte conventicoli in casa di un privato mercante. Né dobbiamo dubbitare, che da questa loro buona intentione non ne seguano sempre santi effetti sotto il prudentissimo et accortissimo governo di un prelato tanto zelante, integerrimo e vigilantissimo, quanto č il Solicoski 5, fatto ultima­mente arcivescovo di quella cittŕ. Inoltre tutto il ducato di Masovia č in maniera cattolico, che di 40000 famiglie nobili, che in essa si trovano, dice il Signor Chriskii 6 pala­tino di detta provincia, non c č n essere se non due soli heretiche c. Era que­sta provincia non solo molt anni de duchi di Masovia, descendenti dell an­tichissima prosapia di Piasto; finalmente pochi anni ŕ dietro con la repen­tina morte di due fratelli mancň in tutto la schietta loro con molto dolore di tutti i buoni, per esser stati sempre severissimi contro ogni sorte di he­resia 7. Ma perň la provincia per questo non č punto deteriorata di cona desunt : nel quale — la Maestŕ del Re. b deest. c desunt: quanto č — heretiche. 1 Andreas comes in Bnin Opaliriski, supremus Regni mareschalcus 1576—1593. 2 Andreas Zborowski, Christophori et Samuelis frater, mareschalcus curiae Regni usque ad 1589 a. 3 Nicolaus Christophorus Radziwiłł, cognomine «Sierotka», dux in Nieśwież, mareschal­ cus supremus MDLituaniae 1579—1586, postea castellanus Trocensis. — Albertus Radziwiłł, dux in Klecko, frater Nicolai Christophori, mareschalcus curiae MDLituaniae 1579—1586, postea supremus MDLituaniae mareschalcus. 4 Ioannes Zamoyski, clarissimus ille Regni cancellarius et exercituum Regni dux su­ premus; de hoc per totum hunc librum summa cum laude loquitur Spannocchius, 5 Ioannes Demetrius Solikowski, archiepiscopus Leopoliensis 1582—1603; vir de re publica optime meritus, rerum gestarum Poloniae post Sigismundi Augusti Regis mortem scriptor non ignotus. 6 Stanislaus Kryski a Drobnin; cf. supra. 7 Ducatus Masoviae ab initio saeculi XIII et a Conradi ducis temporibus, usque ad a. 1526, quo Janussius ultimus ex hac clarissima antiquorum Poloniae regum stirpe, diem ditione sino ŕ questi nostri tempi, per essere stata assegnata ad Anna, figliola di Sigismondo primo Iagellone e di Bona Sforza, sorella di Sigis­mondo Augusto et hoggi moglie di Stefano Battori re di Polonia, la quale č dotata di tanta pietŕ, devotione e caritŕ Christiana, che si come si puň meritamente eguagliare a qualunque altra reina, che habbia havuto la Po­lonia per i tempi passati, devotissima e di vita innocentissima ; cosě non dobbiamo dubitare, che sotto il suo santo governo la Masovia tutta non debbi mantenersi nell antica sua schiettezza di religione, tanto maggior­mente, che essendo anco il detto palatino cattolico ardentissimo e zelan­tissimo. Onde siamo ancora certi, che tutta questa provincia sarŕ sempre di grand aiuto alle cose del clero e che [in] ogni occasione defenderŕ le raggioni della chiesa catholica con ogni sorte di forze e di potere 1. Potrei con quest occasione estendermi ŕ parlare di molt altre Pro­vincie, nelle quali i catholici superano di numero grandemente tutti gl` ere­tici, e delle speranze, che si hanno in quelle per la diligente cura e santo fervore di molti cosě nobili privati, come senatori e secolari et ecclesiastici; ma per non estendere i troppi lunghi e forse noiosi particolari, vengo finalmente ŕ concludere questo mio ragionamento con dire, che le spe­ranze di buon successo sono molte e sarebbono certe ancora, purché gli ecclesiastici unitamente convenghino ŕ valersi del tempo e delle occasioni. clausit supremum, separatam semper vitam vixit, feudi vinculo cum Regno Poloniae coniunctus. Post mortem Stanislai ducis (a. 1524) et Janussii ducis, fratrum, Sigismundus Rex feudum hoc Regno univit. Quae bona et iura ducalia erant, Bonae reginae a Sigismundo I ma­rito datae sunt, post cuius mortem Anna infans Poloniae, postea Stephani Regis uxor, hereditatem obtinuit. 1 Nobilitas ducatus Masoviae inter omnes provincias polonas maxime fidei antiquae dedita fuit. Janussius dux severissimo praescripto, a. 1525 edito, sub poena capitis et bonorum ademptionis novas doctrinas confiteri et libros Lutheri legere prohibuit. Vide Volum. Legum, t. I pag. 448. Per totum XVI saec. Masovia ab omnibus nuntiis apostolicis ob fidei firmitatem in coelos evehitur. Cf. infra hanc relationem. DELLA RELATIONE DELLE COSE DI POLONIA INTORNO ALLA RELIGIONE PARTE SECONDA, NELLA QUALE SI CONTENGONO I MODI TENUTI DAL SIGNOR CARDINALE BOLOGNETTI PER SUPERARE LE NARRATE DIFFICOLTŔ, IL PROFITTO FATTO E IL SUO NEGOTIATO IN TEMPO DI QUATTRO ANNI, CHE Č STATO NUNCIO IN QUELLA PROVINCIA. CAPITOLO I, Quali siano stati i fini del SIGNOR CARDINALE BOLOGNETTO. in tutte le sue attioni, mentre č stato nuntio in Polonia a. Il Signor Cardinal Bolognetto, di felice memoria, come nato solamente ŕ faticare in servitio di Dio e della Santa Sede Apostolica della Santa Madre Chiesa, in tutte l attioni della sua vita, non parve che havesse mai altra intentione? che di essercitarsi in quella vocatione, ŕ che Dio 1 haveva chiamato, con ogni sorte di studio e diligenza. Onde come prima fu de­stinato dalla Santitŕ di Gregorio Decimo Terzo alla nuntiatura di Polonia 1, cercata che hebbe accuratissimamente instruttione delle cose di quella provincia e prevedute in un certo modo le fatiche, che in essa doverŕ passare dall intendere? che ivi sia tanto lacerata la religione cattolica, si propose per principale oggetto di servire con ogni debito modo ŕ Dio et al suo prencipe, con dirizzare ogni sua attione ŕ qualche fine alto e ma­gnanimo. Onde si vedesse come veramente in esso non regnava altro? che questo solo desiderio, e per quanto si č potuto comprendere dall attioni sue di quatro anni, che ha fatticato in quella nuntiatura, sono stati sette quei fini, ch egli si era fatto principalissimi, e tutti molto bene proportionati al carico di un diligente ministro Apostolico per fatticare utilmente in quelle parti. Il primo era di sostentare con ogni conveniente maestŕ l` authoritŕ a G. addii: per la Santitŕ di Nostro Signore. 1 Die 30 m. Martii a. 1581. Cf. Kojałowicz, Dniewnik posledniawo pochoda, pag. 9. — «Instructio» Alberto Bolognetti, nuntio destinato ad Stephanum Regem d. 17 m. Aprilis a. 1581 data, habetur in codice bibliothecae Barberinianae Romanae LXII. 4. et descripta in Thecis nostris Romanis 4 (B. I.) pag. 31—41. della Santa Sede Apostolica, quantunque il nome solo sia stato odiato da tutti gli heretici. Il secondo : di perseguitare con ogni suo posse 1 heresie e scacciarle da tutto quel regno. Il terzo: di procurare diligentemente la restitutione del vero culto di Dio. Il quarto: di moderare la scandalosa vita de desoluti preti? che ivi sono. Il quinto: di mantener l unione fiŕ gl ecclesiastici e di svegliarli ŕ do­mandare quel tanto, che ŕ torto č stato loro usurpato ň impedito. Il sesto a fu di promovere e difendere con tutte le sue forze e sue raggioni [il] b clero. Il settimo et ultimo c fu il servitio universale di tutta la republica Christiana. Volendo dunque dare conto de negotii da esso trattati in detto spatio di quatr anni, mi fa molto ŕ proposito esporli conforme ŕ quest ordine sě per fuggire la lunghezza, fastidio e perplessitŕ, che seguirebbe del narrarle secondo 1 ordine de tempi, sě ancora perchč in questa maniera si potrŕ meglio conoscere, in che modo egli giudicasse potersi piů facilissimamente remediare ŕ gravissimi danni, che riceve tutta quella provincia. CAPITOLO II. In che maniera et in che casi sostentň il Signor Cardinale Bolognetto la maestŕ et authoritŕ della Santa Sede Apostolica d. Per poter convenientemente sostenere la persona di ministro Apostolieo con tutte quelle qualitŕ, che per honore del carico e della maestŕ della persona, che doveva rappresentare, si ricercavano, mentre che in Roma attendeva la totale espeditione da Nostro Signore, hebbe due principali avvertenze. L una fu in cercar, come ho detto, piena informatione non tanto de costumi e natura delle genti Polacche, quanto di quello in che, secondo e si poteva attendere, doveva affaticarsi per accurato essercitio del carico suo. Et in breve tempo di tutto questo e di ogn altra cosa insieme? appartenente ŕ quel regno, divenne talmente instrutto per il suo mirabile ingegno, che parlava tanto fondatamente di ogni particolare, che nessun altro, quanto nato, allevato et essercitato sempre tra negotii di Polonia, ne havrebbe potuto ragionare con maggiore intelligenza e sicurezza 1. a C. addit: et ultimo. b codd: del (?). c deest. d In che maniera et in che casi mostrň il Bolognetto di sostentare con decoro la maestŕ et authoritŕ della Santa Sede Apostolica. e deest. Cf. praefationem nostram, de cod. Nonantolano, Ma bene a, tra l` altre cose, intese con suo estremo dolore, che quella gente, come confinante con popoli barbari, essercita barbari costumi nelle cose della religione; nelle quali piů che in altra fa di bisogno la pietŕ e il timor di Dio. Onde tanto piů volontieri si risolse di andare ŕ fatticare in quelle parti, dove conosceva porgerseli b maggior occasione d impregar util­mente il suo talento per honor di Dio e per la salute dell anime. L` altra avvertenza fu di condurre seco una famiglia honesta, humile, modesta, concorde e costumata, coll essempio della quale potesse dar re­gola ŕ vescovi di quelle parti c che sorta di famiglia deve un buon prelato e ministro di Dio haver appresso di se, e di che costumi devono essere quelli, dell opera di quali deve servirsi nel carico, al quale da Dio č stato chiamato 1 . Direi che veramente fosse stato in questa parte molto aventurato il Bolo­gnetti, se io non temessi ň di esser tenuto sospetto ň di parlar con troppa arroganza di me stesso. Tuttavia la veritŕ č, che non ostante la mia in­sufficienza, fusse la sua corte sempre essemplarissima? sendo stati tutti gl altri suoi familiari dotati di cosi lodevoli qualitŕ, che supplivano molto bene ŕ mancamenti miei. Ma esso per confirmarli nella buona e naturale volontŕ, quasi temendo, che non si inquinassero nei vitii di quella provin­cia, prima vietň loro con severissimi commandamenti 1 ebrietŕ, la quale quantunque d per se stessa č cosě detestanda e abhominevole, nondimeno č appresso di loro non solo tanto familiare, che la reputano creanza e or­namento, — ma anco tant ordinaria, che in giudicio non si presta fede alle depositioni d alcuno, se non consta, che sia stato essaminato avanti pranzo, cosa altretanto vergognosa e degna di esser compianta, quanto biasimevole e ridicolosa. Oltre di ciň prohibě ŕ tutta la sua famiglia con maggior severitŕ ogni intrinseco con le persone heretiche, delle quali č tanto pieno il paese, che č impossibile schiffarlo assolutamente ; com­mandando in particolare, che non si tenesse amicitia alcuna con Italiani mac­chiati di questa peste, de quali č gran copia in quelle parti e questi piů degli altri perfidi e maligni. E perchč la sua famiglia non potesse essere di scandalo alcuno anco nel vivere privato, volse, che senza alcuna eccettione servasse tutti i di­giuni, che sono particolari di quella natione, cioč il digiuno prima di ogni feria VI et poi ogni feria IV e si astenesse di mangiare carne, come nel giorno del Sabato; le quali cose sono state osservate nella sua corte indif­ferentissimamente e senza alcuna eccettione. Haveva di piů inteso per relatione de molti, che quella gente pigliava a bensě. b esser. c vescovi, che sorta. d deest. e desunt: et poi — IV. 1 In familia nuntii erant: Albertus Moglio, I. U. D., auditor, de quo vide infra, Bal­thasar Vornetto Bononiensis, Petrus Magnano, Carolus Gambarini Bononiensis, Franciscus Seragoni, clericus Lucanae dioecesis, Horatius Spannocchi, Hippolytus Zuccanello medicus. non poco scandalo, che da qualunque dependente della Santa Sede Apo­stolica si accettono doni presentati per qualsivoglia occasione, connume­rando ancora tra questi quelle remunerationi, ch altrove ň per essercitio del foro ň per devuto premio delle fatiche si sogliano dare ŕ ministri, nonché quei presenti, che vengon donati per mera liberalitŕ di qualsisia et molto meno quelli, che in accettargli macchiano la conscienza de giudici e d` altri cancellieri a, perilchč ordinň ŕ tutti inviolabilmente di non accet­tare qualsivoglia presente e di qualsivoglia stima b, quantunque venisse dato per giustissima cagione. Anzi ha voluto di piů, che nel suo foro si conceda ogni cosa, che č occorso fare, per qualsivoglia persona gratis; il che se bene era molto danno di chi fatticava, tuttavia l esperienza ha mostrato, che quest` osservanza č di molt utilitŕ in quelle parti, dove quando vedono accettare, ancorché in premio della scrittura, cera ň carta, qualunque remuneratione, pur de­bile et poca che ella si sia, giudicano, che le speditioni del foro ecclesia­stico sian venali c. E perň Alberto Moglio, prelato d di non mediocre dot­trina e integerrimo, che era auditore, ha sempre ricusato non solo quello, che gli veniva offerto, ma ancora tutto quello, che havrebbe potuto accet­tare con buona conscienza, per rimuneratione delle sue fattiche, che pure erano molte e continuate, come anco ha fatto ciascun altro in tutte 1 oc­casioni. Talché quanto appartiene al particolare della famiglia, senza dubbio il Bolognetti ha sodisfatto intieramente ŕ quanto ricercava il decoro della Santa Sede Apostolica. Quanto poi ŕ tutte 1 altre le sue attioni, si come si sforzň di sodisfare all offitio suo con ogni decoro e maestŕ, si conobbe cosě da molti, che gli esseguě e imparticolarmente nell haver accellerato il camino, havuta ch hebbe la totale speditione. Per il che non volse passare né per Fiorenza né per Venetia, dubitando non esser forzato da quei prencipi ŕ ritardare qualche giorno, dŕ quali era pure invitato con grand` amorevolezza e presso a quali era stato i passati cinque anni nuntio 1, come con somma sodisfattione cosě loro, come dal Sommo Pontefice. Onde se ne passň ŕ Bologna per la Marca, e d7 indi per věa di Mantova prese il cammino alla volta d Ispruch e per il Danubio di Vienna. Dove giunto, mentre che si metteva all ordine dei cavalli et altro per seguire e speditamente il suo viaggio et in ordine li cavalli, le furono date lettere del vicecapitano di Cracovia, cittŕ che so­leva esser residenza principale et ordinaria f del re di Polonia, nelle quali a doni presentati ŕ ministri, non che quei presenti che vengano dati per mera liberalitŕ. b desunt: e di — stima. c desunt: dove quando — venali. d persona. e seguitare. f desunt haec duo verba. 1 Inde ab a. 1576 usque ad a. 1578 Albertus Bolognetto protonotarius apostolicus nuncium S. Sedis egit apud magnum Etruriae ducerci; a. 1578 nuncius apostolicus apud Venetos creatus, ibidem usque ad a. 1581 hoc munere fungebatur. 28l l` avissava, che dovesse soprasedere in ogni modo dal trasferirsi nel regno, perchč sendo il re in quel tempo in Lituania per andare di nuovo con l esercito in Moscovia 1, voleva prima haverle dato avviso della sua venuta per poterlo ricevere poi conforme ŕ quello, che Sua Maestŕ gl havesse ordinato. Al che non solamente esso non volse acconsentire per non pre­giudicare alla dignitŕ apostolica, ma con maggiore studio volse accelerare il viaggio. Et venuto una giornata vicina all abbadia di Tignez 2, luogo lontano da Cracovia due leghe, dove i nuntii apostolici sogliono sempre fermarsi qualche giorno prima che entrino nella cittŕ, hebbe lettere dal fratello dell abbate 3, dove scriveva non poterlo ricevere altrimenti nel monasterio per non v essere in quel tempo V abbate. Esso nondimeno v andň et secondo il consueto degl` altri vi si fermň tanto, che in Cra­covia fosse accomodata l habitatione ordinaria de nuntii nel monasterio di S. Francesco per valersi dell autoritŕ della persona, che rapresentava, quanto conveniva. Non parlo hora dell incontro dal clero, da dottori dell academia publica, da cittadini tutti et dagl Italiani, che sono in detta cittŕ, per essere queste dimostrazioni fatte ordinariamente al grado ch egli portava, se ben anco la fama del suo valore li faceva maggiori di qualche ad altri sogliono farsi, perchč in riferire questi simili particolari mi esten­derei troppo in lungo et parrebbono anco troppo alieni da qual, ch io mi son proposto trattare. Lasciando dunque di riferire queste cose simili et accoglienze et lo splendore, col quale era sempre ricevuto et alloggiato per i viaggi da vescovi et prelati del regno, quando gli occorreva passare per le loro ville et monasterii, passo ad altra sua attione, dalla quale s č benissimo conosciuto, c habbia mantenuto et essaltato la maestŕ et autoritŕ apostolica. Giunto che fu in Varsovia et salutata Anna regina, che ivi ha la sua residenza ordinaria, (dalla quale fu parimente a ricevuto con quelle maggiori accoglienze et honori, che quella Maestŕ soglia fare ŕ personaggi grandi), voleva subito andarsene in Lituania e di lŕ poi all essercito per essere alla presenza del rč b; ma haveva speciale c commis­sione di non si presentare ŕ Sua Maestŕ, se prima non d parlava con Mona Haec omnia, inde a "nelle quali l` avvisava — fu parimente" in cod. C. omissa sunt, subrogatis his tantummodo verbis: „che era la sua residenza ordinaria e fu". b per portarsi alla presenza del re trattare della prohibitione del concilio. c in cod. N. deest. d egli non ne. 1 Vide Kojałowicz, Dniewnik posledniawo pochoda Stefana Batoria na Rossěju (Osada Pskowa)... Petropoli, 1867. pag. 17 sqq. 2 Ex monasterio Tyniecensi, ubi d. 2 Iulii venit, epistulam Nuntii ad Cardinalem Comensem habemus, quae quidem Cracoviae, d. 9 m. Iulii finita est. 3 Andreas Brzechwa hoc tempore erat abbas monasterii Tyniecensis ord. S. Benedicti. Eius epistulam ad Nuntium datam habes in Thecis Romanis 26, ex vol. Archivi Vaticani Nun­ziatura di Polonia 19. Epistula fratris eius ignota nobis est. Script. rer. polon. t. XV. 44 signor vescovo di Bertinoro 1, il nuntio anteriore, il quale si tratteneva in Vilna a, ricercando cosě la condizione de tempi et de negotii passati b. Onde si risolse di aspettarlo in Varsovia, dove sendo c doppo lungo tempo comparso 2, si abbocarono insieme per molti giorni ; e nella relatione, che hebbe da esso delio stato, in che si trovava quel regno e de negotii pendenti, lo conobbe prelato di molto valore, ardente nel trattare le cose della Santa Sede Apostolica, intrepido nel defendere la raggione del clero e de catto­lici. Onde parendo al Bolognetto, che gl inditii havessero molto del vero­simile, e presentando ancora qualche cosa da altre bande, determinň non partirsi da Varsovia, sinché non havesse totalmente ovviato ŕ questa convocatione 3, ň quando non havesse potuto ottener questo, dl[meno] che si trovano gl ecclesiastici per la maggior parte inclinatione [?]. Intorno a che hebbe per certo a fatticare molto e molto, dicendo tutti quei pre­lati, che il nuntio solo era causa, che non si moderasse la sfrenata licenza de religiosi, tanto scorretta e scandalosa, mentre egli solo in tutta la Po­lonia si opponeva ad una cosa tanto giovevole. Ma esso, defěendendosi con somma prudenza, fece in maniera, che tutti quei prelati restarono capaci non esser bene fare con concilio provincionale contro alla mala vita de religiosi, quando era la Polonia tutta sot­tosopra per conto dell heresie. Procurň di far osservare i decreti del con­cilio, che si era fatto in Polonia per gl anni addietro4, conforme all approbatione et correttone d fatta dalla Santa Sede Apostolica. Et con queste et altri simili ragioni allegate con efficacia tanto in presenza come per lettere inculcate, vietň prudentissimamente, che non seguisse quello, di che si temeva, acciň non seguisse cosě gran danno e alla chiesa di Dio cosě universale et alla Santa Sede Apostolica, come in simili essempii č avvenuto altre volte in altre lontane provincie. Si che esercitň in questo particolare con molta prudenza la sua authoritŕ e ne acquistň [da] gli huomini di giuditio non poca lode. Tentň in oltre la ricuperatione dei danaro di San Pietro, ma in vero con poca speranza di frutto per la pessima conditione de tempi e [perchč era] passato da molti anni in qua in desuetudine ; essendo quelle genti (parlando de non buoni)e piů pronto ŕ tor f quello delle chiese, che ŕ dar del loro alla a desunti il quale — Vilna. b desunt: et — passati. c deest. d desunt: et correttione. e desunt, quae uncis inclusa sunt. f rapire. 1 Ioannes Andreas Caligari, episcopus Brictinoriensis, nuntius S. Sedis apud Stephanum Regem inde ab a. 1578 usque ad 1581 a. Eius litterae habentur in codd. Archivi Vaticani Nunziatura di Polonia 14, 16, 17, 18; et in Thecis Romanis 8—11 exscriptae. 2 Primis m. Septembris a. 1581 diebus (epěstulam habemus ad Cardinalem Comensem die 8 Sept. datam Varsaviae), cum Bolognettus iam exeunte mense Iulio eum Varsaviae exspectaret. Vide Thec. Rom. 12. 3 Vide Theiner, Annales Ecclesiastici III, pag. 168 sqq. 4 Petricoviae, a. 1577. Santa Sede Apostolica, come crederebbon di fare tuttavia, che seguitas­sero dě pagare questo antichissimo debito. Il quale ha origine da quei primi tempi della chiesa di Polonia, quando i Polacchi domandaron a Be­nedetto IX, Sommo Pontefice, che dispensasse Casimiro ad accettare il regno di Polonia, quantunque fosse professo nella regola di monachi di S. Benedetto, perciochč concedendolo il Papa, s obligarono per solenne voto tutti i Polacchi in perpetuo di pagare tre danari per ciascuno 1 anno al tempio di S. Pietro in Roma, di radersi i capelli da mezzo il capo sin al collo et di portare la mattina delle domeniche nell andare alla chiesa una stola biancha sulla spalla. Hora di questi voti 1 ultimo č stato trala­sciato in tutto et per tutto, 1 altro non osservano, se non alcuni, che si deiettano assai nel radere i capelli in cosě fatta maniera. Ma il primo durň d osservarsi, conforme all obligo, senza eccettione sin all anno 1318, dal qual tempo il Sommo Pontefice concesse per suoi legati in un concilio provinciale celebrato in Wratislavia, principal cittŕ della Silesia, che all hora era membro della Polonia, che satisfacciano con pagare un sol denaro .1 anno, come hanno seguitato di fare sin ŕ tempi, che cominciaron in Polonia 1 heretici a. Onde hora sono pochissimi, che adempiscano gl obbli­ghi per le difficoltŕ, che hanno in altre cose di maggiore importanza, e sono in causa, che malamente si puň hoggi sperare buon effetto di ogni officio, che si faccia per questo conto ; si come espressamente rispose 1 istesso Re ŕ questo proposito. In che non fu di poca consideratione del­l authoritŕ apostolica in quelle parti il fare accettare il Calendario Grego­riano 1. Nel che procede per certo con maniera tanto accurata e tanto grave, che ad onta di tanti e sě potenti avversarii, 1 anno 1582, conforme al commandamento del Nostro Signore, si fece nel mese di Ottobre V in­tercalartione b de dieci giorni. Il che fu piů notabile e di maggiore lode, perciň che nel quinto giorno di Ottobre, che doveva dirsi il decimo quarto secondo la riforma, cadeva appunto il primo giorno de comitii generali, intimati secondo 1 ordine del regno due mesi avanti, per il dě quinto del detto mese. Onde temeva il re, come anco gli altri ecclesiastici e cattolici, che per trovarsi in quel tempo in Varsovia cosě gran copia di heretici e tutti i piů potenti, non si suscitassero c gran rumori nel veder comman­dare l osservatione di una cosa tanto generale e tanto nova per solo com­mandamento del Sommo Pontefice, havuto da loro in estrema abominatione. Il Bolognetto perň, doppo haver mostrato al Re stesso et ad alcuni altri gli piů gravi senatori la necessitŕ, che il mondo haveva di fare riduta desunt: come crederebbon — heretici. b interlocatione. c scusassero. 1 De introductione calendarii Gregoriani in Poloniam cf. epistulam Alberti Bolognetto ad Ptolomaeum cardinalem Comensem a. 1582 mensis Octobris die 16 datam in cod. Archivi Vaticani Nunziatura di Polonia 19, et in Ihecis Romanis 14; nec non eiusdem nuntii epistulas ad eundem cardinalem m. Septembri a. 1582 datas. tione dell anno, propose, che sarebbe stato molto ŕ proposito, se senza farla publicare di gran tempo inanzi, non si facesse venire ŕ gl orecchi degl avversarli, se non doppo il fatto ň nell istessa introduttione. Perciochč metteva in consideratione, che il primo giorno de comitii tutti gl animi pendono dalle proposte Regie e da quello che possa sperarsi di buon suc­cesso delle cose di regno. Onde senza strepito il Re poteva commandare al notaro, che in luogo di scrivere nell efemeride delle cose comitiali 1 il giorno quinto, scrivesse il giorno XV, e cosě si andasse seguitando questo numero tutti i giorni seguenti, come che la cosa fosse tanto necessaria, che non si temesse č giudicasse potersi trovare alcuno, che sentisse il contrario ; ma che intanto si fusse dato commissione ŕ capitani delle cittŕ regie et ŕ tutti gl altri ministri publici in qualsivoglia terra di far 1 istesso, si come ancora egli ordinň ŕ tutti i vescovi, che dovessero eseguire per tutte le loro diocesi. Il qual pensiero riuscě cosě bene, che niuno degl avversarli ardě di aprir bocca per biasimar questa intercalatione, nonché di opporsi alla sco­perta, acciň non si mettesse in essecutione : onde al tempo determinato, per tutto 1 regno unitamente e senza alcun contrasto, fu accettato il nuovo calendario e sempre si č osservato in tutti gli atti publici, in tutte le cittŕ regie e giuriditioni ecclesiastiche e da tutti gl altri nobili cattolici, in maniera che hoggi il vecchio calendario non si sente nominare se non dagli heretici e scismatici, che l` osservano solamente nel celebrare i loro offitii et altre feste solenne. Il che da principio paituriva alcune difficultŕ, oc­correndo ben spesso celebrar le feste istessi a in diversi giorni e solevano quelli d essercitare publicamente ogn arte ne i giorni santificati da cat­tolici; cosa certo di non poco scandalo. Ma non durerŕ b questo loro dis­pugno troppo lungo tempo, purché il nuntio otterrŕ dal Re un comman­damento generale, che ciascuno, di qualsivoglia setta ň religione, fosse tenuto ŕ guardare sotto gravissime pene le feste tutte secondo il nuovo calendario quanto al publico essercitio dell arti. Sono bene stati alcuni, chi di questa accettatione del calendario fatta cosě all improviso si sono maravigliati et alcuni ancora et altri ň per malignitŕ, ň perchč veramente s ingannano nel modo, che dovea osservarsi nel fare questa intercalatione ň riduttione, hanno scritto in contrario all approvato. Et c affermano, che non siano stati bene osservati i precetti degl astrologi e il corso de cieli; e volevano ancora dare in stampa queste loro considerationi ; ma d preve­dendo il nuntio, che ciň poteva essere di grandissimo scandalo e disturbo, persuase il Re ŕ commandar loro, che non ardissero piů né parlare né fare altro sopra questo fatto. a deest. b cod. N. false: durň. c desunt: Ma non - approvato. Et. d ne. 1 Diarium comitiorum a. 1582 ignotum nobis est. Altri dissero, che questa correttione dell anno dovesse farsi, che sia ancora ben fatta nella maniera, che si č eseguita, ma che per esser stata commandata dal Papa non deve approvarsi per buona né accettarsi. Tuttavia nel regno di Polonia (come ho detto) si č osservata e si os­serva senz altra a eccetione; e ad onta di chi non sente nominare volontieri il Sommo Pontefice, in quello regno si osserva un cosě generale editto commandato b principalmente da esso ŕ commodo di tutti i popoli. Prese ancora occasione il Bolognetto di difender la maestŕ dell authoritŕ sua nel denegare la licenza di benedir le nozze, quando cosě lo sposo come la sposa non fussero egualmente cattolici, dove prima i sacerdoti le benedicevano indifferentemente, purché uno di due facesse professione di cattolico. Perciochč egli la negň sempre, senz alcuna eccettione, quantun­que ne c fosse ricercato da molti, cosě privati come nobili e senatori; ma im particolare quando l` istesso Re maritň la nipote nel Zamoisky gran cancelliero e generale dell esserciti del regno 1. Nel qual caso se bene fu ricercato e pregato dall istesso Re, che volesse dar licenza al vescovo di Cracovia, non volse mai condescendere ad interporci il suo nome, ancor­ché il re mostrasse di ciň grandissimo sdegno e usasse parole molto risen­tite. Il che per certo giova assai, perchč se bene furono poi benedette dal vescovo di Camenez 2, tuttavia e per non vi essere voluto ritrovarsi né il nuntio né il vescovo di Cracovia 3, quantunque ambidue fossero nell istesso palazzo, né alcun altro ecclesiastico, e per haver poi fatto una grave reprehensione al detto vescovo di Camenez ŕ nome di Sua Santitŕ, si sarŕ introdotto, che per 1 avvenire non sarŕ alcuno tant` ardito, che voglia intervenire ŕ far simili beneditioni. In Lituania parimente sendo intervenuto il suffraganeo di Vilna 4 ŕ benedire simili nozze tra un heretico e un cat­tolico, senza haverne ricercata nonché havuta licenza, gli fece una grave e severa ammonitione. Ma notabilmente ancora ravivň le raggioni del Sommo Pontefice, quando in Lituania si trattava di fare lo statuto generale per tutta quella provincia, di istituire d un tribunale supremo 5, simile ŕ quello di Polonia, * alcuna. — In cod. N. hoc vocabulo „altra" finivit textum scriba primus. b deest. c deest. d costituire. 1 Cf. Collectanea vitam Ioannis Zamoyski illustrantia edid. A. T. Działyński, Posnaniae, 1861 pag. 166—186, de matrimonio inter Griselidim Bathory, Regis Stephani neptem, et Regni supremum cancellarium facto. 2 Martinus Białobrzeski, episcopus Camenecensis 1577—1586. 3 Petrus Myszkowski, episcopus Cracoviensis. 1577—1591. 4 Cyprianus episcopus Methonensis i p. i., suffraganeus Vilnensis 1572—1594. 5 De institutione supremi tribunalis MDLituaniae, a. 1581 facta et de legibus lituanicis in universum, quae Statut Litewski (III) vulgo appellantur, parum adhuc innotuit. Sed cf. libros S. B. Linde, O statucie litewskim, Varsoviae 1816 et Thaddaei Czacki, O lětewskich i polskich prawach. al quale si aspettassero le appellationi nelle terze instanze, conforme ŕ quanto ho detto abbastanza nella prima parte, e per questo solamente erano in Vilna congregati in genrale convento tutti i senatori Lituani. Tra quali non erano se non quattro cattolici, cioč il vescovo di Vilna 1, che nell` istesso tempo fu fatto cardinale, il vescovo di Samogitia 2, huomo di molta bontŕ e integritŕ, e li due fratelli Pazzi 3 palatini, 1 uno di Vitepsco e 1 altro di Miecislavia, che altri senatori cattolici non sono in tutta la Lituania; da due marescalchi Radzivilli in poi erano all hora assenti, sendo il maggiore andato in pellegrinaggio al Santo Sepolcro, 1 altro in Italia 4; gl` altri tutti, che erano trenta sei, se bene io ho ŕ mente, erano heretici et heretici a ostinatissimi 5. Di questo statuto il capo principale era 1 introdurre la so­pradetta nova forma de giuditii di Polonia ancora in quella gran parte del regno, per la quale si togli ogni giurisditione ŕ gl ecclesiastici e rendesi quasi il loro foro inutile, vedendosi per esperienza che altre sentenze non hanno essecutione, se non le date in quel tribunale. Gl ecclesiastici per vedersi pure un tratto relevar da tante miserie, nelle quali sono tuttavia, non essendo mai loro amministrata giustizia, giŕ giŕ tutti consentevano allo statuto. Solo il signor cardinale Radzivil con animo intrepido s oppose alla commun opinione del clero et all espressa forza che quasi facevan gl avversarli, dicendo, che piů presto si lascieriŕ tagliar ŕ pezzi, che acconsentire mai all un tal statuto, se prima non a desunt: et heretici. 1 Georgius Radziwiłł cardinalis, episcopus Vilnensis (coadiutor ab a. 1574), aa. 1591 —1600 episcopus Cracoviensis; vide Przyałgowski, Żywoty biskupów wileńskich, t. II, pag. 3—42. 2 Melchior Gedroyć, episcopus Mednicensis (Samogitiae) 1576—16o8. 3 Stanislaus Pac palatinus Vitepscensis; Paulus Pac palatinus Mscislaviensis. 4 Nicolaus Christophorus Radziwiłł «Sierotka» et Albertus Radziwiłł. Cf. supra. 5 Dubio procul errat hic Spannocchius, cum praeter quattuor praenominatos, triginta sex senatores Lituanos enumeret. Anno 1581, cum de tribunali supremo Lituania) res ageretur viginti quinque officia senatoria habebat Lituania (exceptis verum tamen episcopis), quae inter viginti duo senatores reddita erant. Inter quos, si duos fratres Radziwiłł et duos fratres Pac catholicos excipias, quinque aut sex Calvini dogmata profitentes (Nicolaum Radzěwiłł «Rudy» palatinum Vilnensem, Christophorum Nicolaum Radziwiłł castellanum Trocensem, Ni­ colaum Dorohostayski palatinum Polocensem, Nicolaum Radziwiłł palatinum Nowogrodensem, Ioannem Wołminski castellanum Polocensem [? hunc ignorat Boniecki, Poczet Rodów etc], Ioannem Hlebowicz castellanum Minscensem) habebis. Unus (Ioannes Kiszka capitaneus Sa­ mogitiae generalis) Arianismi polonici deditus erat erroribus. De castellano Vitepscensi Melchiore Snowski nihil certi innotuit. Reliqui decem (Eustachius Wołowicz castellanus Vilnen­ sis, Stephanus princeps Zbaraskě palatinus Trocensis, Philo Kmita palatinus Smolenscensěs, Gabriel Hornostaj palatinus Brestensis Lit., Nicolaus Sapieha palatinus Minscensis, Nicolaus Talwosz Samogitiae, Georgius Zienowicz Smolenscensěs, Gregorius Wołowicz Novogrodensis, Bohdan Sapieha Brestensis Lit., Ioannes dux Sołomerecki Mscislaviensis castellani) Graecae ecclesiae cultores erant. Supremus MDLituaniae cancellarius idem erat Vilnensis castellanus, Trocensis et Minscensis castellani una vicecancellarii et supremi MDLituaniae thesaurii officiis fungebantur. glien č data licenza dal Papa, dal quale riconosce ogni sua autoritŕ a. Con le quali [parole] si alteravano in maniera 1 animi, [degl` avversarii] b, che ogn hora si temeva [che] non [si] suscitasse qualche notabile rumore, massima­mente che ancor essi fanno tanta stima dell authoritŕ del Papa; pigliava [no] ardire di intonare in publico senato voci essorbitanti e seditiose contro la religione catolica e suoi ministri. Tra questi era piů principale e piů au­dace il Chiska 1 capitano di Samogitia e ostinato fautore de gl` Ariani e Samosateni ; il quale in un suo lungo discorso, che fece in presentia di tutti senatori, hebbe ardire di dire sfacciatamente, che per 1 idolatria de papisti e loro perversitŕ Dio permetteva che venissero tanti danni e si segnassero tante discordie in quella republica. Ma il signor cardinale Radzivil, altre tanto ardente nel defendere l` honor di Dio che quello sfacciato nell offenderlo, rispose subito intre­pidamente con tanto zelo e con somma prudenza ŕ queste stolte calunnie. Finalmente poi, dopo un c lungo contrasto di molte settimane, piacque ŕ Dio spirar nell animo di quell iniquo capitano di Samogitia di venire a visi­tare il nuntio, che giŕ era stato promosso alla porpora cardinalizia, sotto pretesto di amare singolarmente la natione Italiana, ma fu piů veramente per curiositŕ di parlare e conoscere un huomo di tanto nome et forse an­cora per tentare, se con effetto la sua prudenza et eloquenza corrispondeva alla voce comune, et menň d seco due altri senatori heretici, suoi piů con­fidenti. Il cardinal Bolognetto prese 1 occasione et entrň con bel modo ŕ ragionare delle cose, che si trattavano in senato, e venendo ŕ discorrere particolarmente sopra le differenze, che erano tra gli ecclesiastici e tra secolari, prese ŕ difendere la parte degl ecclesiastici; nel che seppe addurre tante e cosě vive raggioni con tanta efficacia et e eloquenza, ispirandole Dio i concetti e le parole, che alla fine il perfido con i suoi compagni mutarono sentenza e restarono assolutissimamente persuasi, che né il cardinale né gl altri ecclesiastici potessero acconsentire efficacemente all approbatione dello statuto? se prima non ne havevano espresso con­senso di Sua Beatitudine. Per il che quello, che era stato cosě pertinace oppugnatore della renitenza del clero, e che tanto si scandalizzava in sen­tire nominare il solo f nome del Papa, non che sentir [che] anco esso, debbia acconsentire alli statuti? che si fanno da quella republica g, — il giorno se­guente orando in publico senato, non solo ritrattň quanto haveva detto prima, ma ancora persuase ŕ gl` altri coll istesse raggioni, con le quali egli era stato convitto dal nuntio, che veramente non havendo gl` ecclea desunt: giŕ giŕ — autoritŕ. b cod. N. hoc loco vitiatus est, haec enim habet: „Con le quali non s aiteranno in maniera degl avversaii, che ogn hora..." etc. — Cod. C. vero aliam, non minus falsam, lectionem praebet: " amministrata giustitia, con la quale mancanza si alteravano in maniera l` animi, che ogn ho­ ra..." etc. Explevimus lacunam verbis, quae uncis quadratis inclusa sunt. c deest. d nome menando. e desunt: efficacia et. f deest. g desunt: non che — republica. 1 Ioannes Kiszka, capitaneus generalis Samogitiae 1579—1589. siastici il »placet« dal loro sommo pastore, dal quale immediatamente a pende per legge canonica b, della quale eglino devono essere e professori e deffensori, ogni loro authoritŕ, non potevano acconsentire per loro stessi allo statuto, nonché stabilire cosa alcuna efficacemente. Onde approvato il tutto senza difficultŕ da ciascuno, si dissolve 1 convento re infecta, E cosě s aperse una gran porta a restituire 1 authoritŕ della Sede Apostolica in quelle parti tanto lontane, dove era quasi perduta, dove le cose della reli­gione si trovavano per certo in cattivissimi termini. Attesoché c in alcuni luoghi piů remoti quei popoli, che poco prima erano gentili ed idolatri, non havendo chi piů mostri loro il vero culto di Dio né chi predichi la sua sacratissima parola, per esserne stati scacciati i sacerdoti giŕ piů anni sono, e per essere questi mancati, quelli, che havevano introdotto 1 heresie, se ne tornano ŕ medemi riti antichi e cominciano di novo ad ado­rare i serpenti, il fuoco e le selve, come facevano prima che Vladislao Jagellone gran duca di Lituania, giŕ cento sessant anni in circa, fosse eletto re di Polonia; dal quale fu piamente battezzato e ridotto alla fede di Cristo tutto quel gran ducato. In oltre gli scismatici sono in tanta copia per tutte quelle parti, che eccedono il numero di cattolici. Alcune provincie sono habitate tutte da heretici perversi e maligni, e questi ň sono Ariani ň si trova un mescolamento di varie sette. I Tartari habitano in piů luoghi della Lituania e publichissimamente essercitano il maomettismo, anco nell istessa cittŕ di Vilna, come ho detto di sopra. — Talché stando le cose della religione hoggi in questi termini, non si puň dire, se non che sia stato veramente assai, che i senatori stessi heretici habbiano confessato non potersi fare una legge, quale pretendano esser tant utile e necessaria al pacifico mantenimento della loro republica, senza il consenso del su­premo pastore. Finalmente lasciando ogn altro particolare di minore consideratione, passo ŕ gl offitii fatti tante volte col Re intorno ai mandare ambasciadore ŕ Roma per dar conto ŕ Nostro Signore del racquisto della Livonia, come di provincia, che appartiene alla Santa Sede Apostolica, acciň mostrasse con questo di riconoscere la superioritŕ nell istesso modo, che la riconos­cevano prima i cavalieri Theutonici, da quali anticamente era stata tolta ŕ gl` infedeli idolatri e posseduta sin ŕ tempi d di Sigismondo Augusto. Al quale un tal Ghethlerio 1, che in quel tempo era gran maestro della reli­gione, l`haveva ceduta, riservandosi il pacifico possesso et assoluto dominio del ducato di Curlandia per se et per li suoi descendenti; et pur hoggi questo ducato č posseduto da un tal Gothardo Ghethlerio, che si fa chiaa deest. b Mss: cattolica. c desunt: Onde — termini. Pro "Attesochč" G. habet «poiché". d fino al tempo. 1 Gothardus de Kettler, ordinis Livonici magister generalis ultimus, a. 1561 d. 28 m. Novembris dux Curlandiae a Sigismundo Augusto Rege creatus est. mare Curlandiae et Semigalliae dux a. Non molto dopo che questa pro­vincia era passato alla devotione di Polonia, fu cominciato ŕ molestare dal gran duca di Moscovia, il quale finalmente l` occupň dalia cittŕ di Riga in poi, mentre i Polacchi attendevano ŕ ridurre i Danzicani che nell` ultimo interregno pareva che si fussero ribellati dalla loro Corona (di Polonia); et cosě fu da esso posseduta, sinché l` anno 1582, nella pace fatta tra la Corona di Polonia b et esso gran duca per opera del reverendo Padre Antonio Possevino della compagnia del Santissimo Giesů, gli fu restituita con tutte le pretensioni 1. All hora si trovava nuntio appresso quel Re il Bolognetto, il quale sapendo molto bene la pretensione che la Santa Sede Apostolica haveva in questa provincia, operň in maniera con Sua Maestŕ, che pure alla fine mandň ŕ dar conto del nuovo acquisto, fatto al suo regno et alla chiesa di Dio insieme, di cosě grande e ricca provincia, Andrea Battori, suo nipote, principe, che in cosě giovenile etŕ non solo dŕ segno di dover essere col tempo un fortissimo propugnacolo contro gli nemici di Dio cosě in Polo­nia, come anco in Transilvania, sua patria, dove parimente si trovano heretici di ogni genere e, ma anco adesso e coll essempio di una vita innocentissima et angelica et col suo purgatissimo, anzi divino ingegno, giova mirabilissimamente alla restituitione dalla vera religione. Ilchč ben previdde prudentemente il Bolognetto, sě quando prima persuase esso a se­guitar la vita ecclesiastica, dalla quale per un tempo si mostrň alieno, sě an­cora quando poi persuase il Re con efficacissime ragioni ŕ mandarlo con la sopradetta occasione a Roma, dove con tant` applauso di tutti i buoni piacque finalmente alla Santitŕ di Nostro Signore ascriverlo d al sacro col­legio de cardinali. CAPITOLO III. Che rimedii habbia tentato per deprimere o di scacciare gli heretici dal Regno di Polonia. Potrei dire assolutamente, che ogni attione del Bolognetto et ogni pensiero havesse sempre per primo oggetto d abbassare, deprimere et an­nichilare tutte l` heresie da quello amplissimo regno, conoscendosi chiaro, che esso non desiderava cosa maggiormente, che ridurlo ŕ quel pristino candore, nel quale era pochi anni adietro. Nondimeno hanno preso cosě a desunt: Al quale - dux. b desunt: et cosě — Polonia. c perversa setta d riceverlo. 1 De hac pace a. 1582 in Zapolski Jam et Kiwerowa Górka facta multos habemus libros, inter quos vide Zakrzewski, Stosunki Stolicy Apostolskiej z Iwanem Groźnym, Cracoviae 1872. et Pauli Pierling, Papes et Tsars, Lutetiae 1890. Cf. Finkel Bibliografia Historyi Polskiej NN. 3187—3191. Script. rer. polon. t. XV. 45 largo campo et si sono in maniera dilatate, che non poteva sperare di superarle, se non ŕ poco ŕ poco, con gran arte, patienzia e difficoltŕ. Tut­tavia in alcuni casi non mancň di adoprarsě anco alla scoperta e fare officii gagliardissimi, con qualunque egli faceva per l` occasione di bisogno, per medicare questa peste ; e certo con molta utilitŕ, come brevissimamente io narraro qui da basso a. In prima giunto che fu in Varsovia, cittŕ principale di tutta la Masovia e residenza ordinaria di Anna Regina di Polonia, et informatosi ŕ pieno della perseveranza notabile di tutti i Masoviti b, cosě nobili come cittadini, nella vera fede, conobbe che in breve potrebbe nuocere grandemente ŕ questa bontŕ commune, come di giŕ si cominciava ŕ vederne dagli ef­fetti, se i populi d altre nationi, che vengono in Masovia e principalmente in Varsovia, essercitassero liberamente altra sorte di religione, che la cat­tolica, come giŕ cominciavano ad introdursi i luteranesimo e calvinesi [mo]. Onde per ovviare ŕ si grand` inconvenienza ne fece gagliard c officio coll` istessa Regina, la quale sendo animatissima ŕ stirpare queste male semenze fece subito d un editto, commandando che nessuno fusse ardito ŕ predicare alcuna sorte di eresie né in publico né in privato, e meno far conventicoli d` alcuna maniera, imponendo pena di perpetuo essilio et della confiscatione di tutta la robba, se mai per tempo alcuno ň per qualsivo­glia occasione si trovassero ň in luoghi publici ň in case private piů di dieci heretici e. La novitŕ di questo bando portň gran alteratione a tutti i mercanti di Varsovia, che per il f piů sono Thedeschi, eretici e pieni di sdegno contro il nuovo g nuntio, ricorsero ad alcuni senatori potenti g, loro fautori, e se ne querelarono gravissimamente con il Re, che all hora era con l` essercito all assedio di Plescovia h 1 ,dicendo, che questo era un abattere manifestamente la confederatione et un permettere, che si faccia editti contro al giuramento regio, del quale si č detto di sopra. Ma il Bolognetto haveva giŕ prevenuto l` animo del Re in questo per lettere e mo­stratogli, che il bando fatto i dalla Regina era conforme ŕ gl antichi privilegii di tutta la Masovia k, lasciati da i duchi, atteso che permettendo l` heresie in quel ducato era fare immediatamente contro che Sua Maestŕ haveva giurato di mantener fermi tutti privileggi di quella provincia1, sě che il Re rispose alle querele de quei tali, che mentre si attendeva alle guerre, non era tempo di pensare ŕ questo, ma che come fusse tornato in Polonia havrebbe provveduto sufficientemente. Rescrivendo insieme al nun­tio, che sicome non desiderava cosa maggiormente che veder tutto il suo regno purgato dall heresie, cosě non havrebbe mai concesso ŕ gl` heretici a C. addit: nel presente mio discorso. b Moscoviti (!). c fece officio. d deest. e desunt: e meno — heretici. f desunt: per il. g deest. h desunt: che all hora — Plescovia. C. addit: dal Re dico. k Moscovia (!) i desunt: di mantener — provincia. 1 Rex ad Plescoviam [Psków] a. 1581 a 24 die m. Augusti usque ad diem 1 mensis Decembris commorabar. tanto, e havesse potuto dar loro ardire d innovare cosa alcuna in quella provincia. Sicché per all hora et per duoi anni seguenti tacquero, ŕ lor malgrado. Ma doppo questo tempo occorse, che trovandosi il Re e la Reina et il nuntio in Cracovia, dove si trovavan ancora molti senatori per occasione delle nozze tra la nipote del Rč et il Zamoiskij cancelliere del regno? questi heretici di Varsovia fecero, mediante i loro satrapi et pro­tettori, di nuovo gagliardo officio con Sua Maestŕ, esponendo? che veni­vano tuttavia maggiormente perseguitati et delusi da tutti et di piů, che non era permesso loro portare ŕ seppelire i cadaveri di loro morti a. Onde ottennero un rescritto, senza che ne havessero alcuno inditio la Regina ň il nuntio, per il quale si commandava al capitano di Varsovia 1, che oprasse in maniera, che a gli heretici di quella cittŕ non venisse data alcuna mo­lestia né impedimento da` cattolici. E perciň in virtů di questo rescritto cominciarono altieramente ad alzar la fronte e far del padrone con rinovar li conventicoli et con dar giŕ giŕ principio ad edificare uno sboro in luogo publico, non altrimenti, che s havessero ottenuta assoluta libertŕ di con­scienza b. Perilchč ripentitosi tutta la cittŕ, come di gran torto, che le ve­nisse fatto, mandarono subito il consul loro ŕ dare aviso alla Regina et al nuntio, i quali maravigliati di tanta novitŕ si turbarono non poco; e giŕ la Maestŕ della Regina ne voleva far subito gran querele, ma il Bolognetto con molta prudenza temperň quell` ardente volontŕ, mostrandole come piů facilmente poteva trovarsi efficace remedio con destrezza e quasi conve­nienza, che con prorompere c subito alle gride e con mostrarne tanto sdegno d. Onde andatosene da Sua Maestŕ non disse altrimenti meravi­gliarsi, ch ella havesse fatto indulto alcuno ŕ quegli empii, contrario ŕ privilegii della provincia, (quantonque si tenesse questo publicamente per certo), ma disse imaginarsi, ch era facil cosa, che sendo forse pervenuto ŕ gl orec­chi di Sua Maestŕ, che in Varsovia spesso nascevano tumulti tra cattolici et heretici, ella con qualche amorevol decreto havrŕ voluto quietarli, ma poi la sfacciatezza di quei perversi haveva falsamente interpretato, ch ella havesse loro concesso il libero essercitio delle loro false sette, poiche in virtů di quello havevano cominciato ad essercitare publicamente in Varsovia, come in ogni altra cittŕ del regno, li conventicoli et giŕ prepa­ravano d edificarvi una sinagoga (che cosě sogliono chiamarsi in derisione quei loro sbori).e Onde pregava Sua Maestŕ f che volesse quanto prima con nuovo decreto dichiarare talmente la sua volontŕ, che non rimanesse ŕ costoro piů alcun attacco da esseguire questa loro pessima e sacrilegha a desunt: Rescrivendo — morti. b conventiculi per 1 ottenuta libertŕ di conscienza. c proporre. d gride e mostrar sdegno. e N. sobro (!). f desunt: „Onde datose ne - sbori. Onde". Pro "pregava" cod C. habet: pregň Sua Maestŕ... etc. 1 Georgium Niemsta, quem, Calvini doctrinam secutum, Varsoviae a. 1581 templum sive sbór aedificare voluisse, a scholaribus tamen prohibitum fuisse narrat Friese, Beitrage z. d. Reformationsgcschichte in Polen II I, p. 179 sq. intentione con sě grave pregiuditio di quella provincia et insieme di tutta la religione. Aggiongendo, che dal lasciar passare una cosě licentiosa libertŕ nella Masovia, massimamente sotto la a concessione regia, gli heretici pigliarebbono ardire in breve di sottomettere i cattolici e quivi et in ogn altra parte del regno, e cosě si torrebbe ŕ cattolici 1 animo di poter resistere alle loro insolenze, quando tenessero per questa dimostratione non haver sicuro e favorevole 1 appoggio di Sua Maestŕ. Le quali cose furono espli­cate con un cumulo di tante raggioni e con una cosě efficace eloquenza, che il Re promesse voler in ogni modo levar l` equivoco con mandar un altro decreto al sudetto capitano, per il quale la cittŕ dovesse rimanere in tutto sodisfatta della sua buona inclinatione e dispositione, cosě intorno al non proteggere le heresie, come al mantenerlo questi privilegii; affer­mando, che veramente con quel primo non haveva mai. inteso di voler dare ŕ gli heretici cosa alcuna piů di quello che habbiano havuto per i tempi passati. Tuttavia (quale si fosse la causa) b si vedeva andar 1 essecutione di questa promessa molto in lungo. Pure alla fine non cessando mai il Bolognetto e per sé e per suoi mandati, né mancando ancora la Reina dal canto suo di farne grandissima instanza, il Re non solo fece quésta dichiaratione specificata di non haver voluto nel primo decreto dare alcuna nuova libertŕ ŕ gl heretici nella cittŕ di Varsovia, ma ancora per dar maggior sodisfattione ŕ cattolici, et insieme per maggior riputatione, la mandň per un suo proprio c cameriere. All arrivo del quale subito cessň l orgoglio de quei maligni e ritornarono le cose nel loro primo essere; e nell` istesso tuttavia si mantengono dal tempo de comitii in poi, attesoché all hora (dicono) č necessario dar campo franco ŕ tutti i senatori et a tutto il resto della nobiltŕ del regno. Procurava ancora di giovare alla depressione dell heresie il Bolognetti con inculcar in ogni occasione alla Maestŕ del Re, che attissimo mezzo sarebbe di ridurle al basso d, tuttavia che esso mostrasse in ogni attione di haverle in abominatione. Perciochč quando il Re aggradiva egual­mente gli heretici come cattolici, quando ritenga e appresso di sé degl uni e de gl altri e quando nelle sue proprie terre permetta f liberamente l`essercitio di qualsivoglia setta, dŕ animo tanto ŕ buoni quanto ŕ perversi di trovarlo e clemente e fautore, se non nelle cose della religione, almeno in tutto quello, che appartenga allo stato politico di quel regno; il che poi facilmente controvertono gli nemici di Dio ŕ danno de catholici, come di sopra si č mostrato. Onde in ciascuno de sopradetti tre capi soleva par­lare il Bolognetto apertamente g e con mirabile efficacia. Et prima quanto al non provedere alle dignitŕ senatorie et al non conferire le publiche intrate in persone heretiche h soleva mostrar spesso č Sua Maestŕ, come cessando il timore della pena e stando pur ferma la speranza di premj a voce della. b desunt, quae uncis inclusa sunt. c deest. d basto. e Mss: ritengano. N.: prometta. g deest. h desunt: Et prima — heretiche. e della gratia regia, si invita ciascheduno ŕ perseverare ne suoi errori. Onde a se il Re b si risolvesse ŕ favorire e premiare solamente i cattolici, non č dubbio, che cessarebbe in buona parte la tanta licenza, che ognuno hora si puň pigliare d offendere Iddio in tante scelerate maniere, ancorché non venghino specialmente puniti quei gravi eccessi, che di giorno in giorno si commettono per tutto il regno. Prima, perchč la speranza di esser chia­mato alle dignitŕ non sarebbe se non de cattolici; e di poi, perchč queste due cosě potenti armi non si converrebbono con tanto grave pregiuditio ŕ favore di questi nemici della santa chiesa cattolica ; perciň al solo amba­sciatore del Papa puň dare il Re private udienze, bisognando che all audienze di ogn altro ambasciatore siano presenti tutti i senatori. Il che per certo dŕ al nuntio non poca commoditŕ di trattare ŕ lungo come gli ag­grada di qualunque cosa concernente il servitio di Dio. Circa poi al ritenere c de gl heretici nella sua corte, piů e piů volte procurň di persuadergli, di quanto danno ogni giorno maggiormente si conosca essere, che tra suoi piů favoriti sian alcuni perniciosissimi heretici ; i fini de quali non tendono ad altro, che ŕ conculcar la chiesa cattolica promovendo et aiutando per mezzo della gratia, che hanno appresso il Re, ogn altro di d qualsivoglia infame setta, purché non sia papista; e come molti per esser promossi da questi ŕ qualche carico, dignitŕ ň altro emo­lumento , cercando d acquistarsi prima la gratia loro con l apostatare dalla Chiesa Romana; in oltre come sono costoro per non tanto per loro stessi dannosi, ma molto piů ancora per il pessimo essempio e, — avenga, che ogn altro, ancorché cattolico, non ha altrimente in horrore gli heretici né l` heresia istessa, vedendo che nella propria corte dei Re, senz alcuna distintione, sono egualmente favoriti i nemici di santa madre chiesa, come qualsivoglia cattolico; et pure č vero, che da quella, come da un specchio posto in eminente, si presume ch ognuno debbia f pigliare regola et norma della vera vita Christiana. Soggiungendo, che in questa maniera veniva tolta quella santa gelosia (per chiamarla cosě) g, che in altri luoghi di christianitŕ ritiene in abominatione quella peste; onde succedendo poi la famigliaritŕ et intrisichezza h per tutto l regno con gli heretici, si dŕ loro ogni com­moda occasione di sovvertire i buoni et i semplici. Alle quali ragioni, molte et molte volte inculcate, acconsentiva pur finalmente il Re et sebene non discaccia [va] dalla sua corte alcuno, dava perň sempre speranza di doversi mostrare intieramente persuaso di questa virtů ; et giŕ giŕ comminciava ŕ non aggregare di nuovo al suo servizio altro che cattolici. Et alcuni di questi heretici, che facevano del servitore antico et che per altro erano sufficienti nel loro mestiero, cessavano ŕ poco ŕ poco di gratia, sendo molto meno et favoriti et adoperati i, bensě scusava del non dar loro manifesta licenza per non far mutatione tanto evidente, che non si alienassi troppo Dove. b deest. c ritornare. d deest in cod. N. e desunt: cercando — essempio. deve. g desunt, quae uncis inclusa sunt. h famigliaritŕ per. i desunt : Alle quali — adoperati. gl animi della parte avversa, alla quale, stando le cose di quel regno in questi termini, č pur troppo vero, che bisogna molte volte darle soddisfattione, non che irritarla con manifesti segni di diffidenza; e poi perchč diceva havere non poca speranza della loro conversione a, com anco di molt altri principali senatori del regno, purché havesse copia di prudenti theologi, che con saldezza di dottrina č con gravi raggioni li facessero ca­paci del vero. Et in quest occasione soleva dire, che niuna cosa desiderava maggiormente da Nostro Signore, se non che gli facesse gratia d un valentis­simo predicatore per la sua corte et che fosse peritissimo nelle controversie. Del che in vero pregň piů et piů volte il nuntio, che ne facesse officio con Sua Beatitudine, (si come fece con repetite lettere) accennando in particolare, che volentieri havrebbe havuto il Rev. Padre Bellarminio, della Compagnia di Gesů 1 . Anzi nel partire, che fece il Bolognetto (giŕ cardi­nale) di Polonia, non fu pregato d` altro piů instantamente da quella Mae­stŕ, se non che oprasse in maniera con Sua Santitŕ, che gli facesse gratia se non del detto Padre Bellarminio, di qualch un altro almeno, ch hoggi sia con primi nominato, conforme al bisogno vero della sua corte et pari­mente di tutto il regno; dove credo, che senza dubbio un valente, elo­quente et famoso predicatore acquistarebbe buona parte di b quei popoli alla divotione della Chiesa Romana. Ma se nell` uno e nell altro de sopradetti capi si mostrava ardente il Bolognetto con quel Serenissimo Re, quanto piů giudicava 1 terzo di maggiore importanza et c di piů notabili conseguenze, tanto piů s affatticava in persuadere Sua Maestŕ, che con ogni suo potere volesse scacciare tutti gl heretici dalle cittŕ regie. Mostrando in prima 1 ineguaglianza della conditione, sendo che i nobili heretici scacciando totalmente dalle loro ville et castelli i cattolici con molte villanie et obrobrii d e nondimeno in Cracovia, Vilna e Posnania et in tutte 1 altre cittŕ sottoposte immediata­mente alla giurisditione del Re, che pure sono molte, si permette l` essercitio delle piů infami sorti di heresie, che mai siano state suscitate al mondo. E non solo vi si tollerano gli heretici nativi delle propre citta, ma si permette ad ogni scelerato forastiero credere, predicare e insegnare e in publico e in privato qualsivoglia nefanda bestemmia, come si č detto an­cora nel principio della relatione. Il che pare, che possa non solo appresso a conversatione. b Textus cod. C. hic magnopere vitiatus est: nam post „Et in quest" occasione .— n una cosa" scriba denuo praecedentem textum „Bensě scusava — del vero" inscripsit, quo absoluto haec addidit: „e nel partire che fece il cardinale Bolognetto di Polonia ne fu pregato da quella Maestŕ, che oprasse in maniera, che fusse da Sua Beatitudine mandato il padre Bellarminio della Compagnia del Santissimo Giesů, come quello, che sia tra i primi nominato de famosi predicatori, acquistarebbe molt` anime a Dio e ridur­ rebbe"... etc. c che. ddesunt: Mostrando — obrobrii. 1 Robertus Bellarminus, ex Societ. lesu, clarissimus rerum divinarum scriptor, hoc tempore in Collegio Romano, Lovanio pulsus, docuit. 1 altre nationi diminuir la gloria del suo sommo valore, ma anco appresso gl istessi sudditi, li quali di qua possono pigliar ardire di farne men conto di quel, che si convenga all authoritŕ regia et al tenere i suoi popoli in freno. E tra queste et altre raggioni inseriva ancora spesso con bel modo l` offesa di Dio, il quale minaccia di dover ricercare il sangue per l` anime che periscono dalle mani dei a re, che non havranno castigati con meri­tate pene i delitti, che si commettano da sudditi contro Sua Divina Mae­stŕ. Al che soleva rispondere il Re, che intorno a questo havrebbe pure in breve mostrato, ch egli era re, e che veramente era cattolico re, e con questa buona speranza tien tutti quelli, i quali da tali inconvenienti, che nascono da questo disordinato modo di vivere in disprezzo di Dio, pren­dono ň meraviglia ň scandalo. Ma quando Sua Maestŕ ponga in essecutione un opera cosě pia e santa, sperano tutti i buoni, che si aprirŕ una gran porta per restituire la vera religione nel pristino stato. Onde un ministro apostolico non potrebbe haver oggetto piů pio né piů degno, che di procurare l` effetto di questa promessa. Il quale č anco sommamente desiderato prima dagli arcivescovi, vescovi, e da tutti gl ecclesiastici di quel regno, e poi anco da tutti gli altri senatori e nobili, che sono vera­mente cattolici, per haver con quest esempio maggior ardire di far l` istesso nelle terre ŕ loro suddite, se bene molti, et i prelati in particolare, 1 os­servano con diligenza b. E ben vero, che ŕ questa buona intentione, che dava il Re, non cor­rispondeva troppo quello, che andava attorno l` anno passato, cioč che Sua Maestŕ giŕ giŕ permettesse per publico decreto, che gl Inglesi potes­sero liberamente e senza alcun sospetto essercitare la loro infame apostasia per tutte le parti del regno di Polonia; sendo che quella pretensa c e scommunicata reina d Inghilterra domandava al Re di Polonia un indulto per i suoi mercanti Inglesi di poter portar le loro mercanzie ŕ vendere per tutto il regno liberamente, dove hora non possono venderle se non ai mer­canti del regno in Danzica, domandando insieme, che fosse loro concesso aperire un fondaco publico in Torogna, che č il piů celebre porto della Prussia, dopo quello di Danzica, e di lŕ poi portar le loro mercanzie eglino stessi ŕ tutte le fiere che si fanno per la Polonia, dove non le possono portare ordinariamente, se non mercanti del paese, che per il piů sono ň Thedeschi, o Pruteni, ň Italiani 1. Domandava dunque con quell occasione d quella pretensa reina, che nel decreto di tale concessione si esprimesse, che ŕ questi suoi mercanti non potesse mai esser fatta molestia per conto di religione, ma che potesa del. b l` osservanza viene osservata con diligenza. c pretendenza d quest occasione. 1 Cf. Theiner, Annales Ecclesiastici, tom 111, pag. 580, 581 et 783. sero essercitarla liberamente ŕ modo loro, ovunque andassero per il regno. Piaceva questo partito universalmente ŕ tutta la nobiltŕ Polacca per l` utile, che pensavano ne dovea risultare loro sě per l abbondanza delle mercantie, che costoro havrebbono portato, sě ancora per la speranza, ch havevano di doverle comprar ŕ migliore mercato pigliando dalli stessi, che le porta­vano d Inghilterra, non da chi l` havesse compre prima per rivenderle a. Solo i Danzicani ostavano gagliardamente, mostrando che da questo indulto saria facilmente b seguito 1 ultimo danno al porto loro, tanto celebre e tanto famoso per tutto il mondo, e che la speranza del minor prezzo era fallace, massimamente perchč i mercanti forastieri quando fussero stati in possesso di poter vendere ad arbitrio loro e poter servar la mercanzia loro lungo tempo nelle mani, l` havrebbon venduta molto piů cara di quello, che la vendono hoggi i mercanti del paese. Tuttavia il contracam­bio che offeriva la regina ŕ mercanti di Polonia di poter fare 1 istesso loro in Inghilterra pareva che giŕ giŕ havesse persuaso il Re ŕ concedere tutto quello che domandavano. Il che non prima venne ŕ gl orecchi del Bolognetti, che andň ŕ trovare Sua Maestŕ, e con efficacissime raggioni le mostrň quanto essorbitante cosa sarebbe stata, che havesse concesso per publico decreto, ň in qualsivoglia altro modo, che s introducesse c una tanto obrobriosa setta, e come non senza nascosto inganno e speranza d importantissime conseguenze quella scelerata donna voleva, che si di­chiarasse cosě per decreto potersi essercitar la setta anglicana in quel re­gno, dove tutto il mondo purtroppo sa, che si permetta il credere in ma­teria di religione quei che piaccia a chi si sia. E con quest [e ed] altre efficacissime raggioni il re Stefano rimase talmente persuaso, che promesse non voler mai far mentione alcuna di religione in qualunque accordo ha­vesse fatto con quella regina ň suoi mercanti. Potrei estendermi hora negl officii frequentatissimi e prudentissimi, che il Bolognetto ha passato in questi quattro anni e per sé e per mezzo de suoi familiari e di valenti theologi con molti principali senatori et altri nobili Polacchi e d altre nationi, che erravan nella fede, e narrar insieme quanti ne habbia ridotti al grembo della chiesa cattolica Romana, ma sarei per certo troppo lungo. Tuttavia non lascierň di dire, come il signor Dulski 1 gran thesoriere del regno, huomo di molta stima per nobiltŕ, ric­chezze et authoritŕ, sendo d vissuto molt` anni heretico, essendosi ultima­mente convertito, egli medesimo affermň ŕ me stesso, che abiurava tutte le heresie, nelle quali era stato tanto tempo immerso, e veniva alla fede Romana, persuaso principalmente dalla santitŕ di vita del nuntio Bolognetto; dicendo non poter credere altra fede esser vera, che quella, che teneva a desunt: per l utile — rivenderle. b deest. c desunt: ň in — s introducesse. d deest. 1 Ioannes Dulski, castellanus Culmensis et supremus Regni thesaurarius 1580—1589. e difendeva chi veramente non ha altro oggetto nel cuore e niente altro ha per piů principale nelle sue attioni, che il solo servitio di Dio, come conosceva in lui, cosě per le sue dotte e cristiane essortationi, come sante operationi passate con tanta utilitŕ di tutto quel regno et ad essaltatione della santa chiesa. CAPITOLO IV. Che modi habbia tenuto per moderare la licentiosa vita de sacerdoti a. Vedendo il Bolognetto che le heresie venivano molto fomentate dalla licenziosa e scandalosa vita delle persone ecclesiastiche, rivoltň tutto il pen­siero ŕ moderarla e corregerla. E perchč un errore tanto dilatato e invec­chiato massimamente in quelle parti, dove ognuno si prevale del privilegio della dissoluta libertŕ, non si poteva superare con la subita violenza, an­dava procurando di ovviare con ogni industria alle cause, dalle quali pa­reva, che nascesse questo commune errore. E perchč non č dubbio che maggiori scandali hanno origine dall esser stato promossi molte volte alle dignitŕ e carichi ecclesiastici persone immeritevoli e dal conferirsi beneficii ad indegni, perň in questo pur b stava vigilantissimo, non solo quando la collatione s aspettava ŕ lui, ovvero c ŕ qualsivoglia ordinario, ma anco quando apparteneva la nominatione ň al re, ň ad altri, che per il ius pa­tronato havesse facoltŕ di nominare. Nel primo caso hebbe 1 occhio percerto d alla collatione di ogni be­nefěcio, ma principalmente delle chiese parrocchiali, quali solevano confe­rirsi indifferentemente senz` alcuna inquisitione di sufficienza ň di merito ŕ ciascuno, come e ogn altro beneficio senza cura. Onde esso ordinň espres­samente, che si conferissero omninamente per concorso, conforme alla forma prescrětta dal concilio di Trento, e con diligenza si procurasse, che sempre si conferisse al piů meritevole, secondo che per l` essamine si fusse provato. Nel qual proposito non devo f tacere, che havendo in Varsovia alcuni essaminatori, da esso delegati, promosso ad una parrochiale un suo familiare, per non haver voluto concorrere altri con esso, volse che di novo si publicasse il concorso, conoscendo forse, che quel suo familiare non era idoneo per simili carichi, che habbiano cura d anime. Con essattissima diligenza ancora procedeva nel procurare, che le nominationi regie, massimamente alle maggiori dignitŕ, fossero sempre in persone segnalate per dottrina, per meriti di bontŕ g. Al che gli giovava h assai 1 haver fatte diligenze, studio, e l` haver piena cognitione de sacerdoti del regno di piů nome a sacerdoti scandalosi. b deest. Con essattissima — bontŕ. h che giova. Script. rer. polon, t. XV. c ň. d deest. e come con. f debbo. g desunt: 46 e di maggiore stima. Onde, quando veniva il caso di doversi nominare nuovo rettore a qualche chiesa vacante, era quanto prima col Re, cercando d intendere ŕ qual persona inchinasse piů 1 animo di Sua Maestŕ, e seco discorreva con caritŕ e zelo delle qualitŕ di quel tale; ma con debito ri­servo e prudenza, quando non gli fosse parso al tutto meritevole, egli stesso proponeva qualchuno, che veramente dovesse esser stimato degno d esser promosso et che si sperasse dover esser utile al governo della chiesa vacante. Con i quali offitii et diligenze ha operato in maniera, che in questi quatr anni il Rč non ha nominato alcuno, che prima non habbia conferito seco piů volte et non si sia confermato, col suo parere a. Il che in vero [nelle] b nominationi alle chiese cathedrali č di grandissima importanza, sě perchč č di molta utilitŕ, che in senato non si ammettano se non persone, che riconoscano poi ancor le dignitŕ senatorie della Santa Sede Apostolica per esser stati promossi e fa­voriti nella nominatione dell istesso nuntio, sě ancora per levare quanto piů si puň 1 occasione di haver difficoltŕ nella compro batione, che deve poi farsi da Nostro Signore, perciochč c si puň portar pericolo, che sendo alle volte raccommandati al Re alcuni per favori, e questi talvolta compri con gran presenti et anco immeritevoli, non venga poi in Roma riprovata la nominatione. Dal che nasca occasione di tor via la buona intelligenza, che hora per Dio gratia č tra quel Re e la Santa Sede Apostolica ň almeno di interromperla. E per questo ancora č da credere, che volontieri Sua Maestŕ deferisca in tal caso assai all oppinione del nuntio, volendo verisimilmente ovviare, che altra volta non avvenga quel che era occorso nel particolare della nominatione del preposto di Micovia al vescovato di Premislia 1 fatta pochi mesi avanti che il Bolognetto fusse destinato nuntio in quella provincia. Era stato costui tenuto sempre e communamente huomo di nocentissima d vita, ancor ne tempi, che il signor cardinale Commendone di pia memoria era stato prima nuntio e poi legato in quel regno. Con tutto ciň gli era stata cooferita molt anni prima la prepositura di Micovia. Ma egli desiderando coprir la bruttezza de suoi vitii coll infula pastorale e con la dignitŕ senatoria, senza perň corregerli punto, anzi con accrescerli di giorno biasimevolmente, venuta la vacanza del vescovato di Premislia, chiesa molto principale nella Russia, mentre che il Re stava occupato nelle a desunt: quando non — suo parere. b Ms: molte (?) c perň che. d C. addit: e scorrettissima. 1 Simon Ługowski, abbas praepositus canonicorum S. Sepulchri monasterii Miechoviensis, a. 1580, mortuo Alberto Sobiejuski episcopo Premisliensi, ad hanc cathedram nominatus est, retenta tamen praepositura Miechoviensi. Anno 1583 mortuus est. Vir erat talis vitae, ut et Caligari et Bolognetto, nuntii Apostolici, compluribus processibus canonicis eum debellarent. Vide Thecas Romanas 27 pag. 2o3 sqq. Plurimae de hac causa exstant litterae Nuntiorum ad Gardinalem Comensem et ad alios datae, aa. 1580—1583 scriptae, in voll. Nuntiatura di Polonia Archivi Vaticani 17—20 asservatae, in Thecis Romanis 10—16 exseriptae. guerr di Moscovia, operň sě con presenti di molte migliaia di fiorini e con promesse di doverne donare molti piů, ottenuto che havesse il suo intento, — che fu proposto al Re (da chi chi si fossero i promottori)a per idoneo alla dignitŕ episcopale. Onde gli fu facile tra il romore dell armi ottener di esser nominato alla sopradčtta chiesa, massimamente b in assenza di mon­signor nuntio, che all hora era il vescovo di Bertinoro 1. Il quale, come gli venne ŕ notitia, ne hebbe infinito dispiacere e ne diede subito avviso ŕ Nostro Signore. Saputosi dunque in c Roma cosě i demeriti della sua pessima vita, come anco i mali d modi tenuti per havere la nominatione regia, venne talmente escluso dall ottenerne la confirmatione. Onde in quel principio della nuntiatura hebbe il Bolognetto molte fatiche e contro­versie per conto di questa nominatione. Perciochč quelli, che da principio havevano preso ŕ favorire il proposto, cominciarono con tanta caldezza ŕ defenderlo, insieme con alcun altri senatori e potestati di molt` authoritŕ, de quali lo sdegno, che pigliavano di questo fatto, che veramente era gran­dissimo e, poteva pregiudicare sopra modo ŕ tutti gli altri negotii, che fosse occorso trattare per la Santa Sede Apostolica in tutto il tempo della nun­tiatura; e questi venivano anco aiutati da altri. Oltre che anche il Re si mostrava non solo ardente in deffendere la fatta nominatione, ma mostrava di pigliarsi un gravissimo sdegno del poco rispetto, che diceva essergli portato in causa di tant importanza, non tanto perchč le nominationi fatte da altri re, c habbiano 1 indulto di nominare, sono state reprovate, da che faceva molto caso, che la dignitŕ senatoria in questo modo non ve­niva immediatamente dependere da esso, ma dall approbatione del papa ; cosa in quelle parti da piů odiatissima. Dal che in vero f nasceva una difficoltŕ quasi insuperabile. Perciochč quelli, che da Re sono una volta nominati alla dignitŕ senatoria, non possono poi ne anco dall istesso Re esserne privi, se non per alcuni gravissimi ec­cessi, come di ribellione e simili. Talché in questo caso il Papa non ap­prova la fatta nominatione, il nominato con tutto ciň par, che rimanga senatore, overo č necessario confessare, ch il Papa habbia authoritŕ di privar uno della dignitŕ senatoria contr alle leggi g Tuttavia questa diffi­coltŕ ha origine dalla poca stima, che i giŕ nominati fanno della comprobatione apostolica, almeno per modestia non cominciar a godere alcun pri­vilegio, che venga loro conferito mediante la dignitŕ episcopale, prima c habbiano ottenuta la confirmatione del Sommo Pontefice h e nondimeno hanno introdotto, che il nominato s habbia per senatore e risegga e voti come senatore. a desunt, que uncis inclusa sunt. b deest. c nella cittŕ di. d deest e desunt: che ve­ ramente era grandissimo. f veramente. g desunt : Tal che — alle leggi. h desunt: prima — pontefice. 1 Ioannes Andreas Caligari, episcopus Brictinoriensis, nuntius apostolicus apud Stephanum. Regem Poloniae, aa. 1578—1581. Con tutto ciň il Bolognetto seppe cosě ben trattare questo negotio, che non ostante le sopradette difficoltŕ, processň il detto nominato con somma diligenza, trovň la veritŕ di tutti i suoi defetti e contaminata vita, per depositione di persone gravi e degne di intiera fede; investigň come da esso era stato fatto e mandato ŕ Roma un processo falso per ingan­nare il sacro collegio, nel quale si leggevano essamine di molti nobili e senatori di regno, che deponevano ogni cosa in suo favore, e nondimeno questi tutti attestavano manifestamente non esser mai stati essaminati in tal causa e non poter deporre di quell huomo, se non l` istessi vitii, che communamente s intendeva da altri. Onde fatto il Bolognetto consape­vole di tante sue malignitŕ, col mezzo della sua eloquenza? addolciva assai l` animo del Re e d ogn altro, che per tal conto si mostrasse essacerbato. Tuttavia se bene con a quest arti haveva saputo sostenere 1 impeto di questo maneggio sedatamente due anni intieri, et in maniera, che questa mala soddisfattione non noceva punto ad altri negotii, che occorrea trattar per la Sede Apostolica, non era perň cessato il timore, che non dovessero suscitarsi gran contrasti, se finalmente da Roma fosse venuta 1 ultima repulsa, b quando piacque a Dio benedetto ovviare ad ogni pericolo, togli­endo con subitanea morte dal mondo il detto preposto. Per la quale oltre all esser cessato ogni timore di mala sodisfattione c da una e P altra parte, si venne liberamente all elettione di un altro molto piů meritevole pastore e molto piů utile per quella chiesa 1. E vacň insieme la propositura di Micovia, la cui entrata? dicano? che arriva ŕ XII mila fiorini, — che fu con­ferita ad Andrea Battori 2, hoggi cardinale. Dopo la costui morte parve cosa notabile, che anco gl istessi heretici, non che di huomini d cattolici e da bene, lodavano sommamente il Bolognetto, che havesse saputo cosě lungo tempo sostener pacificamente la cosa sospesa et ovviato con tanta des­trezza all impeto, che si temeva, da che non voleva acconsentire in alcun modo questa reprobatione et vietato, che non fosse intruso di propria autoritŕ alla chiesa et alla possessione dell entrate, come fu alle volte tentato di fare, senza aspettarne la confirmatione. Ma miracolosa cosa an­cora parve, ch` appunto l` istessa settimana, che costui spirň, venne da Roma la total esclusione et insieme ordine espresso di domandare al Rč altra nominatione, che Nostro Signore d authoritŕ apostolica ci havrebbe provvisto sufficientemente.e Ecco come Dio sa e puň in tempo provedere con la sua santa mano ŕ quanto fa di bisogno e quanta cura pigli per a deest. b desunt: che occorea — repulsa. c desunt: di mala sodisfattione. d non che cattolici. e desunt: et ovviato — sufficientemente. 1 Ioannes Borukowski, vicecancellarius Regni, episcopus Premisliensis 1583—1585. 2 Andreas Bŕthory de Somlyo, Stephani Poloniae regis nepos, S. R. E. cardinalis a Gregorio pp. XIII a. 1583 creatus est, praepositus Miechoviensis, episcopus Varmiensis aa. 1589- 1598, princeps Transsylvaniae, a. 1598 d. 3 Novembris in Transsylvania obiit. mantenere l unione tra principi christiani Se gran lode si acquistň il Bolognetto con haver ovviato tanto sagacemente che non fusse ammesso alla cura episcopale persona immeritevole, certamente senza comparatione mag­giore e lode e gloria doviam a dire, che habbia conseguito, quando in Li­tuania operň in maniera, che fu depposto 1 intruso Niccolň Pacz 1 dal ve­scovato di Chiovia. E questa famiglia Pacz nobilissima e antichissima tra le famiglie di Litua­nia e pur hoggi č in grande stima, sendo duoi altri fratelli del detto Niccolň palatini, l uno di Miecislavia b e l` altro dě Vitepsco, ambedue perň c cat­tolici 2. Hora questo intruso ha tenuto occupato quel vescovato di Chiovia, cittŕ antichissima e famosa nella Russia, trent` anni continui, quantunque sia sempre stato heretico hostinato et pertinace. Nel qual tempo ha atteso a consumare et dissipar in maniera beni di quella chiesa, che dove prima 1 entrate erano honestissime, hoggi non ascendono pure alla somma di mille fiorini. Ha (come dicono) dato in luce molte cose contr ŕ dogmi della vera fede et in specie contr al primato della Santa Romana Sede. Il che sebene l` haveva reso maggiormente odioso ŕ buoni, lo deffendeva perň tanto piů gagliardamente ŕ mantenersi in quel possesso per essere (com` ho detto) quei popoli della Lituania per la maggior parte heretici e desiderosi piů tosto, che tutte 1 altre chiese cadessero in mano de loro, che di vedere privare primo principale fautore et deffensore dell heresia d una cosě principal dignitŕ, posseduta da esso per tanto tempo d. Ma per­chč il permettere questa ingiustitia era tioppo grande essorbitanza e di troppo gran pregiudizio alle raggioni de cattolici, i nuntii anteriori, che per il tempo e sono stati mandati, hanno procurato con ogn instanza presso il Re far le detorre f. Ma la nobiltŕ della famiglia Pacz, la potenza e 1 nu­mero de gli heretici di quella provincia, il possesso tanti anni continuato, le voci seditiose, che si sentivano seminar dagli avversarli, la dignitŕ se­natoria, della quale uno non puň essere privato, con una volta ne sia in possesso, la novitŕ di un fatto cosě importante et altre gravissime raggioni havevano sempre victato, che non si era mai potuta ottenere questa depositione; la quale tanto manco era da sperare, che fosse per ottenerla il Bolognetto, attesoché l essere stata denegata ŕ tant altri dava animo al Re di denegarla anco piů prontamente ad esso. Egli nondimeno havendo a dovevan. b Macislavia. c deest. d desunt: et pertinace — tanto tempo. e desunt: per il tempo. f pro: hanno — detorre, cod. C. habet: in Polonia. 1 Nicolaus Pac, Nicolai filius, inde ab a. 1557, quamvis non ordinatus neque consecratus, episcopus Kijoviensis nominatus; Gregorii Wicelii cura novis doctrinis imbutus, apostata, ab loanne Francisco Commendono ceterisque nuntiis apostolicis et a Summis Pontificibus inde ab a. 1564 debellatus, anno denique 1583 episcopatu sese abdicavit, a Rege castellanus Smolenscensis creatus, a. 1585 mortuus est. 2 De his vide supra. l` occhio al solo servitio di Dio, non volse mancare altamente ŕ se stesso: onde disprezzate tutte le difficoltŕ, ne fece tante e tante volte instanza, con tanta efficacia e con un cumulo di tante raggioni, che pure alla fine l` ottenne et ne vidde l` effetto ultimamente in Villa a, nel passato con­vento in Lituania, dove il Rč chiamato ŕ se quest heretico lo dichiarň deposto del vescovato com illegitimo possessore di quella dignitŕ, in publico senato, ma perň per mantenergli il luogo tra senatori lo pronunciň castellano Smolescense, che č dignitŕ di nome solo, per esser posseduto il ducato di Smolensc, com anco P altro confinante di Severia, che giŕ furon de Lituani, dal Mosco ; et cosě di reverendissimo (come disse, all bora istesso Rč) lo fece magnifico b; nominando al vescovato di Chiovia il Veroniesky 1 preposto di Lovicio, persona certo c di vita esemplare e di non d mediocre dottrina ; la quale attione non solo fu giudicata degna di eterna lode per la parte del nuntio, che P impetrň, non ostante la sopra narrata difficultŕ, ma anco per la parte del Re, per haver esseguito con somma quiete una tale depositione e, se bene se ne temevano tanti romori e tumulti. E dall argomento della quale si possono dedurre conseguenze importantissime ŕ beneficio della chiesa cattolica, sendosi per essa deter­minato, che nessuno possa tener chiese ň beneficii ecclesiastici f, che non sia della vera fede romana, cosa per certo tanto piů considerabile, quantochč č successa in Lituania ; parendo incredibile, che in mezzo di tanti heretici sia stato deposto publicamente un vescovo solo per non esser cat­tolico. Il che forse potč anco giovare un g poco ad acquietare i romori in h Colonia 2 per esser seguito i ciň nell istesso tempo, che quivi le cose erano in gran combustio e scompiglio per 1 apostasia del Truchses, sě come anco all hora fu detto da alcuni. Et č da sperare k, che giovara parimente in altri luoghi e nell` istessa Polonia, in particolare alla restitutione de beni ecclesiastici occupati e delle chiese cattoliche profanate, con discacciare da quelle i loro perfidi et igno­ranti ministri, poiché P intruso s acquietň liberamente alla depositione 1 con ceder subito alla dignitŕ e con resignare il pacifico possesso di tutti i beni e rendite episcopali. Non č dubbio ancora, che se altri prelati sono in quel regno di mala intentione, saranno entrati in maggior timore del gastigo e si asteranno dall apostatare, havendo per questo esempio persa la speranza di poter ritenere i beni delle chiese cattoliche. a sic! Vilnae. b desunti et ne vidde — magnifico. c deest. d Mss: una (?). e dispositione. f deest. g non. h della. i seguitato. k sapere. l alla desponsione e depositione. 1 Iacobus Woroniecki hic, licet nominatus episcopus Kijoviensis, dioecesim non obtinuit, quod litteras confěrmationis non habuit ; a 1587 Maximilianum archiducem Austriae electum Poloniae Regem renuntiavit, a. 1588 mortuus est. 2 Cf. infra. Esempio piů chiaro e di tanto maggiore terrore ŕ mali, di quanto maggiore edificatione ŕ buoni sacerdoti, fu per certo la carceratione del preposto Conopniskia, il processo che si fece de suoi errori e la priva­tione della prepositura 1. Quest huomo era proposto di un monasterio de Canonici regulari in Blonia, terra della Masovia, la cui entrata deve pas­sare mille fiorini 1 anno, et haveva posseduto questa propositura un lungo tempo. Ma perň era di vita tanto brutta et ignominiosa b, che con le sue sceleratezze faceva grandissimo danno non solo alla commune estimatione di quello e di tutti gl altri monasterii, ma universalmente ŕ tutta la chiesa di Polonia. Avvenga, che tutti gli heretici sempre di primo tratto volendo detrarre alla nostra religione rimfacciano con questi esempii la mala vita de sacerdoti. Egli non solo si rendeva essoso nello c spender malamente l` entrate della propositura, nel trattar meschinamente i miseri monaci e nel disprezzare ogni decoro della vita monastica, ma era ancora perniciosis­simo per gl1 obrobriosi vitii, che in esso regnavano, indegni di huomo bar­baro, nonché di christiano e de religioso, e molto piů per disprezzare publicamente il culto di Dio et i sacramenti della santa d Chiesa. Onde questi suoi infami portamenti vennero facilmente ŕ gl orecchi del nuntio; il quale per trovarne il vero e corregerli, mandň il Resky 2, decano di Varsovia, ŕ visitarlo con authoritŕ apostolica. Ma il proposto non curandosi di ac­crescer peccato ŕ peccato, non volse altrimente ammetterlo al monasterio, anzi schernendolo con ridicolose parole, le fece chiuder la porta in fronte. Talché il Bolognetto non giudicň doversi piů in modo alcuno tolerare, che un huomo cosě iniquo e perverso andasse piů lungo tempo altiero di que­ste sue scelleratezze ; e appunto mentre pensava di mandare ŕ Blonia per carcerarlo, ecco che i suoi peccati lo fecero dar de sé stesso nella rete ; perchč non tanto venne egli in Varsovia, dove il Bolognetto si ritrovava, ma quasi per dar maggior commoditŕ d esseguire la giustitia, venne an­cora nel monasterio di San Giorgio, habitatione ordinaria de nuntii apo­stolici, senza alcun rossore ň vergogna; sě che facilmente si potč carcerare e poi fare un lungo processo di tutti i suoi vitii et errori ; e trovato final­mente? che la veritŕ non era punto inferiore e alla fama, lo sententiň, pri­vandolo della propositura e confinandolo per lungo tempo in carcere, fa­cendolo inhabile a poter mai ottener alcun carico ň dignitŕ e comman­dando finalmente, che subintrasse nel luogo, che all hora era ultimo tra gl altri monaci. E cosě sententiato lo diede nelle mani dell` abbate, loro superiore, ordinandogli, che esseguisse quanto nella sentenza si conteneva. Sě come fece, havendo sin all hora per ordine del nuntio eletto un altro a nomen deest. b brutta che con. c nel. d deest. e deest 1 Cf. de his epistulas Nuntii in cod. 19 Nunziatura di Polonia Archivi Vaticani. 2 Stanislaus Reszka (Rescius) decanus Varsaviensis, cardinalis Varmiensis Stanislai Hosii olim a secretis, protonotarius apostolicus, vir doctrina insignis. preposto, di vita molto esemplare e religiosa, alla detta prepositura di Blonia a. Non mancarono molti seditiosi, cosě suoi parenti com altri heretici, che per questo fatto tanto novo, anzi inaudito ŕ nostri tempi in quelle parti, tentaron di suscitar varii romori, con seminar seditiosissime voci, come non doversi in modo alcuno tolerare, che in Polonia un ministro del Papa si pigli tanta authoritŕ di procedere contro i prelati del regno; in oltre, che un nuntio apostolico habbia cosě maggiore authoritŕ sopra i no­bili Polacchi, se bene ecclesiastici, di quello che habbia l` istesso re nonché altri capitani de luoghi, sendo legge universale osservata inviolabilmente, che un nobile non possa esser carcerato, se non convinto in giuditio legittimamente e giudicato 1 ; onde minacciavano volerne far gran romore ne comitii et oprare, che il nuntio fosse cacciato del regno. Alcuni altri, ancora piů irreverenti, hebbero ardire minacciar violenza in faccia verso la persona dell istesso nuntio e di tutta la sua famiglia, e dire di voler concitare tutta la plebe ŕ perseguitarlo. Le quali voci, se bene parevano d impor­tanza, tuttavia non mossero mai punto P animo del Bolognetto ad alleggierne, nonché ŕ revocare la detta sentenza; anzi intrepidamente rispon­deva, quanto al defendere quel che haveva fatto, che la giurisditione ec­clesiastica doveva essere libera e che se in Polonia b i secolari possono esser convenuti e castigati da giudici secolari e secondo le leggi de seco­lari, nessuna ragione vuole, che per i mali ecclesiastici non sia il timore del castigo, per il quale devono astenersi da vitii, ň punito legitimamente chi l` havrŕ negletto. Et che perň egli, come ministro apostolico, voleva contra di chi di loro havesse errato, essercitare l` authoritŕ, datagli dalle leggi ecclesiastiche, alle quali ogni sacerdote s7 č sottoposto di propria volontŕ, se com anco di propria volontŕ s era privo di tutti i benefitii delle leggi secolari. Quanto poi alle minaccie, diceva con P istessa pron­tezza, che se pure havessero ardire di metter mano alle forze col cercar di far violenza all esso ň alla sua fameglia, lo esperimentarebbono huomo non vinto dal timore et da lasciarsi vincere dalla morte istessa, anzi che per diffender la giustitia et la causa di Dio et esso et tutti i suoi volen­tieri gl1 andrebbono incontro, quando facesse di bisogno. Ma ch essi intanto pensassero bene, ŕ quanto facevano et dicevano, perchč il Rč era giusto et che anco per questi insolenti minaccie havrebbe dato loro il meritato castigo, delle quali esso mostrava voler far querella ne comitii generali c. Intanto perchč non era dubbio, che se la cosa fusse stata suscitata in quel tempo (che giŕ era vicino) d, portava gran pericolo ň che nascessero gravissimi contrasti, ň che si annulasse a marcia forza tutto 1 fatto per essere la parte de cattolici tanto inferiore all altra, — procurň con gran a Polonia (!) b desunt. c desunt: Et che perň — comitii generali. d desunt, que uncis inclusa sunt. 1 Secundum claram illam Polonorum legem «Neminem captivabimus nisi iure vinctum». diligenza, che ne privati conventi 1 di quella provincia di Masovia, dove costoro eran forzati ŕ ricorrere prima per ottenerne la propositione ne` comitii generali, si ritrovassero molti nobili confidenti, bene a animati verso del nuntio e verso le cose della religione cattolica, e molto bene infor­mati del fatto e delle scandalose sceleratezze del punito proposto, i quali, sentendone fare alcuno richiamo, deffendessero il giusto et domandassero all incontro, che la provincia operasse, che questi tali insolenti e temerarii fossero castigati per il poco rispetto, c havevan portato alla maestŕ del legato apostolico. Onde impauriti gl` avversarii da queste contramine si risolveron ŕ tacere et portaron in patienza l` essecutione della data sen­tenza b. Nella quale occasione per certo si provň per isperienza? che se gli ecclesiastici procurassero sempre avanti i comitii, ciascuno nella sua diocesi, che ŕ questi conventi c provinciali d concorresse quanto maggiore numero de nobili confidenti vi potessero andare, sarebbe gran cosa, che lasciassero passar domande, che potessero tornare in pregiuditio dello stato ecclesiastico ň dell istesso clero. Ma, — per tornare al proposito, — dalla privatione di questo Conopinsky e si vede manifestamente non poco giovamento per la correttione della sfrenata vita di molti altri ň ŕ lui simili ň poco differenti, tanto piů che correva la voce quest esser avvenuto ŕ lui per non haver voluto accettar il visitatore apostolico ; poiché con altri, che 1 havevano accet­tato e esseguiti parimente i decreti vedevan procedersi con molta mag­gior clemenza. E perň cominciarono ŕ disporre f gl altri ŕ patir malvolontieri queste visite. Con le quali in veritŕ ha fatto il Bolognetto gran progresso nel correggere la Hcentiosa vita de monaci, perciochč quando per altri gravi negotii non era necessitato trovarsi, dov era il Re, per esser g il luogo forse h remoto, attendeva alle visite di questo e di quel monastero. E quando era occupato in altro, delegava la sua authoritŕ al suo audi­tore 2, che in questo, come in ogn altra cosa, si mostrň sempre diligentissimo, ň ad alcun altro prelato a equal bontŕ e dottrina. Č ben vero, che la conditione di quell infelici parti non comporta, che queste visite si faccino ň piů nell istesso tempo ň 1 una immediatamente doppo 1 altra, per non eccitar gl animi di tanti insieme, onde potessero nascer tumulti, i quali facilmente si farebbero gravi e si spenderebbero per tutto il regno; e per quest istessa cagione il Bolognetto non cosě subito finita la visita a se bene, b desunt: i quali - sentenza. c deest: d Mss: principali. e Conoginky. f diporsi. g deest. h detto il. 1 i. e. in «comitiolis» quae dicuntur, vel in conventibus terrarum palatinatus Masoviensis. 2 Saepissime Albertus Moglio, auditor nuntii, in his litibus et processibus contra ecclesiasticos nomine et auctoritate nuntii interveniebat. Vide processus hos etc. in Thecarum Roman. vol. 27, pag. 171—335. 4-7 Script. rer. polon., t. XV., 47 promulgava i decreti, ma aspettava, che fosse uscito un poco di mente la molestia, che pareva havesser presa dalla novitŕ delle visite, e poi propo­neva le correttioni, ma né anco queste troppo severe, passando come inav­vertite alcune cose di non troppo scandalo? altre perdonandoli e conce­dendone altre, purché non patissero essere di mal essempio ň dessero occasione in qualsivoglia modo di peccato. Onde con questa lenitŕ corresse molt errori importanti, che con violente resecatione haverebbono portato pericolo ň di grave tumulto nella provincia tutta, ň di indurre molti all apo­stasia. E se pure l accettar queste correttioni violenti poteva parere mo­lesto ai piů et a gravi, soleva egli con sante, Christiane et efficaci essortationi farsi, che ciascuno volentieri si riduceva poi all emendatione e si sottometteva alle nuove riforme, tanta era la prontezza, vehemenza et elo­quenza di quel signore nel persuadere. Questi sono stati i modi, con quali il Bolognetti ha procurato di cor­reggere la mala vita de monaci. Ma conoscendo, che anco nascono gran­dissimi pregiuditii ŕ tutta la religione cattolica dal non servarsi quella bontŕ di vita universalmente da gl` altri chierici ň sacerdoti secolari? che si conviene ŕ ministri di Dio, non volse mancare d usare ogni sorte di diligenza per correggere gl errori loro, che erano di maggior danno. Primieramente hebbe 1 occhio ŕ levar 1 abuso invecchiato in quella parte della pluralitŕ de beneficii incompatibili, il che ŕ quei preti č tanto familiare, che quasi reputano ad honore potersi dare ŕ conoscere e sotto­scrivere con un lungo ordine di nomi e titoli ecclesiastici; e quanto questo errore č fatto piů commune ŕ ciascuno in tutto quel regno? tanto maggior difficoltŕ hebbe il Bolognetto nel corregerlo b. Tuttavia usň in ciň gran diligenza, conforme alla quale fece ancor il frutto; perciochč dove prima senza dispensa alcuni havevan molte chiese incompatibili, egli non solo non le concedeva loro, quando 1 havessero dimandato, ma l` induceva piů tosto ň con le buone [parole] ň con le minaccie ŕ ricusar quei beneficii, che veramente non potevan possedere con buona conscienza, mostrando loro la gravezza dell errore con tanta efficacia, che n indusse alcuni ŕ renuntiare spontaneamente gl incompatibili, quantonque havessero assai ricca entrata. Generalmente poi soleva persuadere ŕ qualonqus altro, che do­mandasse detta dispensa per poterne ottenere di nuovo, quanto fosse cosa essorbitante venir ŕ servir ŕ Dio per cumular ricchezze con tanto danno delle chiese, dell anime, ŕ benefitio delle quali sono state instituite prin­cipalmente 1 entrate ecclesiastiche. Cosě perň di questo loro commun errore solevano addurre molte scuse, delle quali alcune sono di molta consideratione et degne anco d essere ammesse c, ma non giŕ quella, che alcuni sogliono sempre havere in bocca, cioč che in Polonia, se bene č ac­cettato il concilio di Trento tuttavia in molte cose per uso commune non deest. consigliarlo. c desunt : Tuttavia — ammesse. si č mai osservato, e che quando si accetti nel concilio provinciale, volse il clero specificare, che fosse loro permessa la pluralitŕ de beneficii. Ne aggiungono ŕ quest altra assai e particolarmente la povertŕ commune di tutte le chiese di Polonia, massimamente hoggi, che ŕ preti non si pagano le decime; onde č impossibile, che un sacerdote con l` entrate di una solo chiesa si possa sostentare, attesoché la pietŕ antica de Polacchi era tale, che non assegnano gran dote alle chiese, perchč eran molto liberali nel pagar le decime di ogni qualunque cosa ricogliessero da loro campi, come di grano, biade, legumi, fieno, paglia, lino, cera e legna, talché ad un sacerdote era poco necessario haver altre rendite di beni stabili. Ma hora, che le decime ň vengono del tutto denegate, ň sempre si sta in pericolo, che non siano denegate, chi viene ŕ pigliar cura di una chiesa ŕ poter regere sempre bisogna, che si metta in sicuro. Ŕ questa ragione n aggiungesi a un altra di egual consideratione, ciň che quei pochi beni stabili, che hanno le chiese, sono per il piů attornati da beni degli heretici, i quali heretici (com ho mostrato di sopra) b non hanno ŕ carico di conscienza il commet­ter c ogni sceleratezza contro le persone e beni degl` ecclesiastici, quando si conoscano superiori di forze. Et perň a voler che i miseri religiosi pos­sano defendersi dalle costoro ingiurie, č forza concedere, che possan otte­nere l` entrate di piů d una chiesa. Quando poi sian chiamati alcuni alla cura episcopale di qualche chiesa non troppo ricca, ň perch habbia havuto debil fondatione, perchč le sian state tolte et dilapidate 1 entrate da passati vescovi, ň da altri sacrilegi, per l iniqua conditione de tempi presenti, come sono le chiese di Chelma, Camenez, Chiovia et simili 1, do­mandano poter ritenere i beneficii, che prima possegono, adducendo oltr alle sopradette ragioni quest altra, che sendo hora fatti senatori č necessario, che si mantengono in quella dignitŕ con honore, splendore et maestŕ per non esser conculcati et vilipesi a fatto, da chi ha tanto in odio il vederli sedere in senato con tanta superioritŕ et spesse volte dagl istessi dioce­sani loro, de quali alcuni poco curano le censure ecclesiastiche, quando il pastore non habbia modo di farsi temere ancora con le forze temporali d. Č ben vero, che alcune volte certi vogliono valersi dell istesse scuse et ardiscano di domandare la retentione e dell altre chiese che posseggono in diverse provincie del regno, perchč dicono, che Y entrate de vescovati, a s aggiunge. b desunt, quae uncis inclusa sunt. c non hanno conscěentia mentre commettono. d desunt: Et perň a voler — temporali. e relatione. 1 Inter sedecim episcopales sedes, quae in Polonia hoc tempore florebant, opulentissimae habebantur archiepiscopalis Gnesnensis et episcopalis Cracoviensis, tum archiepiscopalěs Leopoliensis et episcopales Posnaniensis, Vladislaviensis, Vilnensis, Plocensis, Varmiensis, Culmensis sedes ; minus opulentae erant Luceoriensis et Premisliensis dioeceses, pauperes habe­bantur Miednicensis Samogitiae, Chelmensis, Kijoviensis, Kamenecensis et his ipsis temporibus fundata ecclesia cathedralis Livoniae Vendensis. ŕ quali chiamati, per altro honestissime, sono con a effetto molto inferiori ŕ quelle de piů ricchi di quel senato, aggiungendo, che vogliono poter et b andare ŕ torno conforme all uso di tutti i nobili Polacchi (che di raro non sono in viaggio) et alloggiar per il piů in case loro c. Ma Dio illumini il cuore di questi tali e di ogn altro, che per grand avaritia dell oro non conosce l`essorbitanza del proprio desiderio. Il Bolognetto in questo proposito del dispensare la pluralitŕ di bene­fica incompatibili, giudicava non doversi concedere a tutti indifferentemente, né anco ŕ tutti denegare, ma havendo la facoltŕ in questa parte certo an­gustissima, soleva ad alcuni mostrare la faccia, rimproverando loro acer­bamente questa insatiabile avaritia, et con tali severe risposte reprimeva 1 importuna instanza d; ad altri poi promettendo il suo aiuto appresso la Santitŕ di Nostro Signore in ottener loro efficace dispensa, perchč cono­sceva la persona piů sufficiente al carico et non poteva in modo alcuno mantenersi honestamente con 1 entrate d una sola chiesa, che fosse povera. Et cosě corregeva prudentamente 1 avido desiderio degl` avari et aiutava con pietŕ, quanto poteva al bisogno di poveri sacerdoti e. Ma certo molto piů utile sarebbe forse f stato per quei popoli, se havesse esso havuto piů ampie facoltŕ di dispensare (stante il sopradetto temperamento g), percioche dove č veramente bisogno di aiutar la povertŕ č anco pietŕ non gravare i miseri sacerdoti ŕ venire per simili dispense ŕ Roma, per 1 incommodi e spese di un si lungo viaggio, che ben spesso atterrisce un, che per altro parebbe h buon sacerdote. Onde per non gravar 1* anima, possedendo quel, che veramente sa non poter senza dispensa recusar la cura delle chiese, quali poi č necessario conferire ŕ persone poco idonee, ň ŕ i chi non cura tante dispense e la possiede ŕ dannatione dell anima sua, quantunque in­compatibili, perchč possa ottener con qualche arte, che gli sian con­ferite, onde ne segue, che ň i sacerdoti sono al tutto inutili, e di danno per l` inettia e vilipesi per la povertŕ, ň sono di cosě poco spirito, che non curandosi di nuocere all anime proprie, male possono giovare alla sa­lute dell altrui, per la quale principalmente sono chiamati alia cura delle chiese. Tra gl altri errori, che sommamente sono di dispiacere circa la mala vita de1 preti, lo spavento k di andare in habito si come č pernicio­sissimo, cosě giudicň il Bolognetto doversi fare ogni sforzo per corregerlo. Al che era in vero non poco ostacolo, che in alcune corti di que vescovi erano molti di questi tali et anco in varie corti di altri personaggi cattolici. Onde per levare prima lo scandalo da quella parte, dove faceva maggior danno, si voltň ad avvertire i vescovi con replicati officii e di poi com­mandň, che ordinassero espressamente, che fra tanto tempo ciascuno che a per b deest. c desunt: Polacchi - loro. d desunt: ma havendo - intanza. e desunt: et non poteva - sacerdoti. f deest. g desunt, quae uncis inclusa sunt. h desunt: che - parebbe. i idonee e chi. k Mss. le speranze (? ?). possedeva beneficii dovesse vestire l` habito clericale. Finalmente egii stesso fece affissare alle porte di tutte le chiese cathedrali e colleggiate in ciascuno vescovato i proprii suoi editti, in maniera che in poco tempo le cose fecero gran mutatione et alcuni che premeva assai il dichiararsi coll` habito di essere ecclesiastico, spontaneamente resignavano in mano degl ordinarli i loro beneficii, et altri a liberamente si risolvorno di vestire l` habito clericale. Nel qual proposito non lascierň di narrare questo parti­colare, che essendo egli una mattina nella chiesa cathedrale di Cracovia, dov era anco presente il Re, alla messa solenne, vidde un nobile Polacco al quale il vescovo (della cui corte era maiordomo)b haveva molto tempo prima conferito un canonicato dell istessa chiesa, che sedeva tra gl altri canonici vestito da secolare, anzi piů veramente da soldato, con calze di velluto colorato, con la spada e con i pennacchi alla berretta. Veduto il Bolognetto la temeritŕ grande di costui, gli fece commandamento, che su­bito, senza alcuna dimora, dovesse uscire di chiesa ; e fu cosa notabile, che egli non solo obbedě, ma anco c conosciuto il suo errore, ň forse du­bitando di peggio, mutň quanto prima 1 habito militare in sacerdotale e venne tutto rimesso ŕ chieder perdono al nunzio dello scandalo, che haveva dato. Con 1 essempio di questo molt altri ancora, non aspettate simili correttioni, spontaneamente fecero 1 istesso. Quanto poi alle correttioni dell errori piů intrinseci di ogni sacer­dote, non mancava il Bolognetto far quanto poteva, studiando di tener vigilanti i vescovi ŕ far 1 officio di buon pastore, sendo cosa conveniente, che i superiori stessi habbiano cura de proprii ministri. Onde gl essortava in prima, che forzassero ciascun prete delle loro diocesi ŕ optar alla re­sidenza, procedendo anco alla privatione de beneficii contro gl inobedienti. Et di poi ch andassero essi medesimi, ň almeno mandassero spesso i vi­sitatori per tutte le cittŕ et terre della loro giuridittione e procurassero con diligenze, ch ogni plebano et parochiano facesse il debito di buon operano d. Et finalmente egli stesso nell andare ŕ torno per il regno pro­curava sempre d intendere minutamente, come fussero benefitiate le chiese, che trovava, di mano in mano parlava ŕ preti stessi, gli ammoniva e li lodava, secondo conosceva, che bene o male essercitassero l` officio loro, talché col metterli il timore del castigo, che minacciava soprastare loro da Dio e dalla sua santa chiesa e con altre efficaci e sante essortationi, te­neva i sacerdoti notabilmente in freno, che riducevano alla vera via del Signore. Ma tra tutte 1 altre sue attioni che hanno communamente e gionto in questo proposito, non č da passare con silentio la carceratione di due frati Italiani dell ordine de Cappucini, e come egli conoscesse le frodi e malvagitŕ loro et ovviasse ŕ grandi inconvenienti, che potevano nascere a et alcuni altri. b desunt, quae uncis inclusa sunt. c deest. d desunt: Onde gl` essortava — opera.io. e sommamente. di quanto nascosamente oprava il demonio col mezzo di questi due frau­dolenti per fomentar la zizania in quelle parti. Comparsero nella cittŕ di Varsovia (dove ali hora si trovava il Re con tutta la corte, la Reina et molti senatori principali) a, vestiti dell habito ordinario della loro regola e mostravano alcune patenti, per le quali davano ad intendere di esser mandati in quel regno da suoi b superiori per procurare, se vi fosse possibile d introdurre quell` ordine di tanta edificatione. La veritŕ era, ch eglino havevano appostatati per ambitiose gare et s erano ritirati in quelle parti per valersi di quella libertŕ ŕ vivere licentiosamente, dove ingannando coll habito di penitenza e con quei finti pre­testi i piů pii e devoti christiani, trovavan chi dava loro per elemosina di molti scudi. Quando mutavano luogo, vestivano habiti secolari e dove si fermavano d alloggio, cosě incogniti facevano cose indegne d huomini chri­stiani, nonché di chi veste un habito di tanto rispetto e santitŕ. Molto pre­sto conobbe il Bolognetto la perversitŕ et doppiezza di questi c apostati, forse perchč non gli davan quei veri segni et argomenti, c havrebbon do­vuto dare, se con veritŕ fossero stati mandati ŕ quell` effetto, ch essi nar­ravano, et anco forse (come potiam credere) per divina ispiratione d. Onde per ovviare in tempo al pericolo, che havrebbero corso le cose della santa religione, quando finalmente si fossero manifestati et havessero scoppiato fuori il mal animo, li fece carcerare et essaminatoli sottilmente trovň, che non rimaneva niente ingannato il suo pensiero, perciochč e alla seconda essamine non solo f confessarono tutti li sopradetti delitti, ma g molti altri ancora; cioč, ch essi medesimi havevano falsificate le patenti e che si erano fuggiti dai loro monasterii per non star sotto l obbedienza de` supe­riori e per mera ambitione, che havevano celebrato quantunque apo­stati, che havevano tolto alcuni pezzetti di legno di arbori vecchi, quali poi distribuivano ŕ questo e ŕ quello per legno della Santissima Croce, che si erano ritirati in Polonia, sperandovi dover esser piů ch al­trove h sicuri da meritati castighi et altre simili iniquitŕ. Per levar dunque quanto prima questa scintilla di fuoco da quelle parti, dove con un soffio saria potuto farsi una gran fiamma, purché qualcuno di quei potenti i heretici havesse preso il patrocinio loro, come tentavano di pigliare con un altro empio Italiano, medico di Sua Maestŕ, chiamato il Bucella 1, si risolse il Bolognetto di mandarli subito ŕ Nostro Signore, si come fece. Il che non solo fu utile, perchč si ovviň al danno, che se ne temeva, ma altre tanto per 1 essempio, che si diede in quelle parti nel gastigare i mali sacerdoti a desunt, quae uncis inclusa sunt, b loro. c perversitŕ di infami. d desunt: forse perche — ispiratione. e poscia che. f desunt: non solo. g e. h esser sicuri. i deest. 1 Cf. epistulam Alberti Bolognetto ad cardinalem Savelli a. 1583 d. 23 Aprilis datarti, de Italianis in curia Regia commorantibus. Theiner, Annales Ecclesiastici t. III, p. 727 sqq. Mantissa documentorum LXXI. e molto piů ancora per atterrire qualunque altro Italiano ň d altra nazione che obbedisca alla Romana Sede a, che pensasse apostatare con intentione di dover essere al tutto sicuro in quelle parti. CAPITOLO V. Con che modi habbia aiutato la restitutione del vero culto di Dio. Se bene tutte 1 attioni del Bolognetto, narrate nel capitolo anteriore, tendevan ŕ ridurre il culto di Dio alle vere regole di santa Chiesa, tutta­via in alcune altre piů manifestamente si conobbe questa sua santa inten­tione e per chi fece per certo notabile profitto non sarŕ se non utile an­dare l` accennando b con brevitŕ. Una dunque fu, che ammoniva e con prieghi essortava tutti li sacer­doti, con li quali potč pigliare occasione di trattar ň in voce ň con lettere, che nel ministrare i divini sacramenti procedessero con ogni santa e c Chri­stiana pietŕ, acciň col mostrare di haverli essi in quella somma riverenza, che si conviene, eccitassero maggiormente il popolo ad haverli in veneratione. E perchč in questo proposito intese al suo primo arrivo in Varsovia, come il Santissimo Sacramento dell Eucharistia si portava ordinariamente per la cittŕ ŕ gl infermi con pochissimo decoro et senza compagnia, anzi che al passare il sacerdote col sacratissimo ciborio per le strade, non era chi pure si inchinasse in ginocchioni, nonché conforme al debito di ogni devoto christiano lo seguitasse; et desiderando di correggere un cosě grave inconveniente incominciň egl in prima d ŕ persuadere egli stesso cosě ŕ sa­cerdoti come ad ogn altro privato, con chi poteva havere occasione di ragionarne, quanto fosse essorbitante cosa e il perseverare in queir abuso, cosě biasimevole e di tanto male esempio, massimamente in cospetto di tanti heretici, che da questa irreverenza degl istessi cattolici verso la per­sonale presenza f dell istesso figliolo di Dio pigliano maggior ardire di beffeggiare i nostri riti et biasimar li santi dogmi della nostra fede. E come vidde, che con queste et molte altre g ragioni restavano persuasi i piů principali per metterlo in consideratione, come cosa importantissima, anco al restante del popolo ne fece parlare piů volte con gravissime essagerationi in pulpito da predicatori de luoghi dove si trovava h. Trattň poi con la Regina di introdurre in Varsovia (il che si sariŕ potuto far anche in altre cittŕ et dě mano in mano in ogn altro luogo del regno) una confraternitŕ de secolari, conforme ŕ quella? che diceva trovarsi in Roma, i quali dovessero accompagnare sempre il Corpus Domini con il baldacchino e con alquante torcie accese. Il quale espediente piaca vera Romana Sede. b andare accennando. c ogni Christiana. cominciň in prima. deest. la persona del. g queste ragioni. h trova. que sopra modo ŕ quella Maestŕ, onde s offerě ŕ procurar con ogni sorte di ufficio, che s introdusse una tanto lodevole e santa confraternitŕ, della quale propose volerne tenere principalissima cura. Anzi ella stessa pregň instantimente il nuntio, che facesse venire di Roma gl ordini et instituti? che si havessero da osservare, non potendo esservi se non buoni e molt atti ad honorar, quanto per noi si puň, questo santissimo sacramento e procurasse insieme di ottenere qualche indulgenza apostolica per incitare maggiormente quell anime ad abbraciare con fervore e pietŕ que­sta devotione. Del che se bene esso ne scrisse piů volte, tuttavia — qual si fosse la cagione — non ne fu mai rescritto in dietro cosa alcuna, onde non si potč eseguire altro per all hora. Ma la veritŕ č, che se ciň si met­tesse in uso, sarebbe veramente di tanto frutto, quanto aiutare la buona intentione di quei popoli si conosce esser necessario. E perchč č cosa molt utile promover gagliardamente il bene, quando ne popoli si vede una pia inclinatione all opere buone e devote, perň non cessň mai il Bolognetto, mentre stava in Varsovia, dove questa certo č grande, d inani­marli a et infervorarli coll essempio di sé stesso e con ogn altro suo po­tere, frequentando cosě di notte come di giorno nella chiesa maggiore 1 oratione delle quarant hore personalmente, andandovi ancora con tutta la sua famiglia ad ascoltar le messe cantate ogni giorno di festa. Il che fu sempre di molta edificatione, ma particolarmente l` Advento, perchč ci andava ŕ mezza notte, sendo antica consuetudine in tutta la Polonia di cantare, mentre dura quella quaresima, solennemente in quell hora la messa della Sacratissima Vergine e Madre Maria, con grandissima frequenza e de­votione. Dove sendosi la presenza del nuntio in hora di tanto disaggio et in tempo che i freddi sogliono esser grandissimi, si vengono ŕ confirmar molto maggiormente in questi santi essercitj e opere Christiane; et in som­ma facendosi sempre vedere in publico ŕ tutte l` attioni di pietŕ e di de­votione, in maniera perň che si b conoscesse apertamente, che il tutto procedeva da vero affetto di charitŕ, e senz alcuna ostentatione ň hipocrisia. Ma se fu da lodare assai il Bolognetto mentre con queste attioni Christiane c et d appartenenti all osservatione intieramente e con zelo il vero culto di Dio inanimiva quelle genti ŕ perseverare nella loro antica devo­tione, di molto maggior honore e lode si rese degno in molt altre, con le quali aiutava ŕ restituirlo in quelle parti, dove era abbassato e concul­cato. E principalmente conoscendo molto bene, che tutte le regole de sacerdoti, quando siano osservate da loro frati e padri conforme ŕ primi istituti, sono validissimi e instrumenti per mantener salde e vive le raggioni della fede cattolica, con sommo studio procurava cosě di deffendere 1 an­tiche, introdotte in quel regno con tanta providenza e christiano fervore a grande, perň non cessň mai d` animarli. b N. che non (!) si conoscesse... etc. c post „attioni" cod. C. scriba iterum posuit: „Mŕ se fu — queste" et addidit: degne operationi. d deest. e deest. de prencipi, re, monarchi, vescovi, signori principali et altri nobili, come ho raccolto in un altro mio trattato dell antica pietŕ et devotione di quei popoli a, come d introdurvi i padri della Compagnia di Giesů, hoggidě principalissimi defensori della veritŕ cattolica in quelle parti, dove č la­cerata e perseguitata. Intorno alle religioni antiche, per chiamarle con questo nome vulgare, potrei narrar molte sue attioni, con le quali ha grandemente giovato ŕ racquistare i beni, che li erano stati usurpati da questo e da quello, in far loro restituire le chiese antiche e resarcirle ancora, in conservar le loro libertŕ et prerogative, in diffenderle contro quantonque, c havesse cercato d oprimerle, in promovere con gran diligenza, appresso di chi faceva bi­sogno, tutte le cause di loro monasterii, in propor quelli, che tra di loro eran meritevoli, alla gratia del Rč et in somma in ogn altra occasione, che se gli porgeva b, d aggrandirle et essaltarle. Ma perchč vedeva, che hoggi appare di gran lunga maggiore il frutto, che fanno contro gli heretici i detti padri della Compagnia di Giesů, che non fanno quelli di cia­scuna altra regola, forse perchč in quei popoli sia raffredata assai la de­votione, che havevano verso di quella, overo perchč gl` instituti loro non si trovino sufficienti ŕ correger gl errori, c hora regnano per le tante heresie nuovamente suscitate, come sono quelli di questa nuova compagnia introdotta apposto (potiamo dire) non ad altro che ad questo fine c, perň il Bolognetto nel procurare di restituire in d quelle parti il vero culto di­vino, studiava con gran diligenza, che questi padri fossero introdotti in varie parti del regno, acciochč con i loro collegii e prediche potessero nell istesso tempo giovare in molti luoghi. Onde oltre ŕ` due famosi collegii che hanno in Vilna uno, in Pultovia e l` altro, et al terzo, che tuttavia edificano in Lu­blino, et una casa di probatione in Brusberga, ottenne loro la chiesa di santa Barbara in Cracovia dal Re 1 et una grand habitatione dal vescovo di quella cittŕ, per farci una casa de professi. Il che da chi conosce la natura di quel prelato, fu reputato notabile f. Et questa la vidde ancora molto bene incaminata avanti [che] partisse dal regno per tornarsene in Italia, non solo intorno ŕ quanto appartiene all estrinseco, cioč dell edificio et ornamento del tempio, ma ancora intorno a quel, che č piů essentiale? sendo giŕ ripiena di dotti e valenti padri, che coll essortatione familiare, confessioni, prediche et essempio di santa vita facevan frutto mirabile ŕ salute di g povere anime. In Posnania ancora potiamo dire, che aiutasse a desunt: et devotione — popoli. b desunt: ancora in conservar — porgeva. c desunt: overo — questo fine. d Mss: „restituire il dovuto (?) in quelle parti il vero culto divino", quod dubio procul errori scribae tribuendum est. e Plutavia. f desunt: 11 che — notabile. e delle. 1 Cf. Wielewicki. Historia domus professae Societ. Iesu ad. S. Barbaram. tom. I, pag. edid. los. Szujski. Scriptores rer. Polon. vol. VII. Script. rer. polon. t. XV. 48 non poco col consiglio presso l` Arcivescovo di Gnesna 1 ŕ fondare un collegio ben grande; et un altro collegio, fondato novamente dal Re ŕ per­suasione dal Padre Antonio Possevino 2 in Riga, giŕ metropoli della Livonia, l` ha molte volte difeso dalle gravi persecutioni degli heretici col tenerlo caldamente raccommandato in ogni occasione all istesso Re et ŕ qualun­que altro faceva di bisogno. In oltre ottenne loro Y entrate, chiesa et habitatione di una parochia, tenuta per molti anni dal vescovo di Luceoria in Breszcia 3, cittŕ ne con­fini della Lituania e della Polonia, dove potranno col tempo instituire un bello, commodo et abbondante collegio. Et acciň potessero esercitarsi a in Cracovia molto piů utilmente, per essere quella cittŕ tanto principale, passň molti e molti officii col Re, con quel vescovo e con chi altri giu­dicava poter giovare per ereggere ancor quivi un altro collegio. Il che, sebene non si condusse ad effetto per non essersi potute superar tutte le difficoltŕ, non si rimase perň al tutto fuor di speranza, ch un giorno non sia per edificarsi et ottenergli ancora entrate ŕ sufficienza, purché sia, che con l` istessa caldezza, zelo et maniera si [d] egna (?) di trattar il negotio ad honor di Dio et della sua Santa Chiesa b. In oltre ŕ sua persuasione, come anco del detto Padre Possevino, il Re, che per se stesso ancora č animatissimo ŕ quest opere Christiane e sante, edificň loro tuttavia un altro bello, commodo et ampio collegio in Grodna, cittŕ pure nella Lituania e vicina ŕ confini di Polonia, nella quale si diletta il Re di habitare piů che in altro luogo del regno. Ma da mille altri argomenti posson haver benissimo conosciuto i detti Padri con quanto affetto, prontezza e vehemenza promosse le cose loro et quanto vo­lentieri d ogni tempo se li vedesse appresso, poiché c in qualunque cittŕ, ch egli habitasse? se non ci era casa della Compagnia, era loro hospitio proprio la casa sua, dove li riceveva con tanta caritŕ et amore, che niente piů sapevano desiderare. Anzi vedendo essi questa essuberanza d affetto venivan ŕ pigliarne sicurtŕ spesso et anco molti insieme. Et quando pure né da questo argumento né d alcun altro simile d riavessero bene conosciuto la sua pron­tissima volontŕ verso la loro benissimo incaminata religione, non č dubbio, a essercitare. b desimi: Il che — Chiesa. c desunt : promosse — poiché. d desunt: pure — simile. 1 Errat manifeste Spannocchius; collegium enim Posnaniense iam a. 1570 ab Ada Konarski episcopo Posnaniensi fundatum dotatumque fuisse notum est. 2 De viro clarissimo, Antonio Possevino Soc. Iesu, cuius opera et mandato Gregorii PP. XIII pax illa a. 1582 inter Stephanum Regem Poloniae et Ioannem Basilidem magnum Moscoviae ducem facta erat, multa iam perscripserunt viri docti. I. q. vide Iibros Pauli Pierling Soc. Iesu et librum Vincentii Zakrzewski, Stosunki Stolicy Apostolskiej etc. Cracoviae 1872. 3 De Brestensi (Lituano) collegio Societatis Iesu et de conatibus Victorini Wierzbicki episcopi Luceoriensis, vide Theiner, Annales Ecclesiastici tom. IlI, pag. 437 sqq. che la conobbero evidentissimamente, quando send egli in Cracovia diede loro uno de suoi carissimi fratelli, del quale poteva per ogni rispetto spe­rar felicissimi progressi et in Bologna, patria sua, e nella corte di Roma, se fusse rimasto al secolo; e per maggior confidenza lo mandň ŕ pigliare l` habito et ŕ far la probatione in Brusberga, cittŕ nella Prussia sotto il vescovato di Varmia. Finalmente se una tanto gagliarda demostratione non bastasse intie­ramente ŕ concludere, che egli amasse e stimasse sopra modo questa Compagnia, lo fece chiaro a e manifestň, quando ritornandosene pur adesso in Italia, giunto che [fu] in Vienna b la feria quarta della setti­mana santa, non volse haver altro hospitio, se bene gli ne furono offerti molti nobilissimi, che nel proprio collegio della Compagnia, per attendere con maggior quiete ŕ gl officii divini et all altre sue divotioni. Onde habito quivi privatamente in una breve cella, come uno degl` istessi padri, scordatosi quasi dello splendore, che conveniva alla sua molto bene meritata dignitŕ del cardinalato, et ch` č piů, si fece in maniera come uno di loro, che sempre senza alcun riservo volse intervenire ŕ tutte l` hore in chiesa, alle messe solennemente cantate et ŕ gl` officii di giorno e di notte, quantunque fusse di complessione molto debole e che si sentisse molto stanco per le passate fatiche de negotii e dal viaggio, sinché la mattina della santissima Pasqua, doppo c haver celebrato in publico, egli stesso communicň oltre a due milia persone. E tanto era infervorato in quell opere pie, che non si accorgendo della sua lassezza s` amalo di febbre, della quale poi alla fine, doppo 26 giorni, riposato in Villacco rese coll istessa divotione lo spirito ŕ Dio, havendo in questa maniera dato il maggior segno e la maggior certezza dell amor suo verso quella santa religione, che fusse in poter suo di dare; poiché non contento di haver procurato la loro propagatione in Polonia, di haver dato loro uno de suoi cari fra­telli, volse anco d dar anco se stesso et il suo spirito insieme per aggradire le loro sante intentioni. Perciochč si pigliava molti di quei pietosi incommodi, persuaso dalle loro assidue richieste e da quanto eglino dicevano convenirsi per dare buono essempio ŕ quei popoli. Ma tornando al nostro proposito, dico : nel procurar la restitutione del vero culto cattolico s` affaticava principalmente d` introdurre i detti padri della Compagnia, perchč li conosceva operarli fedeli e diligenti, de quali ha grandissimo bisogno quella provincia. Non mancava di procurare intanto d con diligenza, che tutti gl` altri religiosi, e regolari e secolari, facessero il debito di buon sacerdote. E per­chč č molto piů facile introdurre degl` abusi intorno al vero culto di Dio nelle ville e castella, che nelle cittŕ principali, et in conseguenza assai piů difficile lo stirparli, perň ne suoi viaggi, ovunque alloggiava, cercň sempre d intendere diligentemente, quante chiese vi si officiassero, come fossero a chiamare. b desunt: quando — Vienna, c N. dove. d deest. frequentate, quante ne fussero state usurpate e profanate e quante abban­donate dai a ministri per penuria degli alimenti, se n eran, c havessero bisogno d esser restaurate, che numero de cattolici vi fosse, che sorti di persecutione patissero, se ŕ sacerdoti venissero impedite 1 entrate eccle­siastiche ň denegate le decime, che sorti d heresie vi fossero et qual setta vi prevalesse, ch ordine vi s osservasse per dottrina Christiana et cose simili b. Et pigliata accuratamente nota del tutto e di quanto altr havesse potuto oprar ŕ loro utilitŕ, non mancava poi a suoi tempi di trattar coi Re, con i vescovi ň con qualsivoglia altra persona, quel tanto [c] haveva giudicato esser necessario esseguirsi c, faceva di mistieri per restituire quanto prima quelle chiese e terre all antico loro stato et al pristino candore della religion Christiana d e tutto questo faceva ŕ forza della sua eloquenza, che persuase molte volte gli stéssi heretici ŕ ralevare e sovvenire e i po­veri sacerdoti, che per qualsivoglia delle sudette cause restassero di far l` officio loro, nonché persuadersi 1 istesso al Re et ŕ qualsivoglia di na­tura pio. Del che se ne vede essempio per ogni rispetto notabile, quando nel viaggio di Lituania trovň, che in due terre gl habitatori erano tutti catto­lici, ma per essere quella del castellano di Vilna 1, huomo heretico et osti­nato, non havevan pure né chiesa né chi ministrasse loro i sacramenti; onde trovato poi detto castellano e narrato gli e compianto gli la miseria di quei poveri huomini 1 indusse ŕ tal compassione, che subito ordinň, che havessero e chiesa e sacerdoti, assegnando loro delle sue proprie en­trate honesto, se non lauto intratenimento. Nell istessa occasione de suoi viaggi notň ben spesso, che veramente č cosa molto bene miserabile vedere abbandonate tante anime in quelle misere ville, dove alcuni dicono d haver f in abominatione i g papisti, per­chč quei ministri danno loro ad intendere et facilmente11 (per esser quegl huo­mini idioti et facili ŕ credere ad ogni spirito) infinite cose contro la veritŕ della nostra fede; come per esempio, che i papisti adorano immagini e statue, che adorano i santi e la Sacratissima Vergine e Madre come Dio, che non habbian anco risoluto se 1 anima sia mortale ň immortale, et altre simili essorbitanze. Ma coll istessa facilitŕ, subito che ne intendano il vero da persone intellegenti e di vita esemplare, s accorgono d esser stati sedotti. Altri poi si dolgono, che pochi anni ŕ dietro i sacerdoti ri­cordavano loro la salute dell anima, i digiuni, 1 orationi, P osservanza d altre virtů Christiane, ma che hora non hanno, se non di chi 1 inciti all ebrietŕ, alla crapula et ad ogni lusso carnale. Tutte queste cose no­tando il Bolognetto con diligenza le referiva poi ŕ vescovi di quella dioa abondante di. b desunt : se n eran — simili c desunt : quel tanto — esseguirsi. d desunt: et al pristino — Christiana. e fovere. f di vedere. g codd: ŕ. h desunt : et facilmente. 1 Eustachius Wotowicz, de quo cf. supra pag. 239. cesi e con Christiana charitŕ gli essortava ŕ mandar spesso ŕ torno buoni operarli, che vi dessero di porger aiuto ŕ quell` anime fameliche e sitienti della salute. De quali alcuni piů pii non mancavano (mossi da queste pa­terne et sancte essortationi)a di fare, quanto era in poter loro; con tutto che si dolessero della gran penuria, che veramente hanno di questi operarii versati prima nelli studii di theologia e particolarmente nelle questioni controverse e di vita poi b Christiana et irreprensibile. Queste non "meno utili, che esatte diligenze del Bolognetto intorno ad ogni particolare chiesa, della quale poteva in qualche modo haver co» gnitione, persuasero al Re, che per restituire piů facilmente il vero culto cattolico per tutte le parti del regno sarebbe stato attissimo rimedio, che Nostro Signore ci havesse mandato qualche visitatore apostolico c, che fosse persona prudente et accorta. Del che non prima si diede avviso ŕ Roma che Sua Santitŕ commandň, che l` istesso Bolognetto si pigliasse quest assunto, quando perň havesse posto fine ad alcuni gravi et importanti negocii, che all hora erano in piedi. I quali sendo durato molti mesi, pur per la conditione de tempi d alla fine si conclusero, mentre la corte era in Vilna. Onde egli di lŕ pensň dar principio ad una cosě santa opera. Et di giŕ preparava, quantonque fossero nel maggior colmo i freddi, da mettersi in viaggio ver­so la Livonia, d onde poi pensava di passare nella Prussia et di lŕ ritor­narsene in Polonia Maggiore, nelle quali provincie non gl era mai occorso d andare per il passato ; con animo di fermarsi sempre in ogni luogo, sinc havesse potuto far diligente essamine delle cose appartenenti alla reli­gione, alla chiesa et al clero et dar quegl ordini et riforme, che fossero state necessarie et espedienti per ridurre in tutti quei luoghi il culto di Dio alle vere regole di Santa Chiesa e Ma mentre pensava porsi tra quindici giorni in cammino, in compa­gnia del vescovo di Vilna, che doveva tornare viceré in Livonia, so­praggiunse loro inaspettamente la nuova, come Nostio Signore gli haveva promossi ambidue alla dignitŕ del cardinalato, e poco doppo hebbe certo f avviso, che era stato dichiarato suo successore ŕ quella nuntiatura Monsi­gnor Canobio 1 vescovo di Furli, se ben poi, (qual si fosse la cagione) non venne g. Onde fu forzato lasciare quest impresa, alla quale s era giŕ giŕ h totalmente destinato ; ma perň non cangiň 1 animo, che haveva di giovare a desunt, quae uncis inclusa sunt. b deest. c deest. d desunt: pur per la - tempi. e desunt: Onde egli — Santa Chiesa. f deest. g desunt: se ben poi - venne h alla quale era giŕ. 1 Ioannes Franciscus Mazza de Canobio, a. 1561 a Pio IV nuntius ad M. Ducem Moscoviae missus, venit in Poloniam, Moscoviam tamen proficisci a Sigismundo Augusto rege prohibitus est, cf. Zakrzewski, Stosunki Stolicy apost. z Iwanem Groznym, p. 39 sq., Pierling, Papes et Tsars, p. 71 sq.; a. 1580— 1586 fuit episcopus Foroliviensis (Porli), quo munere tamen sese abdicavit, deinde nuntius apostolicus ad M. Ducem Etruriae missus, f a. 1589 Florentiae, Ughelli II, 587. per mezzo della visita ŕ quella miserabile ed afflitta provincia, perciochč a nel tornarse per Italia conferě ŕ me stesso un modo facilissimo et utilissimo, che haveva in b animo di proporre ŕ Sua Santitŕ, per il quale teneva per certo, che i vescovi e prelati di quel regno non solo non l` haverebbon c recusata la visita, ma volontieri ancora si sarebbon sottoposti d ad ogni correttione apostolica, quantunque sia da temere, che facendosi d altra maniera non si potrŕ venire cosě facilmente all essecutione de decreti 1, né si havrŕ quel frutto, che si dovrebbe aspettare ň che sarebbe neces­sario per la totale correttione di quell` errori et abusi. Del quale per con­venienti rispetti sarŕ bene non farne altra mentione in scritto. Potiamo dire, che per P istesso fine ancora fatticasse con sommo zelo et charitŕ in deffendere i beni et entrate degl hospitali et particolarmente di quel di Cracovia2, giŕ ricchissimo, il quale era quasi del tutto abbandonato per essere state occupate le sue entrate da questo et da quello. Onde oprň, che se ne movesse lite, come si fece et s ottenne sentenza in favore, per i tanti caldissimi officii ch egli stesso passň col Rč et con ch altri fece il biso­gno, per raccommandare, quanto conveniva 1 espeditione di questa giustis­sima causa e. Similmente in Varsovia dove giŕ f soleva essere un bene ordinato hospitale 3 e per l` angustia de` tempi era giŕ tutto desolato et abbandonato, fece officio con la Regina e col Re in maniera che diedero ordine e con tanto zelo e prontezza ŕ riedificarlo dalle fondamenta e re­stituirvi sofficiente ordine di sovvenire ŕ bisogni de poveri, che alla nostra partita di Polonia lo vedemmo g riedificato molto splendidamente et h piů ampio e bello senza comparatione di quello, che mai sia stato per i tempi passati. Per queste dunque et infinite altre simili attioni piene di caritŕ tutti i buoni si venivano grandamente confirmando nella pietŕ et i perversi re­stavano muti e confusi. Finalmente non devo lasciare di dire 1 le diligenze ch usava nell oc­casione delle vacanze, particolarmente alle chiese cathedrali, acciň quanto prima si providesse di successore k e poi in affrettare gli eletti, che subito havuta la confirmatione pontificia se ne andassero alla residenza, sendo gran pregiuditio al culto della religione nostra, che in quelle parti le chiese cattoliche stiano senza pastore come molte volte 1 suole intervenire, ň per­chč le nominationi vadino molto in lungo, ň per la tepidezza degli eletti, a mentre. b deest. c non haverebbero. d sarebbero sottomessi. e desunt : Potiamo dire — causa. f deest. g vedesimo. h riedificato piů ampio. i rivelare. k N: successo. 1 desunt: molte volte. 1 De hoc proposito exsecutionis decretorum Concilii Tridentini nihil nobis innotuit, 2 Fortasse domus hospitalis Sancti Spiritus Cracoviensis, de quo cf. librum Stanislai Tomkowicz, «Szpital św. Ducha w Krakowie«. 1892. 3 Domus hospitalis S. Spiritus Varsoviensis, ab Anna duce Masoviae a. 1452 instructa. che ben spesso ad ogn altra cosa pensano, che alla cura dell anime altrui, facendo espressa professione di volersi sicurare molto bene dell entrate e di ottener la retentione d altri beneficii, prima che s ingeriscono ad haver cura di quello, che piů importa et ŕ che sono principalmente chiamati. Senza nominare alcuno in questo proposito, potiamo dire essersi veduto, quanto danno chiarissamente apporti alle provincie di quel regno, che le cathedrali siano senza pastore, nel misero vescovato di Venda nuovament eretto a nella provincia di Livonia, dove si č tentato per tre anni intieri di ripiantarci 1 antica fede cattolica, che era stato svelta in tutto et per tutto b giŕ sessant anni sono. E per non esservi ancor c mai andato il vescovo, quei miseri cattolici, che vi si sono mandati con tanto studio e difficultŕ in questo tempo 1 , patiscono tante persecutioni, che se non fusse stato la prudenza et d il valore dei signor cardinale Radzivil, che č vicere, senza dubbio sarebbono stati forzati cedere alle difficoltŕ. Ma per parlare di quanto il Bolognetto ha faticato intorno e alla riduttione di questa gran provincia alla vera fede, potiamo dire, che habbia giovato grandissimamente, prima nell` haver procurato con tanta instanza la restitutione degl antichi vescovati et poi nelle diligenze, c ha usato per mandarvi et religiosi et habitatori cattolici. Trovň nel primo capo il Rč molto ben animato ŕ fondarvi uno nuovamente, ma esso havrebbe voluto, che rinovasse oltr ŕ quest anco 1 arcivescovato in Riga f, che sempre g č stata principal metropoli di tutta la provincia, e che ha havuto sotto di sé moltissimi anni il vescovato di Varmia 2; che restituisse parimente alia chiesa di Curlandia l` isola d Osiliŕ, con rifondarci 1 antico vescovato et un altro in Deropato, havendo sempre havuto queste due cittŕ le di­gnitŕ episcopali con entrate in vero honestissime 3. Onde domandava, che facesse cercare diligentemente a h ricuperarne tutte P altre entrate, che erano prima i di queste chiese et che le restituisse all istesse ň le distri­buisse almeno in far tant altre nuove fondationi k. Ma ň perche questo fusse molto difficile e forse anco impossibile per esser in tanti anni pas­sate in varii possesori e per esser perdute le scritture delle chiese, ň per­chč (sendo tanto puochi cattolici in quelle parti)1 non giudicasse doversi entrare in tante mutationi e novitŕ, le quali non potrebbero partorire se a deest: nuovamente. b svelta giŕ. c deest. d stato il valore. e deest. f desunt: "grandissimamente — Riga" pro q uibus cod. G. habet; habbia giovato assai, sino poscia che č stata,.. g deest. h codd.: e. i giŕ. k desunt: et che le — fondatiom. l desunt, quae uncis inclusa sunt. 1 De colonis catholicis iussu Stephani Regis in Livoniam mandatis cf. epistulas et acta Nuntii Bolognetto in vol. 20 Nuntiatura di Polonia Archivi Vaticani. 2 Usque ad medium XIV saeculum. 3 Archiepiscopi Rigensis suffraganei erant: episcopi Tarbatensis (Dorpat), Piltinensis vel Curonensis, Osiliensis vel Hapsalensis (Oesel), Pomesaniensis, Samběensis, qui omnes ab ecclesia Romana defecerunt. Post expugnatam Livoniam Stephanus Rex epěscopatum Livoniae cum ecclesia cathedrali in Venden instituit eique nonnullos proventus episcopales assignavit. non alterationi e sollevationi popolari, ne sentě mai volontieri ragionare di altre erettioni di vescovado, che nella cittŕ di Venda, dove per essere come a nel centro della provincia potrŕ il vescovo sovvenire commodamente ŕ tutti quei pochi cattolici, che per bora saranno b sparsi in qual­sivoglia altra cittŕ. Et quando pure il numero de buoni vada crescendo in maniera c habbia bisogno d altro pastore, (come si spera, che deve essere in breve, se si persevera con spirito di caritŕ nelle principiate dili­genze), si potrŕ all hora far altr erettioni con piů quiete, perche sarŕ insieme diminuito 1 ardore ň furore (per dir meglio) di tanti maligni here tici, che vi sono adesso c. Intanto ha assegnato ŕ questo nuovo vescovato da nove in dieci milia fiorini d entrata 1 anno in tante possessioni e ville, quali per memoria alcuna non si sa, che sia mai piů stata della chiesa. Ma perň d in progresso di tempo renderanno anco molto piů, purché sian lasciate possedere in pace e custodite da buoni e diligenti economi. Faci­lissimamente ancora il re havrebbe restituito il vescovato di Curlandia, se dal clero di Polonia si fossero sborsati trenta mila tallari per riscuoter P isola di Osilia con altre terre appartenenti al detto vescovado. Intorno ŕ che č da sapere, che P ultimo vescovo di Curlandia, che apostatň, vendč alla madre del re di Dania la sudetta isola di Osilia con altre terre che possedeva di quella chiesa per trenta millia tallari et essa ne fece un du­cato per il suo secondo figliolo chiamato Magno, il quale dal Mosco era stato investito per e gl anni ŕ dietro, se bene prň forma, del regno di Livonia f ; e poi alla fine č morto dopo esser ripassata quella provincia sotto la Corona di Polonia in quest ultima pace 2. Perilchč nacque contesa di non poca importanza tra quel rč di Dania, herede del duca Magno, e il Re Stefano, e perciň si prese 1 arme, ma trattandosi di pace per mezzo del Duca di Sassonia tra questi due Re fu alla fine fatta compositione in que­sta maniera, cioč che tuttavia, che dal Re Stefano si pagassero i trenta milla tallari, il re di Dania cedesse ŕ tutte le pretensioni, che per qualsi­voglia ragione potesse haver in detta isola e terra. Il Re dunque havrebbe volontieri veduto che tutti gl ecclesiastici in­sieme ň qualcheduno da per se havessero sborsato questi danari per restituire quello stato alla chiesa e rinovare cosě f l` antico vescovado di Curlandia. Il che sarebbe per certo stato cosa molto giovevole, perch oltr alla speranza che si havrebbe di giovar hora grandemente alla religion col sostentar con quell entrate in parti cosě remote buon numero de` sacerdoti, sare [m] mo anco sicuri di quello, ch altrimenti č da temer sopraa deest. b sono. c desunt : Et quando — sono adesso. d desunt: Ma perň. e deest. deest. 1 De toto hoc negotio vide Busse, Herzog Magnus, Konig von Liefland, Lipsiae 1871. 2 A. 1582 in Kiwerowa Horka et Iam Zapolski factae sunt induciae decennales inter Ioannem Basilidem et Stephanum Regem. modo, cioč che quel ducato d Osilia non cada in quest occasione in mano di qualche nobile privato et forse anco heretico, perilchč si torrebbe ogni speranza al clero di poter mai racquistarlo et riunirlo alla chiesa. Quale in tanto non havrŕ in tutta quella provincia di Livonia, che č cosě nobile et cosě grana [e], altro ch il vescovado di Venda a. Et quest ancora difficil­mente trova tra Polacchi, che voglia accettarlo, parlando di persone atte et sufficienti, perchč hanno veramente gran cagione di dubitare non solo delle gagliarde persecutioni, che loro minaccia quell ostinato popolo, ma ancora che 1 entrate assegnategli non rieschino troppo debili per le spese, che nella prima loro entrata converrŕ fare b. Et c Andrea Patritio Nidecky 1, segretario della Regina, ultimamente nominato ŕ quella chiesa, si mostra renitente in accettarla, se prima non havrŕ la dispensa di poter ritenere una gran parte de beneficii, che hora possiede, sendo arcidiacono di Vilna, preposto di Varsovia e canonico di Cracovia, di Varmia e di Pultovia, oltre ŕ molt` altre chiese di minor di­gnitŕ, ma forsi di maggior cura. Quanto all introdurre habitatori cattolici in Livonia raccommandň il Bolognetto al Re e con molta instanza un tal Francesco Lemcha 1 Livono, che si offeriva guidarvi una colonia di habitatori utili e lo sovvenne con buona somma di danari. Ma perň si era prima fatto promettere, che que­sti non sarebbono se non cattolici e per haverne certezza, P obbligň espres­samente ŕ far fare tutte le professioni della fede ň in mano dell istesso nuncio apostolico, ň dell ordinario, che fusse per il tempo 1 ordinario in quella provincia, ň dei viceré, al quale ancora ne scrěsse particolarmente, acciň potesse al suo tempo haverci quell avvertenza, che havesse giudi­cato essere necessaria. Et intanto esso medesimo Livono fu il primo ŕ farla in mano del Bolognetto. Il che finalmente concesse il Re per la molt in­stanza, che gliene fece il nucio, sovvenendolo anco ŕ sua preghiera di da­nari per poter guidare queste genti e con assegnarle d ŕ suo governo un gran tratto di paese in quella provincia. Lascio di narrare in questo pro­posito, per non estendermi*3 in troppi particolari, gl infiniti officii ch ogni giorno faceva con qualche Thedesco ň altri, che fosse perito di quella lin­gua, purché fusse vero cattolico, per persuadergli ad accettare per sua vocatione di fare sua vita in Livonia ad utilitŕ di quell` anime, cosi pari­mente di tutta la Chiesa di Dio Signor Nostro. Con i quali indusse molti e molti non solo ŕ lasciare la speranza, che havevano nella corte, et ana desunt: 11 che sarebbe - Venda; in cod. N.:. . . cos grand altro, ch` il .. b desunt: et sufficienti — converrŕ fare. c deest. d esse assegnarle. e mi estendere. 1 Andreas Patritius Nidecki, vir doctissimus, Fragmentorum Ciceronis editor, epicopus Livoniae 1583—1589. De eo vide librum Casimiri Morawski, Andrzej Patrycy Nidecki, Cracoviae 1892. 2 De introductione Germanorum catholicorum in Livoniam vide Theiner, Annales Eccle­ siastici tom. III, pag. 39 sqq. Script. rer, polon. t. XV. 49 darsene in quelle parti, ma ancore ŕ farsi sacerdoti e darsi totalmente ad una vita santa a ed esemplare; di modo che non mancň di cercare resti­tuire, come in Polonia, il vero culto di Dio anco in questa nuova provin­cia, che tanto ne ha di bisogno b. CAPITOLO VI. Con qual` arti manteneva l` unione fra gl ecclesiastici e gl essortava ŕ domandare e recuperare quel, che č stato loro usurpato. Non cosě tosto fu arrivato il nuntio Bolognetti nel regno di Polonia, che comprese molto bene la natura, l` inclinatione et il fervore di tutti gl ecclesiastici di maggior nome et in particolare de senatori, della taci­turnitŕ de quali sapeva ancora venire in gran parte, come si č detto di sopra, il non provedersi alle miserie del clero. Et accorgendosi benissimo, che questa poteva haver origine ň dalla poca intelligenza, che fosse tra di loro, ň dal non c trovar modo di ovviare ŕ disordini, che per la longhezza del tempo sono scorsi tanto innanzi, ň dal poco ardore, che si scorgesse in alcuni di essi, forse piů intenti ŕ godere quietamente quell entrate, che sono rimaste loro dalla mensa episcopale, che ŕ cercare di ricuperare quel che č stato tolto ad una infinitŕ di chiese private, sparse per ogn una delle d loro diocesi, determinň fare ogni sforzo per tenerli svegliati, a fare compitissimamente 1 offitio di buon pastore e rimovere per quanto fusse in poter suo le sopradette cause. Ma conoscendo intanto e che la somma di quanto si deve sperare, consiste piů che in altro nell essersi f concordevolmente stabilito tra gl` istessi senatori ecclesiastici, quel che si debbia tentare, domandare e proporre ne comitii generali ŕ beneficio del clero, prima che vengono intimati et insieme, che ciň difficilmente si sarebbe potuto effettuare, s egli non 1 ha­vesse persuaso almeno ŕ piů principali di loro et insieme s egli non l` havesse trattato co l Karankoskij [!] arcivescovo di Gnesna 1, qual conosceva benissimo esser prelato altretanto prudente et giuditioso, quanto ben ani­mato ŕ restituir tutto quel regno nel primo candore della fede chistiana g: perň il primo anno della sua nuntiatura, mentre aspettava in Varsovia il a santissima. b tanto ne ha veramente di necessitita e bisogno. c in cod. N. „non" deest. d ogn uno di loro dalle e deest. f essere. g desunt: et insieme - fede Christiana. 1 Stanislaus Karnkowski, magni nominis in ecclesia Polonica, episcopus primum Vladislaviensis 1567— 1581, deinde archiepiscopus Gnesnensis 1581— 1603, vir doctrina et pietate insignis, de patria optime meritus. Re, che l` anno seguente (al piů lungo) vi doveva venire per occasione di detti comitii, giudicň essergli necessario abboccarsi, prima che venisse quel tempo, co l detto arcivescovo; tanto piů, che anch esso era di questo pa­rere? non solo per la sopradetta cagione, ma ancora perchč havrebbe po­tuto darli conto di molti particolari, che gli era necessario sapere, prima che parlasse con Sua Maestŕ ŕ maggior giovamento delle cose del clero, e che non si potevano trattar ŕ pieno ň sicuramente per terza persona e molto meno per lettere. Onde facilmente vennero in quest appunta­mento di trovarsi a insieme. Ma perchč l` attioni di questi due gran per­sonaggi sono molto osservate da ciascuno, per esser eglino ammirati come due gran lumi del regno, — et il nuntio massimamente per esser tenuto in grandissima stima cosě da buoni e cattolici come dagl avversarii per 1 authorita della persona, che rappresenta? da quelli, dico, per la potestŕ ecclesiastica e per ogn` altro rispetto, da questi perchč lo contemplano come ambasciatore di principe grande e potente, e perchč ha sempre fa­miliare l` occhio del Re; l` arcivescovo poi per esser in quella dignitŕ archiepiscopale Gnesnense, la quale č dagl istessi riverita b et ammirata? cosě per la maestŕ del primate del regno e del titolo di legato nato 1, come ancora per haver quella chiesa da cento mila talleri d entrata 1 anno, con la quale puň vivere con conveniente splendore ŕ tanto grado e stare con quella magnificenza che veramente gli č necessaria : — furono constretti fare questo abboccamento piů nascostamente e con quel minore apparato, che fusse possibile, altrimente gl avversarii n havrebbero preso gelosia et havrebbe all incontro fatto gran contramine per far riuscir vano ogni loro disegno, come si era visto per esperienza in molt altr occasioni. E per­chč 1 arcivescovo non sarebbe potuto andar ŕ Varsovia senza publica demonstratione et senza gran comitiva, massimamente non ci essendo mai piů andato, da che era stato assunto all arcivescovato c, determinarono d tro­varsi in Lovizzo 2, terra dell istesso arcivescovato e lontana da Varsovia due giornate, dove egli suole habitare per il piů, e dove il nuntio si po­teva conferire sotto nome di andare ŕ spasso e quasi in visita. Preso dunque il tempo conveniente vi andň quando meno era e che vi pensasse et vi si fermň due giorni f. Il parlamento fu per certo molt utile alle cose del clero, di quelle miserie, et se ne sarebbe visto notabile effetto, se co­mitii, che seguirono, non riavessero havuto cosě infelice fine, quanto vera­mente hebbero anco circa ad ogn altro capo, di che si trattasse per utilitŕ di quella republica. Pure giovň non poco per essersi uniti questi due prina ritrovarsi. b archiepiscopale č riverita. c desunt: non sarebbe potuto — arcivescovato. d ha determinato di. e deest. f desunt: et vi si — giorni. 1 Auctoritas archiepiscopi Gnesnensis eo maior fuit, quod ille utpote princeps senatus tempore interregni munere et auctoritate Interregis utebatur. 2 Łowicz, hodie caput districtus in regno Poloniae situm, a XIII usque ad XVIII saec. oppidum et arx archiepiscoporum Gnesnensium erat. cipi in cosě stretta amicitia, quale durň poi sempre confidentissima. Il che apportň tanta utilitŕ ŕ tutti i negotii ecclesiastici, che veramente niente piů si poteva desiderare. Per ciň che non č cosa alcuna, che piů possa giovare ŕ quanto havrŕ determinato di fare il nuntio ad utilitŕ della chiesa in quel regno, che farsi e mantenersi amici e confidenti tutti i senatoli ecclesiastici, e specialmente il loro primate, al quale deferisce assais simo ogni cattolico, sendo manifesto, che quando, tra loro non sia mai somma intelligenza, la persona del nuntio sarebbe inutile quasi ŕ fatto ŕ trattar quei negotii del clero, che, come ho detto, dependono in buona parte dall ardore e zelo, col quale saranno promossi dagli stessi senatori ecclesiastici. E per questo fece ogni sforzo il Bolognetto di haver coll` ami­cizia intrinseca dell arcivescovo di Gnesna ancora intiera confidenza con tutti gl altri. E col Miscoskj 1, vescovo di Cracovia, posso pariamente dire, che si unisse confidentissimamente, subito doppo il suo arrivo nel regno, pigliando occasione dalle molte cortesie, che da esso gli furono fatte, le quali veramente erano singolari. Perciochč non prima il vescovo hebbe av­viso dei suo arrivo in Cracovia, sendone egli lontano, che gli fece offe­rire il suo palazzo per habitarvi et ogn` altra commoditŕ, per valersene ŕ suo beneplacito. Quando poi seppe, che tosto voleva mettersi in viag gio per Varsovia, mandň 1 abbate di Moghilno 2, quello che poi fu fatto suffraganeo all arcivescovato di Gnesna, dal quale fu accompagnato in suo nome per tutte le sue terre con commissione, che sempre lo facesse ricevere con splendidissime accoglienze come certamente fu ricevuto e tractato. Egli stesso poi il giorno, che il Bolognetto doveva arrivare in Boscencina 3a, dove risedeva in quel tempo, se bene č molto vecchio, gli venne incontro una lega con tutta la sua corte, lo salutň con affettuosissima oratione e piena di ossequio verso la Santa Sede Apostolica e Y ac­colse nel suo palazzo con ogni sorte di b munificenza e splendore. Questo vescovo č il terzo senatore, sendo il secondo 1 arcivescovo di Leopoli 4, huomo prudente c, accorto e di gravissima authoritŕ in tutti i negotii della republica. Et č il secondo 5, quanto alle ricchezze, tenendosi a desunt: in Boscencina. b desunt : sorte di. c prudentissimo. 1 Petrus Myszkowski, episcopus Cracoviensis 1577—1591 ; primum cancellarius Regni 1563—1569 et episcopus Plocensis 1567—1577; vir inlustris doctrina, poetarum patronus celebratus. 2 Ioannes Gniazdowski episcopus Theodosiensis i. p. i. eps. suffraganeus Gnesnensis, canonicus eiusdem ecclesiae et abbas monasterii O. S. B. in Mogilno. 3 Bozencin, hodie Bodzentyn, oppidum illo tempore episcoporum Cracoviensium, in hodierno districtu Kielcensi, regni Poloniae situm. 4 Ioannes Demetrius Solikowski. 5 scil. episcopus Cracoviensis, de quo etiam quae praecedunt, non autem de archiep. Leopoliensi, dicta esse videntur. per certo, che arrivano le sue entrate alla somma di cento venti mila fio­rini, computate le proprie, sendo quelle del vescovato da cinquanta in sessanta mila e forse maggiori sotto il suo governo, per esser egli molto buon economico. Ilchč sia detto incidentemente. Coll occasione dunque di questo abbocamento hebbe il nuntio commoda occasione di farsi, come fece, amico e confidente un tanto prelato, e poi con darli prontamente ogni sodisfattione in quelle cose, che salve le ragioni apostoliche et il de­coro dell authoritŕ potč farlo, non mancň conservarselo tale per tutti i tempi. Ilchč fece ancora con tutti gl altri senatori ecclesiastici procurando, che restassero soddisfatti di quanto da esso si faceva, cosě nel conferire i beneficii delle loro diocesi, che fossero vacati fuori de mesi dell ordinano, molte volte ŕ quelli, che da essi medesimi fossero stati proposti e raccommandati per idonei, come nel cercare il parere di tutti et in partico lare di ciascuno in qualunque cosa giudicava, che dovesse trattare ŕ be­neficio del clero et ŕ servigio della chiesa di Dio. In maniera che, con queste arti, dava sempre intiera sodisfattione ŕ tutti ed insieme da tutti veniva amato e riverito. E questo gli dava anco una certa familiare autho­ritŕ di parlar liberamente, di biasimare gl errori et di consigliar loro ben spesso privatamente in tutte 1 occasoni cosě degli emergenti della republica, come d Ile cose appartenenti all officio di buon pastore. In oltre dall istessa buona intelligenza, che haveva communamente con tutti, e per la quale ciascuno gli conferiva ogni intrinsico dell animo suo, pigliava occasione di comporre ciascuna differenza, che fosse nata o nascesse tiŕ di loro ň mala sodisfattione, che uno a havesse deh altro, per qualsivoglia rispetto. Al che attendeva con somma diligenza, cono­scendo benissimo, che non č cosa piů dannosa allo stato ecclesiastico di questa, che li vescovi essercitano odir tra di loro e si tenghino l uno 1 altro per diffidente. Attesoché sendo pochi di numero, se sono anco disuniti d amore, sara difficile, che concordino in un parere e impossibile, che mai ottenghino ne comitii cosa alcuna conforme ŕ bisogni delle chiese loro ; vedendosi per esperienza, che ň parte non v intervengono per non haver ŕ trovarsi con i loro emuli, ň pure intervenendovi sempre sono in maniera discordi, ch uno non vuol mai b, che gli piaccia il parere dell al­tro, quantunque fondato in buone ragioni. Inconvenienti per loro stessi e per altre conseguenze gravissime et c importantistime. Il pregiuditio dei primo č chiaro e manifesto per quello, che d nella prima parte si č detto della disparitŕ del numero. Ma di questo secondo č ancora molto piů grave e piů abominevole, perchč — oltre al pessimo essempio, che si dŕ con queste risse e rancori tanto e ŕ buoni quanto ŕ gl altri, parendo ŕ ciascuno cosa esorbitante, che siano discordi quelli, che devono esser lume e specchio di concordia e di union, — ne risulta a deest. b desunt che o parte — vuol mai. c haec duo verba desunt. d manifesto, perche nelle e quanto. danno incomparabile per a le cose, che si trattano ŕ beneficio della chiesa di Dio, trovandosi sempre prontissimi gli nemici nostri a promovere e fa­vorire tutto quello, che puň deprimere et annichilare le buone constitutioni. Attesoché, quantunque siano tia di loro la disunione istessa, sono perň unitissimi ŕ procurare i danni e desolatione dello stato ecclesiastico. Per queste ragioni dunque il Bolognetto stava vigilantissimo ŕ man­tenere 1 unione tra nostri ecclesiastici, e bene spesso coll istesse raggioni e con molte altre efficacissime andava disponendo gli animi di quei ve­scovi ŕ deporre ogni male animo, che uno potesse havere contro 1 altro, et ŕ procurare unitamente la relevatione del clero da quelle calamitŕ e mi­serie e la restitutione et propagatione b della vera fede cattolica. Né si affaticava in questo solamente, quando se gli porgeva occasione di parlare ŕ bocca con qualsivoglia di c loro, ma anco ben spesso lo faceva con amo­revolissime et efficacissime lettere, siche al tempo de comitii haveva pre­parato gl animi in maniera, che sempre erano concordi et animati egual­mente al ben commune. Grandissima diligenza usava parimente d nel procurare, che tutte le cose, che si dovevano trattare, pertinenti in qualsivoglia modo ai clero, fossero prima approvate da ciascheduno de vescovi? per non haver poi sul fatto ŕ faticare nel disporre e gl animi. E perň molto prima, che venisse il tempo de comitii, soleva scrivere quasi ŕ tutti loro, che pensasser f con diligenza e con charitŕ ŕ modi, che si potevano tener per trattare util­mente g ne comitii le cose del clero, e li communicassero quanto prima per poter poi far un sforzo e superar facilmente ogni ostacolo, che vi fa­cessero11 gl avversarli. Venute poi le risposte con i pareri di ciascuno (che il piů delle volte eran gl istessi et se pure eran diversi, facilmente con altre lettere gl accordava) volgeva 1 animo ŕ procurarne 1 essecutione per quella parte, che s aspettava a loro i. Onde rescrivendo altre caldissime lettere, gli essortava e con raggioni e con preghi ŕ volersi trovar in ogni modo presenti ŕ comitii, ad aiutare con ogni possa la causa di Dio, mo­strando loro efficacissimamente, che nessun pretesto doveva retinerle dal non venire né di lontananza, né di asprezza di stagione, né di pericoli del viaggio, né di gravezze di spese, né di habitatione incommoda, né d ecces­sivi freddi ň di rigidezza de tempi, né d alcuna occupatione per grave et importante, che sia, (scuse, ch ordinariamente da tutti soglion esser addotte) k sendo di tanto gran momento le cose, che appartengono alla Chiesa santa in universale, che non ammettano alcun contrapeso né alcuna scusa perefficace e considerabile, che ella sia. Dalle quali essortationi ciascun rimaneva 1 cosě bene persuaso 1, che se non era ritenuto111 da piů che gravissimi impedimenti, era sforzato scordarsi a perchč. b restitutione della. c deest. d deest e desunt: nei disporre. f pensassino. g ultimamente. h N. fossero. i desunt: che il piů - a loro. k habitatione pergrave t importante che sia sendo... l deest. m erano ritrovati. di ogni suo commodo e sprezzar ogni difficoltŕ per trovarsi conforme al debito in Varsovia quando era il tempo ad obbedire ŕ questi santissimi consegli. Et imparticolare il Cromerň a vescovo di Varmia 1 huomo di quella rara dottrina e valore, che il mondo sa, vi venne di Prussia ai comitii dell 7 anno 1582, se bene č gravissimo d anni e non troppo ben disposto di sanitŕ, affermando ŕ tutti, ch egli havrŕ preso quei disaggi, in lui veramente per ogni ragione gravissimi, ŕ sola istigatione del nuntio. Venuto poi il tempo prefisso alla dieta e convenuti da varie parti del regno non solo buona parte de vescovi, ma anco molti altri prelati e ca­nonici con i nuntii capitulari (secondo 1 ordine di sopra narrato), soleva il Bolognetto far molte particolari b essortationi c ŕ tutti quando veni­vano ŕ visitarlo, come realmente d ogn uno de loro faceva con molto ossequio, et infiammava ciascuno ad havere per potissima causa di quel congresso l` honor di Dio, la salute dell anime e la relevatione del clero. Ma poi e facendo una convocatione di tutti gli ecclesiastici nel tempio di San Giovanni 2 ň altro luogo commodo, soleva essortare tutti in universale piů ŕ pieno con una facondissima oratione ŕ volersi mostrare in quest oc­casioni tant importanti veri ministri di Dio et di non haver altr oggetto, che il solo suo servitio f. Ricordando loro, con ogni vehemenza, fervore e spirito, che quel era il tempo di ricuperare il perduto e di fabbricare g saldissime difese per i tempi ŕ venire. Si estendeva in oltre ŕ detestare i mali costumi di alcuni sacerdoti, dello scandolo, che davano e del pre­giuditio, che facevano al ministerio loro et ŕ tutti i buoni in universale. Tut­tavia parimente h trattava di persuaderli ŕ rimediare ŕ tanti inconvenienti con introdurre la totale osservatione del Concilio di Trento (approvato pure in Polonia e publicato in molte diocesi per il conciglio provinciale, che fecero gl ecclesiastici in Petricovia 3, giŕ piů anni sono, quando era nuntio in quelle parti Mons. Mondovi 4, hoggi cardinale) in ciascuna constitutione, ma particolarmente raccommandava loro i il modo dell officiare secondo il sacro rito Romano e del ridurre i breviarii con tutto quello, che appartiene al culto esteriore et alle ceremonie della chiesa cattolica. e deest. b desunt: (secondo — particolari. c essortava. d deest — cod. N: realmente ? veramente? e deest. f desunt: ŕ volersi - servilio. g fabbricarsi. h desunt haec duo verba. i deest. 4 Martinus Kromer (Cromerus) episcopus Varmiensis, successit Stanislao Hosio cardinali et episcopo Varm., cuius primum fuerat coadiutor et huius dioecesis administrator; vir doctissimus gravissimusque, rerum gestarum Poloniae clarissimus scriptor. 3 Hodie ecclesia cathedralis metropolitana archiepiscopi Varsaviensis. 4 Anno 1577. Acta huius synodi provincialis vide in libro: Constitutiones synodorum metropolitanae ecclesiae Gnesnensis provincialium... usque ad a. d. 1578 studio... Stan. Karnkowski... collectae, Cracoviae 1579. (lib. V.) 4 Vincentius Laureo, episcopus Montis Regalis, S. Sedis Apostolicae in Polonia nuntius 1575—1578. Eius epistulae ad cardinalem Comensem editae sunt a Theodoro Wierzbowski Vincent Laureo et ses dépčches inédites au Cardinal de Cňme... Varsaviae 1887. Nel che fatticava ancor instantamente in ogn altro tempo, desiderando pure di vedere, che in ciascuna diocesi universalmente si ponesse in essecutione. Et giŕ giŕ era in speranza, ch havendolo publicato et introdotto 1 arcivescovo di Gnesna et il vescovo di Cracovia anzi fatto a ancor b ristampare ŕ spese proprie i libri, che sono necessarii secondo la riforma di Pio Quinto e calendario Gregoriano, et anco nell altre diocesi dovesse in breve farsi il simile, perciochč hora par, che non per altro restino d esseguir quanto devono, che per trovarsi quella difficoltŕ in accomodare alcune cerimonie esteriori in modo particolare ŕ quei popoli, che senza dar da dire grandemente tant` ŕ cattolici quant ŕ heretici, non si potrebbon permettere c, come conviene fare per la totale osservatione della nuova riforma, quando non ci d si trovi altro espediente ň che ŕ Nostro Signore non piaccia di dispensare, come si spera, che farŕ ogni volta, che questi ecclesiastici havranno posto in carta le differenze, che pensano potervisi ammettere per aiutar maggiormente la divotione di quei popoli. Giŕ il Bolognetto haveva dato carico di ciň e ad alcuni sacerdoti giudicati molto atti ŕ quest effetto. Ma per tornare ŕ proposito, si vedeva manifestamente, che quest ar­dore mostrato in tutte le occasione con tanta diligenza moveva molto gli animi di tutti quegli ecclesiastici ŕ pigliare con ogni sforzo la difesa del clero e della chiesa tutta, si come ne1 primi e secondi comitii, che si sono fatti in questi quattro anni, se ne sarebbero veduti notabilissimi effetti, quando per altre cause molto lontane da negotii nostri non si fusse con­sumato tutto il tempo delle sei settimane in contese, dispareri et altre controversie, senza venire alla conclusione di cosa alcuna, che in essi si trattasse ŕ beneficio della republica. Tal che anco f la correttione di tanti disordini per impedimenti grandissimi e totalmente alieni dalle cose no­stre si č differita al tempo de altri comitii, ne 7 quali se perň si faranno al tempo, che possa vivere la memoria di caldissimi e potentissimi officii fatti dal Bolognetto, non č dubbio alcuno, che non se ne habbia da sen­tire mirabile giovamento. E perciň ancora sarebbe g molto buono, che si facesse instanza appresso Sua Maestŕ, che li volesse intimare quanto prima. CAPITOLO VII. Le diligenze, che ha usato in promovere e defendere le ragioni del clero. Siccome fu diligentissimo il Bolognetto, arrivato che fu in quel regno di Polonia, nell informarsi ŕ pieno di quanto apparteneva ad haver piena cognitione delle persone ecclesiastiche, cosě ancora conoscendo quando a desunti cattolica — anzi falto. b et ŕ. c desunti perciochč — permettere. d deest. e desunti di ciň. f deest. g N. deest. vivamente si aspettasse al carico, che teneva, di fedele ministro apostolico il defendere con ogni potere le raggioni del clero, che č tanto stranamente depresso a e conculcato, e relevar da tante gravi molestie, che patě la Chiesa di Dio, procurň in maniera di haverne esatta informatione, da chi ne fosse ben b instruito, che in breve tempo venne pienamente in notitia, di quanto intorno ŕ ciň poteva mai desiderare di sapere, č conobbe insieme, che veramente doveva esser difficilissimo il darvi conveniente rimedio? atteso il presente stato di quella republica, dove si trovano tanti nostri nemici e dove č proceduta tanto inanzi c questa licenziosa authoritŕ de per­versi d. Nondimeno determinň di fare ogni sforzo per vedere di ridurre le cose ŕ quei migliori termini, che per la conditione de tempi si fusse po­tuto. Et e in prima cercň di levare tutti gli impedimenti e difficoltŕ, che potevano nascere dalla parte de gl` ecclesiastici. Rivoltň poi 1 anima ŕ pro­curar quei rimedii, che conosceva dependere dall altrui authoritŕ, facendo principal fondamento neh" aiuto, che si deve sperare dal medesimo Re Stefano, il quale non solo con la buona volontŕ e singolarissimi esempj di vita degna di piissimo principe christiano, ma ancora con valersi dello scettro et authoritŕ Regia puň esser assai potente mezzo ŕ corregger tant errori et rimediare a cosě gravi danni f. Onde mentre il Re era assente per le guerre di Moscovia soleva il Bolognetto in ogni occorrenza di po­ter g levare qualche abuso ň introdurre qualche utile osservanza per il detto clero e per la chiesa stessa, scrivergli spesso et efficaci lettere e con tal arte e prudenza, che rare volte ň non mai gli veniva denegato, quanto domandava. Tornando poi il Rč doppo la pace fatta col Moscovito in Po­lonia il Bolognetto andatogli incontro il giorno, che doveva entrar in Varsovia, una lega polacca, lo salutň nei mezzo d un largo campo con una ornatissima et facondissima oratione, la qual non hebbe soggetto piů prin­cipale, che d essortarlo ŕ voler con 1 istesso valore, col quale haveva superato gl inimici esterni del suo regno et ampliato tanto largamente i confini dei suo imperio, abbassar ancora et sperger gl` inimici intestini cioč gl oppressori de sacerdoti, i dissipatori de beni eeclesiastici, i pro­fanatori et desolatori de tempii et allargare interiormente altrettanto i con­fini della gloria di Dio, quanto h haveva ampliato il circuito del suo domi­nio, mostrando con sante raggioni, come non minor gloria acquistava dal far restituire ŕ Dio, quel che si deve ŕ Dio, che dall haver in virtů del suo valore riscosso al suo regno, quel che gli era stato prima occupato da suoi nemici. Soggiungendo insieme i gravissimi danni, che ŕ měseri preti risultavano dall essere loro denegate le decime per il che giŕ giŕ1 sono ŕ quel tempo, per tal conto, [che] in spatio di due anni soli k rimanevano deserte mille e ducento chiese. Cosa obrobriosa in se stessa, lagrimevole a disprezzo ň per meglio dire depresso. b deest. c avanti. d desunt: de perversi. e deest. desunt: puo esser - danni. g desunt: in ogni — poter. h desunt: Tornando - quanto. Scriba addit -a. gloria di Dio, mentre". i giŕ. k deest. Script. rer. polon, t. XV. 50 ŕ sentirla et altretanto degna di subito rimedio, di quanto pessimo esem­pio era in cospetto di tutta la christianitŕ. Dal che inferiva porgerseli bellissima occasione di cominciare ŕ difender la causa della chiesa et aiutare tanti poveri sacerdoti, che per ciň erano ridotti in estrema neces­sitŕ e miseria. Volse poi da questo tempo insino al fine della sua nuntiatura sempre trovarsi nell istessa cittŕ, dove si trovň il Rč, per poter essere vicino ŕ negotiare con Sua Maestŕ quel, che per il tempo potesse occorrere; se bene in esseguirlo pativa molti incommodi e disaggi, perciň che sendo quel regno grandissimo et andando il Re Stefano ordinariamente hora in una provincia et hora in un altra, conveniva al Bolognetto star sempre preparato con tutta la sua famiglia ŕ far viaggio. Perchč senz alcuna eccettione di luogo, di tempo, andň ovunque andava il Re come dě Varsovia ŕ Cracovia, da Cracovia ŕ Brezcia, di Brezcia a Vilna, da Vilna di nuovo ŕ Varsovia a, e cosě di luogo in luogo si trovň sempre appresso Sua Maestŕ, acciň sempre potesse conferire di presenza quel tanto, che giornalmente facesse di bisogno. Ilchč gli era di tanto maggiore disaggio, quantochč l asprezza di quei paesi era pochissimo salubre alla sua debo­lissima complessione e delicatissima natura, la quale sicome dalla gioconda dispositione del corpo e dalla venustŕ dell aspetto si conosceva e molto meglio dal suo purgatissimo giuditio e ottima volontŕ era benissimo prň-portionata e temperatissimamente composta di caldo et humido. E quan­tunque perciň b fusse egli molto atto al fatticare prudentissimamente in­torno ŕ negotii piů degni e piů importanti, era perň tale, che male poteva accommodarsi alla dura conditione di quei paesi per la diversitŕ di cibi, incommoditŕ d habitationi, rigidezza dell aria e severitŕ di freddi ecces­sivi, sendo che co[ns]umano c i cibi conditi con gran copia di spetie, che sono caldissime. I vini se ne trovano varj, e quelli per portarnesi da parti lon­tanissime sono tutti alterati e nocivi alli stomachi, ancorché ben gagliardi, l` altre bevande di gervogie, lipiez e medone sono reputati vili, per il piů ingrate al gusto e molto dannose, ŕ chi abhorisce i cibi aromatici, come avviene ŕ gl Italiani in particolare. L habitationi poi, fuorché in Vilna et in Cracovia, sono di legname, incommode, anguste ; e quei che č di mag­gior danno, per tutta 1 invernata sono d inhabitabili senza 1 uso delle stufe, che parimente, ŕ chi non ci č assuefatto da pueritia, sono nocive sopra­modo, perchč mandano vapori alla testa, cagionano strettezza di petto, commovano gl humori et ŕ chi non puň essercitar quei loro continuati propinamenti,e partoriscono 1 inedia e malenconia. La rigidezza dell aria finalmente, per le pioggie, fanghi, venti, nevi e ghiacci, che continuamente ivi regnano hor 1 uno hor 1 altro dal mese di Settembre sino ai mese di Maggio; et i freddi in particolare vengono con tant impeto e con tanto a ŕ Brezie, ŕ Vilna e cosě.. b deest. c codd:. costumano. d deest. e desunt: et chi — propinamenti. stridore, che producano effetti incredibili ŕ narrarli e di somma compas­sione ŕ vederli ne corpi humani. Gl altri tre mesi poi si sentono caldi eccessivi per la lunga e noiosa dimora che fa il sole sopra quell emisfero. Ma quanto al danno de i freddi, č certo, che non si possono evitare altrimente, che col legarsi a in quei loro hipocausti e coll haver del continuo una soma di pelli ŕ torno b. Se poi tutti questi incommodi sono noiosi per loro stessi, ŕ chi studia passarli con agio, appaian per certo tanto mag­giori nell occasione de continui viaggi. Intanto piů non costumandosi in nissuna parte di quel regno gl hospitii publici, dalchč c č forzato ciascuno portar seco ogni sorte di necessitŕ, per il vitto, per dormire e per ogn altra occorrenza, oltre che si corgon d grandissimi pericoli nella propria vita, sendo tutto piano il paese, paludoso e pieno, di foltissime selve e par­ticolarmente traversato dalla grande e famosa selva Ilcina 1, la cui minor grandezza ň per dir meglio e larghezza e di nove leghe polacche. Il Bolognetto dunque, non ostante questi tanti pericoli e disaggi, tutti contrarii alla sua complessione, volse sempre haver piů cura alla utilitŕ commune della chiesa di Polonia, che alla propria sanitŕ, solamente perchč vedeva per esperienza essere di grandissima importanza, ch il nuntio Apostolico f si ritrovi sempre appresso al Re, e particolarmente in quei luoghi, dove per qualsivoglia occasione devono ritrovarsi in copia i senatori et altri del corpo della nobiltŕ, come egli fece in Varsovia, anche g fuori del tempo de` comitii generali, in Cracovia, quando il Re fece le nozze della nipote 2 et in Brezcia, cittŕ ne confini della Lituania11. Ma tanto piů si deve far convocationi generali, come in Vilna al convento Lituanico et ultimamente in Lublino, dove il Re haveva chiamato tutti li senatori del regno per consultare molte cose pertinenti i al governo della republica, e in Var­sovia, in tempo de comitii generali. Ne quai luoghi si trovň sempre per certo con grandissima utilitŕ k. Quanto al convento Lituanico, oltreché si conobbe chiaro in molte cose, che egli trattň con quei senatori e con tutti gl ecclesiastici, troppo lunghe e tediose ŕ replicarli, appare anco piů manifestamente per quello, che se ne č detto di sopra, nel secondo capo di questa ultima parte 3. Nel convento poi di Lublino fattigň ultimamente in far opera, che nelle proposte regie da farsi per i seguenti comitii s inserisse qualche a regolarsi, b intorno c desunt: Se poi — dalche. — In cod. C post "intorno" legimus: „In somma č forzato..." d corrano. e minor larghezza. f desunte solamente — apostolico g deest. h desunt: et in Brczcia — Lituania. i deest. k desunt: Ne quai — utilitŕ. 1 Iłża, hodie caput districtus in gubernio Radoměensi in Regno Poloniae, tunc temporis oppidum episcoporum Cracov., hodie etiam maximis silvis cinctum est, quae usque ad silvas in Calvo Monte extenduntur. 2 Anno 1583 d. 12 mensis lunii Griselidis Bathory, neptis Stephani Regis, nupsit Ioanni Zamoyski supremo Regni cancellano, v. supra p. 283. 1 Vide pag. 285 sq. capo a, del quale gl ecclesiastici pigliassero occasione di procurar la rilevatione del clero, perilchč fece quei gagliardi officii? che furono di bisogno; e questo certo, finche non si sia totalmente rimediato ŕ tanti incovenienti č officio necessariissimo. Attesoché se pure una solo volta si faranno i co­mitii generali, ne quali non si tratti di ridurre le cose ŕ loro giusti ter­mini, e particolarmente dell essattione delle decime, si porta molto perěcolo, che gl avversarii non prescrivano con somma ingiustitia b questo loro violento possesso, nel qual sono quanto alle decime, cioč di non poter esser mai forzati ŕ pagarle, e quanto ŕ gl altri capi, di non esser mai tenuti all obbedienza de loro superiori ecclesiastici. Onde in questo con­vento di Lublino dove pareva che c di ogn` altra cosa si parlasse piů, che di questa, anziché ŕ nessun altra pensasse per i tanti romori, che corre­vano in tutto 1 regno di discordie civili, non s ottenne quest insertione di trattar d accommodar le cose del clero, se non per la continuata istanza, che esso ne fece d appresso 1 Re [et] tutti i senatori ; con la quale persuase anco tutti gl ecclesiastici ŕ mostrarsi ardentissimi, se di essi alcuni ne erano al tutto e alieni con dire, che quando si trattava di cose? che appartenevano tanto vivamente alla quiete di tutto lo regno, era ben tacere quest altri inconvenienti di manco pericolo alia pace commune. L istesse e maggiori diligenze per l` istesso affetto haveva usato due anni avanti per i precedenti comitii, nell intimatione di quali mostrň il Re di non havere oggetto piů principale di questo, cioč che si facesse una gene­ral compositione tra lo stato secolare e tra Y ecclesiastico, non solo per conto di decime? ma anco per ogn altra differenza, che possi esser tra loro. La qual compositione sin ŕ quei tempi era procurata et forse molto piů desiderata dagl` heretici, che dagl` ecclesiastici. Perciochč seben gl eccle­siastici speravan in un certo modo relevarsi da queste tante sciagure, tut­tavia gl heretici, che vedon non haver mai havuto il pacifico possesso di quella loro infame confederatione 1, per non esser mai stata approvata per consenso universale di tutti gl ordini, si preparavan di far un gagliardis­simo sforzo per farla confermare ne comitii generali et ne speravan buon successo, essendo tanto superiori di numero ŕ gl ecclesiastici et vedendo il corpo della nobiltŕ per la piů parte inclinato alla difesa della confede­ratione. Ma quando poi s accorsero, che producendosi il far questa com­positione, potevan in un certo modo rendersi sicuri del non pagar mai piů le decime per esprimersi nel decreto di essi, che sperasse la sospen­sione f del non pagarle ne comitii, ne quali si doveva fare la compositione, per produrla tanto piů in lungo, ň per dir meglio, per non g la torre via non giŕ mai? non pare hora, che voglion sentire piů ŕ lungo né di fare a desunt: che nelle — qualche capo b giustitia c desunt: pareva che. d desunt: non s ot enne —ne fece, e desunt: al tutto. f desunt: cioč che si facesse — sperasse la sospensione. g deest. 1 De «confoederatione» Varsaviensi vide supra pag. 249. altra compositione, né meno di approvare la confederatione. Il che prň-vidde il Bolognetto, quando si accorse in tempo de primi comitii, che la nobiltŕ inclinava al non determinare cosa alcuna, né anco intorno ŕ negotii politici, e che vivamente importavano alla quiete et sicurezza a di tutto il regno, temendo grandemente, che dal prodursi in negocio delle de­cime ŕ seguenti comitii congiuntamente con la compositione, come si era fatto ne comitii anteriori, operň b in maniera con gli ecclesiastici, con tutti quei ministri del regno e co l Re stesso, per ovviare all iniquitŕ di questa produttione della sospensione delle decime, che alla fine ottenne un de­creto da Sua Maestŕ, suggillato col sugillo maggiore del regno, dove si di­chiara espressamente, che il tempo della sospensione, compreso neh altro decreto de comitii anteriori, era effettualmente spirato in quei presenti comitii, ne quali veramente Sua Maestŕ haveva proposto, che si dovesse fare la compositione et seben poi non era seguito, non pregiudicava perň, che la conditione della sospensione non fosse sperata. Siche per questa sua tanta diligenza insieme con 1 instigatione et caldi officii d altri zelanti prelati in quel tempo di tanti romori, s ottenne una cosě importante dichiaratione ŕ beneficio del clero, quantonque in ogn altro negotio trat­tato ad utilitŕ del regno si risolvessero i comitii senza alcuna conclusione c. Di modo che, spirata la sospensione, rimane il negotio delle decime ne suoi primi termini di poterli dimandare in giuditio, ma perň in essi viene denegata 1 essecutione, perciň che essendo stato prohibito ŕ capitani de luoghi il concederne 1 essecutione contro ŕ chi non paga per decreto ge­nerale di tutto lo regno, fa di bisogno, che per simile decreto sia com­mandato loro, che concedano il braccio secolare secondo la forma, che si osserva ne giudicii del nuovo tribunale supremo in altre cause eccle­siastiche. Onde approssimandosi il tempo, che doveva farsi 1 altra generale dieta, teneva per fermo il Bolognetto, che dovesse venirsi ŕ unirsi ŕ qual­che finale resolutione, massimamente trovando la maggior parte de gl eccle­siastici animatissimi ŕ voler fare ogni sforzo possibile d per non mandare piů in lungo una tanto iniqua sospensione e tanto pregiuditiale universal­mente d ŕ tutti i loro sacerdoti. Ma perchč conosceva per certo, che sa­rebbe stato difficilissimo 1 indurre quegl ostinati ŕ pagar l` istessa somma di decime, che fu giŕ tant e tant anni ŕ dietro tassata, e nell istesso modo, che per molte centinaia d anni 1 havevan [no] pagate, nonché spi­rasse d ottenere, che si pagasse ň la somma ň la stima dell ingiusta­mente ritenute da alcuni in qua, prevedeva ancora, che in trattar di pi­gliarsi qualche espediente almeno per il tempo avvenire, sarebbe stato necessario haver autoritŕ di Nostro Signore e di poter comporre efficace­mente sopra l` uno et 1 altro capo, cioč quanto f al mutare in qualche a quiete di tutto. b deest. c desunt: et se ben — conclusione. d deest. c d anni ŕ. dietro tassata ottenne da Nostro Signore. f deest. maniera in modo del pagarle, e quanto al dispensare sopra le decorse. Onde fece una lunga et accurata informatione sopra tutto questo negotio delle decime et la mandň al Signor Cardinal di Como? acciň sopra tutti i capi ne domandasse e rescrivesse 1 intentione di Sua Beatitudine. La qual fatica fu per certo grande e notabile e tanto piů, quantochč la fece mentre era gravemente indisposto per una infermitŕ contratta alla convocatione di Lublino, che fu lunga e periculosa, non curandosi del suo danno, purché giovasse alla Chiesa Universale, e che esseguisse con prudenza et accuratezza quel che apparteneva al servizio di Dio. Venuto poi il tempo de comitii e trovato molto a maggior freddezza negl ecclesiastici di quello, che mai si saria potuto pensare, e che quasi tutti scordatosi di loro stessi in un certo modo, nonché del carico, che tengono, pendevano dal successo di una solo causa, che in essi si trattava molto lontano dalle cose ecclesiastiche, che mentre quella stava in piedi, non poteva indurgli ŕ pensare alle cose proprie, et intanto vedendo il pregiuditio grande non solo del clero, ma di tutte quell anime, che si muoiano nel loro peccato di non pagare le decime, prese per espediente tentar un nuovo modo di introdurre il negotio in senato, in maniera che fossero ne­cessitati cosě i senatori e la nobiltŕ, come anch il b Re stesso ŕ fare quella risolutione sopra tanta essorbitanza e tanta iniquitŕ, che conveniva ŕ Re e senato christiano; e questo fu, che volse parlare egli stesso sopra di questo publicamente in presenza del Re e di tutti gl ordini del regno c. Onde entrando un giorno, destinatogli prima dal Re, in publico senato con una non meno affettuosa et ardente che elegante d e bella oratione, domandň con santo ardire ŕ nome del suo prencipe, che volessero cercare di servar la pace nella loro republica con amministrarci la giustitia santa­mente, la quale col e non pagandosi le decime a sacerdoti e ministri di Dio veniva conculcata, negletta e del tutto sbandita; onde ordinassero quanto prima di correggere un cosě grave disordine con rendere ŕ Dio quel che č di f Dio; né tentassero perseverando in tanta impietŕ di concitarsi contro la giusta ira del cielo, la quale giŕ soprastava loro g con gravissime minaccie di severa vendetta. Ma perchč ho copia appresso di me di quest oratione, giudico doverla in ogni modo rescrivere qui da basso, acciň dove col vivo testimonio delle sue proprie fatti che posso mostrare qual veramente fosse il suo valore, non venghi col mio dire ad oscurare piů tosto la sua gloria come č da temer, ch io faccia in tutto il resto di questa oratione, poiché che quanto scrivo in essa non č dettato altronde, che da quanto conservo nella mia debil memoria, la quale sola presto non aiutata da alcuna sorte di scrit­tura mi serve ŕ porre in carta quel tanto, che col esser stato alle volte parte di questi negotii come suo instrumento, ho potuto conoscer essei degno di lode et d imitatione h. Ma dove io havessi havuta altra cosa di a deest. b anco il. e del Re: onde... d eloquente. e deest. f ŕ. g deest. h desunti come č da temer — imitatione. suo in scritto, havrei a certo commesso grand errore, se io non havessi piů tosto voluto mostrar la veritŕ di quanto contenesse con essibirla, che correre pericolo di renderla men chiara con queste mie culte, po­che parole. Ma tornando ŕ proposito dico, che questa novitŕ passň con tanta commune soddisfattione e con tanto universale applauso, che parve susci­tasse in tutti un concorde volere di ultimare questo negotio, e perciň s elessero alcuni principali senatori et altri della nobiltŕ, i quali informatosi dagl ecclesiastici dalle raggioni del clero, riferissero quanto si pretendeva et ogn altro particolare ŕ tutto 1 senato, acciň piů finalmente si potesse concludere per il giusto e per 1 honesto. Ma perchč intanto gl altri romori del regno occupavano ogni giorno piů gl animi di ognuno, che inter­veniva ne comitii, piacque ŕ Dio, che né all hora si concludesse, come nell altre necessitŕ della republica cosě b né anco in questo negotio delle decime cosa alcuna. llchč vedendo il nuntió et desiderando pur trovar modo di ultimare un giorno questa longhezza, poiché credeva sempre c impedirsi 1 affare? di quanto si dimandava sempre per 1 altre occupationi ň dissensioni, che di ogni tempo potevan intervenire, giudicň? che fosse bene (com anco il Re e molti altri favorevoli alle cose del clero), che si dovessero intimare una altra b volta i comitii solo ŕ quest effetto per terminare il negozio di que­sta essorbitante sospensione delle decime. Onde parve, che si restasse con quest ultima conclusione, che Y anno seguente si dovessero convocare di novo i comitii, ne quali non si dovesse trattar in modo alcuno d alcun altra cosa, che di far una tal compositione, acciň per Y avvenir non fosse al­cuno, che potesse pretendere di dover esser essente dal pagar le decime. E ben vero, ch il Rč v aggiungeva di voler proporre, se portasse 1 occasione, poter d trattare qualche espeditione di guerra. Ma perchč si vede con effetto che per hora e i Polacchi sono alienissimi di voler pigliare di novo 1 armi contro ŕ chi si sia, quantunque la conditione di questi tempi porga f loro commodissime occasioni, č da temere, che se le proposte Regie espri­messero, oltre all accordo per le decime, quest altro particolare, la nobiltŕ ne conventi privati vorrebbe ancor essa proporre altre domande ň per impedire 1 effetto, per quanto ricercasse il Re, ň per ottener altre cose, altre volte domandate, che per non essersi potute concedere hanno impe­dito ogni buona conclusione intorno alle proposte principali ; e cosě anco in questi comitii, succedendo com tale occasione le consuete contese, si dismetterebbe la dieta senza conclusione ancora in materia di dčcime, come č successo ne comitii degl` anni passati. a scritto piů havrei. b deest. c poiché videa d desunti trattar in modo alcuno — occasione, poter. e perche hora. f cod. N: quantunque si predenti loro. CAPITOLO VIII. In che occasione habbia faticato per servitio di tutta la Republica Christiana. Sapendo il Bolognetto quanto ŕ Nostro Signore fusse ŕ cuore il pa­cifico stato di tutta la Republica Christiana, egli ancora, come conviene ad accorto e diligente ministro, non mancň a mai di procurarlo in tutte le occasioni, che si gli presentavano, non solo intorno ŕ negotii, che appartenevano immediatamente al distretto della sua nuntiatura, ma ancora in altre esterni, secondo gli occorreva trattare in varie occasioni con diversi personaggi. Come fece quando nell andare in Polonia, passando per Ispruch, visitň Ferdinando arciduca di Austria 1 e net conferir con quel prencipe di tanto valore b e cosě fervente cattolico, venne in notitia come c molti prencipi gl havrebbono volontieri dato per moglie chi la figliola d e chi la sorella; et in particolare e quelli di Germania, tra quali era il duca di Sassonia 2. Onde f giudicando il g Bolognetto, che non poteva h essere se non i di grave danno che k si congiungesse con un prencipe tale donna heretica ň che havesse dependenza da potentati heretici, sě per essere il fatto in sé stesso di non buono essempio sě ancora 1 per non correre peri­colo d accrescere fautori m non che diminuire inimici agli nemici di Dio, pensň, che sarebbe bene e molt utile alle cose della religione in Germania impedire simili matrimonii n. Onde discorrendo di questo fatto col duca Brunsuich o, che all hora si trovava in Ispruch, 1 istesso giorno che do­veva partire di quella cittŕ, pensarono che il miglior modo di render vano ogn uno di quei partiti, sarebbe darli per moglie qualche principessa Ita­liana. E nominandosene varie dall uno e dell altro, asseriva il Braunsvich, che quando si venisse all effetto con qualcuna di queste, credeva che nell arciduca non si sarebbe trovata renitenza, purché dall altra parte si fusse veduto in alcuno de nominati prencipi prontezza nell abbracciare p queste occasioni d un r tanto matrimonio. Parve all Bolognetto non dover pretermettere di farne potente officio : onde mentre se ne andava per il a deest. b alto valore. c Cal.: cogmtione, che. d Cal.: figlia. e Cal.: particolarmente. f Cal.: deest. g deest. h Cal.: potesse. i Cal.: che. k se. l se non. m Cal.: fautori all eresia, pensň n Cal : simile matrimonio. ° duca Suich. p Cal.: ad abbracciar. r che in. 1 Ferdinandus archidux Austriae, Ferdinandi I imperatoris filius secundogenifus, a. 1595, de quo vide librum Iosephi Hirn : Erzherzog Ferdinand II von Tirol, Geschichte seiner Regierung und seiner Lŕnder, 2 vol. Insbruck 1885—1888; primum Philippinam Welser uxorem habuit, post eius mortem nupsit Annae Catherinae filiae ducis Mantuani. 2 Augustus dux Saxoniae atque elector. Danubio a Vienna a, diede aviso accuratamente di tutto questo ŕ Nostro Signore; né molto doppo effettuandosi il maneggio nella principessa di Mantova secondogenita, da esso particolarmente nominata, si conobbe con quanta soddisfattione di quei prencipi et utilitŕ publica egli promovesse in cosě degno e lodevole parentado 1. Potiamo dire ancora, che procurasse il publico commodo circa aib negotii esterni, quando prima si seppe in Polonia, che il Truchies2, giŕ arcivescovo di Colonia, haveva apostatato e che giŕ giŕ si preparava per diffendere un cosě empio misfatto coll` armi. Perciochč conoscendo il Bolognetto, che per questo potevan suscitarsi grandissimi romori per tutta lŕ Germania et forsi anco per tutta la Christianitŕ, non potendosi deffender dall apostata tanta sceleratezza se non con grandissime forze; et cono­scendo parimente, che egli solo non sarebbe mai stato bastante ŕ metterle insieme et molto meno ŕ sostenerle et che perciň gli faria di bisogno dell aiuto de quei prencipi, che per interessi privato dovevano haver caro, che tra gl elettori dell Imperio si fosse in questa maniera accresciuto il numero degl heretici, et che per la commoditŕ della vicinanza potevan facilmente somministrargli forze, massimamente il duca di Sassonia e 1 mar­chese Brandeburgense 3, perň si propose di procurare, che questa speranza dell apostata riuscisse vana, sě come poi riuscě con effetto. Attesoché sendo questi due prencipi molto confidenti del Re Stefano, giudicň espe­diente, che esso Re scrivesse caldamente ad ambidue con suadergli ŕ non volersi ingerire in modo alcuno in questo fatto, posciachč si vedeva in effetto, che il Trucheses non per altra cagione, che per incontinenza e sfre­nata libidine, haveva abbracciato 1 heresia e non per zelo di religione. Onde quando eglino si fosser ingeriti ŕ defendere un fatto cosě ingiusto, mostrava, che anco gli altri principi zelanti della giustitia si sarebbon mossi ad aiutar la parte, che defendeva il giusto. Il Re condescese ŕ questa honesta dimanda e scrisse ad ambidue dell istesso tenore molto caldamente ; e se bene č da credere, che tal offitio fosse molto potente presso quei prencipi, da quali per infiniti ris­petti č molto honorato et ammirato, ancora c tanto piů havendo eglino datoli risposta piena di giustificatione, si vedeva nondimeno che e dall uno e dall altro eran sumministrate forze al Trucheses, che tuttavia tenevano genti in campo. Onde il Bolognetto seppe cosě bene e con tante efficaci d a desimi, Vienna. b cioč ŕ. c deest. d deest. 1 Hic explicit pars prima capitis VIII huius relationis in textu typis edito a F. Ca­ lori Cesis. 2 Gebhardus baro in Truchsess et Waldpurg, archiepiscopus Coloniensis, a fide catholica a. 1581 defecit, uxoremque duxit, quo turbae maximae in Germania concitatae sunt. 3 Augusti ducis Saxoniae et Ioannis Georgii marchionis Brandenburgensis epistulas ad Regem ea de re datas habes in Thec. Romanar. vol. 31. Script. rer. polon., t. XV. 51 ragioni rinnovare gli officii prima fatti, che le persuase essere e coveniente e necessario replicar di nuovo almeno oltre a sudetti rispetti 8 per mostrare, che quelle prime lettere non erano state scritte ŕ caso ne ŕ compiacenza, ma perchč veramente tutti quei moti potesser dar sospetto ŕ ciascun altro principe et ch esso in particolare non li sentiva volentieri. Il che fece il Rč certo con molta prontezza e zelo verso le cose della religione et forse anco non senza qualch altro pensiero per le cose, che di giorno in giorno posson avvenire. Tuttavia per mostrar al Bolognetto di muoversi a sola requisition della Sede Apostolica et come haveva scritto con ogni caldezza, gli mandň ŕ legger l istesse lettere et fece anco suggellar in sua presenza; et queste, non č dubbio, che furno di gran profittň b, poiché si vide con veritŕ, che le forze del Truchses in un subito declinaron et essi partico­larmente rescrissero, che non s intrometterian altamente in quei romori, ma che le genti ragunate da loro non eran perchč si dovesse mandare in aiuto ň offesa d alcuno, ma solamente la tenevano in punto, perche ha­vendo i romori vicini e vedendo calar tuttavia gente forastiera nelle parti di Germania, volevano trovarsi provvisti per ogni occorrenza, non solo ad utilitŕ delli stati proprii, ma in conseguenza di tutte le provincie set­tentrionali. Quanto 1 poi ŕ negotii intrinseci di Polonia, posso dire con veritŕ ch habbia sempre con ogni industria procurato la pace publica di quel regno da disturbi, del quale si puň sempre temere, che segnano gran mo­tivi con pericolo d inquietare la pace universale de Christiani sě per il regno istesso, che č vastissimo e confinante con molte bellicose provincie, sě ancora perche c stando in pace le cose di Polonia e uniti gl animi di tutti d quei nobili, si puň sperare, che un giorno debba giovare grande­mente alla depressione del Turco, inimico commune. Ma intanto non puň negarsi, che tra di loro non siano varii semidiscordie e gran contrarietŕ de fattioni per cagioni cosě interne come ancora esterne. E perchč s ingerě il Bolognetto in molt occasioni per sedar 1 une e 1 altre, sarŕ espediente narrar prima quali siano e da chi vengono fomentate. — Per cagioni dun­que e interne potiamo dire che nascono principalmente tutte le altre f di­scordie , che sono per certo ardentissime et pericolosissime g tra lo stato ecclesiastico e secolare. Della natura et effetti delle quali non occorre soggiunger altro in questo luogo, sendosene parlato abbastanza nella prima parte h. Doppo queste sono i dispareri tra P ordine senatorio et equestre, questi cercando d abbassare quanto piů possono 1 authoritŕ del Re per mostrarsi severi defensori della publica libertŕ, e quelli ň come beneficiati dal Re ň perche vedano veramente, che la diminutione dell authoritŕ rea desunt: almeno — rispetti. b desunt: ma perche - profitto. c N. deest: d Cal: deest. e Cal.: deest. f deest. g desunt: ohe sono — pericoloběssmie h Cal.: desunt: Della natura — parte. 1 vide CaloriCesis l. c. pag. 9. gia porti pericolo di cagionar grandissimi danni a tutto l regno, procurano per il piů di difenderla e mantenerla nella prima riputatione. Altre differenze interne sono tra le case nobili per esser ň piů an­tiche ň piů nove, volendo che le antiche siano molto poche; anzi certi a le riducono ŕ queste tre sole, cioč s Gurki, Tenciski e Tarnoski1. Alcuni nondimeno aggiungono molte altre, che provan la loro nobiltŕ da antichis­sime memorie di molte centinaia d anni, che perň sono poche in comparation di un numero quasi infinito di tutto 1 resto della nobiltŕ polaccha. Ma quali e quante si siano, la veritŕ č, che sono molto invidiate dall altre tutte ň per il seguito, che hanno quasi di tutta la plebe, ň perchč si con­servino appressa di loro le ricchezze maggiori, ň perchč ŕ queste piů che all altre sogliono conferire i Re gli honori e dignitŕ supreme, ň piů ve­ramente perche il demonio si compiace di pigliare quest occasione di tener disuniti fra di loro quei popoli ŕ maggior pregiudizio dell anime loro. Altre e gravi differenze sono b per gl officii senatorii? le quali ŕ quest anni si sono fatte sentire notabilmente; attesoché il Zamoisky gran cancelliere, per la tanta authoritŕ, che ha nel presente governo, č esposto alle invidie de molti, massimamente dachč fu fatto dal Re ge­nerale degli esserciti del regno, carico ambito da altri senatori nobilissimi? principalissimi e di gran seguito ; e molto piů dachč l` istesso Re gli diede per moglie la propria nipote, sorella del principe ch hoggi risiede in Transsilvania ; dicendo quelli, che vogliono mostrare di diffendere la republica, prima, che due carichi cosě supremi non dovrebbero concorrere nell` istessa persona? piů in una republica? dove pretendono che si trovino molt altri eguali et anco superiori ŕ lui di nobiltŕ, di merito e di esperienza; et poi soggiungono, ch esso per questo parentado non possa piů sostener legittimamente il carico del cancelliere, il qual č stato istituito (come voglion costoro) dagl antichi con tant authoritŕ, acciň sia come un freno ai Rč, quando non volesse osservar il giuramento, che fanno nella coro­natione di mantener le leggi et privilegii della libertŕ, ň che volesse farsi tirannoc. Ma se il cancelliere č tanto unito col Re, la republica non ha chi possa diffonderla, quando il Re volesse soggiogarla ň volesse partirsi dall osservatione delle leggi in qualsivoglia cosa pergrande che ella si sia. Tanto piů che ai governi, alle dignitŕ senatorie et all entrate del regno dicono hoggi non ammettersi se non i dependenti da esso cancelliero, acciochč da nessuno venga impedito di far quello, che ad esso et al Re piů tornerŕ in piacere di fare, massimamente da che č stato fatto il Baranosky 2 vicecancelliere et il Tilisky 3 segretario maggiore, persone poco a Cal.: alcuni. b Oltre č gran differenza per... c desunt: et poi soggiungono — tiranno 1 Comites: de Gorka [polon. z Górki], de Tenczyn, de Tarnow. 2 Baranowski Albertus, secretarius maior, cantor Gnesnensis, deinde a. 1585 episcopus Premisliensis, mox Plocensis, tum Vladislaviensis, archiep. denique Gnesnensis, a. 1615. 3 Tylicki Petrus, referendarius Regni, episcopus Gulmensis a. 1595, vicecancellarius fa incognite e portate a questi carichi tanto importanti et ne quali con­siste la somma del tutto, da esso cancelliere, al quale si dice che hab­biano servito bastamente per soli scrivani e copisti nella sua cancelleria. Altre differenze pure a interiori sono per conto de forastieri beneficati dal Re nel conferire loro entrate del regno, quali pretende la nobiltŕ non po­tersi conferire, se non ŕ nobili Polacchi, come tutti i beni delle chiese, che si aspettano alle nominationi Regie, e tutte l` altre entrate temporali. E perň non vogliono alcuni patire, che il signor cardinale Batteri1 ritenga la prepositura di Micovia e molto meno che possa mai succedere al ve­scovato di Varmia, del quale gl` anni ŕ dietro fu fatto coadiutore. Come anco esclamano per P abbatia di Suleovia 2, che fu conferita giŕ molt anni sono ŕ monsignor Giorgio Fabio Dalmata, quando era confessore di Sua Maestŕ. Circa l` entrate temporali primieramente non vogliono, che il Vessilino 3, Unghero cameriero et gran favorito di Sua Maestŕ, detto il Ferens, ritenga il capitanato Lanscoronense, che giŕ fu del palatino Lasky ; nemmeno vorrebbon veder posseder altri beni ad altri di straniere nationi, come al Bornemissa 5, pur Ungaro, heretico e molto favorito, al Buccella 6 medico Padovano et heretico ostinatissimo, all Alemanni7 gentiluomo Fio­rentino, maestro di cucina, huomo cattolico e da bene, et a molti altri simili beneficati con queste entrate publiche in varie occasioni da Sua Maestŕ. Gran dispareri si trovano ancora tra le provincie istesse ; e prima la Lituania non par che possa comportare in pace 1 incorporatione b, che fece da essa Sigismondo Augusto ŕ tempi nostri ŕ tutto 1 regno, si come mal volontieri vide, che la Podolia e la Volinia, giŕ sue membra, hoggi siano fatte assolutamente membra del resto del regno e disunite in tutto dal gran ducato di Lituania 8. La Prussia quasi tutta heretica mal volon­tieri obbedisce ad un Re cattolico, la Livonia di nuovo acquistata al regno parimente par, che habbia havuto ŕnimo di tumultuare e ribellarsi con a Gal.: deest. b l` interpositione Regni, episcopus Varmiensis, tum Vladislaviensis, cathedram denique Cracoviensem obtinuit, a. 1616 mortuus est. 1 Acta ad hanc rem vide in Thecar. Romanar. vol. 27 pag. 273 sqq. ex cod. 20 Nun­ziatura di Polonia Archivi Vaticani exscripta. 2 Acta ad litem de electione abbatis Sulejoviensis ibid. pag. 195 sqq. 3 Franciscus Vesselenyi aulicus Regius, Hungarus natu, miles fortissimus, saepenumero in documentis nostris vocatur Ferens (Ferencz hungar. Franciscus). 4 Albertus Łaski palatinus Siradiensis. 5 Bornemisza, dux Hungarici peditatus in expeditione ad Plescoviam a. 1581. 6 De hoc vide supra, pag. 310. 7 Dominicus Alemanni, capitaneus Novomieyski. 8 In comitiis Lublinensibus a. 1569 actis res haec finita est; sed iam multo pridem Poloni provincias bas ad Regnum pertinere contendebant. accostarsi al re di Dania ň al re di Suetia, che ne possedč a gran parte. Ma sarebbe un estendersi troppo b, se a pieno si narrassero tutte le di­scordie, che sono per cagioni interne in una cosě gran republica. Onde bastando i sopranumerati c, per quanto ricerca il presente di­scorso, vengo d ŕ dire di quelli, che nascono da cagioni esterne. I quali si fanno molto meno sentire di quello, che veramente sono vive negl animi di molti, forsi per l irrepresensibile governo del Re Stefano. Ma in caso d` interregno sboccarebbono e certo con gran impeto, sendo ancora molti, che non hanno perdute punto 1 affettione, che hanno havuto al sangue francese, si come — non so, se devo dir — ŕ prova f lo mostrano, quando mu­tando luogo mutano insieme habito e sotto nome di vestirsi all Italiana imitano totalmente 1 habito francese. Altri pure si conservan Austriachi, altri, come gli scismatici, sono tutti affettionati ŕ Moscoviti, altri, e forse una buona parte de nobili pende alla Suetia, sendo che il principe Sigis­mondo, giŕ eletto successore al regno paterno, ŕ amatissimo universalmente nel secreto g da tutti i Polacchi, non solo per esser veramente do­tato di quelle rare qualitŕ, che si ricercano in principe grande, in maniera che in etŕ cosě giovanile si rende attissimo ŕ grandissimi governi, ma an­cora per esser unico rampollo della casa Iagellona, se bene da canto di madre ; cioč figliolo di Isabella 1, che fu figliola di Sigismondo Primo Re di Polonia e sorella giŕ di Augusto e di Anna hora regnante. Perilchč non pochi vedendo il Re Stefano senza successione, gl augurano, che con suo gran regno di Suetia debba un giorno congionger lo scettro di quest` altro molto maggiore. Il che č stato facilmente buona cagione, che quando ne comitii s č trattato di pigliar l` armi contr` al Sueco per le tante h cagioni, che n ha date, oltr` all havere occupato il gran porto di Narva in Livonia mentre il Re Stefano attendeva alle guerre di Moscovia, i Polacchi non ci hanno mai acconsentito, anzi sempre se ne sono mostrati alienissimi. Altri ancora biasimano il costume di chiamare ŕ quella corona un prencipe forastiero, facendo professione, che si dovesse eleggere un Piasto, che cosě chiamano loro quelli, che ci fussero assunti del corpo de loro mede­simi, forse dalla gran famiglia Piasta, che per seicento anni continovi 1 ha­veva regnato in Polonia prima che chiamassero ŕ quel regno Wladislao primo Iagellone gran duca di Lituania. Et finalmente, per lasciar di dire d alcuni perfidi dell1 abominevol setta degl` Ariani, che per desiderio della total desolatione della nostra fede bramano di veder convertir quell am­plissime chiese in moschee; —sono altri, che impatienti d alcuna suggettione vorebbon ridurre la republica ŕ vera forma di republica ň almeno all ana possi dar. b in troppi particolari c bastand i superati, vogliamo dire sopranuraerati. «Cai.: Onde bastando vengo ŕ dir .. 9 Cal.: verrebber fuori. f non so — a prova, in cod. G. desunt. gscetro. h buona occasione che ne ha date. deest. 1 Errat Spannocchius, nam mater Stgismundi III, postea Regis Poloniae, erat Catherina, Sigismundi I filia, Isabellae reginae Hungariae soror. tico governo de primati, havendo principalmente in odio in questo genere di monarchie l assoluta potestŕ, c ha il Re di conferir le dignitŕ et officii del regno in tutto et per tutto ad arbitrio suo, parendo loro, che in questa maniera non s essaltino, se non quelli, che ň per poche facoltŕ ň per non esser di nobiltŕ antica, fatti cosě ricchi et potenti devon riconoscer tutto quel, che sono et hanno dall istesso Rč et percio non faccian mai se non quel, che gl aggrada a. Ho rifferito tutte queste diversitŕ di opinioni, perchč importa assai, che un ministro apostolico ne sia informato, che perchč faccian essentialmente ŕ proposito del cominciato ragionamento, non essendo mai occorso in tempo di questa nuntiatura cosa alcuna, per la quale il Bolognetto do­vesse affaticarsi intorno ŕ dispareri, che possono essere tra quella nobiltŕ per cagioni esterne, quali per hora non parturiscano alcun effetto in pa­lese, per non esser chi palesemente ardisca quasi parlare, nonché macchi­nare contro il presente governo, massimamente reputandosi i Polacchi ŕ somma lode di esser stati ŕ tutti i tempi fidelissimi ai Re loro b. Ma quanto all altro genere di dispareri, occorse molte volte, che esso si intromesse ŕ conciliare gl animi d alcuni, che per qualcheduna delle sopradette cause eran in contesa ; come per esempio tra 1 Solicosky arci­vescovo di Leopoli et il duca Costantino d Ostrovo, palatino di Chiovia, quell ardentissimo e zelantissimo nel suo carico di vero pastore e questo similmente osservantissimo della scismatica superstitione Ruthena ; perciň-chč per la diversitŕ de1 riti era nata tra essi gran discordia coll occasione del celebrar le feste secondo la consuetudine antica, ň secondo il calen­dario Gregoriano, non havendo mai voluto patire 1 arcivescovo, che in disprezzo de nostri giorni santi si facesse cosa alcuna in Leopoli da per­fidi scismatici. Perilchč venuti un giorno ŕ questo spareggio i ministri dell * arcivescovo et i ministri del Vladica1 loro? quelli del Vladica resta­rono al di sotto e furono forzati serrar le loro chiese. Onde esso concitato ŕ sdegno contro all arcivescovo se ne querelň gravemente col duca d Ostro­vo, come con il loro supremo defensore, sendo principe ricco, di gran seguito et di molta devotione. Imputando [a] P arcivescovo c, che havesse istigati i cattolici ŕ far impeto nelle chiese loro e che P havessero profa­nate con sparger all hora per terra il vino consacrato. Del che venne in tanta colera il duca, (se bene per altro č in vero di somma bontŕ et inte­gritŕ) che voleva fare gran querele di questo non solo appresso il Re, ma ancora negli istessi comitii, e perň d andava concitando giŕ giŕ gl animi della nobiltŕ contro al detto arcivescovo, ma ŕ tempo s interpose ile Bo­lognetto, che per haver fatto amicitia col detto duca molto prima, operň a desunt: Et finalmente - gl aggrada. b Cal. desunt: quali per hora — re loro. c desuntse ne querelň — arcivescovo. d Gal. poi. e tempo interposto e perň il... Hoc nomine lingua polonica et slavonica dicuntur episcopi ritus Graeci. seco in maniera, che alla fine gli diede ŕ conoscere, come tutto quello, che haveva inteso di violenza et ingiustizia a dell arcivescovo, eran ca­lunnie et imposture; e con quest occasione trattň molte cose con questo prencipe ad utilitŕ della chiesa cattolica greca, ad estirpatione dello sci­sma, come di fare un collegio in Ostrovia dove s insegnasse la vera fede greca b secondo il concilio Fiorentino; e lo persuase ŕ scrivere ŕ Nostro Signore, acciň gli mandasse ministri dotti et esperti nella veritŕ di quella fede, si come scrisse. In oltre lo pregň, che ricevesse in gratia Costantino 1 suo secondo figliolo, il quale poco prima haveva abiurato gli errori dello scisma et era passato alla chiesa Latina ŕ persuasione del Paleologo ar­chimandrita, che giŕ stava appresso il detto duca c, huomo molto zelante dell honor di Dio ; si come alcuni anni a dietro haveva fatto il duca Ianus hoggi palatino di Volinia, suo maggior fratello, per la quale abiuratione era stato molti mesi il padre, che non 1 haveva voluto vedere. S inter­pose il Bolognetto in alcune altre gravi differenze e dispareri nati in varii tempi tra altri principali, che lungo sarebbe il riferirli, sendo che tutti i cattolici solevan sempre in ogni occasione ricorrer ad esso come ŕ loro padre commune, et egli non mancava oprar sempre hor con l` authoritŕ, hor con i preghi, in guisa, che ciascuno rimanesse contento cosě dall una come dall altra parte, e si levassero in tutto e per tutto gl odii et i rancori d. Ma perň non voglio passare con silenzio al tutto quel che fece, quando in questi ultimi comitii fu pregato, che s interponesse nella causa grande de` signori Andrea e Christophoro Sborosky 2. Erano questi due signori fratelli stati citati, secondo 1 ordine di quel regno nelle cause criminali, ŕ difendersi dall accusa fatta contro di loro di haver voluto machinare contro la Maestŕ del Re e giŕ eran venuti in Varsovia con gran­dissimo seguito di molti della nobiltŕ et havevano portato il cadavero di «giustizia. b deest. c il duca sudetto. d Cal. desunt: et egli — rancon. 1 Constantinus dux in Ostrog, incisor 1579 —1587, postea pocillator MDLituaniae a. 1588 mortuus est, filius Constantini palatini Kijoviensis. 2 De gravissima hac causa, quae ultimis Stephani Regis annis totam Poloniam discor­ dia et motibus implevit, multa exstant documenta. Cf inprimis: Pauli, Pamiętniki do życia i sprawy Samuela i Krzysztofa Zborowskich, Leopoli, 1846, — tum Siemieńskě, Pamiętniki o Samuelu Zborowskim, Posnaniae 1844. — Res breviter nobis narranda est. Anno 1584 Sa­ muel Zborowski decennio pridem patria pulsus, cum in Poloniam reverti et armatus in palatinatu Cracoviensi grassari ausus sit, a capitaneo Cracoviensi Ioanne Zamoyski, Regni can­ cellano exercituumque Regni duce supremo, captus et secundum legem capite plexus est. Quamobrem potentissima Zboroviorum gens omnibus modis hanc mortem et iniuriam, ut asserebant, nobilissimae genti illatam vindicandam sibi putavit. Andreas et Christophorus Zborowscy, Samuelis fratres, machinationes nefandas contra Regem patriamque agebant et Chri­ stophorus Zborowski criminis laesae maiestatis accusatus in comitiis a. 1585 infamis et exsul perpetuus declaratur bonisque privatur, Andreas munere summo mareschalci curiae Regni postea sese abdicari coactus est. Samuel loro fratello, che l` anno innanzi era stato fatto decapitare in Cra­covia dai Zamoisky cancelliere, come capitano di quella cittŕ; perilchč si temeva d una gran sollevatione di tutto il popolo, massimamente se si fosse proceduto con severitŕ in un subiecto in causa Maiestatis, come si teneva che volesse fare il Re. Il quale si mostrava alteratissimo, tanto piů, che la morte di Samuele era deplorata dalla piů parte, sendo voce commune, che il cancelliere l havesse fatto giustitiare sotto il salvo condotto, senza authoritŕ competente e contra privilegii de` nobili. Il Bolognetto dunque, per ovviare quanto poteva ŕ tanti tumulti et ŕ que­sta civile seditione, si misse ŕ tentare di placare in ogni miglior modo i fautori cosě dell una come dell altra parte, e principalmente l` animo di Sua Maestŕ, parlandogli piů e piů volte et mostrandoli con un cumulo di efficaci e sante raggioni quanta fosse lodevole ai Re e proprio della Maestŕ Sua suprema l usar la clemenza e procedere con animo pio, sedato e mansueto in quelle cause, massimamente che concernono le sue proprie vendette. Con i quali officii ottenne pure in quel primo impeto una dilatione di tre ň quattro giorni, qual prima il Re haveva assolutamente dene­gata ŕ molti principali senatori, per la quale si prese tempo di respirare (per dire cosě); e cessando quel furor repentino in tutti, si sedarono per all hora quei gran tumulti. Il che fu per certo vera cagione, che non si venisse all armi et ad una civile e sanguinosa seditione, della quale si stava ogn hora in grandissimo sospetto, sendo che alcuni degli stessi se­natori entrorno in senato piů volte con i corsaletti, accompagnati da gran numero di archibugieri e di altri nobili confidenti, si chiusero le botteghe e si viddero molt altre publiche commozioni di non piccolo spavento ŕ ciascuno. Mentre poi si agitava la causa, vedendo con quanto utile egli ci si fusse interposto, perseverň sempre in quel santo studio di trattare con questi e con quelli, in guisa che non se ne seguisse alcun danno publico; et lo esseguě con tanta maniera, che se bene le fattioni per tal causa erano contrariissime et universali, cosě tra senatori come tra la no­biltŕ, e cosě tra gli heretici come tra cattolici; e se bene la causa istessa risguardava cosě vivamente la persona et in un certo modo la riputatione dell istesso Re, dette nondimeno gratiosissimamente pienissima sodisfat­tone ŕ tutte le parti, e tutti lodarono oltre al suo buon volere et ottimo desiderio di veder tutto il regno pacifico e concorde a, la sua molta de strezza e singular prudenza in caso di tanto pericolo, sendosi per quel solo commossa tutta la republica, egli ne trattasse con tanto commune applauso e pienissima lode b. Potiamo dire ancora, che habbia grandemente procuiato l` utilitŕ di quel regno con haver proposto piů e piů volte ŕ quel Re di fondare una religione di cavalieri in Camienez ň in altro piů commodo luogo di con­fino, per resistere alle spesse e dannose incursioni di Tartari, che sono a Cal. desunt: et ottimo — concorde. b Cal. desunt : che in caso - lode. per certo molestissimia a tutte le parti della Russia, rendendola quasi inhabitabile ; e massimamente verso Chiovia 1, cittŕ tanto antica e tantob celebre, et hora tutta piena di rovine e quasi dishabitata per i danni, che ha patito e paté tuttavia da questi Tartari. Č parimente la cittŕ di Camenez antichissima e famosa ancor hoggi per una mirabile et inespu­gnabile fortezza, edificatavi gia molti e molt anni sono per resistere alla potenza de Turchi et de Tartari, sotto la quale passa un fiume molto principale, detto Smotric, et č vicina tre leghe ad una rocca del Turco chiamata Choczim. Dican ancora che sia in Camenez una gran torre pian­tatavi giŕ un gran tempo ŕ nome de` sommi Pontefici e da loro soldati ancora per lungo tempo difesa 2. Voleva dunque il Bolognetto, che in que­sto altro piů commodo luogo, [il Re] ereggesse una religione di cavalieri c, con i suoi ordini particolari di professione, nobiltŕ, provanze, commende e si­mili ; li quali fossero come un forte propugnacolo alle dette incursioni e tenessero il paese sicuro, sentendosi hora molto spesso, che numerosis­sime turme hor di Turchi hor di Tartari fanno impeto da varie bande e per il piů ne riportano grandissime prede di mandre, di ricchezze e di habitatori con danno inestimabile di quelle povere anime. Né il Re se ne mostrň mai alieno, ma ne differisce forsi P essecutione per i molti disturbi, che ha sempre havuti, dacché pose fine alle guerre di Moscovia. Ma che dirň io di quanto piů volte in varie occasioni ha trattato con quel Re per indurlo ŕ pigliar 1 armi contro all` inimico commune di tutta la republica Christiana. Intorno ŕ che se io volessi stendermi ŕ pieno e ri­ferire segnatamente tutti gl` officii, che esso vi fece, e tutte le risposte, che ne ritrasse, sarei per aventura piů lungo in questi particolari, che io non son stato in tutto 1 resto della relatione. Per fuggir dunque tanta lunghezza et per non metter in scritto alcune cose, che con maggior uti­litŕ si posson referir ŕ bocca d, lasciarň di porre hora in scritto tutto questo genere di negotii, et intanto per non passare con silentio quel, che ŕ sapersi puň grandemente giovare intorno ad una simil guerra, spero che non sarŕ degno di reprensione, se io mi estenderň alquanto in mostrare, qual aiuto in ogni occorrenza potrebbe sperare la republica Christiana da quel regno, tuttavia che ŕ Dio Signor Nostro piacesse di congiungere tal­mente gli animi de prencipi nostri, che collegatamente facessero una ge­nerale espeditione per conculcar il Turco, cosě potente tiranno. a moltissimi. b deest. c cattolici cavalieri. d desunt : et per non — bocca. 1 Kijów, urbs antiquissima Ruthenorum, ad sinistram Borysthenis fluvii ripam sita. De eius statu cf. edita a nobis in hoc volum. Excerpta ex libris mss. Archivi Consistorialis Romani, pag. 14. 2 Turris haec in oppido Kamieniec Podolski usque ad hodiernum diem exstat. Defendebatur a militibus, qui ex denario S. Petri mercedem habuerant, quam ob causam stemmate Pontificio insignita est, ut asserit nos. vir rerum huius provinciae peritissimus Dr. A. J. Rolle. Cf. eiusdem Zameczki Podolskie tomo II pag. 33. Script. rer. polon. t. XV. 52 Sono tre i modi principali, con i quali il Re Stefano potrebbe pigliar l` armi contro ŕ questo commune nemico. Il primo, quando esso con tutta la republica polacca volessero venire ŕ quest impresa con tutte le forze maggiori del regno. — Il secondo, quando la republica consentisse di far guerra non a col fare ogni sforzo, ma col contribuire alla speditione regia. — Il terzo, quando la republica non volesse in modo alcuno far guerra né dichiararsi il Turco nemico, potrebbe nondimeno il Re con le forze pro­prie fare una regia espeditione, non come capo della republica polacca, ma assolutamente come uno potente prencipe b, si come č veramente. Quanto al primo e secondo modo, non č dubbio esser necessario, che la risolutione di fare una tale impresa bisogna che si faccia ne comitii generali di tutto `l regno col consenso di tutti gli ordini ; ma et uno et 1 altro modo, quando fosser accettati per publico decreto con pron­tezza et animositŕ commune, sarebbe per certo di gran terrore all ini­mico; ma č da temer, che sarŕ cosa difficilissima indur quei popoli a muo ver questa guerra, come si puň comprender dalle cose passate gl anni addietro c. Perciochč ň che i Polacchi teman assai quella grandezza, ň che non si curiano dilatare il loro imperio da quelle bande, ň come si sia, con effetto si vede, che cercano di dare ogni sorte di sodisfatione in ogni cosa ŕ quel tiranno per mantenerselo amico; e tacendo, che nelle due ultime elettioni ŕ quella corona sempre habbiano piuttosto chiamato chi egli ha favorito, che tanto altri prencipi, egualmente grandi, se ne sono veduti e se ne vedono ogni giorno molt altri argomenti, come neh" haver fatto tagliar la testa al Podcoua palatino di Moldavia, huomo celebre per fortezza, ani­mositŕ e valore, ŕ sola richiesta del Turco; nell haver lasciato edificare una gagliarda fortezza appunto ne1 confini della Polonia; nella reprensione, che fece fare il Re ŕ Samuele Sborosky, quando era richiesto ŕ farsi capo di Cosacchi d, che andorono ad espugnarla di loro proprio arbitrio; nell ha­ver fatto giustiare trenta tre capi di detti Cosacchi, doppo che hebbero spianata detta fortezza, due anni sono, e saccheggiata e brucciata Teigna, cittŕ dentro allo stato del Turco, con alcuni vicini castelli, nell haver restituito per questo conto e un buon numero di pezzi di artegliaria; e fi­nalmente nell haver sopportato in patienza 1 occisione del signor Podlodosky e di trenta suoi servitori, che si trovava in Constantinopoli per servizio del Re Stefano, se bene era suo maestro di stalla 1. Ma se una volta quella republica volesse per risolversi ŕ pigliar 1 armi unitamente con tutte le maggiori forze del regno (ilchč non č credibile, che mai sia per fare), non č dubbio, che almeno nella prima entrata sarebbono grana deest. b potente monarchessa (?) e potčnte. c desunt: ma et uno — addietro. d de sunt: quando — Cosacchi. e quando. 1 Ioannes Podlodowskě, magister equorum Regis, Adrianopoli cum ex Turcia cum emptis equis rediret, a. 1584. a latronibus interfectus est. dissimi e di molto spavento al Turco, sendo che per legge generale et antica in simili imprese universali deve da ciascuna provincia e palatinato di quella Corona andare, cosě de nobili come de ignobili, per ogni casa un soldato ŕ cavallo ŕ spese degl istessi privati, che lo mandano, quando eglino stessi non possono andare in persona, sě come sono obbligati ad andare in persona anco tutti i palatini, castellani e capitani del regno; i quali, č credibile, che ne guiderebbono di molt` altri, conforme alle ric­chezze e dignitŕ, che ritengono, e talvolta ň per ambitione, ň vero per sicurtŕ de loro stessi cercarebbono di fare ogni sforzo di mantenerne ŕ centinaia et ŕ migliaia. Quelli poi, che per povertŕ non possono andare col cavallo, sono obligati andare ŕ piedi, sě che č da credere che tutto il regno di Polonia in una simile occasione metterebbe insieme piů di quattrocento mila cavalli e cento mila fanti. Né questo deve parere, ch habbia punto della iattanza ň dell iperbole, perciň che oltre all essere tutte quelle piovincie, quantunque habbia [no] un cielo tanto inclemente, sono pienissime d habitatori. Il regno tutto č per lunghezza e larghezza vastis­simo; la lunghezza in prima vogliono, che si estenda piů di trecento leghe dalla banda di mezzo giorno, verso il settentrione, cominciando da confini della Silesia, ove nasce la Vistula, fiume celebre e regio, che corre per mezzo di tutta la Polonia, sino ŕ Vielize, terra che č posta nell ultimo fine del ducato di Polozco verso la Moscovia, ove nasce il fiume Duna, che di lŕ scorre per tutta la Livonia. La larghezza poi vogliono che sia di cento cinquanta leghe in circa, cioč dal Ponteusino sino al mare Baltico, verso ponente, talché in tanta ampiezza di paese cosě abbondante e cosě fertile, massimamente di carne e di biade, dove ancora la severitŕ di freddi viene molto bene compensata da un aria perpetuamente purgatissima e saluberrima, non dovrebbe ne anco parere cosa strana, se dicessero, che il numero di queste grand armi potesse esser due volte tanto maggiore di quello, che communemente si dice, quando si commandasse una tale gene­rale speditione. Le cagioni, per le quali non č da sperare, che siano per unirsi mai ŕ fare una simile impresa, oltre alla giŕ narrata della buona intelligenza, che hanno caro i Polacchi di haver con quel prencipe, sono molte, ma la potissima č, perchč non vogliono porre ŕ rischio tutto 1 loro in un tratto per aspettar poi l` incertezza de successi, e sempre hanno in mente la rotta, che hebbe Wladislao Jagellone, re di Polonia e di Ungaria, ŕ Varna 1 anno 1444, quantunque paresse ŕ tutto 1 mondo, che esso do­vesse per ogni raggione restare superiore. Perciň che, si fatto un simile sforzo, venissero superati, non havrebbeno in che altro sperare per difen­dere li stati proprii, che per cosě lungo tratto confinano col Turco dalla parte dell una e dell altra Valachia e dalla Bulgaria, a con i Tartari Naiacensi et Precopensi di lŕ dal fiume Boristene. Oltreché ŕ mantenere tanto numero di gente, farebbe loro bisogno di gran tesori, quando ha­vessero ŕ combattere nell altrui paese; et i Polacchi per il piů sono po­veri di danari, quando non habbiano commoditŕ di vendere in tempo il loro raccolto, come percerto non havrebbono tuttavia, che la guerra an­dasse troppi mesi in lungo; onde presto sarebbono forzati tornarsene alle case loro senz altro guadagno, che di essersi tirato adosso una perpetua guerra, ň d haversi irritato contro un cosě potente nemico. Ma quando ň per propria volontŕ, ň vero ŕ persuasione di qualche altro gran prin­cipe, ň pure coll` occasione dě qualche lega de potentati christiani s indu­cessero ŕ pigliare una volta 1 armi contro questo tiranno, piů volontieri eleggerebbono il secondo modo col tassarsi ŕ fare una general contributione, secondo i loro antichi ordini del regno e secondo che hanno fatto nell ul­time guerre contro il Moscovita, che lungo sarebbe ŕ raccontarli. Nel qual caso ancora si potrebbe sperare molto nelle forze di quella natione. Atte­soché se la nobiltŕ abbracciasse volontieri e con prontezza 1 impresa, potria facilmente dare una contributione per settanta e forsi anco ottanta millia cavalli, che facilmente si ridurrebbon ŕ piů di cento nulla con le forze di alcun altro di quei prencipi e senatori, come del duca d Ostrovo 1 palatino di Chiovia, che potrebbe facilmente armare cinque millia, delli duchi di Sluzco 2 giovani, ricchi di valore e di buona volontŕ, delli Radziwilly duchi d Olica 3, animatissimi all imprese grandi e sublimi, del Mielezky 4 palatino di Podolia, signore di gran sapere e molto essercitato nelle cose di guerra, del gran cancelliere 5, che molte volte in simili discorsi ha fatto al Bolognetto notabili offerte, e di alcuni altri simili congiunti, massimamente le forze dell istesso Re Stefano. E ben vero, che in ogn oc­casione, che si trattasse di lega, sarebbe difficile (per quanto s č potuto comprendere)a, indurre il Re nonché la nobiltŕ di Polonia ŕ concorrere in questa ň in altra maniera, se insieme non ci concorresse la Germania tutta ň almeno Y Imperatore. a desunt, quae uncis inclusa sunt. 1 Basilěus - Constantinus dux in Ostrog, palatinus Kijoviensis, Constantini filius, de quo vide supra, pag. 342 sq. Eius litteras ad nuntium habes in cod. 20 Nunziatura di Polonia. 2 Hoc tempore tres erant principes Olelkowicze in Słuck : Georgius (moritur 1591), IoannesSimeon (moritur 1592), Alexander. 3 Hoc nomine quattuor fratres Radziwiłł designat, filios Nicolai dicti Nigri, ducis in Nieswież et Ołyka, palatini Vilnensis et cancellarli supremi MDLituaniae (moritur 1565): Nicolaum Christophorum ducem in Nieswież, a. 1579—1586 supremum mareschalcum MDLit., postea castellanum Trocensem, denique palatinum Vilnensem (1616) ; Georgium cardinalem et episcopum Vilnensem, deinde Cracoviensem ( 1603); Albertum ducem in Klecko, 1579—1586 mareschalcum curiae MDLit., deinde maresch. supremum (1592), Stanislaum du­ cem in Ołyka, qui fratri in munere supremi mareschalci MDLit. successit 1592—1595, deinde capitaneus Samogitiae fuit (1599). Praeter hos hoc tempore duo alii fratres Radziwiłł vivebant dogmataque Calvini sequebantur, filii Nicolai dicti Rufě, ducis in Birże et Dubinki palatini Vilnensis, supremi cancellarli et ducis exercituum MDLit. (moritur 1584): Christophorus Nicolaus, palatinus Vilnensis, exercituumque MDLit. dux campestris, deinde supremus ( 1603), et Nicolaus palatinus Novogrodensis (1589). 4 Nicolaus Mielecki palatinus Podoliae, a. 1579 summus exercituum Regni dux. 5 Ioannes Zamoyski. Quanto al terzo modo, quando il Re volesse pigliar esso l` armi, senza l concorso della republica, — il che non č da creder che sia mai per fare senza esser invitato ad unirsi sotto saldissime conventioni et indubi­tata sicurezza, che dovesser osservarsi con gl altri principi christiani e par­ticolarmente co l Sommo Pontefice, Imperadore, re Filippo e Venetiani, — potrebbe sperarsi dal suo valore e dalle sue forze veramente notabile pro­gresso; sendo che 1 entrate, che ha del regno di Polonia per la sua pro­pria mensa, passino d assai un millione d oro, e 1 saggiň del suo raro valore 1 ha dato chiarissimo in ogni sua impresa, cioč prima nell haver sedato con tanta prudenza et animositŕ; mentre era prencipe di Transilvania, il tumulto Bechessiano 1 con metter in armi le sue genti con mirabil prestezza e con dare, si puň dire, in un instante cosě notabile rotta al suo nemico ; di poi nell haver restituiti i Danzicani alla Corona di Polonia, dalla quale nella sua assuntione al regno si erano ribellati ; e finalmente nella guerra ch egli solo principiň e che poi fu abbracciata dalla repu­blica, quando viddero, che le cose gli succedevano bene, nella quale ha racquistato alla Polonia il ducato di Polozco e la Livonia tutta, con essersi egli sempre voluto trovare negl esserciti personalmente et incitare i sol­dati coll esempio di sé stesso ŕ tollerar i disaggi, gli stenti e le fattiche della guerra e della guerra in paesi cosě sterili e cosě frigidi, come sono quelli, dove soggiogň tante cittŕ e domň tante barbare genti. Ma perche il nervo delle guerre č principalmente il danaro, non sarŕ che sia inutile, che io con quest occasione mostri, quanto piů accurata­mente potrň, quali e quante siano 1 entrate di questa sua mensa, che alta­mente sogliono chiamarsi entrate regie 2. Queste si cavano in prima da capitanati cosě del regno di Polonia come del gran ducato di Lituania, che sono molti e richissimi. Le rendite de quali se bene per la quinta parte rimangano ŕ gl istessi capitani 1 Post mortem loannis Sigismundi Zapolya principis Transilvaniae a. 1571, de dominatione in Transilvania certaverunt Sephanus Bŕthory de Somlyo (deinde Rex Poloniae) et Caspar Bekes prudentissimus principis mortili senator. Stephano electo, Bekes manu armata principatum obtinere conatus est; sed a. 1575 in pugna apud SzentPŕl superatus, exsul, procul a patria vixit. Stephanus iam Poloniae Rex illum ad se vocŕvit, honoribus extulit, copiis Hungaricis in bello contra Moscos gesto praefecit. Cf. Zakrzewski, Po ucieczce Henryka, Cracoviae 1878, pag. 396—405. 2 Rationes Spannocchii, que sequuntur, et plurimis scatent erroribus et magna ex parte falsae videntur. Auctor enim nonnullos proventuum titulos omisit, alios adiecit, et in uni­ versum thesaurum Regis, id est curiae Regiae (skarb nadworny koronny i skarb nadworny W. Ks. Litewskiego) a thesauro Regni eodemque MDLituaniae (skarb pospolity koronny i skarb pospolity W. Ks. Litewskiego) discernere neglexit. De ambobus thesauris Magni Ducatus Lituaniae desunt nobis documenta, de thesauris Regni Poloniae eorumque proventibus atque expensis gravissimum librum habemus Adolphi Pawiński, viri doctissimi: Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Varsoviae a. 1881 (Źródła Dziejowe t. VIII), a quo etiam libri rationum Thesaurariorum Regni editi sunt (ibidem t. IX). His libris docemur proventus thesauri Curiae Regni multo minores fuisse. de` luoghi, P altre quattro perň appartenghano alia mensa regia; ma in quelli di Polonia, che davano d` entrate al Re quattrocento ottanta millia fiorini, fu introdotto poi, che la, quarta parte, cioč cento venti millia, ser­visse per pagare i soldati, che stanno alla guardia de confini per difen­derli da` Tartari : onde remane la somma, che appartiene al Re di trecento sessanta millia fiorini. Negli altri di Lituania la parte regia rimane intatta et č di sessanta nove mila fiorini. Sono poi cinque capitanati richissimi, separati da questi primi, cioč di Grodno in Lituania, di Mariemburg nella Prussia, di Sambrovia nella Russia, di Derpato nella Livonia e di Kokosausen pure nella Livoni 1, che per appartenere immediatamente al Re si dimandano economie regie. Quello di Grodno gli rende ventisei mila fiorini, quello di Mariemburg venti a cinque mila, quello di Sambrovia (!) trenta quartio mila, quello di Derpato venti nove milab, e quello di Kokosausins quindici mila, che fanno in tutto cento dicinove millia; onde da capitanati solamente riceve seicento quarantotto mila fiorini. Oltre ŕ quali ha entrate da molte altre; e prima dalle saline di Cracovia cava cento trenta mila fiorini e da quelle di Russia, che sono molto minori, venti mila; poi ne ha dal porto di Riga cento trenta mila e da quello di Danzica cento cinquanta mila, dalla qual cittŕ ne cava ancora cinquanta mila per datio de molini et altri cinquanta mila per obligo impostole ultimamente, quando doppo la sudetta ribellione li ricevč in gratia. In oltre gli ne danno i datii di Lituania cento venti mila, quelli di Podlacchia quattuordici mila e quelli di tutto il rimanente del regno ses­santa millia. In Cracovia oltr ŕ sopradetti n` ha ancora trenta sei mila per le miniere dell argento e piombo, che sono in Olkus, e per la gran procuratoria della medesima cittŕ di Cracovia. Dal censo personale de Giudei ne puň haver intorno ŕ quattuordici mila. Le cittŕ anco di Prussia pagano alcune contributioni, che importano sedici mila fiorini. E perchč č stato sempre solito, che il Re di Polonia si trovi spesso in viaggio per il regno et in ogni luogo, per dove gl` occorra passare, erano obligati i ca­stelli, i monasterii e gl` Hebrei farli le spese, hanno gl anni a dietro ri­dotto quest obligo in quindici mila fiorini, sette mila de quali ne pagano i castelli, che non godano P immimitŕ, tre mila i monasterii e cinque mila l` Ebrei ; e nell istesso modo altri cinque mila gli ne vengono dati per haver fatto multi luoghi essenti dall` obbligo dei podvode, cioč del dare i cavalli per correre la posta, secondo P antichissima usanza di quelle parti. Sogliono ancora pagarsi aldini datii da tutti i cittadini c` habitano le cittŕ regie, quasi per la ricognitione del dominio diretto del solo; ma perchč a deest. b desuma: quello Sambrovia — nove mila. 1 Capitaneatus hi : Grodnensis (Grodno in Lituania), Mariaeburgensis (Malborg, german. Marienburg in Prussia), Samboritanus (Sambor in palatinatu Russiae), Tarbatensis (Dorpat, hodie Juriew, in Livonia), Kokenhausen in Livonia, oeconomiae Regiae appellabantur. in molili luoghi la piů parte sono privilegiate, perň questo datio non im­porta piů che venti tre migliaia di fiorini. Tutti gl` altri poi rusticani per la ricognitione del dominio diretto di ogni parte di campo, che possegano, pagano i non privilegiati sedici mila fiorini ŕ ragione di due grossi di quella moneta per ciascuna misura. Finalmente le rendite delle gabelle per il passo della Vistula, fiume dei quale si č fatto mentione, et de` vini che si conducano nei regno ; quelle importano trenta mila1 fiorini e queste quattor­dici mila. Talché la somma del tutto arriva ad un millione e sei cento sessanta mila fiorini intorno all` entrate, che ha di fermo d anno in anno, et i fiorini ridotti alia moneta nostra ordinaria sono di cinque lire per fio rino, cioč Sette giulii e mezzo: onde ridutti in oro viene computata la somma di un milione d oro et ottanta mila scudi. Ma ŕ tutte queste en­trate si devono aggiungere ancora i caduchi 2, che alle volte sono di molta importanza, come per esempio l` anno decorso a importarono da quaranta sei mila fiorini; et possonsi ancora computare in qualche mode gl` altri presenti pecuniarii, che molte volte gli vengono fatti da chi esso promove alle dignitŕ et officii dei regno. E queste sono Y entrate tutte (giudicate perň da chi e pratico in maneggiarle) b, che il Re Stefano ha per sua mensa regia da tutto l suo regno di Polonia, i quali dobbiamo credere che siano augumentati ancora assai da quello, che gli rende il suo princi­pato di Transilvania, volendo alcuni, che di la le siano mandati ogn` anno piů di cento mila ongari di oro detratte tutte le spese, che si fanno per quella provincia et il tributo che se ne paga al Turco. Non saprei dire probabilmente che sorte di spese habbia quei Re et in che cosa impieghi le sopradette entrate, perciň che la sua corte ordi­naria non č troppo numerosa per quel, che si vede estrinsicamente, ma dicono i suoi, che in veritŕ č grande e che ha molti stipendiati assai lar­gamente, se bene non si lasciano vedere sempre dove č la persona del Re per dilettarci egli molto piů dell essenza che dell apparenza. Tuttavia posso ben dire, che le spese maggiori e palesi sono di quattro sorte. La prima č dei suo piatto et di servitori stipendiati da qualsivoglia conditione; intorno ŕ che, come ho detto, non ardisco affermar cosa alcuna. La se­conda ŕ delia militia Unghera, che tiene appresso di sé sei cento archi­bugieri e duecento cavalli e quelli aiduchi, tanto odiati dalla natione Po­lacca, ne quali si dice, che spende da cinquanta in sessanta mila fiorini l` anno. La terza č il donativo di cinquanta mila tallari, che fa ogn anno ŕ Tartari per l` ultimo accordo, che fece quel regno piů anni sono col lor c a Cal: „l` anno decorso". - cod. N: „1 anno del 83." - cod. C: ,,l` anno del 32 " [!]. b desunt, quae uncis inclusa sunt. c deest. 1 GaloriCesis, 1. c. pag. 24, hic discreoat: «quelle importano trent una mila fiorini...» 2 Caduca appellabantur bona terrestria, que post exstinctionem prolis heredum secundum legem Polonicam ad Regium thesaurum deveniebant. imperadore. La quarta consiste ne presenti, che fa ň ŕ prencipi amici e confinanti ň ŕ loro ambasciatori, di cui la somma parimente č piů in­certa dell altre. Hora dopo cosě lungo discorso potiamo concludere nel nostro prin­cipale proposito, che il Re Stefano, volendo far genti del suo proprio, senza il concorso della republica, potrebbe commodamente fare un essercito di venticinque in trenta mila cavalli, per usarsi di pagare in quelle parti ad ogni soldato i due terzi manco (come ho detto, che io ho inteso da chi ha militato con quelli stipendii) di quel, che paga altrove, e non č dubbio che ancora in questo caso, cioč quando il Re solo armasse, molti senatori ricchi e principali lo seguirebbono spontaneamente con tutte le forze loro; onde fatto un essercito di trenta cinque in quaranta mila cavalli potrebbe in un subito scorrere quasi sino ŕ vista delle mura di Constantinopoli per le rebellioni, che tosto farebbono tutti i popoli interposti, e particolar­mente i Moldavi e Valacchi, i quali si unirebbono volentieri a et in gran numero coll essercito regio per esser tutti malissimo sodisfatti e stracchis­simi dalla gran tirannia del presente governo; si come affermava, che haveria indubitamente un signore molto principale Valacco, due anni sono, fuggitosi all hora in Polonia con assai thesoro, perchč sendo stato cancel­liere, anzi quasi assoluto governatore della Valacchia, haveva presentito in tempo, che il Turco per il sospetto che havea del suo governo voleva torgli la vita, si come privň tosto di stato il Vaivoda suo signore, giovine, come dicea, di diciotto in venti anni, ma di bonissima indole e di genti­lissime maniere. Anzi diceva questi, che voleva perder la propria testa b, se non fosse seguita tal ribellione et unione in conseguenza di quelle forze dell una e dell altra Valacchia, subito che il Re si fusse posto in camino ŕ quella volta con quindici mila cavalli solamente. E per certezza di que­sto lasciava hostaggi la moglie e due proprii figlioli con tutto il resto del suo havere. Ma perň al Re non piacque darli orecchio, se bene l` haveva per degno di fede, perciochč giudicava, che se bene nella prima entrata poteva credere, che le cose gli dovesser succedere favorevolmente, nondi­meno poi l` utilitŕ non potesse essere equivalente al pericolo, sendo che tutte queste forze non riuscivano sufficienti ŕ sostener 1 impeto, coi quale credibilmente il Turco saria venuto ŕ vendicar questo moto. Quasi volendo inferire, che debbia essere piů utile differirlo in tempo, che i principi christiani lo possino tenere occupato da altre bande con esserciti per terra e per mare. Ne doviamo credere, che perciň volesse approvare per buono et espediente l` indugio commune ŕ fare una simile impresa, anzi in tal proposito per la guerra, che 1 Turco continuamente ha col Persiano, soleva usar queste parole: »Utinam saperent principes Christiani et quam tempus occasionem facit agnoscerent. Et questo basti quanto alle forze e dispoa deest. vita. sitione intorno ad una tanta impresa del Re di Polonia e della sua grande e potente republica. Hora tornando al nostro proposito finirň di narrare l attioni del Si­gnor Cardinale Bolognetto col far mentione in quest` ultimo luogo di una segnalatissima, appartenente pure alla commune utilitŕ della republica Christiana, con la quale parve, che esso ancora chiudesse gloriosamente la sua nuntiatura. E questa fu la trattatione dell accordo tra 1 Imperatore e tra la Corona di Polonia; tra i quali pareva, che fosse stato sempre una cert` ombra di poca intelligenza, non giŕ per cagioni nuove ň differenze successe tra 1 Re Stefano e l` Imperadore Rodulfo, ma tra esso Re e l` Imperatore Massimiliano. Quali se bene potevan esser molte, tuttavia una sola faceva, che la mala sodisfattione antica si continuasse anco col presente Imperadore. Questa era, che quando Massimiliano tenne in carcere per due anni Stefano Battori, non ancora prencipe di Transilvania, gli tolse insieme, come a ribelle del re di Ungaria, tutti i beni patrimoniali, che esso pos­sedeva sotto quella corona; questi erano principalmente due gran grossi castelli Zatmar et Nemet 1 e tutto quello, che esso possedeva di patri­monio anco in commune con i suoi parenti di casa Battori. Fatto poi pren­cipe di Transsilvania, non solo Massimiliano non gli restituě i detti castelli et beni, ma parve che favorisse sempre quel Beches che tentň con met­tere insieme un buon essercito di Thedeschi (per la piů parte) scacciarlo dal principato; anzi communamente si crese, ch` egli stesso gli desse un buon numero di quelle genti, che poi facilmente furono da esso prencipe nel fatto d armi superate e rotte. Né molto tempo doppo fu eletto al regno di Polonia, dove fu ancora chiamato da gran parte de senatori 1 istesso Massimiliano. Il che dette occasione di accrescere maggiormente li sdegni e tanto piů, quando Stefano hebbe preso con molta prestezza e facilitŕ il pacifico possesso di cosi gran regno, al quale č da credere, che anche Massimiliano aspirasse con grand avviditŕ. Ma qualsisia la ve­ritŕ intorno ad ogn altro particolare, basta che il Re Stefano (massima­mente sendo venuto ŕ tanta maestŕ) voleva in ogni modo racquistare quei suoi beni patrimoniali, né mai haveva havuto tempo commodo di farlo vivente Massimilianoa, cosě per l` occupationi, che hebbe nell` accommodare le cose del governo in quel primo ingresso, come per la guerra, che poi le convenne fare contro ŕ Danzicani, i quali in vita di esso Massimi­liano non volevano riconoscerlo per vero rč. Venuto poi al imperio Rodulfo, il Re Stefano fu parimente occupato nella guerra di Moscovia. Alle quali desunt haec duo verba. 1 De hac gravissima lite inter Stephanum Regem et imperatorem Rudolphum II, plu­rima habes acta in codd. Archivi Vaticani voll. 20 et 21 Nunziatura di Polonia, nec non in voll., quae «Lettere e memorie del Padre Possevino» appellantur. Script. rer, polon. t. XV. 53 non prima hebbe dato fine, che per far vedere, quando fosse grande il desiderio, che haveva di redimere quel, che pretendeva doversegli ren­dere, ne tenne proposito particolare col Padre Antonio Possevino, che all` hora appunto si trovava sotto Plescovia, doppo haver accommodate le cose di Livonia col Moscovito ; e poi subito mandň il Rozrazewsky 1 vescovo di Cuiavia, ambasciatore all Imperatore, acciň gli mostrasse come veramente egli non era mai stato ribelle al suo re e che perň veniva privo contro ogni dovere delli detti castelli et altri suoi beni patrimoniali. Piac­que all` Imperadore di consentire alle domande, ma disse che per esser questi due castelli come una chiave da chiudere sicuramente il passo ŕ Tur­chi all` Hungeria, massimamente doppo esser stata fortificata la fortezza di Zatmar per tal effetto dall` Imperadore Massimiliano molto piů che non era prima, volentieri si riterrebbe detti castelli, dando perň al re Stefano giusta ricompensa di qualche equivalente terra dentro nell` Ungaria, se­condo che fosse giudicata da commissarii communi. Doppo accettata dal Re questa buona volontŕ di Cesare si mandarono per una parte e per l` altra i commissarii in Cassovia, terra pure dell Hungaria, dove inter­venne ancora il detto Padre Antonio Possevino, il quale haveva giŕ per commissione da Nostro Signore fatticato molto, come anco fatticň poi, in procurare, che seguisse quanto prima quest` accordo. Stettero questi molti mesi in Cassovia senza poter mai concludere cosa alcuna per molte ca­gioni. Una delle quali era, che non concordavano nelle terre che dovevano darsi in ricompensa, V altra era rispetto ŕ quei beni patrimoniali, che oltre alle due terre Zatmar et Nemet, si domandavan dal Re, per i quali esso non voleva altrimente ricompensa, ma domandava che gli fussero restituiti l` istessi, allegando prima che per appartenersi e possedersi in parte quelle di altri di casa Battori, non voleva, che questi potessero mai dolersi di lui, che gli havesse levato il possesso a in commune quel, che sempre era stato della famiglia Battori, con un prencipe sě grande e cosě potente; di poi oltre ŕ molt` altre ragioni adduceva, che alcune di quelle ville erano hereditarie ab antiquo b della sua famiglia e particolarmente una chiamata Buli era stata donata anticamente dal re di Ungaria ad un tale Battori per essersi portato molto valorosamente in una guerra contro li Turchi, e che di questo tenevano c amplissimi prěvilegii. Doppo molti e molti con­trasti pure si superň la prima difficoltŕ e convennero, che per giusta ricom­pensa di due castelli l` Imperadore cedesse al Re Stefano d una cittŕ vi­cino ŕ Possonia, chiamata Nagibania, con tre ville adiacenti chiamate Zazar, Bozonta e Totfala ; ma quando e vennero ŕ trattarne alle strette et all ultimatione del maneggio, i commissarii di Cesare domandaron, che il Re Stefano per quelle dovesse ogn anno pagare un non so che per ricognicod. N. lasciati il posseder. b al tempo. e venivano. d Sebastiano (!). deest in cod. N 2 Hieronymus comes Rozdrażewski, episcopus Vladislaviensis sive Cuiaviensis, 1581 —1600. tione di maggioranza e superioritŕ all Imperadore, come al Re di Ungheria; il che al Re dispiacque talmente, che subito revocň il suo commissario, né voleva a piů trattarne cosa alcuna, anzi diceva ŕ me : basta che I` Impe­radore confessi di posseder castelli e beni che appartenghino alla famiglia Battori, per i quali anco un giorno le piacerŕ darmi giusta ricompensa senza tante lunghezze e senza richiedermi di pagarne homaggio e volerci riconoscere alcuna superioritŕ. Vedendo il Bolognetto quanto danno sarebbe potuto succedere dal non effettuarsi quest` accordo b desiderato et anco procurato con tanta diligenza da Nostro Signore, si mise c in animo di ravivarlo in ogni modo e ne parlň col Re piů e piu volte, mostrando con efficacissime ragioni, che la domanda di Cesare non era da ricusare del tutto come ingiusta, ne egli veniva ŕ pregiudicare punto alla sua riputatione, riconoscendo su­perioritŕ per conto de castelli ň cittŕ, che esso possedesse nell` altrui ter­ritorio. Ma stando pure il Re nel primo proposito, alla fine il Bolognetti gli propose una via di mezzo, la quale fu di molta sua sodisfatione et era, che Sua Maestŕ accettasse assolutamente la detta cittŕ e ville, ma che Cesare dall` altra parte nel cederle gli facesse privilegio ampio et auten­tico di immunitŕ da ogni datio, homaggio et subiettione. Al che rispose il Re, che sarebbe stato questo modo di trattare molto piů conveniente, che non era stato l haver prodotto con parole tanti mesi l assignatione della ricompensa e poi finalmente dimandarne homaggio e subiettione. Subito diede il Bolognetto avviso di tutto questo al Padre Antonio Possevino, che pur` all` hora si era ritirato da Cassovia alla corte dell Impera­tore et al vescovo di Vercelli 1, nuntio ŕ quella Maestŕ, i quali proposero questo partito di mezzo e piacque tanto, che facilmente ne ottennero da Cesare subito il consenso. Onde ravivata la pratica di questa compositione, si venne all` altra difficoltŕ per conto degl altri beni patrimoniali, i quali erano dieci ville con i loro territorii, e chiamavansi portioni, perchč 1 Im peradore non ne ritenne se non quella parte, che prima apparteneva al Re Stefano; e perchč un tempo prima il Bolognetto haveva voluto dis­porre il Re ŕ non volere far questa difficoltŕ per poche spanne di terra, non parendo cosa degna, che per una differenza di cosě poco conto si impedisse lo stabilimento perpetuo di una compatatione et accordo di tanta importanza e di tante gran conseguenze fra due cosě gran prencipi di Christianitŕ. Egli perň non si lasciň mai indurre ŕ renuntiar totalmente, ŕ quelle sue dieci portioni, pur si contentň di rimetter la restitution di tre sole d. Ma della parte di Cesare quei ministri facevan difficoltŕ grande in restituire ancora l` altre, dicendo, che eran in modo adiacenti alla forvolse. b l` accordo. e mosse. d desunt: Egli perň — sole. 1 Ioannes Franciscus Bonomo, episcopus Vercellensis, nuntius apostolicus apud Rudolphum II imperatorem. Eius epistulas habes in vol. 35 Thecarum Romanarum, tezza di Zatmar, che senza esse sarebbe rimasta in grandissima carestia del vitto e particolarmente de vini, non ne venendo in quella cittŕ d al­trove, che da luoghi delle dette portioni. Talche standosi un tempo in questa contesa, alla fine ottenne pure il Bolognetto, che il Re si contentň renuntiare ŕ due altre e di rimanere sodisfatto della restitutione di cinque sole, onde ridotta la cosa alla metŕ, fu facile haverne il consenso dall al­tra parte. Superate dunque tutte le difficoltŕ si teneva hormai il negotio per concluso e solo si attendeva ŕ porre in carta la forma della compatatione, quando i ministri di Cesare (forse per equivoco ň perchč volontieri ve­desse prodursi in lungo questa tanto bramata conclusione), ne suscitarono un altra nell` assegnare queste cinque portioni, perciochč volevan conumerar in esse le tre ville adiacenti ŕ Nagibania, cioč Zazar, Bozonta e Totfala, onde nasceva un altraa difficoltŕ maggiore, perciochč contentandosi il Re Stefano di pagare per le cinque portioni, che domandava, i tributi ordinarii, che per luoghi sudditi immediatamente ŕ Cesare si sogliono pa­gare, veniva non solo ad esser privo di tre portioni, alle quali egli non haveva rinuntiato, ma si obligava ancora ŕ confessare la ricognitione della superioritŕ di quelle terre, che gli venivano date per contracambio di Zatmar e Nemet. Onde rescrivendo il tutto distintamente, come si era negotiato ŕ monsignor Malaspina, che era venuto nuntio all Imperadore nuovamente, e mostrando ŕ pieno gl` errori, che seguivan da questo equi­voco, lo fece avvertito ŕ scoprirli et ŕ far rimanere quei ministri certi del vero. Come prima monsignor Malaspina hebbe quest avviso, trattň con tanta prudenza tutto 1 negotio e dimostrň con tanta chiarezza la veritŕ et ŕ Cesare et ŕ quei consiglieri, che tutti rimasero appagati pienamente. E per­chč conobbero molto bene con quanta maniera e destrezza sapeva proce­dere il Bolognetto, all hora cardinale, in trattare questi negotii gravi ed importanti, fecero un decreto publico suggellato col suggello del Imperio, nel quale ŕ nome dell istesso Cesare P essortavano ŕ voler procurare P ultimo stabilimento di questa concordia tra questi due gran prencipi. Il qual decreto mandň ŕ posta il nuntio per un suo familiare sino ŕ Varsovia in tempo degl` ultimi comitii. Ricevuto che hebbe il cardinal Bolognetto tal decreto, si ristrinse ŕ parlamento col Re per questa totale ultimatione e per rinovare insieme quella generale compatatione, che un tempo fa haveva stabilito Ferdi­nando Imperadore con Sigismondo Primo Re di Polonia tra P Imperio e tuttob quel regno. E finalmente il Re approvň una forma di un ge­nerale decreto, tirata e propostali dall` istesso cardinale Bolognetto un tempo prima et all` hora riordinata coll intervento del Bersovicio c, gran deest. bdeest. cBersuiero. cancelliere di Transilvania, ch` era istrutissimo di questo negotio, per essere stato egli medesimo commissario in Cassovia per la parte del Re. E cosě approvato un tal decreto da quella Maestŕ, si mandň ŕ Cesare per la sua approvatione. Ma avanti che questo fosse rimandato in Polonia, partě il cardinale da quel regno per venirsene in Italia et amalatosi in Vienna, come ho detto di sopra, rese poi lo spirito ŕ Dio in Villacco, terra della Carintia. E cosě questo glorioso ed invitto prencipe sugellň tante sue heroiche e santissime attioni con questa veramente celebre e degna et altretanto utile ŕ tutta la republica Christiana; della quale come d` infinite altre non gli essendo stato lecito godere i meritati premii in terra, doviam credere fermamente, che fruisca eterni e moltiplicati infinitamente in cielo. Cosě piaccia ŕ Dio Signore Nostro, che sia. FINE. HOC VOLUMINE CONTINENTUR: I. Catalogus actorum et documentorum res gestas Poloniae illustrantium, quae ex codicibus manu scriptis in tabulariis et bibliothecis italicis servatis Expeditionis Romanae cura 1886—1888 deprompta sunt. pag 1—LXIV II. Excerpta ex libris manu scriptis Archivi Consistorialis Romani 1409—1590 Expeditionis Romanae cura collecta. pag . . . . 1—151 III» Bernardi Vapovii de bello a Sigismundo l Rege Poloniae contra Moscos gesto anno 1508. pag. . 153—163 IV. Polonici Regni cum adiunctis provinciis descriptio. pag 164—174 V. Pauli Aemilii Giovanněni «Relazione di Polonia» 1565. pag 175—205 VI. Antonii Mariae Gratiani Informano de rebus Poloniae ad Henricum Regem 1574. pag 206—214 VII. Informatio de rebus oeconomicis Poloniae 1583. pag. 215—226 VIII. Horatii Spannocchii «Relazione delle cose di Polonia intorno alla reli­ gione» 1586. pag 227—357