Zbyt ważnym jednakże wydaje się nam w mowie będący zabytek, aby można było poprzestać na ogólnikowem tylko wska­zaniu chwili, w której prawdopodobnie powstał, jakoteż na suchem zaznaczeniu, że nie mały przedstawia on naukowy interes. Przystępujemy przeto do bliższego rozświecenia okoliczności, którym zawdzięcza "Modus inquirendi" swoją genezę. I. Jedną z najważniejszych attrybucyi i obowiązków biskupich było wykonywanie ścisłej kontroli nad duchowieństwem dyjecezalnem, oraz pilne przestrzeganie, ażeby miejscowa ludność w ni­czem nie zbaczała od przepisów kościelnych. Ta rozległa i nader ważna sfera działalności biskupów wchodziła w życie przy po­mocy instytucyi wizyty,1) którą przedsiębrali częściowo sami bi­skupi, a częściowo w ich zastępstwie archidyjakoni.2) Zaprzysiężeni umyślnie w tym celu synodalni świadkowie (testes synodales) mieli informować w każdym kierunku wizytującego dyjecezyje lub archidyjakonat prałata, który następnie zobowiązanym był do jak najenergiczniejszego usunięcia dostrzeżonych nadużyć i niepo­rządków. Z powodu rozległości dyjecezyi polskich można na pewno przyjąć, że zazwyczaj dopełniali wizyty archidyjakoni, którzy naj- 1) Nie wchodzimy w bliższe szczegóły, bo przedmiot ten posiada dość obszerną i wyczerpującą literaturę. Wymieniamy na pierwszem miejscu zna­komite dzieło Thomassina: Vetus et noua ecclesiae disciplina circa be­neficia et beneficiarios etc. T. II Lib. III Cap. LXXVII—LXXXII (w edycyi Weneckiej z r. 1730 p 752-766); a następnie nowsze prace: Binterima: Die vorziiglichsten Denkwiirdigkeiten der ChristKatholischen Kirche V. 3. p. 36—57; Dove go: Untersuchungen iiber die Sendgerichte, w Zeitschrift fiir deutsches Recht und deutsche Rechtswissens. XIX p. 321—394; tegoż autora: Beitrage zur Geschichte des deutschen Kirchenrechts (Die Frankischen Sendgerichte) w Zeitschrift fur Kirchenrecht herausg. von Dove u. Friedberg, IV p. 1—45, i V p. 1 — 42, oraz «Das Sendrecht der Mainund Rednitzwenden, ibidem IV p. 157—175, ważne dlatego zwła­szcza bo dotyczy ludności słowiańskiej; Auerbach: De visitationum ecclesiasticarum progressu a primis temp. usque ad concil. Trident. (roz­prawa doktorska); pomijamy w wyliczeniu tem podręczniki, z których każdy mniej lub więcej obszernie kwestya się tą zajmuje. 2) c. 6. X. I. 23; — cf. rozdział: De officio archidiaconi w Statutach prowincyjonalnych Mikołaja Trąby z r. 1420, a zwłaszcza ustęp pierwszy, który brzmi: «Item statuimus, quod archidiaconi suos archidiaconatus singulis annis visitent per se vel per alios idoneos, fideliter, et non perfunctorie, in quo ipsorum consciencia oneramus, et dum officium visitacionis exercent ab omnibus presbyteris sibi subiectis audire canonem teneantur, et eos, si id quod legunt intelligant, examinare in officio misse, toto ordine, in verbis, gestis atque signis. — Starod. Prawa Polsk. Pomn. IV p. 195.