Archiwum Komisyi Historycznej. T. 5. Kraków : nakł. Akademii Umiejętności, 1889. 465 s. : err. ; 27 cm. (Scriptores Rerum Polonicarum ; t. 13) (Wydawnictwa Komisyi Hist. Akad. Umiejętności w Krakowie ; n. 42) Tekst częśc. łac. Biblioteka Instytutu Historycznego UW J. 34 / XIII EDITIONUM COLLEGII HISTORICI ACADEMIAE LIT. CRAC. N. 42. SCRIPTORES RERUM POLONICARUM TOMUS XIII. Continet: Collectaneorum ex Archivo Collegii hist. Crac. TOMUM V. CRACOVIAE, SUMPTIBUS ACAD. LIT. CRACOV. Typis Lad. L. Anczyc et Sociorum. 1889. WYDAWNICTWA KOMISYI HIST. AKAD. UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE N. 42. ARCHIWUM KOMISYI HISTORYCZNEJ. TOM PIĄTY. Treść: Kilka uwag o statutach synodów dyjecezyjalnych krakowskich w XIV i XV stuleciu, przedstawił Bolesław Ulanowski, str. 1. — Sprawozdanie z poszukiwań w archiwach i bibliotekach rzymskich, szczególniej w archiwum Watykańskiem. O materyjałach do dziejów polskich w wiekach średnich, przez Dra Władysława Abrahama, str. 33. — Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych w wieku XV, zebrał i wydał Bolesław Ulanowski, str. 87. — Modus inquirendi super statu ecclesiae generalis z pierw­szej połowy XV stulecia, podał i objaśnił B. Ulanowski, str. 197. — Exhortatio visitationis synodalis z dyjecezyi Włocławskiej z wieku XIV, wydał Dr Władysław Abraham, str. 219. —Examen testium super vita et moribus Beguinarum per inquisitorem haereticae pravitatis in Sweydnitz a. 1332 factum, podał i objaśnił Bol. Ulanowski, str. 233.— Ordinatio bellicae motionis ex anno 1506, podał Dr A. Blumenstok, str. 257. — Formulae ad ius canonicum spectantes, ex actis Petri Wysz Episcopi Cracoviensis(1392—1412) maxima parte depromptae, edidit B. Ulanowski, str. 265.— Analecta ad historiam iuris canonici in dioecesi Premisliensi, edidit B. Ulanowski, str. 359. — Stanisława Mińskiego (1563—1607) Sposób odprawowania poselstwa (z obedyjencyją do Rzymu), wydał Dr Józef Korzeniowski, str. 437. KRAKÓW, NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI. Z Drukarni Wł. L. Anczyca i Spółki, pod zarządem Jana Gadowskiego. 1889. KILKA UWAG O STATUTACH SYNODÓW DYJECEZALNYCH KRAKOWSKICH z XIVgo i XV stulecia przedstawił Wszyscy autorowie, którzy zajmowali się u nas ustawodaw­stwem synodalnem, mieli przedewszystkiem na względzie statuty synodów prowincyjonalnych, pomijając prawie zupełnie przeka­zane nam przez dyjecezalne synody postanowienia. Uwaga ta dotyczy dzieł i rozpraw księży: Jabczyńskiego,1) Mętlewicza,2) Fabisza,3) Gromnickiego,4) gdy przeciwnie znajdu­jemy w dziele niemieckiego kanonisty Jacobsona5) bardzo cenne 1) «Wiadomość o Synodach prowincyonalnych i zbiorach ich statu­tów». Rocznik Tow. Nauk. w Krakowie za r. 1849 T. IV. p. 14—53; «Prawodawstwo i prawo kościoła w Polsce». Roczniki Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu I. p. 93—158. 2) Autor ten poświęcił synodom prowinc. Polskim szereg artykułów pomieszczonych w kilkunastu tomach Pamiętnika ReligijnoMoralnego. 3) «Wiadomość o syn. prowinc. i dyecezal. Gnieznieńskich))... Kępno 1861; — w obszernym dodatku p. 270—304 zamieścił ksiądz Fabisz spis rozmaitych synodów dyecezalnych, o gnieźnieńskich zaś mówi obok syno­ dów prowinc, ale niezmiernie pobieżnie. 4) „Synody prowinc. do roku 1357". Kraków 1885. 5) «Gesch. der Quellen des Kathol. Kirchenrechts der Provinzen Preussen und Posen». Konigsberg. 1837. W dodatku p. (1—328) mieści sie bardzo wiele zabytków źródłowych. Archiv. kom. hist. t. V. 1 wiadomości o ustawach dyjecezalnych Gnieźnieńskich, Poznań­skich, Włocławskich, Pomezańskich, Sambijskich i Warmijskich. Ogłosił też Jacobsohn niemało, bardzo interesujących zaby­tków, a między innemi okólnik arcybiskupa Gnieznieńskiego Jana wzywający duchowieństwo archidyjecezyi Gnieznieńskiej na sy­nod dyjecezalny mający się odbyć bezpośrednio przed zwołanym na czerwiec synodem prowincyonalnym.1) Pierwszym jednakże, który ogłosił znaczniejszą ilość jednej z Polskich dyjecezyi dotyczących statutów był kanonik Wrocła­wski „de Montbach". Dokonana przez niego publikacya,2) za­wiera postanowienia synodów dyjecezalnych wrocławskich od roku 1279 do 1653 i mimo nie małych usterek i braku wszelkiej krytyki z tego zasługuje powodu na uznanie, iż jest to jedyny dotychczas zbiór przedstawiający pewną zaokrągloną całość, da­jący wyobrażenie o rozmiarach i doniosłości ustawodawstwa synodalnego w zakresie jednej dyjecezyi. Opracowane naukowo nie zostały jeszcze do tej chwili statuty dyjecezalne wrocławskie Wspomnieć jednak wypada, iż poświęcił każdemu z nich. Dość obszerne ustępy w swem dziele zasłużony ale niekrytyczny hi­storyk biskupstwa wrocławskiego, Heyne3), Wydaniem synodów krakowskich zajął się Prof. Udalryk Heyzmann uwzględniając epokę od początku XIV w. aż do roku 1459.4) Szkoda tylko, że pominął szan. wydawca dwa z tego właśnie okresu pochodzące pomniki tj. statuty dwóch synodów z czasów Piotra Wysza, z których jedne ogłoszone zostały przed r. 1396,5) drugie zaś publikował w r. 1408 w nieobecności bawiącego podówczas we Włoszech biskupa, wikaryusz jeneralny krakowski Jan Szafraniec.6) Krótki ale wcale dokładny przedląd synodów dyjecezalnych krakowskich podał ksiądz Prałat Zenon Chodyński w XI tomie Encyklopedyi kościelnej w art. „krakowskie biskupstwo" (p. 387 sq.). Najdokładniejszy zaś ich spis wydrukował ks. kan. Ignacy Polkowski z okazyi zjazdu historycznego odbytego w Krakowie w roku 1880. 1) 1. c. p. (78). Okólnik ten ogłosił Jacobsohn z datą r. 1460, którą dlatego uznać należy za błędną, iż po Władysławie Oporowskim zajął sto­licę arcybiskupią Jan ze Sprowy dopiero w r. 1453. Po tym więc dopiero czasie mogło nastąpić zwołanie prowincyonalnego i dyjecyzalnego synodu. 2) «Statuta synodalia Dioecesana s. eccl. Wratislawiensis ed. M. de Montbach». Wrocław 1855. 3) Gesch. des Bisthums und Hochstifts Breslau I—III. 4) Starod. Prawa Pol. Pomniki. Tom IV. 5) Statuty te ogłosiłem w książeczce. «O pracach przygotowawczych do hist. pr. kanon. w Polsce». Kraków 1887 p. 31— 41. 6) Patrz: Dodatek. Z Gnieźnieńskich dyjecezalnych statutów nie ogłoszono do­tąd ani jednego, któryby przynajmniej z XV. jeszcze pochodził stu­lecia, Poznańskie jedyne, które są nam z tej epoki znane, wydał Prof. Heyzmann;1) z tego samego tj. z 1423 roku pochodzące statuty Płockie wydrukowałem przy powołanej już raz pracy.2) Włocławskie nakoniec dyjecezalne statuty przygotował do druku św. p. ksiądz Z. Chodyński. Z XVgo wieku miało uwzględnio­nych ich zostać aż cztery t. j. z 1402, 1427, 1477 i 1487 roku. Najdawniejszym jednak zabytkiem, który należy odnieść do . odprawionego dla dyjecezyi Włocławskiej synodu jest dokument wystawiony przez biskupa kujawskiego Michała w Inowrocławiu dnia 6 Października 1233 r.,3) w którym to dokumencie czytamy na końcu słowa: „sacra synodalia nobis [sc. episcopo] ce­lebrantibus". Biskup Włocławski Hogerius zniósł niegdyś „archidiaconalem personatum" w kollegiacie Kruszwickiej, łącząc równocześnie tę godność z archidyakonatem Włocławskim; bi­skup Michał przeciwnie przywraca dawny stan rzeczy, „accedente Wladislauiensis capituli coniuencia,"ia że czyni to na synodzie dyjecezalnym, świadczą przytoczone powyżej wyrazy4). To jest wszystko, co wiemy o ogłoszonych do obecnej chwili statutach dyjecezyalnych polskich z epoki średniowiecznej. Łatwo pojąć, że możliwą jest praca naukowa jedynie nad Wrocławskimi i Krakowskimi statutami, bo jest ich stosunkowo dość wiele zna­nych. Byłoby jednakże zupełnie niestosownem rozpatrywać się wyłącznie tylko w treści tych statutów bez poprzedniego skreś­lenia zewnętrznej ich jako źródeł prawnych historyi. W tej myśli pragnę w niniejszej rozprawie, do której załą­czam ostatni z niedrukowanych synodów krakowskich, skontro­lować ogłoszony aż do r. 1459 materyał, i przygotować go nie- 1) Starod. Pr. Polsk. Pomn. T. V. Supplementum. — Zwracam doda­tkowo uwagę, że ogłoszony w «Archiwum Teologicznem» II. p. 516 — 519 statut biskupa Poznańskiego Uriela z r. 1482, do statutów synodalnych nie może być zaliczonym. Wydanym on został przez biskupa «in capitulo Ge­nerali in ecclesia Poznaniensi», a więc przy współudziale samej li tylko ka­pituły Poznańskiej, 2) «0 pracach przygotowaw. do hist. Pr. kanon». p. 42—84. 3) Dokumenty Kujawsko Mazowieckie wydał B. Ulanowski w IV to­ mie Archiwum komm. Hist. p. 177 N. 7. 4) Mówiąc o zabytkach dotyczących dyjecezyi Włocławskiej zwracam uwagę, że począwszy od r. 1881 pomieszczane bywają w «Ordo diuini officii» dla tej właśnie przeznaczonym dyjecezyi, mniejsze zbiorki wiadomoś­ ci źródłowych pod tytułem i «Monumenta Historica dioceseos Wladisla­ uiensis)). Ciekawym jest zwłaszcza zeszyt IV. tej publikacyi zawierający cały szereg aktów kościelnych odnoszących się do rozwoju hussytyzmu w Polsce. jako do użytku tym, którzyby zawarte w nim rozporządzenia w systematyczny zamierzali przedstawić sposób. §. 1. Statuty dyjecezalne biskupa Nankera z r. 1323 1). Żadnej nie ulega wątpliwości, że odbywały się w dyjecezyi krakowskiej w ciągu w. XIII synody, i że wydawano na nich rozmaitej treści postanowienia. Że nie dochowały się nam ża­dnego z tych synodów konstytucyje pochodzi ztąd, iż ogłaszając własne statuty zamieścił w nich biskup Nanker rozporządzenie znoszące wszelkie poprzednie dyjecezalne ustawy nieobjęte nowym zbiorem2). Nankerowskie zatem statuty są właściwie kodyfikacyą obo­wiązującego w dyjecezyi krakowskiej synodalnego ustawodastwa, i ta przedewszystkiem okoliczność tłumaczy niezwykłą ich, jak na początek XIVgo stulecia, objętość. Nie same jednak tylko w ścisłem tego słowa znaczeniu ustawy i postanowienia zawarte są w zbiorze Nankera. Duchowieństwo Polskie, zwłaszcza duchowieństwo niższe, nie posiadało ani nawet przy końcu XV. wieku dostatecznego wykształcenia; niejeden proboszcz ledwo umiał czytać, z pisaniem połączone były dla niejednego bardzo poważne trudności; mała liczba będących w Polsce w obiegu rękopisów, ich niezwykła z tej przyczyny drogość, odstręczała i bardziej w naukach za­miłowanych duchownych tak od gromadzenia bibliotek, jak i dal­szego w naukach się ćwiczenia. To było przyczyną, że niższe warstwy duchowieństwa zapominały wśród zawodowych zajęć o nabytych w szkole elementarnych wiadomościach, że nawet w zakresie nauki o sakramentach było wykształcenie ich bardzo niedostateczne. Same wyłącznie postanowienia, mające na celu uchylić za­gnieżdzone powszechnie nadużycia i bezprawia, wystarczyć żadną nie mogły miarą, bo jednym z najważniejszych powodów smut­nego stanu rzeczy była nieświadomość duchowieństwa, nieodpo­wiednie obeznanie się jego z zasadami wiary i karności kościelnej. Chcąc stanąć na wysokości zadania musieli biskupi zaopa­trzyć duchowieństwo niższe w odpowiednio ułożone podręczniki, 1) Starod. Pr. Pols. Pom. IV p. 1—31. 2) ...Nos Nankerus... predecessorum nostrum constitutionibus perquisitis, quasdam ex ipsis approbauimus, plerasque mutauimus et nouas adiunximus... quibuslibet aliis constitucionibus nostrorum predecessorum in presenti volumine non insertis, penitus reuocatis. w którychby zebrane były, w krótkości ale dokładnie, niezbędne każdemu księdzu wiadomości. Obok wydawania zatem konstytucyi dyjecezalnych uznawali biskupi konieczność kształcenia „simplicium clericorum" zapomocą „informaciones salubres," ato jak sie wyraża biskup Nanker, w czwo­rakim kierunku: 1) in sacramentorum administracione, 2) in eorum cauta custodia et contractacione, 3) in divinorum officiorum celebracione, 4) in animarum ac ecclesiarum regimine ac disposicione. Ta dążność, której głównym wyrazem była „erudicio sim­plicium" przejawia się też zaraz w wydanych przez Nankera na synodzie dyjecezalnym statutach, a to o tyle, iż pierwszą sta­tutów tych część stanowi krótki podręcznik ułożony według zakreślonego w przedmowie planu1). Nauka o sakramentach wyłożoną jest najobszerniej i kończy się słowami: "Et hec de sciencia, que in administratione sacra­mentorum sufficiat". Reszta przedmiotu ujęta już jest o wiele krócej. Właściwe postanowienia synodalne rozpoczynają się dopiero od rozdziału opatrzonego rubryką „De festo corporis Christi venerando," a odmienna ich natura uwidocznia się w samej już stylizacyi, która w przeciwstawieniu do pierwszej części, ułożonej w formie popularnej rozprawy, przybiera w części drugiej wszyst­kie charakterystyczne znamiona stylizacyi ustawowej. Do tego przedmiotu powrócimy jeszcze później omawiając statuty dyjecezalne biskupa Wojciecha Jastrzębca; na teraz wy­starczy zaznaczyć, że jeżeli zasługuje część druga zbioru Nankera na szczególniejszą uwagę, jako kodyfikacyja wszystkich poprzed­nich a w początku XIVgo stulecia będących jeszcze w praktycznem zastosowaniu dyjecezalnych postanowień, to uznać należy w części pierwszej prawdopodobnie najdawniejszy ułożony w Pol­sce teoretyczny wykład kilku elementarnych pojęć z prawa ko­ścielnego, wykład z którym obowiązane było zapoznać się do­kładnie duchowieństwo krakowskie, bo załączonym on został do statutów dyjecezalnych, jako integralna ich część składowa, której nieznajomością nikt zgoła nie mógł się uniewinniać. 1) Prawdopodobnem jest, że podobne podręczniki układano w Polsce na wzór i na podstawie licznej w tym kierunku litteratury w krajach za­chodnich. Najprędzej ograniczała się redakcyjna praca na skróceniu obszer­niejszych podręczników, na pominięciu zbyt licznych cytat, jednem słowem na bardziej popularnem ujęciu przedmiotu. Bardzoby było interesującem zbadanie, z jakich to właśnie dziełek korzystali polscy biskupi. "Jeżeli jednak obejmuje zbiór biskupa Nankera tak obszerny i tak cenny materyał, to przypuszczać chyba możemy, że zabrać musiało sporządzenie jego nie mało czasu. Opowiada nam w swej przedmowie arcybiskup Gnieźnieński Mikołaj Trąba, jak długo to obradował synod prowincyjonalny, najpierw w Wieluniu a pó­źniej w Kaliszu, nad księgą prowincyjonalnych konstytucyi, a nie­wątpliwie toczyły się tam obrady na podstawie gotowego już projektu. Prawdopodobnem jest, że sto lat wcześniej przedstawiała sprawa kodyfikacyi synodalnych statutów, chociażby dotyczyć ona miała jednej tylko dyjecezyi, większe jeszcze o wiele trudności. Biskup Nanker objął stolicę krakowską najwcześniej w Lutym 1320 roku1). Dokument wystawia on po raz pierwszy w charak­terze biskupim dnia 3. października 1320 roku 2), po raz ostat­ni zaś wspomnianym jest w tej godności na przywileju archidyjakona Krakowskiego Jarosława z 6. Października 1326 roku3). Przy ostatnim zaś ustępie Nankerowskich statutów zamiesz­czoną została następująca zapiska nie będąca oczywiście częścią składową urzędowego textu: „Edite sunt hec constituciones et publicate per reuerendum patrem dominum Nankerum Episcopum Cracouiensem, anno do­mini millesimo trecentesimo vicesimo tercio nonas Octobris". W ten sposób wyrażoną datę rozwiązać można dwojako: albo na d. 5. Października 1320. albo też na dzień 7 Paździer­nika 1323 roku. Stanowczo wątpliwości tej rostrzygnąć oczywiście nie można, ale ze względów wewnętrznych uważałbym przyjęcie późniejszej daty za bardziej odpowiednie4). Objąwszy bowiem najwcześniej w Lutym 1320 r. zarząd dy­jecezyi Krakowskiej, wątpię, aby zdołał Nanker przyprowadzić do skutku w tym samym jeszcze roku tak trudną sprawę, jaką było wydanie obszernych statutów i sporządzenie popularnego podrę­cznika dla duchowieństwa. Właściwszem, zdaje mi się, będzie odniesienie tego wypadku do roku 1323, kiedy po trzechletnich rządach obznajomił się już lepiej Nanker z potrzebami i niedo- 1) Poprzednik Nankera Jan Muskata zmarł 7 Lutego, cf. Kalendarz krakowski, Mon. Pol. Hist. II p. 912 col. 2. Po raz ostatni występuje Mu­ skata jako świadek na dokumencie Klemensa opata Sieciechowskiego z r. 1320 (kod. Dypl. Małop. I Nr CLXI p. 192), obok niego wymieniony jest Nanker jako dziekan krakowski. Dokument ten daty dnia niema, ale oczy­ wiście wystawionym został przed d. 7 lutego. 2) Kod. Dypl. Małop. I Nr CXLIII p. 194. 3) Kod. Dypl. kat. krak. I Nr CLXIV p. 182. 4) Podana przez wydawcę w przypisku data według rękopismu kra­ kowskiego jest widocznie pomyloną. statkami swego biskupstwa. Względy zewnętrzne na przeszkodzie nie stoją naszemu domniemaniu, a treść wewnętrzna statutów wskazuje, że są one owocem głębszego namysłu i dłuższej pracy, niżby należało przypuszczać pozostając przy roku 1320, jako dacie kodyfikacyi Nankera. §. 2. Statuty dyjecezalne biskupów Jana Grota z r. 1331 i Floryjana Mokrskiego zr. 1373.1) Na stworzonej przez Nankera podstawie łatwo już było dalej budować. Pierwszy zaraz jego następca Jan Grot zwołał jeszcze za życia swojego poprzednika, zasiadającego w owej chwili na biskupstwie wrocławskim, synod do Opatowa, gdzie też ogłosił obszerne stosunkowo konstytucyje. W odniesieniu do poprzednich zawierają statuty biskupa Jana po większej części same nowe postanowienia. Dwa z nich: „De ministris ecclesiae coniugatis" i „De columbacione," dla tego są zwłaszcza doniosłe, iż znoszą odpowiednie rozporządzenia biskupa Nankera zamie­szczone w ustępach: "De non residentibus in proprio beneficio" i „De columbacionis solucione". Synod dyjecezalny Opatowski obradował przez 23 i 24-ty Lipca 1331 roku. W 42 lat później dnia 3 lipca przewodniczył ówczesny biskup krakowski Floryan Mokrski posiedzeniom innego synodu, którego statuty nawiązują się bezpośrednio do konstytucyi Nankera i Jana Grota, ale są od poprzednich nierównie krótsze. §. 3. Statuty dyjecezalne ogłoszone przez biskupa Piotra Wysza. Piotr Wysz objął rządy biskupstwa krakowskiego w końcu roku 1392 i zatrzymał je w swoje ręce przez całe lat 20.2) W ciągu tego czasu odprawionych zostało w dyjecezyi krakow­skiej przynajmniej 3 synody, których postanowienia dochowały się nam w całości. Pierwszym z rzędu był synod krakowski, którego data bli­żej znaną nam nie jest. Wiemy o nim ze wstępu do statutów synodu wiślickiego, który obradował dnia 29 października 1396 r.3) Ponieważ zaś w tym samym rękopisie, w którym znajduje 1) Starod. Pr. Pols. Pomn. IV p. 35—44, i 47—50. 2) Bulla Bonifacego IX, ustanawiająca Piotra biskupem krakowskim, wystawioną została 4 grudnia 1392. (Kod. Dypl. kat. krak. II Nr CCCXC p. 173); — ostatni zaś wystawiony przez Piotra jako krakowskiego biskupa dokument pochodzi z 21 grudnia 1412 r. (ibidem Nr DXXXIX p. 374). 3) Starod. Pr. Pols. Pomn. IV p. 53—59. się konstytucyje synodalne z r. 1396, wpisane są bezpośrednio przed niemi inne również przez biskupa Piotra wydane i ogło­szone statuty, przeto , najstosowniej odnieść je właśnie do tego synodu krakowskiego, o którym się sam biskup Piotr w nastę­pujący wyraża sposób: „ .. .aliqua... presentis synodi approbacione Wyslicie sub an. 1396 in crast. bb. Sym. et Jude apost. celebrate duximus salubriter statuenda, eademque nostris constitutionibus et statutis Gracovie in alia synodo per nos eciam facta ac celebrata promulgatis, non immerito per modum supplementi et declaracionis proposuimus incorporanda et eciam adiugenda". Statuty krakowskiego i wiślickiego synodu stanowią więc poniekąd jedne całość, a nie jest wykluczoną możliwość, że na każdym z nich nie całe gromadziło się duchowieństwo dyjece­zyi krakowskiej, lecz że synod krakowski przeznaczonym był tylko dla południowozachodniej części biskupstwa, gdy przeci­wnie zebrało sie w Wiślicy duchowieństwo ze Sandomirskiej i Lubelskiej ziemi. Przypuszczenie to nasze znajduje swe uzasa­dnienie w okolicznościach towarzyszących przyjściu do skutku ostatnich ze znanych nam z czasów Piotra Wysza synodalnych statutów. Uchwalonymi one zostały w czasie nieobecności bi­skupa w r. 1408. Początek XV stulecia zaznaczył się Europie rozdwojeniem w kościele, osłabieniem powagi papieskiej, poniżeniem stanu du­chownego w opinii społeczeństwa świeckiego. I w Polsce nie prze­szedł rozgrywający się na zachodzie dramat niepostrzeżony. Sko­rzystano z ogólnego przygnębienia duchowieństwa, aby wystę­pować przeciwko niemu bardzo ostro na zjazdach, i żądać nie­zmiernie daleko idących koncessyi 1). Ażeby wywrzeć na duchowieństwie skuteczny nacisk użyto formy konfederacyi; szlachta pragnęła zamanifestować swę soli­darność, liczyła, że nastraszy w ten sposób najlepiej przeciwnika. Odpowiedziano jej tą samą bronią. Pod przewodem biskupa krakowskiego Piotra zobowiązało się wyższe duchowieństwo dy­jecezyi krakowskiej uroczystym dokumentem 2) i pod przysięgą do obrony praw, wolności i dochodów koscielnych, a to nawet w ra­zie, przytaczamy tu słowa dokumentu: „si, quod absit penam 1) Porówn. rozprawę naszą: «Zjazdy Piotrkowskie z r. 1406 i 1407 i ich Uchwały». 2) Z dnia 12 maja 1407. Kod. Dypl. kat. krak. II. Nr CCCCXCVI p. 313. exilii ac omnium nostrorum bonorum mobilium et immobilium destruccionem, desolacionem, dissipacionem seu destruccionem pati ac subire debemus, seu quouismodo sustinere".1) Tak energiczną postawę przybrało duchowieństwo krakow­skie na kapitule jeneralnej z 12 maja 1407 roku, na której oczy­wiście obecnymi byli sami tylko wybitniejsi krakowscy dygnita­rze kościelni. Zamiarem było niewątpliwie biskupa zgromadzić co rychlej dyjecezalny synod, na którymby otrzymało duchowieństwo wska­zówki, co do przestrzegać się mającego nadal w obec szlachty postępowania. Nie pozwoliły jednak Piotrowi zewnętrzne okoliczności na przeprowadzenie zamiaru. Widzimy wprawdzie jeszcze biskupa Krakowskiego dopełnia­jącego dnia 6 Maja 1408 roku na córce Władysława Jagiełły sa- 1) W zasadzie nie był kościół przychylnym wszelkim konfederacyjom, które po łacinie nazywano «conspiraciones». Wypowiedział swoje w tym kierunku zapatrywanie Synod kaliski w rozdziale «de Jureiurando» w następujących słowach: «Coniurationes, conspirationeset colligationes illicitas inter personas ecclesiasticas quocunque modo, fraude, vel ingenio omnino de cetero fieri prohibemus, factaąue necnon iuramenta, promissiones, obligaciones, et alia supradictis prestita, vel, que de cetero super eis fieri contigerit vel prestari, aut eorum occasione, penitus reprobamus, dissolvimus, atque cassamus et eos, qui huiusmodi promis­siones, obligationes aut etiam iuramenta sub aliquibus, etiam pecuniariis vel aliis penis fecerunt, ut etiam prestiterunt, protinus absoluentes ipsos decernimus ad observationem coniurationum, obligationum et conspirationum ipsarum vel solutionem aliquarum penarum, siue pecuniarum aliquatenus non teneri. Statuentes, quod qui in talibus de cetero inventi fuerint excessisse, preter excommunicacionem, quam ipso facto incurrant, a suis diocesanis, aut suis superioribus per priuationem perpetuam aut etiam temporalem beneficiorum, que obtinent, aut et alias penas taliter castigentur, quod pena eorum aliis transeat in exemplum et terrorem; quam constitutionem, quantum ad penas imponendas ad promotores, mediatores predictorum coniura­tionum, colligationum, conspirationum, iuramentorum vel promissionum et obligationum predictarum extendi volumus et mandamus». Czy manifest duchowieństwa krakowskiego podpadłby pod przyto­czone rozporządzenie synodu Kaliskiego, w razie gdyby wystawionym zo­stał po 1420 a nie w 1407 roku, odpowiedzieć nie łatwo. Nie wiemy bo­wiem, które «conspirationes» uchodziły za «illicite». Ze względu, iż w da­nym razie sam biskup stał na czele konspiracyi, sądziłbym, że była ona legalną, tem bardziej, że, o ile mniemam, ma synod Kaliski przede­wszystkiem konfederacyje osób duchownych na myśli, które w obrębie pewnej dyjecezyi zwrócone są przeciwko biskupowi. Konfederacyje takie miałyby np. racyję bytu w tych wypadkach, gdzie prowadziło niższe du­chowieństwo spór z biskupem o dziesięciny z nowizn. Archiv. kom. hist. t. V. 2 kramentu Chrztu,1) ale bardzo też szybko potem musiał sie udać Piotr Wysz w drogę do Włoch, bo z r. 1408 nie ma wcale śla­dów działalności jego w dyjecezyi Krakowskiej. Ale mimo nieobecności biskupa nie miała pójść w odwłokę myśl zwołania dyjecezalnego synodu. Piotr Wysz naznaczył opu­szczając Kraków wikaryjuszem jeneralnym „in spiritualibus et temporalibus" kustosza kapituły Krakowskiej, Jana Szafrańca, i specyjalnie polecił mu sprawę synodu2). Zastępca biskupi wziął gorąco do serca poleconą mu sprawę i z końcem Sierpnia 1408 roku rozesłał okólniki wzywające du­chowieństwo dyjecezyi krakowskiej do przyjęcia udziału w sy­nodalnych obradach, które jednak ze względu na rozciągłość kra­kowskiego biskupstwa nie miały się odbywać wspólnie, lecz w dwóch odrębnych miejscach. Duchowieństwo z powiatów Sandomirskiego, Radomskiego, Kieleckiego, i Lubelskiego wezwane zostało na dzień 10 wrze­śnia do Sandomierza, duchowni z pozostałej części dyjecezyi obradować mieli w kościele katedralnym krakowskim, począwszy od dnia 1 Października tego samego roku. Zwołanie synodu następuje za pomocą „litterae patentes" jeneralnego wikaryjusza, które „citari et euocari [nos Johannes Szaffranecz] fecimus publice in ecclesiis, et processum nostrum per predictos districtus fecimus de ecclesia ad ecclesiam deferri predictos [prelatos et clericos] inuitantes ad sacram Synodum". Wezwane zostaje całe w ogóle duchowieństwo a mianowicie: „universi prelati inferiores scilicet abbates, prepositi, decani, archidiaconi, scolastici, cantores, custodes, canonici, rectores ecclesiarum parrochialium, alteristae, singuleque personae ecclesiasticae ac beneficiati cuiuscunque condicionis, status, preeminencie tam Ecclesiae 1) Długosz. Hist. Pol. III. p. 574. 2) Zazwyczaj przewodniczył na synodzie dyjecezalnym sam biskup (loci ordinarius); w razie zaś jego nieobecności wikaryjusz jeneralny; sede vacante wikaryjusz kapitulny. cf. Hinschius, Das Kirchenrecht der Kathol. u Protest. III. 593. Jako przykład na synod odprawiony pod przewodnictwem wika­ryjusza jeneralnego przytacza Hinschius synod Utrechcki z r. 1345, (Hartzheim Conc. Germ. IV. p. 348). — Synod prowincyjonalny Kaliski z r. 1406 (Helcel. Starod. Pr. Pols. Pomn. I. p. 416) polecił arcybiskupowi zwoływać synody prowincyjalne co lat 3 pod karą 100 grzywien, biskupom zaś sy­nody dyjecezalne co roku pod karę 50 grzywien. Powiedzianem jest przy­tem w odnośnym artykule «diocesanus per se tenetur Similiter vel per alium sinodum congregare» przez co wyrażoną jest tem samem możliwość zastąpienia biskupa na synodzie dyjecezalnym przez innego jakiegoś koś­cielnego dygnitarza, a więc oczywiście przez jeneralnego wikaryjusza. Cracouiensis, collegiatarum ac aliarurn ecclesiarum Cracouiensis dyocesis existant". Postanowienia Sandomirskiego i Krakowskiego synodu zo­stają połączone w jedne całość, w jedne ogólną redakcyją, tak że nie podobna obecnie określić, jakie które z obu tych synodów uchwalił statuty. Pomijając już zewnętrzne okoliczności, wśród których przy­szły do skutku konstytucyje synodalne z roku 1408, zasługuje sama ich treść na pilną uwagę. Podniesiemy jeden zwłaszcza przepis, bo pozostaje on w naj­ściślejszym związku z położeniem, w jakiem się znajdowała pod­ówczas dyjecezyja krakowska: Jeżeli, jak wspomnieliśmy poprzednio, uznało duchowień­stwo krakowskie za stosowne zamanifestować polityczne swe sta­nowisko aktem z 12 Maja 1407 roku, to przecież nie należy są­dzić, aby nie starano się właściwem postępowaniem na we­wnątrz załagodzić w miarę możności drażliwej sytuacyi. Na konfederacyje szlacheckie, wymierzone w pierwszej linii przeciwko duchowieństwu, odpowiadano konfederacyjami zaprzysiężonemi przez należące do duchownego stanu osoby: ale obok objawów solidarności mających zrównoważyć niejako wspólne występowania szlachty, uważano za konieczne dać do zrozumie­nia szerokim warstwom niższego zwłaszcza duchowieństwa, że w stosunkach ze stanem świeckim pożądane jest jak największe umiarkowanie. Tym duchem natchnione jest rozporządzenie synodu z r. 1408, opatrzone rubryką „de decimis". Niechaj wymagają duchowni składania dziesięciny z całą skromnością w sposób łagodny grani­czący z pokorą, niech wystrzegają się ostrzejszych starć, a zwła­szcza niechaj nie używają nigdy podobnie namiętnych wyrażeń jak np. „extraham eam (se. decimam) tibi de gutture". Dopiero w ostatecznym wypadku ma znaleść zastosowanie exkomunika. Prócz tego, doniosłe bardzo mającego znaczenia, artykułu in­teresujące są niezmiernie przepisy: „De sortilegiis" — i „De ritu paganico hucusque seruato per christianos," zwłaszcza ostatni, świadczący, jak długo i uporczywie trwała w Małopolsce ludność przy dawnych pogańskich obrzędach.1) 1) Zwracamy przy tej sposobności uwagę na rozporządzenie biskupa Sambijskiego Michała (1425— 1441) w którym wyliczone są bardzo dokła­dnie przyzwyczajenia pogańskie, od których uwolnić się nie mogli, czy nie chcieli Prusacy. [Jacobsohn. Gesch. der Quell. des kathol. Kirchen in den Provinzen Preussen und Posen p. (126)]. Statuty synodu z r. 1408 przesłano niewątpliwie biskupowi Krakowskiemu do Pizy; wiemy bowiem całkiem pewnie, że otrzy­mywał Piotr Wysz stałe relacyje ze swej dyjecezyi. Jeden z listów biskupa do kapituły świadczy nam o tem do­wodnie, ale list ten, to z pewnością nie odpowiedź na sprawo­zdanie Jana Szafrańca z synodalnych czynności, bo raz jest data jego stosunkowo późna (d. 19 Kwietnia 1409),1) a nadto nie ma w nim żadnej wzmianki o Sandomirskim lub Krakowskim syno­dzie; mimo to jednak pozostaje pismo biskupie w bliskim zwią­zku z współczesnymi w Małopolsce wypadkami, a zwłaszcza łą­czy się ono bezpośrednio z deklaracyją z 12 Maja 1407 r. Uwia­domiony przez kapitułę, że „concordia super bonis ecclesie [Cracouiensis] per nobiles regni esset fracta et violata" zachęca bi­skup duchowieństwo do energicznego obstawania przy swoich pra­wach tembardziej, że jak wyraża się Piotr Wysz: „una vobiscum in huiusmodi negocio dispositi stare sumus et morti obviare". Musiały jednak stosunki ułożyć się w najbliższej przyszłości, o wiele pomyślniej, i brzmieć musiały ostatnie relacyje jeneralnego wikaryjusza bardziej uspakajająco, bo zamiast powrócić natych­miast z Pizy do Polski, udał się jeszcze Piotr Wysz do Ziemi Świętej,2) aby dopiero w r. 1410 objąć napowrót rządy swej dyjecezyi 3). Pod względem historyi prawa kanonicznego są konstytucyje synodów z r. 1408 niezmiernie ciekawe. Mniejsza o to, że prze­wodniczy na synodach tych wikaryjusz jeneralny, bo choć zda­rzało się to w Polsce bardzo tylko rzadko, to okoliczność ta nie przedstawia się bynajmniej jako niezwykłe, anormalne zjawisko; o wiele donioślejszem jest stwierdzenie, że odprawiane były w dyjecezyi krakowskiej synody połowiczne, że jednak uważano statuty uchwalone przez tego rodzaju obydwa uzupełniające się 1) Codex epistol, seculi quindecimi p. 32 N. XXXVIII. 2) Katalogi biskupów krakowskich Mon. Pol. Hist. III p. 372. — Dłu­gosz. Żywoty bisk. krak. ed. Przeździecki p. 420; — Długosz Hist. Pol, III p. 575, gdzie opowiedzianą jest przygoda jaka wydarzyła się Wyszowi w czasie pobytu w Wenecyi. 3) Pierwszy dokument, jaki wydaje Piotr Wysz po swoim powrocie z Ziemi Świętej, pochodzi z 9 Lutego 1410 roku (Kod. Dypl. Kat. Krak, II. Nr DXXXII. p. 350), ale prawdopodobnie znajdował się w danej chwili biskup krakowski od kilku już miesięcy w swej dyjecezyi; to tylko, zdaje mi się, można twierdzić z pewnością, iż dnia 6 lutego 1410 r. nie było jeszcze Piotra Wysza w Krakowie. W tym bowiem dniu wystawia na po­siedzeniu kapituły wikaryjusz jeneralny Jan Szafraniec tego rodzaju doku­ment, któryby niezawodnie wydał sam biskup w razie, gdyby . obecnym wówczas był w swej stolicy. (Kod. Dypl. Kat. Krak. II, Nr DXXIII p. 343). nawzajem synody, jako jednolitą całość, którą też ogłaszano w je­dnem i tem samem piśmie dla całej dyjecezyi. Wyraziliśmy poprzednio domniemanie, że może i dwa pierwsze synody z cza­sów biskupa Piotra tj. Krakowski i Wiślicki były również tylko połowicznymi, że na pierwszym obecnem było duchowieństwo z południowo zachodniej części biskupstwa, na drugim ducho­wieństwo z ziemi Sandomierskiej i Lubelskiej. Gdyby przypuszczenie nasze okazało się trafnem, to pomiędzy statutami r. 1396 i 1408 roku, ta jedynie zachodziłaby różnica, że pierwsze składałyby się z dwóch odrębnych części, których pochodzenie byłoby nam wiadome, gdy przeciwnie posiadali­byśmy konstytucyje dyjecezalne z r. 1408 w redakcyi, która za­tarła cechy oznaczające pewne przepisy jako rezultat obrad w San­domierzu, drugie zaś jako uchwały synodu Krakowskiego. Ale powtarzam to raz jeszcze., udowodnić naszego przypu­szczenia na razie nie możemy, dlatego to w korzystaniu ze sta­tutów dwóch pierwszych przez Piotra Wysza zwołanych syno­dów wychodzić musimy raczej z zasady, że są one zwykłymi dyjecezalnymi synodami takimi, jakimi były synody z 1323, 1331, i 1373 roku. §.4. Statuty dyjecezalne biskupa Wojciecha Jastrzębca z roku 1423. Jak w w. XIV synod z r. 1357, tak stanowi w XV stule­ciu synod prowincyjalny WieluńskoKaliski epokę w ustawodaw­stwie synodalnem. Nietylko że wydane na nim statuty są od wszystkich poprzednich o wiele obszerniejsze, ale nadto wywo­łały one cały szereg konstytucyj dyjecezalnych, między któremi zajmują statuty Płockie z r. 1423 pierwsze niewątpliwie miejsce. Prócz nich znane nam są jeszcze statuty Poznańskie i Krakow­skie, a żałować tylko wypada, że nie są dotychczas ogłoszone a wzglęgnie odnalezione bezpośrednio po synodzie Kaliskim dla archidyjecezyi Gnieźnieńskiej i dyjecezyi Włocławskiej przezna­czone dyjecezalne statuty. Konstytucyje synodalne Wojciecha Jastrzębca porównać się dają najlepiej ze zbiorem biskupa Nankera. Zawierają one bo­wiem oprócz właściwych statutów także podręcznik nauki o sa­kramentach i prawa kanonicznego dla użytku duchowieństwa. Plan i zawartość tego podręcznika podaje najdokładniej sam bi­skup w zamieszczonej na czele przedmowie: ...Nos Albertus dei, gracia episcopus C racoviensis, paterna sollicittidine ciipientes viros ecclesiasticos nobis ex alto creditos manuducere circa conficienda, summenda, seruanda et tractanda digne ac salubriter ecclesiastica sacramenta, ut sie provisa nobis spiritualia remedia non pergant in noxalia detrimenta, recensemus quasdam doctrinas utiles et salubres, que seqnuntur. Dividemus autem nostras presentes eonstituciones in quatuor tractatus: Primus erit de sacramentis; secundus de cautelis ministranckim; tercius de predicacionibus et doctoribus verbi dei; quartus de censura ecclesiasistica et cautelis tempore interdicto obseruandis. Primus tractatus continet septem capitula, iuxta quod septem sunt sacramenta. Et quoniam baptismus est ianua sacramentorum, ideo obmissis illis, que pro magna parte felicis recordacionis Nankerus noster predecessor in suis statutis posuit, que volumus haberi pro ratis et utiliter provisis, ne yideamur provisa pulcre iterum sine causa refricare, primo de sacramento baptismi est tractandum". Niedostatecznym więc już był w wieku XV, ułożony w 1323 roku podręcznik, trzeba go było zastąpić innym; zadania tego podjął się Wojciech Jastrzębiec, a w 100 lat po pierwszej przed­sięwziętej w tym kierunku przez biskupa Nankera próbie ogło­szony przez Jastrzębca traktat jest od swego poprzednika dwa razy obszerniejszy. Niezmiernie ciekawem i wdzięcznem zadaniem byłoby sumienne zestawieniu obu tych podręczników i zaznacze­nie wszystkich w ostatnim z nich zaprowadzonych modyfikacyj. Równocześnie niemal widzimy dwóch innych z dyjecezyją krakowską sąsiadujących biskupów w tym samym czynnych kierunku, co Jastrzębiec. W r. 1410 ogłasza biskup Wrocławski Wacław konstytucyje dla swej dyjecezyi1) „cum nonnullis informationibus". Wszystkie te informacyje odnoszą się do sakramentu pokuty i stanowią wła­ściwie obszerny traktat „De administracione penitentiae" ze szczegółowem wyliczeniem przypadków biskupich i papieskich, oraz kanonów pokutnych. Zbytecznem by było zaznaczać jak dalece ważnymi są z tego powodu dla historyi prawa kanonicznego w Polsce statuty wro­cławskie z 1410 roku. Nie stanowił już wprawdzie podówczas Ślązk części składowej państwa Polskiego, ale dyjecezyja wrocław­ska do prowincyi gnieźnieńskiej należeć nie przestała; możemy 1) Statuty synodalia dioecesana s. ecclesiae Wratislav. ed. M. de Montbach. p. 16 — 38. więc śmiało przypuszczać, że przestrzegane we Wrocławiu za­sady, miały również zastosowanie i w innych władzy arcybi­skupa gnieźnieńskiego podległych dyjecezyjach. Nie wiemy, czy nie bywał wydany przez biskupa Wacława traktat o pokucie, przepisywany jako odrębna całość, ale mamy dowody, że zaszczytu tego doznał promulgowany przez Wojcie­cha Jastrzębca podręcznik. Należący do zbiorów Biblioteki Jagiell. rękopis (Nr 2315) zawiera kopiję tej tylko części statutów dyjecezalnych z r. 1423, którąśmy oznaczyli jako naukowy traktat. Kopija ta ma nawet samodzielne znaczenie, ponieważ zawarty w niej materyjał ina­czej jest rubrykowany niżeli w uwzględnionych przez wydawcę rękopisach i można z tej przyczyny wyrazić ubolewanie, że po­miniętym został przytoczony przez nas manuskrypt przy opraco­wywaniu textu konstytucyi biskupa Wojciecha. Podniesiona przez nas okoliczność najlepiej charakteryzuje znaczenie takich urzędowych podręczników. Rozszerzały się one nietylko jako część składowa statutów dyjecezalnych, ale także osobno jako traktaty należące do współczesnej1) kanonistycznej literatury. Najznakomitszym owocem usiłowań biskupów Polskich skie­rowanych ku rozszerzeniu wśród duchowieństwa dyjecezalnego 1) Pod pewnym względem przedstawiają ogłoszone przez biskupów Nankera i Alberta podręczniki analogiczne cechy z przeznaczonemi dla czysto praktycznego użytku książeczkami, które znane są pod mianem «Agendae,» lub raczej z jedną częścią zawartego w «Agendae» materyjału; ale analogija głębiej nie sięga, bo jak łatwo przekonać się przeglądnąwszy, którą z dru­kowanych agend, przeważa w nich treść liturgiczna, a nie dadzą się one bynajmniej zaliczyć do literatury pedagogicznej. W każdym jednak razie zasługują «Agendae» na pilne baczenie historyków prawa kanonicznego, zwła­szcza o ile zawierają one formę zastosowywaną przy szafowaniu sakramen­tów. Tak np. dla historyi prawa małżeńskiego są «Agendae» bardzo cennem źródłem. Najdawniejszą w Polsce Agendą jest niezawodnie Wrocławska uło­żona na polecenie biskupa Wrocławskiego Henryka I (1301 —1311). Ręko­pism jej pergaminowy zachował się dotąd i nosi tytuł «Liber Agendarum ecclesiae Wratislauiensis». Rękopism ten opisał bardzo starannie Heyne (Gesch. d. Bist. Bresl. I. p. 766—777). Drugą z rzędu agendą znaną nam tylko z przytoczenia jest Płocka, o której wspominają statuty synodalne biskupa Jakuba z Kurdwanowa jako o «liber Plocensis ecclesiae, qui ordinanus siue speculum chori nuncupatur» (cf. Prace przygotowaw. do hist. Prawa kanon, w Polsce p. 45 i passim); co się tyczy drukowanych agend, to opisane są one w Jochera «Obraz bibliograf. III. Nr 6359,)) a wyliczone najdokładniej w Bibliografii Estreichera pod wyrazem «Agenda». cf. artykuł o Agendach polskich drukowanych księdza kanonika Stanisława Chodyńskiego w Encycyklopedyi kościelnej I. p. 69—76. niezbędnych wiadomości z zakresu nauki o sakramentach i prawa kanonicznego jest „Tractatus de sacramentis et diuinis officiis ac eorum administracionibus" ułożony przez Mikołaja z Błonia na polecenie biskupa Poznańskiego Stanisława. Traktat ten jest niczem innem jak podręcznikiem tego sa­mego przeznaczenia co ogłoszone przez biskupów krakowskich Nankera i Wojciecha Jastrzębca podręczniki, z tą tylko różnicą, że jest on daleko od nich obszerniejszym, i z większą napisany starannością i erudycyją. Przedmowę do dzieła Mikołaja z Błonia napisał sam bi­skup Poznański Stanisław, a najważniejszy z niej ustęp przyta­czamy w całości, bo charakteryzuje on najlepiej cel i przezna­czenie nowego traktatu o sakramentach. „Profecto siquidem cum aliquid sacramentorum administrandum sit in ecclesia dei, vix diocesis totius clerus in ipso ritu et canonice tradendo concordat aut conuenit. Sed nunc in hac ec­clesia hic addit, in alia ille minuit, ille proponit postponenda; ille postponit proponenda, ille benedictionem persuadet, ille nequaquam asserit. Ille corrigit librum tamquam deuium et erroneum. Ille corrigit corrigentem tanquam ignarum. Sic prelati mutua discrepatione collidentes non sine graui scandalo animos subditorum in confusionis labyrinthum precipitant et demergunt. Porro nos Stanislaus, dei et apostolice gratia episcopus Posnaniensis, paterna sollicitudine pastoralis officii excitati inter tot fluctiuagos excursus viam cupientes ostendere certiorem, presentem tractatum de administrandis rite ecclesiasticis sacramen­tis celebrandisque missarum solenniis et censuris ecclesiasticis canonice obseruandis per venerabilem virum magistrum Nico­laumde Płowe decretorum doctorem, capellanum nostrum deuotum fideliter collectum et plena discussione masticatum de fratrum nostrorum Poznaniensis capituli consilio et assensu preuia deliberatione approbatum omnibus et singulis rectoribus ecclesiarum parrochialium habendum et tenendum ad vnguem perfecte precipimus et mandamus; volentes secundum ipsum in administrandis sacramentis, celebrandis officiis, censurisque obseruandis omnes et singulos dirigi et gubernari, statuentes, quod si, quod absit, quispiam per archidiaconum nostrum aut per testes nostros synodales tempore visitacionis repertus fuerit, qui secundum dicti tractatus formam, modum et dispositionem se non gesserit in omnibus supradictis, aut qui eundem non habuerit pre manibus, penam synodalem irremissibiliter persoluendam pro prima vice se nouerit incursurum, pro aliis vero vicibus ad arbitrium nostrum de cetero puniendum". Nie są nam znane z czasów biskupa Stanisława (1427— 1438) żadne statuty synodalne, ale mniemam że się nie mylę, przypuszczając, iż rozesłanem zostało dzieło Mikołaja wraz z ja- kiemiś konstytucyjami ogłoszonemi przez biskupa na dyjecezal- nym synodzie. Tak jak odpisywano oddzielnie ułożony za inicyjatywą Ja­strzębca podręcznik, tak też wywalczył sobie tembardziej traktat Mikołaja z Błonia nieżależną racyję bytu. Przeznaczony pierwot­nie dla dyjecezyi Poznańskiej przekroczył niebawem traktat ten wskutek licznych dokonanych z niego odpisów zakreślone mu urzędowe granice, aby jeszcze przed ogłoszeniem go dru­kiem znaleść rozpowszechnienie w Czechach i Niemczech. Jako drukowana książka stał się podręcznik dyjecezalny Poznański jednym z najbardziej w Europie popularnych traktatów. Jeżeli jednak najbardziej głośnem jest dzieło Mikołaja, to nie potrzeba zapominać, że podręczniki biskupów Nankera i Ja­strzębca wyprzedziły je, pierwsze na lat przeszło sto, drugie na lat kilka, i że zasługują one dlatego przy badaniach nad naszą kanonistyczną literaturą na szczególniejszą uwagę. Właściwe statuty dyjecezalne z r. 1423 niewiele tylko obej- mują postanowień. Pierwsze z nich wprowadza zmiany w msza- łach, drugie, trzecie i czwarte pozostają w ścisłym związku ze sta­tutami Synodu kaliskiego, dwa ostatnie nakoniec reflektują na wydane przez Piotra Wysza przepisy. W rozdziale „De fratribus presentatis ad audiendas confessiones" spostrzedz się daje o wiele większe faworyzowanie mni­chów, niżeli w odpowiednich postanowieniach Synodu kaliskiego zamieszczonych pod rubryką: „De penitenciis et remissionibus" 1). Powtarzając sformułowany w Kaliszu 2) przepis, wzbrania­jący duchownym przyczyniać się osobistą interwencyją do prze- wlekania toczących się w sądach świeckich procesów (dilatio termini per capellanum), zasłużył się Wojciech Jastrzębiec i w obec prawa polskiego. Dość przejrzeć dawniejsze księgi sądowe Kra- kowskie, aby przekonać się o nadużyciach połączonych z tą niewłaściwą formą dylacyi. 1) Star. Pr. Pol. Pomn. IV. p. 252. 2) Odpowiedni przepis synodu kaliskiego zamieszczony jest w księdze II. przy końcu rozdziału: de iureiurando (1. c. p. 205). Archiv. kom. hist. t. V. 3 §. 5. Statuty dyjecezalne biskupa Tomasza Strzępińskiego z roku 1459. Zamieszczone w IV Tomie Starod. Pr. Pol. Pomników pod r. 1436 statuty Biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, trudno uznać za konstytucyje synodalne. Są to raczej wydane przez biskupa na kapitale jeneralnej postanowienia, które oczywiście obowiązują duchowieństwo, w ten sam zupełnie sposób jak dyjecezalne sta­tuty, ale ze względu na swoje pochodzenie nie mogą być z niemi identyfikowane 1). Wielka to niewątpliwie strata, że nie wiemy zgoła niczego o od­prawionych za Oleśnickiego dyjecezyalnych synodach. W sprawie toczącej się w owym czasie pomiędzy stanami walki o dziesięciny dostarczyłyby nam statuty tych synodów całego szeregu niezmier­nie pożądanych wskazówek 2). Według dzisiejszych naszych wiadomości o ustawodawstwie synodalnem dyjecezyi krakowskiej w wieku XV postawić musimy bezpośrednio po statutach z r. 1423 statuty wydane przez biskupa Tomasza Strzempińskiego na synodzie Krakowskim z dnia 9 maja 1459 r.3). Nie mamy powodu dłużej się nad nimi zastanawiać, ale chcielibyśmy tylko zwrócić uwagę, że o wiele cenniejszy ręko­pis tych statutów, niżeli oba użyte do ich wydania kodeksy, prze­chowanym jest w Muzeum ks. Czartoryskich pod Nr 1293. Jest to zeszyt złożony z 12 kart papierowych formatu małe 40, zapi­sany kaligraficznie współczesną ręką. Na str. 24 czytamy u dołu: „Wyelmosznijmv panye Szadeczszkymv mymv vyelkymv nyeprzy- 1) Cf. Dzieduszycki, Zbigniew Oleśnicki II. p. 55 sq. 2) O niejednym z odprawionych za czasów Oleśnickiego dyjecezal­ nych synodów dowiedzieć się można z okolicznościowych wzmianek prze- chowanych w księgach sadowych rozmaitych konsystorzy dyjecezyi Kra­ kowskiej; tak np. dowiadujemy się z następującej zapiski o dyjecezalnym synodzie Sandomirskim, który obradował albo w drugiej połowie r. 1430, albo w początku roku następnego. In consistorio Lubl. d. (25 Augusti 1430). (Acta offic. Lubl. I fol. 58°). Dominum Albertum olim vicarium de Targouiska dominus index cum Andrea familiari domini Clementis plebani de ibidem remisit ad dominum episcopum Cracouiensem et prefixit ipsis terminum Sandomirie, dum et ąuando ibidem constituetur ad sacram Synodum proxime celebraturam, et dominus Clemens prefatus fideiussit pro suo familiari predicto statuere [ipsum] coram prefato domino episcopo Sandomirie aduersus Albertum prenominatum. 3) Starod. Praw. Polsk. Pomn. IV. p. 103 —114. aczelowij," którą to notatkę zamieściła ta sama ręka, od której pochodzi cały rękopis. Widocznie więc mamy do czynienia ze sporządzoną na roz­kaz samego biskupa kopiją, przeznaczoną dla kasztelana Sąde­ckiego Piotra Kurowskiego; o nieprzyjaźni jego dla Tomasza zkąd inąd nie wiemy. Układ rękopisu Nr 1293 o tyle sie przedewszystkiem odró­żnia od innych kodeksów, że na samym początku wypisany w nim jest ostatni artykuł statutów, którego nagłówek na właś­ciwym znajduje sie miejscu z dodatkiem: „Sequitur vltimum capitulum ante incepcionem huius"; poczem rozpoczyna się na stronie trzeciej właściwy text od wyrazów: „Jhesus, Christus, Maria" „Thomas dei gracia Episcopus Crac. etc." W rubrykach i podziale na artykuły przedstawia również nasz rękopis pewne właściwości, których nie wyszczególniamy, bo są one wszystkie drugorzędnego znaczenia. Jeżeliby jednak miały być kiedy statuty dyjecezalne Krakow­skie powtórnie wydanymi, to należałoby ogłosić konstytucyje To­masza Strzempińskiego według znajdującego się w Arch. ks. Czartoryjskich kodeksu. Zaznaczam nakoniec dodatkowo, że w tym samym dniu, kiedy przewodniczył biskup Tomasz na zamku Krakowskim ob­radom synodu, odbywały się również w Krakowie posiedzenia sądów wiecowych, na których zasiadał między innymi dygnita­rzami i ów kasztelan Sądecki Piotr Kurowski, którego mianuję biskup wielkim swym nieprzyjacielem 1). Ponieważ ogłaszamy w dalszym ciągu, niedrukowane dotąd statuty KrakowskoSandomirskie z r. 1408, więc tem samem wyczerpanem zostaje przynajmniej na teraz materyjał z zakresu usta­wodawstwa synodalnego dyjecezyi Krakowskiej aż do r. 1459. Nie jest materyjał ten oczywiście kompletnym, ale nie rychło też 1) W rękopisie bibl. Jagiell, zawierającym oprócz innych statutów sy­nodalnych także konstytucye biskupa Tomasza znajduje się u samego ich końca, następujący dopisek «Constituciones presentes sunt facte et publicate per Reverendum patrem dominum Thomam dei gracia episcopum Cracoviensem anno MCCGCL nono, feria quarta in crastino s. Stanislai qontificis et Martiris ac patroni gloriosi nona mensis Maii in ecclesia collegiata s. Michaelis archangeli in castro Cracoviensi sita in synodo dyoce- uda się go uzupełnić. Dlatego staje się już obecnie możebnem i odpowiedniem systematyczne opracowanie statutów dyjecezal­nych Krakowskich, coby należało nawet uznać za bardzo pożą­dane i dla historyi prawa kanonicznego w Polsce wcale doniosłe przedsięwzięcie. Zamieszczone przez nas powyżej uwagi ułatwić je i zachęcić do niego powinny1). sana cum prelatis et clero sue dyocesis Cracoviensis habita et tenta». — Dopisku tego lub innej analogicznej notatki nie ma oczywiście w kode­ksie Nr 1293. Wszelkie bowiem takie zapiski są dodatkami prywatnych ko­pistów i do textu statutu nie należą. 1) Prócz textu ustaw synodalnych z r. 1408 podajemy także pod Nr II. instrukcyje dla wizytatorów synodalnych, która była niewątpliwie w za­stosowaniu i w dyjecezyi Krakowskiej. I. STATUTY DYJECEZALNE KRAKOWSKIE Z ROKU 1408. Statuty te znajdują się w rękopisie przechowanym w Archiwum kapituły krakowskiej (Nr 152, Nr katalogu księdza kanon. Polkowskiego 124) folio 1760—1800. Rękopis pochodzi z pierwszej połowy XV stulecia, pisany jest w dwóch szpaltach, i cały jedną reką. Kopista wykonywał swą pracę porządnie, ale nie zawsze ze zrozumieniem rzeczy, ztad pewna ilość łatwych do skontrolowania pomyłek, ktore poprawiliśmy milcząco. Incipiuntur statuta dyocesis Cracouiensis. In nomine domini amen. Licet clerus in sortem dei vocatus sufficienter naturali, diuina ac canonica legibus ad viuendum pudice, modeste, pacifice ac honeste manu ducatur, satore tamen iniquo zyzanias superseminante, ut cottidiana experiencia docet euidenter et indicat personas ecclesiasticas tam seculares, quam regulares non bene regulari in uite moribus, nec eas dirigi, ut decet, in fulgidis humanis accionibus, ymmo, quod dolenter referendum est, vita tam secularium, quam regularium personarum ciuitatis et dyocesis Cracouiensis plus modernis temporibus officit, quam proficit, plus deornat, quam decorat, plus scandalizat, quam edificat, propter quod status clericorum ac religiosorum aput laycos plus contemptibilis, quam olym filiorum Israel sub pharaone degencium reputatur et habetun. Nam claues ecclesie pro nihilo iam estimantur, doctrine ewangelice, apostolice ac prophetice nedum curantur, ymmo periculosissime non sine magno divini nominis contemptu arguuntur, obediencia inferiorum iam epulat, violencia ac rebellio regnat, omnes ad malum procliui currunt, velut raptus equus lasciuus ad suum cursum sine debito directore. Nos igitur Johannes Schaffranecz custos ac canonicus Cracouiensis ac vicarius in spiritualibus et temporalibus generalis per reuerendum in Christo patrem et dominum dominum Petrum, deigracia Episcopum Cracouiensem, specialiter deputatus predicto domino Episcopo in partibus Ytalie ad vocacionem sanctissimi in Christo fra.tris et domini nostri domini Gregorij eadem gracia pape XII pro vnione sancte Romane ecclesie fienda tunc manente, auctoritate tam predicti domini episcopi, quam canonicis sanccionibus et statutis provincialibus suffultus ad viciorum extirpacionem et morum plantacionem per litteras nostras patentes universos prelatos inferiores scilicet: abbates, prepositos, decanos, archidiaconos, scholasticos, cantores, custodes, canonicos, rectores ecclesiarum parrochialium, alteristas, singulasque personas ecclesiasticas ac beneficiatos cuiuscunque condicionis, status, preeminencie tam Ecclesie Cracouiensis, collegiatarum ac aliarum ecclesiarum Cracouiensis dyocesis existant; et prirno propter diffusam dyocesim Cracouiensem districtibus Sandomiriensi, Radomiensi, Kelciensi et Lublinensi citari et euocari fecimus publice in ecclesiis predictis et processum nostrum per predictos districtus fecimus de ecclesia ad ecclesiam deferri predictos inuitantes ad sacram Synodum in Sandomiria feria secunda et tercia infra Octauas Natiuitatis sanctae Mariae proxime transactis celebratam, et demum de Ciuitate et alia parte dyocesis Cracouiensis predicte similiter citari predictos prelatos, canonicos ac uniuersos ecclesiastica beneficia in Ciuitate et residua tota parte dyocesis Cracouiensis habentes eciam ad aliam Synodum eodem anno domini M° CCCC0 VIII0 in Ecclesia Cracouiensi diebus sancti Remigy et alia inmediate sequenti die celebratam, in quibus Synodis deo auctore nobis propicio et sacris Synodis approbantibus aliqua prohibenda in vim precepti tradidimus obseruanda: De clericis ad sacros ordines promouendis uel non. Item quamquam quilibet presumatur bonus, nisi probetur malus, tamen experiencia, que est rerum magistra, didicimus maliciam clericorum hys temporibus exuberari, ut iam non presumatur bonus, nisi probetur esse talis, quare mandamus sub pena excommunicacionis, ut nullus accedat ad examen sacrorum ordinum clericorum, nisi cum litteris testimonialibus prelatorum inferiorum aut rectorum ecclesiarum ydoneorum fidem de eorum uita, conuersacione et moribus facientibus, et aliter volentes promoueri nullatenus ad sacros clericorum ordines admittantur. De uita et honestate clericorum ac religiosorum. Item quia multi tam religiosi, quam seculares clerici abiecto habitu eorum statui competenti presumunt in ueste peregrina aliena ac eis indecenti et prohibita sine tonsura et corona clericalibus incedere, sic quod piuries nuila discrecio poterit haberi inter laycos et clericos et exinde in dei populo multi clamores et odia contra prelatos ecclesiarum excitantur et plurima scandala oriuntur. Ideo omnes clericos et religiones cuiuscunque status, condicionis existant Ciuitatis et dyocesis Cracouiensis monemus, ut infra trium mensium spacium a diebus Synodorum celebratorum, ut prius tetigimus, inmediate sequencium conputando, quorum mensium primum pro primo termino, alium mensem pro secundo termino, tercium mensem pro tercio et peremptorio termino ac monicione canonica assignamus, habitus indecentes abiciant, coronam et tonsuram clericales reassumant, barbas ra- dant et de cetero incedant iuxta sui status decenciam cum effectu, alioquin ipsos exnunc, prout extunc in hys scriptis priuilegio fori clericalis priuamus, sic, quod si quis ipsorum in aliquo forefacto deprehensus fuerit, ecclesia se minime pro ipso interponat, ymmo pro talibus amodo citaciones, moniciones, uel aliqui processus iudiciarii ut clerici minime decernantur. De cohabitacione clericorum et mulierum. Item quamuis sacri canones et statuta provincialia Gneznensia ac Synodalia Cracouiensia satis contra concubinarios notorios prouiderint, nichilominus morbo hoc pestifero inualescente ex predictis sic prouisis hucusque modicus fructus in Ciuitate et dyocesi Cracouiensi prouenit. Igitur tam inique et dampnate corruptele salubriter occurrere cupientes omnes et singulos concubinarios, incestuOsos, adulteros et quauis specie contagiose illecebritatis aut contra naturam ignominiose, quicunque sint uel fuerint, de prelatis inferioribus canonicis ecclesiarum rectoribus parrochialium uel quorumcunque beneficiorum Ecclesie presidentibus, cuiuscunque status, condicionis aut preeminencie fuerint, uel alii clerici non beneficiati notorie laborantes monemus, ut a suis pestiferis criminibus predictis infra trium mensium spacium a diebus Synodi Sandomiriensis, quo ad clerum districtus Sandomiriensis, Radomiensis, Kelciensis et Lublinensis celebrate, a diebus Synodi Cracouie postea quo ad cierum ciuitatis ac residue tocius partis dyocesis Cracouiensis celebrate inmediate sequencium, quorum primum mensem pro primo termino, secundum mensem pro secundo termino, tercium uero mensem pro tercio peremptorio termino ac monicione canonica assignamus, cum effectu desistant, nunquam ad predicta uel similia crimina reuersuri, alioquin omnes predictos beneficiatos et ipsorum quemlibet notorie seu rei euidencia luxu vinctos exnunc, prout extunc in hys scriptis ipsorum beneficiis ecclesiasticis omnibus priuamus, clericos uero non beneficiatos decernimus carcenbus mancipandos, et si incorrigibiles fuerint, penitencie perpetue subiciendos, aut, si visum fuerit, loci ordinario a ciuitate, dyocesi Cracouiensi summovendos. Item quod nullus rectorum ecclesiarum parrochialium clericum ministrum teneat, quem scit indubitanter habere concubinam. De sepulturis. Item quia, [quod] deo dedicatum est et ad salutem animarum deputatum, non debet ad turpem questum retorqueri, ideo mandamus, ut sepulture ecclesiastice, sicut nec cetera sacramenta uendantur, sed post eorum ministracionem iura et consuetudines laudabiles petite et facite vobis reddi, eciam ecclesiasticam per censuram. Ut rectores ecclesiarum predicent verbum dei. Item quia sicut corpus non poterit diu subsistere sine cibo materiali, ita nec anima sine cibo suo, scilicet uerbo dei. Ideo mandamus, quod rectores ecclesiarum parochialium et aJii curam pastoralem habentes predicent verbum dei dominicis saltem diebus aut eis ewangeliarum fideliter exponant doctrinas salutares, secundum possibilitatem, inde trahentes et ostendentes, quid populus dei debeat facere et quid euitare, alioquin secus facientes periculum dampnacionis poterint formidare. De decimis. Item quia nimia acrimonie seueritas nec reportat honorem neque fructum, ideo mandamus, quod prelati, canonici, rectores ecclesiarum et vniuersi alii beneficiati, quibus conpetit de iure percepcio decimarum, non obprobrys et conuiciis exigant decimas eis debitas dummodo: «extraham eam tibi de gutture», uel alia similia, sed cum benignitate et lenitate ac discreta modestia ipsas repetant, quod si non profecerint, extunc cum multa humilitatis maturitate per censuram ecclesiasticam contra eosdem procedant- De inuentariis habendis per rectores parrochialium ecclesiarum. Item precipimus, quod quilibet rector parrochialis ecclesie habeat inuentarium tempore sue institutionis ad ecclesiam, ut sciantur res ecclesie sibi assignate, et ne fraus in eis postea conmittatur. Item prohibemus eciam, ut nullus rector ecclesie presumat sibi inbursare pecunias uel alias res datas intuitu ecclesie, nisi, quantum sibi conpecierit de iure, suam tollere porcionem. De sigillo. Item precipimus, ut quilibet rector parrochialis ecclesie et beneficiatus sigillum notum habeat ad exequenda mandata suorum superiorum. De statu religiosorum. Item non sine multa fidelium admiracione astucia dyaboli hys temporibus in tantum preualuit, ut non solum in mundo existentes, sed eciam a mundo seggregatas Ghristi famulas deo dicatas sanctimoniales, sponsas Christi, ambitibus murorum a seculo seclusas ad hoc liberius et dulcius Christi sponsi a suis amplexibus possint inherere, studet variis modis ad humanum, carnalem et illicitum amorem pertrahere in Christi prioris sponsi repudium et contemptum. Vnde singulis prelatis inferioribus, canonicis, rectoribus ecclesiarum vniuersisque beneficiatis ac clericis cuiuscunque status, necnon et omnibus laicis masculini sexus ciuitatis et dyocesis Cracouiensis districte sub pena excomunicacionis prohibemus, ne propter amorem inordinatum et carnalem desiderium presumant accedere ad cancellos murorum et parietum sanctimonialium quacunque et cuiuscunque ordinis et ciuitatis dyocesis Cracouiensis, et ibi confabulari et sermones illicitos miscere et multiplicare, qui sermones secundum apostolum corrumpunt bonos mores, sed si quis habuerit racionabiliter aliquid cum aliqua uel. aliquibus sanctimoniali uel sanctimonialibus tractare, adhibito fidedigno testimonio et licencia, prout ius disponit, optenta accedat ad predictos cancellos et succincte et breuiter facta sua iuxta exigenciam negocii, ita quod apparere poterit utramque partem non que sua sunt querere, sed que sunt Ihesu Christi, [exponat]. De consecracione Altaris. Item prohibemus, ut nullus celebret in tabula enormiter fracta, uel totaliter mota, hoc est, quando medietas uel notabilis pars est fracta uel extremitas, in quibus eciam consistit altaris consecracio, uel qualitercunque sit tabula mota a locis sue conbinacionis. De celebracione missarum. Item precipimus, quod omnes presbiteri, dum verba consecracionis corporis et sanguinis Jhesu Christi proferunt, actualiter intendant, ne, quod absit, essenciale aliquid obmittant, et sic periculum animarum dampnabile incurrant, et ideo non festiue, sed morose uerba predicta proferant; hoc idetn faciant, cum uerba consecracionis calicis proferant, que sunt de essencia: «hoc est enim calix sanguinis mei noui et eterni testamenti, misterium fidei, qui pro nobis et pro multis effundetur in remissionem peecatorum;» hiis verbis conpletis primo eleuet calicem. Item qui vult, uel cui ex officio incunbit bis uel ter in die Natiuitatis domini missam celebrare, non debet aliquid in prioribus missis de ablucione, nec de prima de secunda recipere, sed ministranti tam primam, quam secundam dare, aut usque ad terciam missam omnes istas abluciones reseruare. De baptismo. Item stoliditas simplicium periculosa multa animarum dampna intulit circa infantulos baptizandos, igitur mandamus, ut doceatis populum, quod ubi periculum inminet, baptizetur puer in aqua eciam per laycum vel mulierem, et si aliquis non occurret, tempore periculi a patre uel matre propriis baptizetur, in hunc modum: «Ego te baptizo in nomine patris et filii et s. s. Item nullus puerum kathesitum, si est debilis, propter defectum crismatis, sicut nonnulli faciunt, dimittant, alioquin reus erit anime, si puer inbaptisatus morietur, et sui status periculum merito poterit formidare. Item quia non censetur iteratum, quod ambigitur esse factum, vnde mandamus, ut si puer inuentus fuerit, et dubitatur, an sit baptizatus uel non, babtizetur sub condicione: «si tu es baptizatus, non te rebaptiso, si uero non es baptizatus, extunc te baptizo in nomine patris et filii». De custodia eukaristie et reurencia circa eam habeenda. Item experiencia cottidiana indicat interdum a clero reuerenciam [nonj exhiberi eukaristie sacramento, ideo prohibemus, ut clerici et religiosi non epulentur, nec ludant, nec aliquali dissolucioni intendant, cum infirmos uisitant cum sacramento corporis domini nostri Ihesu Christi, sed infirmis procuratis quanto cicius cum reuerencia corporis dominici ad suas ecclesias reuertantur. De ostensione corporis Christh Item cum ex cottidiana corporis Christi ostensione publica et aperta fidelium deuocio minuitur et desidibus negligendi cultum diuinum materia preparatur, ideo prohibemus, ut nullus publice conspectui hominum indiferenter sacramenta Corporis Christi in statuis uel columpnis uel parietibus, uel aliis locis exponat sine licencia dominorum pape uel ordinarii speciali, excepto festo Corporis Christi et eius octauis, et quod ostensiones non fiant cottidiane corporis Christi, que non est deuocionis, sed negligencie dampnabilis, ut id ex plurium fidelium relatu didicimus inductiua. Archiv. kom. hist. T. V. 4 De reliquiis et veneracione sanctorum. Item quia non licet Christicolis, signanter clericis et ecclesiasticis personis in domo dei ad cultum diuinum et adorandum deputata parlamentis et aliquibus dissolucionibus intendere, nec in ea alia nisi ea, ad que sunt deo placibilia exercere, propter quod prohibemus, ut nullus prelatus inferior, canonicus, altarista, vicarius, rector parrochialis ecclesie uel quecunque ecclesiastica persona siue secularis, siue regularis, sine causa racionabili in ecclesiis presumant colloquiis morosis et scandalosis, presertim cum processionaliter in ecclesia uel extra incedunt, intendere, quod si quis eprum predictis contrauenire presumpserit, pro qualibet vice in vno fertone puniatur et careat pro illa vice debita porcione solita dari interessentibus diuinis, quod si nec sic correxerit, extunc contra ipsum per excommunicacionis sentenciam procedatur. De clandestina desponsacione. Item cum ex clandestina desponsacione multa oriuntur pericula animarum, ideo mandamus, ut nullus presbiterorum desponset alienas oues, sed commitet eas per suos pastores bannis previis desponsandas. De magistris scholas regentibus. Item cum defectus morum et scienciarum plurium in dyocesi Cracouiensi prouenit ex multiplicacione scolarum in opidis paruis et villis, ubi nec in moribus, nec in disciplinis sunt directores et sic nec in scienciis, nec in moribus, ut expedit, in dictis scolis scolares instruuntur, ymmo pocius negliguntur et ita postea ad sacros ordines promouentur, quare mandamus, quatinus nulli adolescentes scolares in predictis scolis, ubi nec in disciplinis, nec in moribus instruuntur, foueantur, sed pueruli, quibus ibi suppetit facultas discendi foueantur, nisi esset magister uel baccalarius, qui salubriter eos in doctrina et in moribus dirigeret et in disciplinis confoueret. De penitenciis et remissionibus. Item mandamus omnibus curatis, ut statutum generalis concilii omnibus utriusque sexus suis subditis inculcent, formam circa ipsum statutum Reuerendissimi in Christo patris et domini domini Petri moderni episcopi Cracouiensis de eodem in suis statutis traditum obseruantes.1) Item prohibemus, quod nullus sacerdos alium absoluat a concubinatu, quoniam fornicacio sacerdotis est grauissimum peccatum ex eo, quia continet periurium, votifraccionem solempnem, sacrilegium et spirituale adulterium. Item prohibemus, quod nullus presbiter alium presbiterum simplici auctoritate ab adulterio uel incestu, uel aliis flagiciis similibus uel maioribus absoluat ad cautelam, adhunc finem, quod sub hac cautela ymmo errore pocius celebret, licet ut lugeat et peniteat absolui poterit, medio tamen caute alius, qui defectum penitentis suppleat, ordinetur, et iste caute se absentet et absolucionem veram requirat. 1) Cf. B. Ulanowski, „Prace przygotow. do hist. prawa kanonicz. w Polsce p. -38 rozdział „de penitenciis et remissionibus". Item si rector ecclesie uel vicarius ministrum clericum ex ira leniter percusserit, uel econtra, interim a diuino ministerio abstineat, si irregularitatem euitare voluerit, sed ante omnia absolucionem dyocesani a caucione requirat. Item ut nullus presbiterorum mulierem uel uirginem confessionem audiat in loco concluso uel opaco, sed patente, ne quid ficcionis uel nequicie coumittatur, nec wltum confitentis inspiciat, vnde confitens uel alius possit scandalizari. Item omnes prelati inferiores et rectores ecclesiarum parrochialium ceterique beneficiati ciuitatis et dyocesis Cracouiensis habeant statuta Synodalia et provincialia, et presertim ipsi curati et eorum vicarii habeant casus sedi Apostolice et eciam Episcopali reseruatos, quos dominus Nankerus in quadam sua constitucione declarat et ostendit.1) De sortilegiis. Item prohibemus, ne aliquis uel aliqua dampnabiliter presumat dicere et asserere sortilegia et diuinaciones, quando nulli videntur esse in dampnum sed in profectum, non esse peccatum, quia hoc est dicere in fide errare. De appellacionibus. Item declaramus et ostendimus, si quis appellauerit sine causa legitima a processibus pape, episcopi uel aliorum inferiorum ordinariorum uei ab eis delegatorum, sentencias excommunicacionis, suspensionis uel interdicti continentibus, et pretextu huius appellacionis temere se diuinis ingesserit, sicut prius, irregularitatem incurrat, a qua nisi per summum pontificem poterit liberari. De ritu paganico hucusque seruato per christianos. Item non sine magno contemptu nominis diuini aliqui specie christiani cultum ydolatrie presumunt exercere, presertim tempore, quo spiritus sanctus cum suis donis est querendus. Ideo prohibemus, ne tempore Pentecosthen fiant cantus paganici, in quibus ydola inuocantur et venerantur, sed totis viribus populus Christi fidelis inducatur et arceatur ad dimittenda ydolatica et ad amplectanda fidei katholice congrua et saluti eorum proficua facienda. De columbacione per laycos exercenda etc. Item ex instinctu dyaboli et hominum peruersorum abusu uenit in consuetudinem aput laycos ante, citra et post festum Natiuitatis domini et quocunque alio tempore ambulare per columbacianem, ubi contingunt multa homicidia, furta et alia plura crimina. Nos igitur prohibemus, ne de cetero talia fiant; et vos rectores animarum vestros subditos a predictis curetis cohibere. 1) Cf. Starod. Prawa Polsk. Pomn IV. p. 28. Rubricae statutorum in synodis Sandomiriensi et Cracouiensi an. d. 1408 promulgatorum. I. De clericis ad sacros ordines promouendis uel non II. De uita et honestate clericorum ac religiosorum III. De cohabitacione clericorum et religiosorum IV. De sepulturis V. Ut rectores ecclesiarum predicent verbum dei. VI. De decimis VII. De inuentariis habendis per rectores parrochialium ecclesiarum. VIII. De sigillo IX. De statu religiosorum. X. De consecracione altaris XI. De celebracione missarum. XII. De baptizmo. XIII. De custodia eukaristie et reuerencia circa eam habenda. XIV. De ostensione corporis Christi. XV. De reliquiis et veneracione sanctorum. XVI. De clandestina desponsacione. XVII. De magistris scolas regentibus. XVIII. De penitenciis et remissionibus. XIX. De sortilegiis. XX. De apellacionibus. XXI. De ritu paganico hucusque seruato per christianos. XXII. De columbacione per laicos exercenda. II. INSTRUKCYJA DLA WIZYTATORÓW SYNODALNYCH W PROWINCYI GNIEŹNIEŃSKIEJ. W drugiej części wydanego przez siebie „Liber Cancellariae Stanislai Ciołek" (Archiv fur Oesterr. Geschichte T. LII p. 248) zamieścił prof. I. Caro wyjątek z ułożonej dla wizytatorów sy­nodalnych a żadną datą nieopatrzonej instrukcyi, która dla tego na szczególniejszą zasługuje uwagę, iż analogicznych a dla pol­skich dyjecezyi przeznaczonych zabytków zkądinąd nie znamy. Z podobnej zaś przez Jacobsohna [Gesch. der Quellen d. Kathol. Kirchenr. der Provinzen Preussen und Posen p. (257)] ogłoszo­nej a dla dyjecezyi Pomezańskiej w XV wieku wydanej instrukcyi ważność tego rodzaju aktów najdobitniej się okazuje. Znalazłszy tedy, w jednym z należących do kapituły Wło­cławskiej rękopisów całkowity text instrukcyi, której urywek wy­drukował prof. Caro, ogłaszamy ją w całości, ponieważ chociaż sformułowaną ona niewątpliwie została na synodzie prowincyjo­nalnym, to następnie zastosowywaną było praktycznie w każdej z należących do prowincyi gnieźnieńskiej dyjecezyi, a więc oczy­wiście i w dyjecezyi Krakowskiej. Kiedy w mowie będąca instrukcya została ułożoną, oznaczyć dokładnie trudno. Może wypadnie ją odnieść do synodu kaliskiego z r. 1420, gdzie się herezyją Husza troskliwie zajmowano.1) Mo-żliwem jest jednak również, że zawdzięcza powstanie swoje na- 1) Cf. rozdziały: «De hereticis» i «Remedia contra hereticos», Starod. Pr. Polsk. Pomn. IV p. 240. sza instrukcyja, dopiero któremuś z późniejszych, ale bezwątpienia od chwili wydania statutów Mikołaja Trąby nie bardzo od­ległych prowincyjonalnych synodów. W każdym razie pochodzi ona z pierwszej połowy XV stulecia i prawdopodobnie jeszcze z czasów Jagiełły. Ordo subscriptus per dominos visitatores seu nuncios sinodales iste seruabitur, ut in forma. Primo et principaliter ad quemcunque plebanum venerint, inprimis intrent Ecclesiam et conspiciant bene, si sacramenta Ecclesie habentur in bona custodia et presertim venerabile sacramentum corporis Christi et baptismus, et inquirant medio iuramento a plebano et vicariis, quociens renouantur. Item circa negligentes conspiciant eciam, si corporalia habentur munda, quot missalia et utrum bona in qualibet Ecclesia, et si Ecclesia seruatur munde et honeste. Item si cimiteria sunt distincta per fossata uel circumsepta, ut sacrum a non sacro possit discerni. Item si habeant stamineas uel plumbeas flasculas pro conseruacione vini, et vinum probetur, quale sit. Item examinentur in canone et formis consecracionis corporis et sanguinis Christi et forma baptismi, in forma absolucionis laycorum uel sacerdotum. Hiis expeditis recipiantur iuramenta a plebano et vicariis et ministro Ecclesie de veritate dicenda et falsitate vitanda, ita quod presbiteri iurent super Ewangelium et minister Ecclesie super Epistolam, laici autem, qui secuntur consuetudinem presciptam, iurent super passione. Forma iuramenti pro presbiteris Ego N. iuro ad sancta dei Ewangelia, quod dicam omnam veritatem, quam scio et super qua requisitus fuero per dominos visitatores in causa presentis visitacionis non causa favoris, odii uel indignacionis, sed pure propter deum et ne incurram periurium, ita me deus adiuuet et sancta dei Ewangelia. Forma iuramenti pro laycis. Ego N. iuro ad passionem Christi, quod dicam omnem veritatem, quam scio et super qua requisitus fuero per dominos visitatores non causa lauoris, amicicie, odii, ire uel indignacionis sed pure propter deum, et ne incurram periurium, ita me deus adiuuet et omnes sancti. Examen testium. Istis expeditis exclusis vicariis in aliquo loco honesto, ut in Ecclesia uel in stuba propter frigus, examinetur plebanus de vita vicariorum et con- uersacione, et viceuersa viccarii quilibet excluso plebano de vita plebani et conuersacione, et quilibet laicorum per se excluso plebano et vicariis, ut infra sequitur. Et primo si plebanus, examinetur, utrum in predicando versatur et docendo exortatur, uel non. Item si plebanus sit concubinarius et si inuentus fuerit concubinarius publicus uel occultus, inquiratur a quot annis fouit concubinam et quot pueros procreauit ex ea, et similiter fiat inquisicio de viccariis et ministris Ecclesie. Item si plebanus sit supecte vite, puta adulter, hovisator, tabernator et si sepe inebriatur. Item si celebrat sepe et quotiens in anno. Item si seruat canes venaticos et si per se exercet venacionem clamorosam. Item si est dilapidator bonorum ecclesie invtiliter, ut emendo tunicas concubinis uel filias maritando, uel allis modis inhonestis; et ista omnia fideliter conscribantur. Item inquiratur quilibet diligenter ex testibus, utrum scit uel constat sibi, quod aliqui pueri seu infantes sunt mortui sine baptismate per negligenciam plebani uel viccariorum. Item si plebanus uel viccarius docet formam baptisandi pueros debiles per laicos uel vetuias, qui non possunt deportari ad ecclesiam ad baptisandum propter debilitatem. Item si aliqui in parrochia sunt mortui absque confessione per negligenciam plebani uel viccariorum uel absque procuracione sacramentorum corporis Cristi uel vnccionis. Item si plebanus, viccarius hortatur populum, ut sciat oracionem dominicam: «aue Maria» et simbolum apostolorum, et hoc, si docet populum predicta. Item si declarat populo decem precepta dei et ea precipit obseruari, et signanter dies festiuos, et si hortatur popuium, ut singulis dominicis diebus et festiuis conueniant ad diuina et intersint predicacioni seu sermoni. Item si declarat septem mortalia peccata et docet modum confitendi simplices, et si plebanus sepe confitetur. Similiter aliena peccata, et sic de aliis correquisitis. Item si plebanus uei uicarius uel aliquis ex gracialibus, ubi habentur tales, inducit aliquas nouitates, que saperent heresim uel sectam Wicleffistarum uel Hussitarum, et si aliquis presbyterorum habet libros, codices uel quascunque compilaciones predictorum Wykleffi, Johannis Huss, Ieronimi damnatorum hereticorum per Ecclesiam, eteciam si habet libros sequacium dictorum hereticorum uel aliquorum ex ipsis, ut magistri lacobelli de Praga de heresi vehementer suspecti et precipue de communione laicorum sub utraque specie, et si libri aiiqui fuerint inventi, per visitatores conspiciantur in titulis seu in principiis, et domini visitatores illos libellos seu codices recipiant ad ipsorum manus, et ipsis receptis presentent domino archidiacono. Item si aliquos invenerint ex plebanis uel presbiteris seu clericis simplicibus tenentes uel deffendentes sectam uel heresim predictorum hereticorum, sine mora defferant ipsos per eorum scripta uel nuncios domino archidiacono. Item inquiratur a quolibet plebano, si habet statuta sinodalia ultimo confecta, et i n s i n o d o in licencia pronunciata, et utrum ea exequantur et in singulis mensibus ad minus semel perlegant et ipsorum sciant continenciam. Item domini visitatores conscribant omnes plebanos non residentes in suis ecclesiis, et causas, cur non resident, inquirant. Item inquirant diligenter de plebanis et presbiteris omnibus, si aliqui ex ipsis sint lusores tasserum uel in alea, uel contenciosi et tabernarii tales sint. Item si reuerenter visitent infirmos cum sacramentis procedente candela cum vexillo et campenula. Item si predicti aliqui usuras exercent uel aliqua alia lucra illiciti similiter exercent. Item si iniungunt penitentibus penitencias pecuniales uel missarum appreciandarum. Item domini visitatores de aliis defectibus inquirant, qui supra non conscripti secundum industriam et circumspeccionem ipsis a deo concessam. Item domini visitatores expedito officio sue visitacionis conscribant omnes defectus, quos invenerint in aliqua ecclesia in plebano vel in ministris Ecclesie, et conscriptos et post hoc tantum correctos et concordatos nihil obmittendo dirigant domino archiadicono per nuncium fidelem, derelictis circa se copiis propter pericula; quas venientes ad futuram sinodum celebrandam reportent similiter archidiacono, ut concordet prima scriptura cum copiis, ne vicio scriptoris aliquid obmittatur. Forma conscribenda talis est. N. plebanus talis Ecclesiae inventus est ex testimonio sex testium, uel octo fide dignorum, in concubinatu publico seu oculto 5, 6, 7. uel decem annis uel pluribus; prout fuerit rei veritas, ita scribatur, et tot pueros procreauit. Item tot pueri sine baptismate mortui sunt per negligentiam plebani uel vicariorum. Item tot, puta tres uel quatuor infirmi mortui sunt sine confessione et sacramentis; et de aliis contentis in articulis per modum interrogatoriorum supra descriptis. SPRAWOZDANIE Z POSZUKIWAŃ W ARCHIWACH I BIBLIOTEKACH RZYMSKICH A SZCZEGÓLNIEJ W ARCHIWUM WATYKAŃSKIEM. 0 MATERYAŁACH DO DZIEJÓW POLSKICH W WIEKACH ŚREDNICH PRZEZ Dra Władysława Abrahama. Szukając po archiwach i bibliotekach zagranicznych cokol­wiek dalej od granic dawnej Polski położonych za materyałami do dziejów naszych w wiekach średnich, trzeba być już z góry przygotowanym, że się zbyt obfitego plonu nie znajdzie — jest to zjawisko zupełnie naturalne i łatwe do wytłumaczenia zbyt luźnemi stosunkami Polski ówczesnej z dalej na zachód położonemi państwami Europy. Zdawałoby się jednakowoż, że pod tym względem przynajmniej Archiwum Stolicy apostolskiej, gdzie się krzyżowały i skupiały interesa całego ówczesnego katolickiego świata, będzie stanowiło wyjątek i rzeczywiście o wiele więcej tutaj niż gdzieindziej skorzystać można, lecz za to praca o wiele mozolniejsza. Polska bądź co bądź podówczas i w Rzymie ni­gdzie na pierwszy nie występuje plan, o istnieniu jakichkolwiek specyalnych działów aktów z wieków średnich do Polski się odno- Archiv. kom. hist. T. V. 5 szących, wcale mowy niema, lecz rzeczy bliżej nas obchodzące znajdują się w małych stosunkowo ilościach sporadycznie rozrzu­cone po całym ogromie materyału archiwalnego, przez który trzeba się z trudem przebijać, aby do nich dotrzeć. Chcąc też pracować tu z pewnym skutkiem, należy starać się najprzód objąć cały ten materyał, aby mieć możność zoryentowania się w nim i zdania sobie sprawy z jego charakteru i istoty, jest to tembardziej potrzebnem z powodu braku jakichkolwiek w tym kierunku więcej systematycznych opracowań. Mając sobie powierzone zdać sprawę z materyałów odno­szących sie do dziejów naszych w wiekach średnich w archiwum watykańskiem się znajdujących, postanowiłem też w ten sposób prowadzić poszukiwania, aby sobie przedewszystkiem wyrobić dokładny obraz całego materyału archiwalnego i jego rozkładu i dlatego też nie starałem się wcale o wyczerpanie jakiegoś działu aktów w zupełności. Nie sądzę, abym w krótkim stosunkowo czasie potrafił i ten program wypełnić, niech to jednak posłuży do usprawiedliwienia charakteru niniejszego sprawozdania, które ma na celu podać jaknajwięcej wskazówek informujących co tu jest, czego i gdzie szukać należy i co znaleść można; na tej pod­stawie dopiero jak mi się zdaje, będzie można ułożyć więcej szczegółowy program dalszej systematycznej już w pewnym ozna­czonym kierunku pracy. Ponieważ obok Archiwum watykańskiego, miałem sposobność tak bibliotekę watykańską, jak i kilka innych archiwów tutejszych poznać, przeto i o niektórych materyałach tu się znajdujących w końcu niniejszego sprawozdania podaję wiadomość. A. Archiwum tajne Stolicy św. Każdy, ktokolwiek tylko miał sposobność pracować w tem archiwum, skarży się zawsze na panujący tu nieporządek i na brak wskazówek i ułatwień. I też jak długo archiwum watykań­skie nie zostanie przeniesionem do jakiegoś obszerniejszego lokalu, co dzisiejszy kardynał prefekt uczynić zamierza, tak długo nie będzie można dokładnie wiedzieć, co się tu właściwie znajduje; przy dzisiejszem bowiem pomieszczeniu nawet dostęp do wielu aktów (n. p. dotyczących klasztorów) jest prawie niemożliwy i nietylko pracujący, lecz nawet sami urzędnicy archiwalni o ca­łokształcie mieszczącego się w archiwum materyału nie mogą sobie wyrobić wyczerpującego pojęcia, a o ile nie chodzi o akta znane, mogę tylko zadosyć uczynić specyalnie określonemu żąda- niu, wyszukać akta oznaczone z sygnaturą podaną. Sprawa by­łaby pomimo nieporządku łatwiejszą, gdyby w archiwum istniały indexa lub konsygnacye aktów. Wprawdzie tego rodzaju spisy dotyczące tej lub owej kategoryi aktów, istnieją, jednak regulamin archiwalny zabrania udzielać ich pracującym, może to zresztą i nie źle, gdyż indeksa te po większej części nie urzędowe z czasów dawniejszych, dziś gdy archiwum watykańskie przeszło podróż do Paryża i napowrót, a przez to i ułożenie jego pewnym zmia­nom uledz musiało, mogłyby tylko na manowce prowadzić i ba­łamucić. Dla tego też obecnie każdy pracujący musi się przewa­żnie trzymać jedynie tych wskazówek, jakie pracujący przed nim dostarczyć mogą, i na tej podstawie starać się dalej oryentować i o nowych szczegółach się dowiadywać, korzystając przy tem z uprzejmości zarządu archiwum który jeśli jest w stanie, wy­jaśnień nie szczędzi. Ogólny obraz archiwum watykańskiego jest w części z prac dawniejszych w świecie naukowym znany 1) z najnowszych wy­mienić wypada kard. Pitry „Analecta novissima. Spicilegii solesmensis altera continuacio" (Typis Tusculanis 1885) w których au­tor podaje na str. 351 do 362 konsygnacye znacznej ilości aktów, tudzież dzieło O. Denifle „Die Universitaten" (Berlin 1886) gdzie się bardzo wiele wskazówek źródłowych znajduje. O ile wska­zówki w tej ostatniej pracy zawarte są rzeczywiście bardzo cenne, to konsygnacya kard. Pitry opierająca się na „Inventarium Archivi vaticani sub Benedicto XIII digestum" Piotra de Pretis jest mylną i nie wystarczającą. Co się tyczy Polski, to oprócz Raynalda, który wiele rzeczy polskich z archiwum tego w Annales wydał, pracowali tu o ile o średnie wieki chodzi późniejszy nuncyusz w Polsce Garampi i Theiner. Garampi dla użytku swego ułożył w r. 1776 znajdu­jący się w archiwum watykańskim opisany już przez Przeździe­ckiego i Wierzbowskiego. „Index rerum praecipue ecclesiasticarum Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae" tudzież Synopsis lega­tów i nuncyuszów w Polsce2). Synopsis zaginęła. Index zaś po­wyższy w którym więcej szczegółów zamieścił Garampi z Dłu­gosza niż z archiwum watykańskiego, nie może służyć chociażby 1) Memorie istoriche degli Archivi delia. S. Sede. Roma 1825 P. A. Munch Aufschlussc liber das Papstliche Archiv. tłum. Lowenfeld Berlin 1880 Gachard. Les archives du Vatican. Bruxelles 1874 (Bulletin de la commission royale hist. de la Belgique) Kerler. Italienische Archive (Sybels Hist. Zeitschr. 49. st. 261 i nast.) Nadto cenne szczegóły do poszczególnych działów Mittheilungen des Institutes fur Osterreichische Geschichtsforschiing tudzież Diecamp a Die neure Literatur zur papstlichen Diplomatik (Hist. Jahrbuch Gorresa 1883). 2) Wydana przez Wierzbowskiego Synopsis Rzym 1880. opiera się też nie na tej zagi­nionej lecz na indeksie Garampiego, brak jej więc wszelkiego poparcia źródłowego, a w obec tego nie można na niej bezwarunkowo polegać. w najdrobniejszej mierze za podstawę do poszukiwań w archi­wum tutejszem. O ile znowu zamieszczony przez Theinera w Monumen­tach materyał źródłowy jest wagi pierwszorzędnej o tyle wska­zówki jego t. j. sygnatury powołane gdzie nie dotyczą regestówr są prawie z reguły mylne tak, że się na nich oprzeć nie podo­bna. Działu takiego jak Instrumenta miscellanea Poloniae w Ar­chiwum wcale nie ma i nigdy nie było, lecz sygnatury Thei­nera robią wrażenie jakoby on sam chciał, co rzeczywiście miało miejsce tu i owdzie materyał porządkować nadając mu sygnatury nowe. Mając też nie jednokrotnie w rękach rzeczy przez Thei nera wyzyskane, spotykałem jego sygnatury ołówkiem na aktach wy­pisane, — dziś za sygnaturami temi w archiwum nic znaleść nie można, a w ogóle to co Theiner tu robił pod pojęcie porządko­wania podciągnąć się nie da, i ciągle ze strony zarządu archi­wum słyszy się skargi na te jego porządki 1) wskutek których wiele się aktów tak zarzuciło, że ich dziś niepodobna wyszukać. Archiwum watykańskie jak się dziś przedstawia, składa się z da­wnego archiwum tajnego, w którem znaczną część zajmuje da­wne archiwum avignońskie, nadto z części aktów Camery apost. tudzież z włączonego w całości archiwum zamku Ś. Anioła; w naj­nowszych czasach zaś przeniesiono tu także drobną część archi­wum Dataryi. Cały ten materyał nieuporządkowany przedstawia jedną całość nie dzielącą się na żadne z wyjątkiem regestów buli i dokumentów oryginalnych ściśle oznaczone i uporządko­wane działy lub kategorye aktów; jedyny podział jaki istnieje, jest podział na szafy „Armaria," w obrębie których mieszczące się akta bez względu na treść porządkowemi numerami są ozna­czone. Chcąc zaś na podstawie formy aktów lub ich treści cały ten materyał ugrupować, to bez względu na części składowe archiwum, da się on podzielić na: Dokumenta oryginalne i dy­plomata, regesta i akta skarbowe, reszta zaś obejmująca wię­kszą część materyału jako Varia lub Politicorum varia, składa się z najrozmaitszej treści kodeksów rękopiśmiennych, z których jedynie tylko o ile to dotyczy czasów późniejszych począwszy od wieku XVI wyróżniono pewne kategorye aktów jak akta so­boru Trydenckiego, akta nuncyatur, litterae episcoporum i t. p. Co się zaś tyczy rozłożenia materyału pod względem chronolo­gicznym to zaczyna on się właściwie dopiero od wieku XIIIgo. 1) Pod ana Przez Wierzbowskiego w Odczecie VII (Izwiestija warszawskiego uniwersy­tetu z r 1882 na str. 66—93 konsygnacya aktów archiwum watykańskiego, o ile dotyczy śre­dnich wieków opiera się tylko na jednem źródle i to na sygnaturach Theinera dla tego też i jej innej większej wartości jak tym sygnaturom przyznać nie można. Jak bowiem nowsze badania Rossi ego wykazały pierwotne ar­chiwum papieskie nie znajdowało się jak dotąd mylnie sądzono w Lateranie lecz u stóp Palatynu w papieskiem palatium. Ztąd przeniesione następnie do zamku Frangipanich, w czasie walk ulicznych w Rzymie wraz z zamkiem tym w XII wieku spło­nęło. Dlatego też z tych czasów wcześniejszych obok nielicznych bardzo aktów które zapewne później do archiwum się dostały, żadnego materyału nie ma, a ciągłość materyału datuje się do­piero od Innocentego III. Jednakowoż i z wieku XIII oprócz kil­kudziesięciu tomów regestów także prawie nic więcej archiwum nie posiada. Dopiero z czasów papieży avignonskich materyał staje się nietylko obfitszym ale niemal prawie wyczerpującym. Jestto jednak niestety zarazem jedyny większy komplet matery­ałów z wieków średnich; wiek XVty bowiem znowu olbrzymie i to nawet w regestach przedstawia luki. Nie będziemy się tu wdawać w szczegóły dotyczące spo­sobu prowadzenia poszczególnych aktów, są to rzeczy w części znane, w części zaś kwestya ta należy do specyalnych opraco­wań. Tyle zaś ile potrzeba dla wyjaśnienia i zrozumienia cha­rakteru tej lub owej kategoryi aktów przedstawimy w toku spra­wozdania, rezultaty zaś naszych poszukiwań będziemy się sta­rali przedstawić na podstawie tego ugrupowania materyału jaki wyżej zrobiliśmy a mianowicie na: Dyplomata i dokumenta ory­ginalne, regesta, akta skarbowe w części regestom pokrewne w części już forma sie różniące, i wreszcie Varia. I. Dyplomata i dokumenta oryginalne. Ponieważ za jeden z najgłówniejszych celów mej pracy w Archiwum tutejszem poczytywałem wynalezienie śladu pism przychodzących z Polski do Kuryi, przeto szczególnie poszukiwa­łem za znajdującymi się tu dyplomatami listami i dokumentami oryginalnemi. Materyał tego rodzaju jaki się tutaj znajduje już włącznie z aktami archiwum zamku S. Anioła jest chronologi­cznie uporządkowy i w dział t. z. Instrumenta miscellanea ze­brany. Udałem się więc przedewszystkiem z prośbą do zarządu Archiwum o wydanie mi z tego działu aktów dotyczących Polski, otrzymałem jednak odpowiedź że podobnych aktów wcale nie ma. Odpowiedź ta zadowolić mię żadną miarą nie mogła tem bardziej że Theiner już niektóre dokumenta do Polski się odno­szące z oryginałów wydał, postanowiłem więc śledzić czy to w Archiwum samem czy też w innych bibliotekach rzymskich za możliwemi informacyami o dokumentach oryginalnych tu się znajdujących. Śledząc też w tym kierunku znalazłem w Archiwum kodeks jeden oznaczony sygnaturą Arm. 29 n. 9 obejmujący „Index quorundam privilegiorum romanae ecclesiae et bullarum" znajdu­jących się w Archiwum, sporządzany za Urbana V a więc przed rokiem 1370. W indeksie tym zamieszczono w krótkości treść i datę każdego z dokumentów czasami nawet i kopię, zrejestrowane też są tam akta, listy i przywileje panujących z całej Eu­ropy, dotyczące kwestyj przeważnie skarbowych, czasami tylko politycznych a na fol 143 — 148 znajduje się i rejestr dokumen­tów polskich głównie jednak szląskich. Najwcześniejszy z nich nosi datę r. 1323 a wszystkie dotyczą sprawy SwiętoPietrza. Z właściwych polskich dokumentów oprócz podanego przez Thei­nera MP. I. nr. 443 znajduje się tylko kopia znanego listu Wła­dysława Łokietka do Jana XXII ze skargami na Tatarów zajmu­jących Ruś a nadto są zapisane jeszcze: „Item quaedam littera regis Poloniae aperta a tergo sigillata, confitentis se et regnum suum esse in obedientia subiectione Stae. Romanae Ecclesiae et in signum huiusmodi solvitur ibidem census qui vocatur denarius B. Petri Rom. Eccl. et est sine data" a bezpośrednio potem „Item eadem littera eiusdem tenoris sigillata a tergo in cera alba". Listów tych wynaleść mi się nie udało a podobnie jak ten index nie wiele więcej mię objaśnił i drugi z 18. już wieku który w ręku miałem. Co się tyczy znowu aktów Ś. Anioła, znalazłem inwen­tarz tychże w dwóch egzemplarzach różnej daty w bibliotece Corsini w jednym kodeksie oznaczonym sygnaturą Nr. 671 Colloc. 34. B. 15. Inwentarz jeden „Inventarium privilegiorum bullarum et scripturarum quae sunt in arce St. Angeli de Urbe. Exemplum dono datum ab Jll. Guglielmo Card. Scirletto 27/IX 1577" mieści się na fol 9 — 31 kodeksu i nie notuje żadnego aktu do Polski sie odnoszącego, a podobnie i drugi mieszczący się na fol 56—79. Ze rzeczywiście w aktach tych nie wiele rzeczy donioślejszej treści do Polski się znajdzie dowodzi właśnie ten drugi inwentarz; nosi on bowiem tytuł „Inventarium scripturarum in castello S. Angeli de Urbe transcriptum exemplo habito a R. P. D. Andrea Caligario proton, apost. et nuntio ad regem Poloniae anno 1578" gdyby się więc tu rzeczywiście coś podobnego znajdowało, byłby to chyba nuncyusz do Polski wysłany zanotował lub zanotować polecił dla własnej informacyi o stanie lub stosunkach kraju do którego miał być właśnie w r. 1578 wysłany. Tak więc pozba­wiony wszelkich wskazówek musiałem korzystając przytem z uprzej­mości personalu archiwalnego a zwłaszcza Kustosza archiwum O. Grzegorza Palmieri robić poszukiwania na własną rękę, udało mi się jednak wynaleść szczupłą tylko stosunkowo ilość poszu­kiwanych dokumentów a zdaje się nie wiele można mieć nadziei aby się jeszcze coś ponad to znaleść mogło. Wszystkie pochodzą z wieku XIV i odnoszą się prawie wyłącznie do spraw skarbo­wych; część ich już wydał Theiner, niektóre są nieznane. Przytaczam tu wszystkie które miałem w rękach i te które miał Theiner, głównie dla sygnatur jakiemi są oznaczone sygna­tury Theinera bowiem są mylne. Dziś jednak do odnalezienia jak sądzę data znajdująca się na sygnaturze wystarczy. Z dawnego Archiwum papieskiego znajdują się: 1. 60. Ren 12. z daty Avignon 10 Sierpnia 1334 Papież Benedykt XII dla Alberta syna Krystyna duchownego z dyec. Krakowskiej przeznacza pierwsze opróżnione beneficyum podlegające patrona­towi opactwa Tynieckiego. 2. 45. Gapsa 208. 5 lutego 1334. Obejmuje kilka dokumentów ze sobą zeszytych. Wszystkie są kwitami z różnych dat od r. 1331 do 1335 wystawionemi przez Piorta z Alwernii kollektora papies­kiego dla kilku plebanów tudzież dla biskupa poznańskiego za upłacone dziesięciny i Św. Pietrze. 3. (N. 688.) Clemens VI. 2 Grudnia 1345. 37. Akt wystawiony przez Mikołaja Wierzynka i innych mieszczan krakowskich (Joh. Brasiator, Gusco de Sandecz, Nicolaus Walchdorf Bertholdus Thartarus cives Crac.) z daty Kraków 2. grudnia 1345. jako «instrumentum obligationis« że wypłacą na ręce bankierów papieskich złożone u nich, przez kollektora Arnolda de Lacancina 9. marek zebranych ze Sto Pietrzą. 4. (N. 585.) Clemens VI. 18. lipca 1345. 23. z daty Kraków, jak sy­gnatura. Podobnej treści jak powyższy wystawiony przez mie­szczan krakowskich (Nicolaus iuvenis Verzingi, Johannes rector Zuppe dictus Zoncremer i in.) na 24. marek. 5. Clemens VI. 15. sierpnia 1345. 27. miejsce wystawienia Kraków. Treść taka sama. Wystawcy Johannes dictus Torneator et Budlo sororius suus cives Crac. na sumę 3 marek d. Kraków j. s. 6. 20. października 1345, 28. Toż samo. Wystawcy ut. 4. świadko­wie Benedictns phisicus dni regis Poloniae. Angelmus auri faber, Conradus apothecarius cives Crac. na 26. marek d. Kraków j. s. 7. (N. 770.) Clemens VI. 28. marca 1349. 23. Toż samo. Wystawcy consules (Johannes Romanecz, Petrus de Muchor, Fridericus Gallicus, Friczco Zatwort, Nicolaus Ameley, Laurencius pensatoris) i cives Crac. (w liczbie 8miu) na 34. marek. d. Kraków j. s. 8. (N. 653.) 26. czerwca 1360. Copia instrumenti Petri de Gostina can. Wratislaviensis et sociorum (cives Wrat.) na odebrane od Collectora 1000 flor. notaryusz Amboldus Johannis de Campno clericus Gnesnensis Th. Mon. Pol. I. nr 799. 9. (N. 470.) Urbanus V. 15. kwietnia 1362. Akt podobnej treści na 1000 flor. Wystawcy Johannes Burgth dapifer regni Poloniae, Hynczco Keter iunior, Otto Westwal i Johannes Dorich, Nicolaus Dorich, Conradus Stricholcz cives Cracovienses Data Kraków jak sygnatura. 10. Urbanus V. 13. czerwca 1370. 5. Niewysłana bulla papieża w spra- wie zatargu króla Kaźmierza o pieniądze dla kuryi i dom w Kra­kowie. Theiner MP. I. n. 886 z inną datą. 11. 19. marca 1371. 48. Dotyczy konsekracyi Andrzeja biskupa Cherechteńskiego. 12. Gregorius XI. 9. maja 1371 n. 37. z datą Kraków j. s. Ten sam Andrzej donosi papieżowi o swej konsekracyi i posyła rotę przy­sięgi którą wykonał. Th. I MP. nr 894. 13. 4. lipca 1373. 16. Petrus Stephani Archidiaconus de Zabouch in regno Poloniae et Hungariae ap. sedis nuncius et collector zeznaje że odebrał od Mikołaja Strossberga kantora Pozn. i kan. Wrocł. zebrane dla kamery 40 marek gross. boh. (licząc 48. gr. na markę) i «equum ambulatorem valoris» 6. marek. Pieczęć trójktąna czer­wona, odcisk niewyraźny. 14. 10. maja 1375. 37. Instrumentum ąuietationis de 750 fl. ex parte dni Nicolai Strossberg ad cameram apos. spectantibus. Kwituje Johannnes Manbert wedle przytoczonej bulli z daty Avignon III. Idus Sept. an. I. upoważniony do odbioru pieniędzy kuryi w Wę­grzech, Polsce, Szwecyi, Danii i Norwegii. Notaryusz Mathias Blida Cler. Pozn. de Poznania. 15. 15. sierpnia 1376. 19 Avignon w domu Theodoryka elekta Wro­cławskiego. Jan de Bithomischel kan. Wrocł. mianuje pełnomo­cnikiem swoim in Romana curia Nicolaum de Wolauia canon. Poznan. Swiadek Johannes Goswin. 16. 16. lutego 1376. 13. Avignon Bogusław de Opporów scolast. Lan- ciciensis zobowiązuje się do zapłacenia annaty. Th. MP. I. nr. 991. Z aktów zamku Sgo Anioła: 17. C. Fasc. 33. n. 7. Kopia aktu wystawionego przez Jana Muskatę bisk. krak. z daty Kraków VI nonas Julii 1309. indict. VII. w któ­rym tenże za radą arcyb. gnieźnieńskiego poddaje się zupełnie Ło­kietkowi przyrzeka procesy przed kuryę i nuncyusza wytoczone umorzyć, z dyecezyi się nie wydalać a nadto zeznaje «obligamus... dicto principi castrum ecclesiae nostre Lypouecz quod Gerlaco genero nostro per nos extitit commedatum. Et ut praefatus dux ipsum castrum Lypouecz medio tempore valeat efficacius et cicius expugnare et nostro Cracov. capitulo assignare... obligamus... cum consensu capituli civitatem nostram Slaucouiam cum omnibus fructibus, aż do zdobycia zamku oddać Łokietkowi. Kopia ta sporzą­dzona VI Idus, tego samego m. i r. Notaryusz Boguslaus de Sandomiria. 18. C. Fasc. 33. n. 5. Wisseg in die Corp. Christi 1335. List Ger­harda de Carceribus do papieża, że wysłani z nim kollektorzy do Polski źle się troszczą o interesa kuryi przyczem nuncyusz do­nosi, że król węgierski zachorował, że dó niego przybył król pol­ski i przedstawił nuncyuszowi w czasie swego pobytu list papieża tej treści, aby nuncyusz zapośredniczył w zawarciu ugody między królem a biskupem krakowskim. 19. C. Fasc. 33. n. 8. Dokument darowizny 15 tysięcy marek nale­żących się królowi Kaźmierzowi od Krzyżaków/ Theiner MP. I. n. Ś49. 20. C. Fasc. 33. n. 6. List mieszczan krakowskich z prośbą o dylacyę zapłaty. Theiner MP. I. N. 443. Na odwrotnej stronie listu kawałki pieczęci miasta Krakowa, widać wieżę, św. Stanisława, i gwiazdę, reszty brak. 21. C. Fasc. 33. n. 2. Sententia lata contra cruciferos Theiner MP. I. n. 254 p. 164. Część pieczęci na czerwonym wosku, w otoku część napisu SIONIS.DE... 22. C. Fasc. 33. n. 4. 1. Września 1339. Instrumentum publicationis processus contra Wratislauienses occasione census b. Petri in prae­sentia nuntiorum apost. 23. C. Fasc. 33. n. 1. 19. czerwca 1337. 24. Akt arcyb. Janisława w sprawie Wrocławskiej Theiner MP. I. n. 389. Dokumentów oryginalnych innych a w szczególności także i tych tu nie wymienionych które Theiner już wydał, nie zna­lazłem. Nie udało mi się również wynaleść kodeksów w których by się takie dokumenta mieściły. I kopiaryuszy żadnych też nie spotkałem z wyjątkiem dwóch znanych t. j. w Arm. III. ordo infer. trzechtomowego „Liber priyilegiorum Ecclesiae Romanae tempore pp. Sixti IV" sporządzonego przez Platynę bibliotekarza gdzie nic polskiego się nie mieści, i w Arm. IV Capsa III. n. I. „Liber Rubeus diversorum memorabilium tempore pp. Pii II. inceptus anno 1460" w którym do Polski z pośród znacznej li­czby transsumptów aktów z drugiej połowy XV wieku odnosi się tylko akt jeden na fol. 8, list Hieronima arcyb. Kreteńskiego i Franciszka de Toleto legatów papieskich do papieża z datą Praga 15 Stycznia 1460 znany z Theinera (II. nr. 168 p. 126 — 128). II. Regesta. Są to jak wiadomo księgi, w które wciągano pisma z kancelaryj papieskich wychodzące. Zwyczaj ten regestowania ekspedycyi datuje się z bardzo dawnych czasów bo niemal od końca wieku VI. a przez ciąg wieków średnich tak kancelarya jak każda pra­wie z władz papieskich księgi tego rodzaju prowadziła — w nich skupia się ówczesna cała urzędowa korespondencya papieży i wskutek tego jest to z tutejszych zbiorów najcenniejszy ma­teryał historyczny. Regesta aktów poszczególnych władz papieskich mieszczą się w osobnych archiwach, w archiwum głównem znaj­dują się przeważnie regesta kancellaryi papieskiej a mianowicie: 6 1) Regesta bull i listów apostolskich wraz z fragmentami regestów skarbowych. 2) Regesta brewiów. 3) Regesta supplicationum. 4) Wyjątkowo nadto drobna część regestów dataryi przenie­siona w r. 1886 z Archiwum dataryi. Archiv. kom. hist. t. V. I. Regesta buli i listów apostolskich. Akta te obejmują całą najważniejszą część korespondencyi papieży i z tego też powodu zapewne najtroskliwiej i najstaranniej były utrzymywane, najlepiej też ze wszystkich innych się docho­wały. Wprawdzie z czasów wcześniejszych przed Innocentym III. nic nie pozostało oprócz fragmentarycznych odpisów regestów Jana VIII, i Grzegorza VII.; większe luki przedstawia także wiek XV, w każdym razie jednak jestto zbiór stosunkowo najkompletniejszy a obejmuje około 3ooo tomów z czasów od Innocentego III. do Syxtusa V. z czego na wieki średnie przypada około 900 tomów in folio aż po koniec wieku XIV prawie wyłącznie na pergaminie pisanych. Sposób prowadzenia tych ksiąg i ich zew­nętrzna forma znane są już z prac które na wstępie zacytowa­liśmy; dodać tylko winniśmy kilka szczegółów dotyczących roz­kładu materyału. Ponieważ w aktach tych są najróżnorodniejsze sprawy traktowane, czyto odnoszące się do poszczególnych kie­runków rządu kościelnego czy do kwestyj politycznych, przeto zaczęto już w połowie wieku XIII. zbierać akta dotyczące tych samych materyj i razem spisywać a w skutek tego powstały w księgach, które się zresztą jednolicie przedstawiają, pewne działy jużto na podstawie treści, jużto na podstawie formy aktów uło­żone i tak najprzód bullae i epistolae, litterae communes które sam kanclerz wygotowywał na podstawie stałych formuł jak prekonizacye biskupów, dyspensy i t. p. gdy rzecz była rozstrzy­gnięta i secreta lub ad legendum gdzie i koncept papieżowi mu­siał być przedkładany, litterae de curia obejmujące koresponden­cye z legatami i akta dyplomatyczne, litterae diversorum officiorum, diversarum formarum, indulgenciarum, privilegiorum, provisiones episcoporum et abbatum, de beneficiis vacantibus i t. p. Podziały te rozpoczynają się dopiero na szerszą skalę w wieku XIV. nie tworzono jednak dla nich osobnej kategoryi ksiąg lecz oznaczano je tylko w jednej i tej samej nieraz księdze nagłów­kiem u góry karty, tak że nieraz księga jedna kilka kategoryi aktów w sobie mieści. Nadto prośród tych regestów znajdują się jeszcze tomy albo wcale do regestów nie należące albo odnoszące się do pewnej sprawy szczególnej lub obejmujące regesta aktów do innej zupełnie kategoryi należących niż te, które tu zamieszczano i tak numera tomów 244 a do n są to archetypa (koncepty) epistolarum Innocenti VI. nr. 62. obejmuje regesta aktów de negociis Tartarorum z czasów od Klemensa V. do Klemensa VI. (1305 —1352) nr. 519 regesta aktów de cruciata z czasów Piusa II. i Pawła II. (1458—1471) wreszcie w tomach 27. 31. 42. 242. 243. 274—281 i 347 mieszczą się regesta skarbowe z różnych czasów a w tomie 359 regesta brewiów Marcina V. i Eugeniusza IV. Ponieważ regesta są działem najważniejszym w Archiwum przeto też i Theiner zwrócił na nie główną uwagę i ztąd naj­więcej czerpał materyału do swej publikacyi Oczywiście że w obec olbrzymiej ilości aktów, nie mógł wyczerpać wszystkiego i jeszcze wiele w tym kierunku pozostanie do zrobienia. Chcąc przynaj­mniej w częś.ci uzupełnić jego pracę a zarazem przekonać się, czy wiele aktów i jakie opuszczał, przejrzałem dokładnie regesta XIII. wieku 1) i spisałem wszystkie akta do Polski się odnoszące: Konsygnacya ta przedstawia sie w sposób następujący: Tom 1. Regesta Jana VIII.-znany w zupełności Tom 2 i 3 " Grzegorza VII. -znany w zupełności Tom 4. " Innocentego IIIgo rok 1 i 2-gi fol. 12. nr. 41. Pothast. Reg. 45. fol. 158. nr. 66. " " 700. Tom 5. Regesta Innocentego III rok 3. 4. 5. 6 i 7-my fol. 32. nr. 111. Poth. 1773. fol. 33. nr. 112 i 113. Poth. 1774 i 1771. Tom 6. Reg. Innocentego III rok 2 i 5. nic do Polski. Tom 7. " " rok 8 i 9. fol. 15. nr. 51. Poth. 2493. fol. 117. nr. 174 Poth. 2901. fol. 132. nr. 213—240 Poth. 2963. 2964. 2978. 2948. 2973. 2960. 2953 — 2955. 2949 — 2952. 2970. 2071. 2956 — 2959. 2961. 2972. 2967. 2974. 2975. 2979. 2980. (Ten nie był datowany, data jest Jdus Januar.) 2982. 2984. (data III Jdus Januar.) Tom 8. Reg. Innocentego III rok 13. 14. 15 i 16. fol. 23. nr. 80. Poth. 4012. fol. 30. nr. 123. Kod. dypl. Wielkp. I. nr. 67. fol. 54. nr. 43. 44. Poth. 4239. 4240. fol. 55. nr. 50. Poth. 4244. fol. 65. nr. 89. 90. Poth. 4284.4285. fol. 109. nr. 148. Poth. 4475. fol. 168. nr. 165. 166. Poth. 4873.4874. Tom 9. Regesta Honoryusza III. rok 1 i 2. Theiner Mon. Pol. I nr 1 —18 nadto fol. 92. nr. 352. List Leszka Białego do papieża (Raynald A. E. XIII. f. 268. nr. 48.) fol. 169. nr. 706. Arnolpho presbytero eccl. S. Nicolai in Aureo Monte Wratisl. d. zatwierdza wyrok arcyb. Gnieźn, w spo­rze między adresatem a Aleksandrem presb. capelle S. Ma­rie Wratisl d. Lateran III. kal. Novembr. a. 2. fol. 251. nr. 1061. Mro T. rectori capelle S. Sepulchri in Legnicz. nadaje mu beneficyum na prośbę ks. Henryka. VI. Jdus Maii. a. 2. 1) Z wyjątkiem tomów 41 i 42. z czasów Marcina IVgo których podczas mej bytno­ści w Rzymie w Archiwum nie było. fol. 251, nr. 1062. Wratisl. Epo. Zatwierdza wybór C. na kanonika Wrocł. chociaż był ż księżego małż. zrodzony. Przytem uwagi o stosunkach celibatowych w całej Polsce d. u. s. fol. 258. nr. 1118. C. clerico. Dyspenza od defectu natalium. Akt ten jest w związku z nr. 1062. XVIII. kal. Junii a. 2. fol. 268. nr. 1194. Epo. Plocensi. Napomina go aby zapłacił census na rzecz kuryi w razie przeciwnym wzywa go do Rzymu Lateran Jdus Junii a. 2. Tom 10. Regesta Honoryusza III rok 3 i 4. Th. I. 19 —22 tudzież fol 41. nr. 195. Jacobo archidiacono Ravennatensi. Zatwierdza na prośbę arcyb. Gnieźn, i biskup Wrocł. nadanie mu kantoryi Wrocł. Lateran. IV. Non. Januar. a. 3. Tom 11. Regesta Honoryusza III rok 5 i 6. Th. I. nr. 23 — 27. (Przy końcu aktu nr. 23 dodatek opuszczony przez Theinera «In eundem modum scriptum est suffragneis eccl. Gnezn.») nadto fol. 62 — 63. nr. 310—316. Siedem listów do legata Grzego­rza de Crescencio z ogólnemi instrukcyami. Lateran II. Non. Januar. a. 5. fol. 116. nr. 582. Sebastiano canon. Wratisl. Dyspenza od def. natalium Later. V. non. Maii a, 5. fol. 188. nr. 182 i 183. Cracoviensi Epo. Nadaje mu prawo absolwowania w niektórych wypadkach od klątwy Later. XV. kal. Febr. a. 6. fol. 202. nr. 206. Th. M. Hung. I. n. 65. Tom 12. Reg. Honoryusza III rok 7 i 8. Poth. 6987 i Th. I. 28—33. Tom 13. " " rok 9. 10 i 11. nr. 204. Epo Wratisl. W kwestyi rezydencyi kanoników. Later. III. kal. April. a. 10. nr. 277. Petro praep. Glogov. pozwala na kumulacyę beneficyów Lat. XIII. kalend. Januar a. 10. nr. 405. (152) F. cantori Gneznensi. Poleca absolwować popa­dłych w klątwę za czynne znieważenie duchownego, jeśli pójdą na wyprawę krzyżową, lub złożą na nią pewną kwotę. Later. V. Jdus Decembr. a. 11. Tom 14. Regesta Grzegorza IX. rok 1. 2 i 3. Th. I. 34—38. i fol. 6. nr. 43 i 44. CDP. Rzyszcz. i Muczk. III. nr. 9. Poth. 7879. Tom 15. Reg. Grzegorza IX rok 4 i 5. Theiner I. 39—43. nadto fol, 148. nr. 168. Ministris et fratribus ord. prad. in regno Bo­hemie. Na skutek skarg biskupa Mazowieckiego Włocław­skiego i Wrocławsk. każe głosić w Czechach krucyatę na Prusaków Reate X. kal. Febr. a. 5. Tom 16. Reg. Grzegorza IX rok 6. Theiner I. nr. 44—49. Tom 17. " " rok 7 i 8. Theiner I. nr. 50—59. nadto fol. 193. nr. 149. Archiep. Gneznensi. Super defensione bonorum eccl. Gnezn. Reate VI. Jdus Julii a. 8. fol. 223. nr. 289. Transumpt przywileju ks. Konrada dla Zakonu niem. z daty Kruszwica. ante pontem r. 1230. mense Junio. Tom 18. Reg. Grzegorza IX. rok 9. 10. 11. Theiner I. 60—69. nadto fol. 141. nr. 24. Poth. 10128. data Viterbo IX. kal. Apr. a. 10. fol. 330. nr. 260. Epo decano Plocensi et abb. de Kelbus. z daty Viterbo II. Non. Aug. a. 11. Sam akt dotąd nie wydany, lecz treść znana. K. Dypl. WP. I. str. 583. Tom 19. Reg. Grzegorza IX. rok 12 i 13. Th. I. 70. 71. 72. Tom 20. " " rok 14 i 15. Th. I. 73 i 74. tudzież fol. 48—50. Convocatio concilii przytem adresa Duci Mazovie, Zlesie, Polonie, Cracovie. Epo Cracov. et Wratisl. Tom 21. Reg. Innocentego IV. rok 1. 2. 3. 4 i 5. Theiner I.75—95. nadto fol. 199. nr. 616. Wratisl. et Cracov. ep. Poleca im zbadać prośbę Mieszka ks. Opolskiego o dyspenzę od przeszkody małżeń­skiej. Lugdun XI. kal. Julii a. 2. fol. 242. nr. 197. Abbati de Mezano. Wysyła go jako legata do Prus i Polski. Lugdun V. Jdus Octobris. a. 3. fol. 243. nr. 202. Poth. 11934. fol. 353. nr. 332. Poth. 12378. fol. 358. nr. 365. Archiep. Gnezn. Aby kanoników Wrocł. zmu­szał do rezydencyi Lugdun XII. kal. Febr. a. 4. fol. 553. nr 27. Johanni archid. Laodiensi. Każe zaradzić aby w Polsce wyklęci nie pełnili funkcyj duchownych. XI. kal. Decembr. a. 5. fol. 553. nr. 31. Temuż. Aby uporządkował w Polsce sprawy beneficyalne d. u. s. fol. 553. nr. 32. Krucyata na Prusaków i innych pogan. X. kal. Decembr. a. 5. Tom 21. A. Innocentego IVgo rok 6. (jestto odpis oryginalnego tomu regestów znajdującego się w Paryżu). Theiner I. 96. 97. 98. oprócz tego fol. 155. nr. 379. (360). Praeposito canonicis et fratribus domin. sepulcri de Mechevia et Glogovia. Chwali że przewyżkę dochodów przeznaczyli w obec kollektora Got­fryda in subsidium Terre ste. XIII. kal. Mart. a. 6. Tom 22. A. Innocentego IV rok 8. 9 i 10. Theiner I. 99—111 nadto fol. 19. nr. 107. Poth. 14082. fol. 114. nr. 13. Domazlao rectori capelle de Pagin Gnezn. dioec. Pozwala mu na prośbę księcia łęczyckiego posiadać więcej beneficyów. Medyolan XII. kal Aug. a. 9. fol. 157. nr. 281. Jacobo Velletrensi ord. Fratrum minorum. W sprawie kanonizacyi S. Stanisława. Poth. 14604. Dłu­gosz I. 714. Data Perugia VII kal. Junii a. 9. fol. 310. nr. 36. Abbati de Mezano. O nadawstwie beneficyów w Polsce wskutek dewolucyi przez Stol. apost. Assyż. XII. kal. Junii a. 10. Tom 23. Reg. Innocentego IV rok 11 i 12. Th. I. 112—121 tudzież fol. .47. nr. 388. Epo Ilberinensi. W sprawie administracyi bi­skupstwa Camin. Lateran XIV. kal.Febr. a. 11. fol. 87. nr. 626. Ministro et fratribus ord. minorum Wratisl. M. wdowa po P. ks. Szląskim prosi o przywileje dla kościoła w którym mąż pochowany. Papież udziela. Assyż. Jdus Maii a. u. fol. 162. nr. 115. Sorori Salomee ord. Sti Damiani nate quondam L. ducis Cracovie ac Sandomirie. W razie bezpotomnej śmierci ks. Bolesława pozwala jej dobra odziedziczone obró- cić na użytek klasztoru, w razie jej śmierci mają wrócić do spadkobierców prawnych. Anagni VII. non. Aug. a, 12. fol. 187. nr. 333. Johanni scolari Wratisl. Pozwala mu na prośbę ks. Henryka uzyskać ecclesiam de Domazlau przy której ojciec jego Goswin też beneficyum posiadał. Neapol Non. Novembr. a. 12. Tom 24. Reg. Aleksandra IV rok 1 i 2. Th. I. nr. 121 —139. tudzież fol. 22. nr. 176. Vito quondam Epo Litouie. Przyjmuje jego re- zygnacyę. Neapol kal. Martii a. 1. fol. 85, nr. 564. b. Archiep. Epis. per Poloniam Boh. Mor. et Austr. constitutis Anagni VII. Jd. Aug. a. 1. c. Fratri Bartholomeo de Bohemia Anagni VII Jd. Aug. a. 1. d. Eidem. Anagni VIII. Jd. Aug. a. 1. wszystkie w związku z nr. 564. a. Th. I. nr 126. fol. 119. nr. 806. Epo Wratisl. Nadaje kanonię Bertramowi bratu Giberta kapelana pap. Anagni V. Jdus Aug. a. 1. fol. 128. nr. 26. Epo et Capitulo Cracoviensi. Uwalnia ich z po­wodu napadu Tatarów od płacenia prokuracyi pieniężnych na rzecz legatów. Lateran III: Non. Januar. a. 2. fol. 179. nr. 221. Valentino archidiac. Gneznensi. Pozwala posiadać więcej beneficyów w prowincyi Gnieź. skoro mu obecne do­chody nie wystarczają do życia secundum statutum persone et morem patrie. V. był wówczas o czem akt wspomina, wysłannikiem arcyb. Gnieźn. do Rzymu. Anagni V. Non. Julii a. 2. Tom 25. Reg. Aleksandra IV rok 3. 4. 5. 6. Th. I. nr. 146. nadto fol.. 1. nr. 7. Cracov. et Vratisl. Epis abbati de Sulewy Gnezn. dioc. W sprawie krucyaty na pogan. Lateran. Non. Ja­nuar. a, 3. fol. 2. nr. 18. Wlad. praep. eccl. Wisseg capellano nostro et Henrico Boleslao Conrado duc. Zlesie. Przyjmuje ich pod opiekę stolicy ap. Lateran. X. kal. Januar. a. 3. fol. 2. nr. 19. A, relicte et fil. H. ducis Zlesie. O przywileje dla kościoła gdzie maź leży. d. u. s. fol. 2. nr. 20. Abbatisse et conventu Ste Clare ord. sti Damiani Wrat. dioc. odpust dla klasztoru Lateran II. non. Januar. a. 3. fol. 14. nr. 110. Danieli regi Rusie. Jnter alia que — o beneficyach na Rusi Lateran. Jdus Febr. a. 3. fol. 14. nr. 111. Olomuc. et Wratisl. Epsis. W tej samej spra­wie. d. u. s. fol. 30. nr. 220. Mgro Gerardo diacono canonico Crac. Dyspenza od def. natalium — był synem księżym. Lateran X. kal. April. a. 3. fol. 41. nr. 308. Archiep. Epis. abb. etc. per Boh. Pol. et Austr. Lateran. IV. kal. Febr. a. 3. fol. 41. nr. 309. Fratri Bartholomeo de Boemia Anagni VII. Jd. Aug. a. I. fol. 41. nr. 310. Eidem Lateran Non. Apr. a. 3. Poth. 16814. Wszystkie trzy w sprawie apostolstwa Litwy i krucyaty. fol. 47. nr. 365. Poth. 16819. fol. 146. nr, 184. Giberto canonico Wratisl. nato Bertrami civis Parmensis. Spór o kanonię Wrocław. opróźnioną przez oże­nienie się poprzednika. Viterbo V. Idus Novembr. a. 3. fol. 242. nr. 34. Mgro et fratribus hosp. Ste. Marie Theut. Jerosol. Przyjmuje pod opiekę ziemie, jakie na Prusach, Litwie i Rusi zdobędą. Anagni VIII. kal. Febr. a. 6. Tom 25 . A. Reg. Aleksandra IV. rok 7. (Odpis). fol. 3. nr. 2. Wissegradensi et Olomuc. dec. mandat quatenus Johanni canon. eccl. Pozn. de aliquo beneficio in civitate vel diocesi Wladislav. providere curent. Lateran kal. Febru­arii a. 7. Tom 26. Reg. Urbana IV. rok 1 i 2. Th. I. nr. 147. Tom 27. " " rok 1. 2 i 3. Camer. fol. 3 i 4. Magistro Petro de Pontecorvo. Viterbo VI. kal. Oct. a. 1. i V. Non. Maii a. 1. Wysyła go jako kollektora do Czech, Węgier i Polski. na fol. 145. list Stephano archid. Opol. nuncio in partibus Polonie Bohemie et Austrie, aby skonstatował czy kollektor złożył jakie pieniądze w Wiedniu. Tom 28. Reg. Urbana IV. rok 3 i 4. Th. I. nr. 148 i 150. nadto fol. 1. nr. 1. Epo Warmiensi ap. sedis legato. Aby z powodu napadu Tatarów nie pobierać prokuracyi w Polsce. Rzym Jdus Sept. a. 8. fol. 30. nr. 181. Epo Cracov. W sprawie dziesięcin w dyecezyi Wrocław. Rzym. XII. kal. Febr. a. 3. Tom 29. Reg. Urbana IV. rok 3 i 4. Th. L 149. nadto fol. 110. nr. 170. (350) Epo. Wratisl. Pozwala Konradowi kan­torowi Wrocł. na prośbę Mikołaja scholastyka Krak. i kapell. pap. połączyć i kanonię Gniezn. Rzym V. kal Febr. a. 3. fol. 140. nr. 355. (534.) Mgro Nicolao scol. Crac. capel. nostró. Nadaje mu kanonię w Pradze. Rzym. Jdus Martii a. 3. ibid. nr. 356. Epo Lubucensi w tej samej sprawie. d. u. s. fol. 238. nr. 43. (1282.) Prisbilao presbytero scolastico eccl. Lancic. Gnezn. dioc. Dyspenza od def. natalium (de subdiacono genitus). VI kal. Decembr. a. 3. fol. 320 i 333. Kilka aktów dotyczących stosunków dyec. Wrocł. (f, 333 nr. 89. nadanie Stefanowi archid. Wrocł. kanonii w Krakowie). Tom 29. A. Od Urbana IV. do Honoryusza IV. promisc. nr. 270. Principibus Polonie wezwanie na krucyatę bez daty. Tom 30 i 31. Klemensa IV. lata 1. 2. 3. 4. Nic do Polski. Tom 32. " " " " Th. I. 151 —156. nadto fol. 18. nr. 89. Guidoni Sti Laurencii in Lucina presb. card. Wy­syła go jako legata do Danii, Szwecyi i do prow. metrop. Magdeb. Bremy, Salzburga i Gniezn. Perusii VI. Jd. Junii a. I. fol 19, nr. 90. Archiep. Epis etc. in Dania Suecia Brem. Magd. Salzb. et Gnezn. prov. constitutis d. u. s. w tej samej spra­wie. Do tego samego przedmiotu odnoszą się: fol. 20. nr. 95. Guidoni leg. Perusia II Jd. Junii a. 1. fol. 20. nr. 96. Archiep. etc. Magd. Brem. Salzb. et Gnes. prov. const. d. u. s. fol. 20. nr. 97—110 Guidoni leg. Różne facultates i wskazówki mniejszej wagi. Listy z dat Jdus Junii, III. Jdus Junii i XVII. kal. Julii a. 1. fol. 22. nr. 112. Th. M. Hung. I. nr. 513. fol. 82. nr. 89. " " " I. nr. 518. fol. 146—148. Archiepiscopo Gnezn. et suffraganeis eius. O kanonizacyi Śtej Jadwigi Viterbo VII. kal. Aprilis a. 3. Tom 33. Klemensa IVgo. rok 1. 2. 3 i 4. (W części odpis Tomu 30). fol. 66. nr. 388. Odwołanie legata Guidona VI kal Novembr. a. 3. Tom 34. 35. 36. Klemensa IV. Nic do Polski. Tom 37. Grzegorza X. rok 1. 2. 3 i 4. Th. MP. I. nr. 157. Tom 38. Jana XXI. rok. I Th. MP. I. nr. 158. i fol. 10. nr. 31. Rolando de Radonzch clerico Gnezn. dioc. Na­daje mu kanonię w Łęczycy po śmierci Petri dicti Judei opróżnioną. — a to na prośbę Marcina ord. praed. poenit. et capel. pape którego Roland jest nepotem. Viterbo IV. kalend. Octob. a. 1. fol. 11. nr. 34. Mgro Goslao archid. Calicyensi in eccl. Gnezn. Nadaje mu archidiakonat. Viterbo V. Jdus Novembr. a. 1. Tom 39. Mikołaja IIIgo. rok 1. 2. 3. Th. MP. I. nr. i59—161. i M. Hung. I. nr. 546. nadto fol. 8. nr. 41. Mgro Gerardo de Mutina. Wysyła go jako kollektora dziesięciny na krucyatę do Węgier i Polski. bez daty. fol. 35. nr. 128. M. Gerardo de Mutina. Wskazuje gdzie ma ze brane pieniądze składać. Viterbo III. kal. Aug. a. 1. Tom 40. Mikołaja IIIgo Nic do Polski. Tom 43. Honoryusza IV. rok 1 i 2. Th. MP. I. nr. 176—183. tudzież fol. 33. nr. 109. Priori provinciali Ordin. fratrum praed. de Po­lonia. Absolucya dla duchownych którzy w obec wyklętego księcia krakow. odprawiali służba boża. Tibure VI. kal. Aug. a. 1. fol. 52. nr. 190. Johanni Muscate archid. Lancic dosłownie jak Th. MP. I. nr. 172. Tibure V. Jdus Julii a. 1. fol. 52. nr. 191. Eidem. Aby kontrolował co który z kollektorów zebrał i częściej do Rzymu pisał d. u. s. fol. 53. nr. 193. Archiep. Gnezn. et eius suffr. Aby wspierali kollektora d. u. s. fol. 204—207. nr. 3—38. (273—306.) 35. listów do legata Jana bisk. Tusculum z tych wydał Theiner MP. I. nr. 180. tylko siedem. Tom 44. Mikołaja IVgo rok 1 2. Th. MP. I. nr. 184. nadto fol. 26. nr. 106. Wezwanie do króla Węgierskiego na wyprawę przeciw Tatarom zarazem ekspedycya Polonie ducibus. VI. Jdus. Aug. a. I. fol. 54. nr. 234 Brandeb. et Hauelberg. Epis. Dysp. od prze­szkody małżeńskiej dla ks. Szląskiego Henryka z Mechtildis córką Ottona Długiego Rzym X. kal. Novembr. a. I. Tom 45. Mikołaja IVgo rok 3. Th. MP. I. nr. 185 — 187. nadto. fol. 167. nr. 803. i nast. Universis ducibus Polonie X. kal. Aug. a. 3. Arch. Gnezn. et eius suffrag. Kal. aug. a. 3. O popie­ranie wysłanego do Węgier i Bośni legata episcopum Eugubinum. Przy ekspedycyach jednak uwaga «legatio ista non habuit effecturn. Tom 46. Mikołaja IV. rok 4 i 5. Th. MP. I. 188—190. tudzież fol. 172. nr. 819. (46) Fratri Michaeli prov. Polonie. Wzywa go wraz z innymi prowincyałami Dominikanów w sprawach za­konu do Rzymu. Jdus Aug. a. 4. Tom 47. Bonifacego VIII. rok 1. nic do Polski. Tom 48. " rok 2 i 3. Th. MP. I. nr. 191 —193. Tom 49. " rok 4. 5. i 6. Th. MP. I. nr. 194—197. Tom 5o. " rok 7. 8, i 9. Th. MP. I. nr. 198—200. Th. M. Hung. I. 624 i 628. nadto fol. 115 i nast. nr. 396. i nast. Th. M. Hung. I. nr. 619. lecz z fol. 116. wypuszczona ekspedycya Dil. fil. Ducibus Polo­nie od innych cokolwiek odmienna. Tom 51. Benedykta XI. rok 1. Th. MP. I. nr. 201. nadto fol. 209. nr. 61. Mgro Bonauito de Casentino can. Aquil. O usta­nowieniu egzaminowanych notaryuszów w Czechach, Polsce i Węgrzech, bo ich tu jest zbyt mało. Lateran. III. Jdus Febr. a. 1. fol. 218. nr. 125. Eidem. Wskazuje mu aby pieniądze w Cze­chach, Polsce i Węgrzech in subsidium terre Ste zebrane złożył w jednym z domów handlowych we Fiorencyi Late­ran. X. kal. Mart. a. 1. Obok regestów które właśnie opisaliśmy znajduje się jeszcze w archiwum tutejszem osobny dział regestów bull i listów apo­stolskich różniący się jednak znacznie od poprzedzającego na­wet formą. Są to t. z. regesta avignońskie (gdyż tylko akta pa­pieży z tych czasów obejmują) z XIV. wieku pisane na papierze w łącznej liczbie 347 tomów. Natura tych aktów dotąd jeszcze zbadaną nie jest, tak że niewiadomo czem są właściwie. Dzielą sie tak samo jak i poprzednie na tomy wedle lat panowania pa­pieży ułożone, lecz bez najmniejszego porządku co do wewnętrz­nego układu każdego tomu, a wszystkie akta tu wpisane są prze­kreślone. Na pierwszy rzut oka robią też wrażenie brulionu regestów głównych i rzeczywiście kilka tomów które porówny­wałem z odpowiedniemi tomami regestów głównych posiadały jedne i te same zapiski; w regestach avignonskich jednakowoż ogółem wziąwszy nierównie więcej zapisek się znajduje. Być więc bardzo może, że do tych regestów wciągano wszystkie akty z kancellaryi wychodzące, do głównych tylko ważniejsze, bo wia­domo że te ostatnie nawet w XIII. wieku nie mieszczą w sobie całej korespondencyi papieży. W każdym razie zanim akta te bliżej nie zostaną zbadane, niemożliwem jest użytkowanie z nich, tem bardziej że są zbyt obszerne, gdyż obejmują tomy po kilka tysięcy stronnic. Na razie jednak przedstawiają one pewien in­teres z innej jeszcze strony, wskutek bowiem nieporządnego ich układu dostały się tu najrozmaitsze akta do regestów zupełnie nienależące, głównie protokoły processów. W tych regestach Archiv. kom. hist. t. V. 7 znaleziono rachunki kollektorów z prow. Salzburskiej XIII. w., pod tym więc względem może się jeszcze wiele ciekawych znaleść rzeczy. Szukając za tymi wyjątkowymi aktami przejrzałem regesta z czasów Klemensa V. (tom 1.)1), 17 pierwszych tomów regestów Jana XXII i wszystkie z czasów Benedykta XIL Rezultat był stosunkowo dość znaczny, jakkolwiek tylko jeden tom go do­starczył. Tom ten (sygnatura: Papi Avignonesi I. Clemens V. Pars I. II. III. et IV.) nie jest właściwie tomem regestów, lecz zawiera właśnie same tylko fragmenta aktów processualnych odnoszących się do spraw sądzonych przed trybunałem Gentilisa legata w Polsce i Węgrzech z lat 1308—1311. Znaj­duje się tu także i wiele rzeczy polskich przytaczam więc szczegółowo treść całą: fol. 1 —4. Causa Epi Scardonensis contra abb. Johannem Sti Cosmae et Damiani Jadrensis dioc. fol. 5—10. Causa Dymundis uxoris Ebeger ca. Beghinos de Buda. fol. 10. w końcu, rozporządzenie legata aby biskup Wrocławski nie wydalał się z Preszburga, tudzież zobowiązanie się tegoż biskupa do zapłacenia legatowi 222. marek tytułem prokuracyi — data 4. lipca 1310. fol. 11-22. Causa capituli de Alba Julia ca. Ladislaum Woywodam Transsylvaniae. fol. 23 Rachunek z pobranych prokuracyi z Wrocławia i Węgier, fol. 24 Karta próżna. fol. 25—62. Causa abbatis et conventus Ste Mariae in Arena Wratisl. ca. fratrem Nicolaum dicentem se abbatem dicti monasterii. W aktach znajdują się odpisy 8. dokumentów sprawy tej dotyczących i to: 1. z daty Łowicz in crast. S. Brigii 1307. Arcyb. Gnieźn, zleca wizytacyę dyecezyi Wrocł. Piotrowi dziekanowi pozn. i kancle­rzowi swemu Andrzejowi. 2. Wrocław III. kal. Apr. 1308. dokument tych wizytatorów unie­ważniający nowości w kapitule klasztornej. 3. Wrocław VII. kal. Maii 1308. Kanclerz Andrzej zabrania mni­chom pod klątwą wybierać ponownie opata. 4. Wrocław. VII. kal. Maii 1308. list Kanclerza Andrzeja do Bo­guchwała plebana de Patoszt w tej samej sprawie. 5. Łowicz XII. kal. Decembr. 1308. Arcyb. Jakób unieważnia wy­bór nowego opata Filipa. 6. List generała zakonu w tej sprawie. 7. Łowicz XII. kal. Decembr. 1308. Wyrok arcyb. w tej sprawie. 8. Uniejow, fer. V. prox. post diem Annunc. b. Mariae 1308. Ar­cybiskup zaleca wizytatorom aby pogodzili bisk. Wrocł. z da­wnym opatem1). fol. 63—83. Causa Angeli Pauli de Narma ca. epum Syrmiensem su­per pecunia et rebus aliis. fol. 84 i 85 próżne. fol. 86—98. Causa inter Archiepiscopum Gneznensem et Episcopum 1) Tom ten opuszczony w spisie Palmierego. 1) Dalszy ciąg tej sprawy znajduje się w t. 7. Reg. Avig. Benedykta XII. na fol. 273 i 4 obok innej sprawy wrocławskiej przeciw scholastykowi Pawłowi (fol. 373). Ćracoviensem. Powodem jest biskup Muskata i skarży się o nie= słuszne ściganie go procesami i obłożenie cenzurami kościelnemi. Sprawa ta stoi w związku ze stosunkiem Muskaty do Łokietka, którego widocznie arcybiskup popierał. fol. 99. 100 i 101. próżne. fol. 102. dalszy ciąg procesu Muskaty. fol. 104 i 105. Projekt ugody stron spór wiodących z daty 13 Czer­wca 1310. że biskup przeprosi arcybiskupa a szkody obopólnie sobie wynagrodzą. Projekt bardzo skreślony i poprawiany. fol. 106 i 107. dalszy ciąg procesu (positiones biskupa). fol. 108. 109 i 110. Wyrok Gentilisa a raczej zagodzenie sprawy na podstawie powyższego projektu i na tem się proces urywa. fol. 111 i 112. Sprawa przeciw Jarostowi kustoszowi Krakowskiemu o zło­żenie rachunków z administracyi biskupstwa krakowskiego — ponie­waż pozwany się nie stawił spotkała go klątwa (28. Marca 1310.) fol. 113 i 114. próżne. fol. 115—117. Proces przeciw Mikołajowi Kantorowi z Pięciu Kościołów. fol. 120. Odpis orzeczenia polubownego wydanego przez biskupa wrocł. Henryka XII. kal. Septembr. 1304. w sprawie biskupa krakow. z arcybiskupem. fol. 121. Przyjęcie tego orzeczenia przez arcyb. z daty Kraków XII. kal. Septembr. 1304. fol. 122. Ciekawy, lecz niezupełnie skończony projekt ugody Muskaty z Łokietkiem, gdzie biskup uznaje «contra quem nos excessisse fatemur» i poddaje mu się zupełnie, przyrzekając posłuszeństwo i że bez jego zezwolenia z dyecezyi nie wyjedzie. Daty nie ma. Akt ten jest analogiczny ze znajdującym się w zamku św. Anioła dokumentem C. Fasc. 23. nr. 7. któryśmy wyżej między orygi- nalnemi dokumentami pod 1. 17. zamieścili. fol. 123 i 124. próżne. fol. 125—309. Rachunki posłów papieża do Patrimonium s. Petri. Oprócz aktów owego procesu Muskaty miał się wedle no­tatki Garampiego w jego indeksie, znajdować w tutejszem archi­wum jeszcze inny proces a to arcybiskupa przeciw biskupowi, nie udało mi się jednak go odszukać a zarząd archiwum oświad­czył, że akta te musiały gdzieś zaginąć. Podaję więc przynaj­mniej ową notatkę Garampiego (T. I. str. 332:) "1308. 19 Junii Processus Jacobi Gneznensis archiepiscopi contra Johannem Cracoviensem episcopum simoniacum, qui regens olim Cracoviam nomine regis Bohemiae complures morte mulctavit et Ladislaum Poloniae ducem verum Cracoviae patronum persecutus bona ecclesiastica sibi usurpavit. Jnstr. miscell." 2. Regesta brewiów. Ta forma expedycyj papieskich, jak wiadomo, pojawia sie dopiero w początku XV. wieku za czasów Marcina V., zasługuje zaś tem bardziej na uwagę, że pisma we formie brewiów wy­chodzące tyczą się przeważnie kwestyj politycznych. Regesta tych ekspedycyj byłyby w skutek tego też jednem z pierwszorzędnych źródeł historycznych, niestety jednak, o ile dziś skonstatować można materyał rękopiśmienny obejmujący brewia jaki się do naszych dochował czasów, jest bardzo fragmentaryczny. W większym kom­plecie znajdują się regesta brewiów dopiero począwszy od czasów Piusa V. w sekretaryacie brewiów, w archiwum watykańskiem zaś istnieją tylko fragmenta regestów tych i minuty brewiów z XVI. wieku (Arm. 33. 39. 44.), z XV. zaś bardzo nieliczne fragmenta regestów oryginalnych lub też kopii lub wyciągów z takowych (Arm. 39.). W ogóle wziąwszy materyał ten o ile się do XV. od­nosi wieku wymagałby głębszego i systematycznego studyum, bez którego nie mogłoby być mowy o należytem jego wyzyska­niu. W szczególności należałoby sobie zdać sprawę z tego o ile kopie odpowiadają oryginalnym a zaginionym regestom, o ile księgi oryginalne które się dochowały są rzeczywiście fragmen­tami oryginalnych regestów, a nadto należałoby ten cały mate­ryał uporządkować i zestawić. Najtrudniejsza sprawa z tomami początkowemi, które są właśnie kopiariuszami z XVIIgo wieku regestów Marcina V. Pojedyncze akta tu wciągnięte zamieszczano prawie z reguły bez daty, a gdy się dość wiele znajduje rze­czy polskich, niemal niepodobna zużytkować ich należycie, nie mając pod ręką dokładnych regestów dokumentów z tego czasu nam znanych. Ponieważ czegoś podobnego nie posiadałem a nadto czas którym w celu przejrzenia tych aktów rozporządzać mo­głem, był zbyt skąpo wymierzony, gdyż dopiero w ostatnich dniach mego w Rzymie pobytu do nich się dostałem, przeto po­przestać muszę na podaniu ogólnikowych tylko o materyałach tu się znajdujących wiadomości, aby przynajmniej zwrócić uwagę na to źródło i spowodować przy szczęśliwszych okolicznościach do­kładniejsze i wyczerpujące wyzyskanie tego działu t. j. Arm, XXXIX. Przejrzałem tomy następujące: T. 4.1) Kopie brewiów Marcina V. Aktów polskich bardzo wiele po większej części o ile mi wiadomo znanych, a mianowicie: fol. 7. Archip. Ep. Abb. per Bohemiam Ungariam et Poloniam X Kal. Jan. a VIII w sprawie zatwierdzenia klątwy rzuconej na heretyków przez legata Brandę. fol. 12. (Wladislao regi), i 13 (Archiepo Gnezn. et epo Poznan.) obejmują odpowiedź przychylną papieża na doniesienie o na­rodzeniu królewicza Władysława i prośbę aby papież go do chrztu trzymał. fol. 20. (Vladislao regi) i 203 (Duci Lithuaniae) w sprawie mał­żeństwa Jadwigi z Fryderykiem Brandenburskim. fol. 38. (Sigismundo imper.) 86 (Wladislao regi Pol.) 89. 92 1) Tom 1-szy obejmuje kopiaryusz znanych listów Jnnocentego III, t. 2-gi ma obejmo­wać kopie brewiów Marcina Vgo lecz go dostać nie mogłem. Tomu 3-go niema wcale w Ar­chiwum. 93 235 (ad ducem Lithuaniae) 202 (Archiepo Gnesn.) 2o5 (Alberto epo. Cracov.) dotyczą spraw i stosunków z Cze­chami. fol. 45 (Archiepo Gnesn.) O synodzie Łęczyckim i uchwałach przeciw heretykom na nim zapadłych. fol. 60 i 61 (Ad epum Lucensem) w sprawie pokoju z Prusami tudzież między Zygmuntem a Władysławem i Witoldem. fol. 116 (ad regem Pol.) 160 (Regi Pol.) 166 (Alexandro duci Lith.) i 167 (Jacobo de Rubeis) w sprawie obsadzenia bi­skupstwa Poznańskiego. fol. 203 (Wladislao regi Pol.) w sprawie obsadzenia arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego. fol. 248 (ad regem Pol.) w sprawie obsadzania dostojeństw ko­ścielnych i uwzględniania życzeń króla. V. Również kopie brewiów Marcina V. część zgodna z aktami w tomie poprzedzającym. Nr 15. Wladislao regi Poloniae. Aby nie pomagał Czechom XIII kal. Decembr. a V. Nr 17. Frederico marchioni Brandeb. contra Bohemos capitano. Donosi mu że pisał do króla Władysława i ks. Witołda w sprawie czeskiej. XIII kal. Decembr. a V. Nr 18. Nicolao Archiepo Gnesnensi. O heretykach XIII kal. Decembr. a V. Nr 21. Do Witołda XII kal. Junii a. V. Nr 22. Archiepo Gnesn. O heretykach i obsadzaniu beneficyów VI Jdus sept. a. V. Nr 23. Brandae legato. O stosunkach heretyków w Polsce bez daty. Nr 26. Alexandro duci L. W sprawach czeskich Jdus Apri­lis a. V. Nr 36. Sigismundo rom. Regi. O udziale Władysława w spra­wach czeskich XII kal. Junii a V. Nr 37. Wladislao regi P. Sprawy czeskie XII kal. Junii a V. Nr 46. Epo Lucensi. O pokoju między Zygmuntem Władysła­wem i Witołdem XII kal. Martii a VI. Nr 48. Epo Lucensi. W sprawie załatwienia sporu między Pol­ską a Krzyżakami XII kal. Martii a VI. Nr 5o. Wladislao regi. O pokoju z Zygmuntem bez daty. Nr 51. Sigismundo regi. Treść podobna jak w poprzedzającym VI Jdus Julii a VI. Nr 52. Sigismundo. W sprawach Polski z Krzyżakami Jdus. Novembr. a. V. Nr 53. Wladislao r. Wzywa go do zawarcia pokoju z Prusami bez daty. Nr 54. Do W. Mistrza tej samej treści VI Jdus Julii a VI. Nr 55. Friderico March. Brand. Dziękuje mu «quod inducias pacis conciuserit» między Polską a Krzyżakami VI Jdus Novembr. a. VI. Nr 56. Antonio Zeno legatow do Polski instrukcya 8 Grudnia anno V. Nr 58. Epo Lucensi. O pokoju Polski z Krzyżakami 2 Gru­dnia a. VI. Nr 59. Antonio Zeno i 60. Sigismundo regi. Oba listy o po­koju z Krzyżakami z daty V kal. Aprilis a. V. Nr 61. Wladislao regi Pol. O odwołaniu zarządzeń legata Zeno XI kal april. a. VI. Nr 65. Wladislao Regi. Odpisuje na skargę na Fiotra Volfram XI kal. Junii a. VI. Nr 66. Wladislao r. w tej samej sprawie XVII kal. Juli a. VI. Nr 85. Wladislao regi w sprawie dziesięciny nałożonej przez Jana XXIII X kal. Maii a. V. Nr 181. Vladislao r. Odpisuje na skargę na Prusaków, aby któryś z posłów polskich w kuryi pozostał dla informacyi — bez daty. Nr 210. Epo Wratislaviensi Conrado. O Władysławie i Witoł-dzie że wspierają Czechów — bez daty. Nr 211. Wladislao regi. O obsadzeniu biskupstwa Poznańskiego bez daty. Nr 212. Wladislao. Z powodu narodzenia syna (jak w t. 4) — bez daty. Nr 214. Wladislao regi. W sprawie czeskiej — bez daty. Pas II. Dokumenta bez daty częścią powtórzenie dokumentów z t. 4 i 5. Akty do Polski znajdują się na fol. 12. 13. 68. 75. 76. 77. (W sprawach czeskich) i na fol 15. 16. 17. 48. 51. 53. 103 i 105 (w sprawie obsadzania beneficyów w Polsce w szczególności o sprawie poznańskiej). Tomu VI nie miałem w rękach. Tom VII. Fragmenta regestów brewiów Kalixta III. fol. 78 i 79. Listy Regi Poloniae, Archiep. Gnesn. Leopol i Ep. Vilnensi z daty 4 kwietnia 1457. Raynald T. X. p. 112 i Theiner MP. II. nr. 156. fol. 171. Regi Poloniae 13 maja 1458. Theiner MP. II. Nr 158. fol. 169. Card. Sti Angeli. Powierza mu missyę doprowadzenia do skutku pokoju między cesarzem, Węgrami, Czechami i po­syła mu listy do Węgier i Polski 13 maja 1458. Tom VIII. Brewia Kaliksta III do fol. 29, nic do Polski, dalej brewia Piusa II. fol. 67. Archiep. Gnesn. Ep. Pozn. Crac. Ploc. Vylnensi. Ogła­sza krucyatę na Turków i wzywa do zbierania składek 23 sierpnia 1459. fol. 68. Casimiro regi. To samo. Data ta sama. fol. 68. Nicolao Spicimiri mającemu zbierać składki toż samo. Tom IX. Brewia Piusa II an. I. II i III. fol. 93. Casimiro regi Pol. Posyła arcyb. Creteńskiego dla po­koju z Prusami 23 grudnia anno 2. Raynald, T. X p. 212. ibid. Archiepo Cretensi. Ogólnikowa instrukcya w tej samej sprawie, d. u. s. Tom X. Listy z w. XV oryginały i minuty z czasów Pawła II i Syx- tusa IV. Nic do Polski nie znalazłem. Tom XI. Brewia Juliusza II. Tom XII. Brewia de Curia an. VII Pawła II. fol. 14. Casimiro regi. Pridie Idus Octobris 1470 Theiner MP. II. Nr 2o5 pod r. 1471. fol. 64. Casimiro regi Pol. Pridie Cal. Januar. 1470 Theiner M Hung. II. Nr 591. fol. 175. Casimiro regi. Papież dowiaduje się od biskupa z Fer- rary i nuncyusza kard. Sieneńskiego z Ratyzbony, że w «Cuthne» toczyły się jakieś układy o koronę dla Władysława. Wprawdzie o tem trochę już mówił z posłem Jakóbem z Dembna, lecz chcąc aby nie było zgorszenia, posyła w tej sprawie Fabiana de Montepolitiano. Jdus Julii 1471. Kopię tej eks­pedycyi dołącza nadto do ekspedycyi do kard. Seneńskiego (fol. 171) a zarazem kollektorowi papieskiemu w Polsce po­leca wysłanemu posłowi Fabianowi na koszta zaliczyć 200 dukatów (fol. 177). Tom XIII. Brewia Syxtusa IV z r. 1480. fol. 220. Casimiro regi. Wzywa o pomoc dla Rodus. Tom XIV. Brewia Syxtusa IV. fol. 91. Casimiro r. P. Donosi, że ponieważ przeniósł biskupa Warmińskiego na biskupstwo Kamińskie, przeto nadał bi­skupstwo Warmińskie Andrzejowi, za którym król tylekroć się wstawiał. Co zaś stolica apostolska postanowiła co do Wincentego b. Chełmińskiego, za którym też król przema­wiał, o tem mu opowiedzą jego posłowie. 31 grudnia 1471. fol. 229. Johanni Penasek de Witouice decano Lancic. Wydaje mu salvus conductus gdyż ten bał się jechać do Rzymu dla zaspokojenia wierzycieli. 21 kwietnia 1472. fol. 339. Casimiro epo Plocensi donosi, że nadał probostwo ka­pituły Płockiej kardynałowi Julianowi. 28 lipca 1472. Theiner MP. II. Nr 214. W tej samej sprawie do książąt mazo­wieckich fol. 340. Th. ibid nr. 213 i do króla Kaźmierza i legata kard. Sti Marci fol. 344. Tom XV. Brewia Syxtusa IV rok XII. fol. 231. Archiepo Gneznensi. W sprawie zabrania kollektorom pieniędzy zebranych na krucyatę 7 listopada 1482. fol. 231 do 234. Ogłoszenie krucyaty. Ekspedycye do Polski. Theiner MP. II. Nr 239—244. Tom XVI. Brewia Syxtusa IV. fol. 4. Epo Posnaniensi. Donosi mu o sprawach biskupów inflan­ckich. Dla Polski obojętne. fol. 87. Regi Poloniae. 4 grudnia 1483. Theiner MP. II. Nr 228, nadto kilka ekspecycyj w tej samej sprawie do różnych osób. Tom XVI. A. Brewia Syxtusa IV an. XIII. fol. Regi Poloniae. 7 Februarii 1484. Theiner MP. II. Nr 257. Tom XVI. B i C są późniejszemi kopiaryuszami poprzedniego. Tom XVII. Akty dotyczące administracyi państwa kościelnego z cza­sów Syxtusa IV, Innocentego VIII i Aleksandra VI. Tom XVIII. Archetypa epistolarum Innocentii VI. Nie przeglądałem. Tom XIX. Brewia Innocentego VIII z r. 1485 i 1486. fol. 151. Epo Culmensi. 8 stycznia 1486. Theiner MP. II. Nr 260. W tej samej sprawie drugi list na fol. 233 z daty 6 marca 1486. fol. 438. Administratori Pragensi. Pisze, że na wstawienie się króla Kaźmierza za biskupem Sanctuaryjskim, przebaczy mu byle do Rzymu przyjechał. 28 czerwca 1486. fol. 466. Theiner MP. II. Nr 263. 264. W końcu tomu doszyto dwie karty, które są minutami brewiów, jako fol. 514 i 515. Na obu są akta polskie, pismo z końca XV, lub początku XVI wieku bez daty. fol. 514. Episcopis, abbatibus et capitulorum nunciis in Synodo Piotrcoviae congregatis zachęca ich i wzywa, aby stali przy swych przywilejach. fol. 515. Regi Poloniae. O subsydyach na wojnę z Turkami. Wymawia się papież, że wiele posłać nie może. W tekście wymieniony Thomas orator i A. Cardinalis 4-or Storum protector. Dalszych tomów nie przeglądałem. 3. Regesta supplicationum. Jestto jedyne w swojem rodzaju źródło, w którem się znaj­dują ślady pism do kuryi wnoszonych. Podczas gdy w regestach zwykłych mieszczą się wyłącznie akta z kancelaryi papieskiej wychodzące, to w regestach supplicationum przeciwnie zrejestro­wane są podania, na które kancelarya po zasiągnięciu zdania papieża odpowiadać miała. Podania te są to prośby o udziele­nie pewnej łaski, jakiego beneficyum, a pochodzą albo od osób interesowanych, albo od ich protektorów jak: panujących, po­słów, biskupów itp. Skoro takie podanie do kuryi weszło, przed­kładano je papieżowi, a po zasiągnięciu decyzyi wciągała kance­larya do owych regestów treść podań uwzględnionych, z doda­tkiem w jakim zakresie papież do prośby się przychylił. Forma tych zrejestrowanych wyciągów jest stałą i oznaczoną, wedle szematu supplicat (significat) Sanctitati Vestrae N. quatenus... dignemini lub Dignetur S. V. quatenus itd., decyzyą papieża zaś jest zawartą w krótkich słowach zwykle fiat, lub fiat si ita est fiat sine alia lectione, fiat usque ad (jeśli ograniczał papież liczbę dozwolonych wypadków dyspenzy) z dodaniem litery, którą papież swoje decyzye znaczył n. p. R. (Clemens VI) B. (Urban V) i t. p. Oprócz wyciągów znajdują się chociaż dość rzadko i dosłowne odpisy próśb wraz z datą prośby, trze­cią wreszcie formę zapisek stanowią postanowienia papieża co do udzielenia pewnych łask motu proprio. Jeśli zaś większa ilość suplik z jednego pochodziła źródła lub od tej samej osoby, zestawiano je razem w t. z. rotuli n. p. rotulus universitatis Parisiensis, rotulus regis Franciae rotulus archiepiscopi Cantuariensis itp. nie zachodzi jednak między zapiskami w ten spo­sób zamieszczonemi a innemi żadna zasadnicza różnica. Co się tyczy treści to ta jest dość różnorodną i ciekawą. Nietylko bowiem regesta owe podają nam wiadomość o olbrzy- miej już w wieku XIV liczbie pism przychodzących do kuryi, lecz i osnowa tych pism mieści wiele bardzo szczegółów inte- I resujących a odnoszących się tak do poszczególnych osób i ro­ dzin znakomitych, jak uniwersytetów, klasztorów lub benefi- cyów. A w szczególności zapiski w których znajdują się stre­ szczenia próśb o nadanie beneficyów ciekawe nieraz podają szcze­ góły o położeniu materyalnem i stosunkach osobistych petenta tudzież o położeniu i stosunkach zajmowanego przezeń dotąd be- neficyum lub kościoła. Tu i owdzie znajdzie się także dość wiele materyału rzucającego światło na stosunki obyczajowe i społe­czne danego kraju a czasami jakkolwiek nie w prost, to ubo­cznie i jaką wiadomość treści politycznej napotkać się zdarzy. Najwięcej zapisek dotyczy Francyi i Anglii, mniej Włoch, Nie­miec i Hiszpanii, trzecie dopiero miejsce zajmują państwa wscho­dniej i północnej Europy jak Skandynawia, Polska i Węgry. Z tego też względu co z góry zaznaczyć musimy, wyzyskiwanie tych regestów o ile chodzi o te ostatnie kraje jest dość żmudne, tem bardziej że poszczególne tomy w formacie większego folio, liczące zwykle przeszło 3oo kart nie tak łatwo i prędko przej­rzeć się dają. Na każdej karcie w przybliżeniu znajduje się około 40 zapisek a na każdą trzeba rzucić okiem aby niczego nie uronić. i Regesta supplicationum jakie się do naszych dochowały cza­ sów rozpoczynają się dopiero w połowie wieku XIV. od papieża Klemensa VI t. j. od r. 1342. Część ich i to najwcześniejsze znaj- dują się archiwum watykańskiem w liczbie 101 tomów, reszta począwszy od papieża Marcina V w osobnem archiwum w li­czbie około 7000 tomów. Z tych które się tu mieszczą przypada na czas pontyfikatu Klemensa VI (1342—1352) 22 tomów, In­nocentego VI (1352 — 1372). 14 tom., Urbana V z pierwszych czterech lat panowania (1362—1367) 10 tom., tudzież antypapieży Klemensa VII (1378—1394) 32 t. i Benedykta XIII (1394 do 1423) 23 t. Z tomów tych przejrzałem trzy pierwsze z dwóch pierwszych lat pon­tyfikatu Klemensa VI, tudzież dwa tomy z czwartego roku panowania Urbana V. Przytaczam zarazem dla przykładu niektóre zapiski w brzmie­niu dosłownem: Klemens VI. T. I r. 1342. fol. 93. Supplicat S. V. humiliter creatura vestra Jaroslaus Archiepiscopus Gnesnensis quod gratiam factam per S. Benedictum papam XII praedecessorem vestrum Nicolao nepoti suo de canonicatu ecclesiae Cracoviensis cum reservatione praebendae quam nondum extitit assecutus, dignemini sub vestro nomine renovare et nihilominus archidiaconatum eiusdem ecclesiae per ipsius archiepiscopi consecrationem apud Archiv. kom. hist. t. V. 8 sedem apostolicam vacantem eidem conferre de gratia speciali. Cum omnibus fiat R. Item de canonicatu et praebenda eiusdem Cracoviensis ecclesiae, quosidem archiepiscopus suae promotionis tempore obtinebat simili modo vacantibus Dionisio Prandothe clerico Cracoviensis dioecesis dignemini providere. Fiat. R. Item Petro Pacoslai kanonię gnieźnieńską, którą arcybi­skup również posiadał «non obstante quod in ecclesia Cracoviensi canonicatum et praebendam et curatam ecclesiam Drecen(?) Wratislauiensis dioecesis noscitur obtinere». Fiat R. fol. 203. Prośba Pawła, syna Stanisława de Zwole akolity kra­kowskiego o dyspenzę od defectu natalium, aby mógł uzy­skać wyższe święcenia. fol. 260. Król Kaźmierz i Karol marchio Moraviae primogenitus regis Bohemiae o nadanie Janowi Padowanowi, doktorowi dekr. i radcy króla czeskiego kanonii pragskiej. Fiat R. XVI kal. Novem. Tom II z r. 1342 żadnej wzmianki do Polski się odnoszącej nie zawiera. Tom III rok 1343 fol. 308. Serenissime pater. Cum S. V. concessit devote Vestrae et Sedis apostolicae creaturae Jaroslao archiepiscopo Gnesnensi quod posset auctoritate Vestra et Sedis apostolicae cum sexdecim personis suae provinciae pacientibus defectum natalium de soluto et soluta ad omnes sacros ordines recipiendos et beneficium ecclesiasticum obtinendum dispensare et pauci tales volentes huiusmodi habere dispensationem reperiantur in sua provincia memorata, supplicat quatenus huiusmodi potestatem et auctoritatem sibi concessas extendere dignemini ad filios presbyterorum et coniugatorum cum solutis vel etiam coniugatis, ad personas viginti, cum partes ille multum distent a romana curia et paucissima possent visitare eandem absque periculis personarum atque rerum. Fiat usque ad decem. R. VIII kal. Maii. Urban V. ann. IV. Tom I. r. 1366 tylko jedna wzmianka fol. 155 i to wyciąg prośby Władysława ks. Kujawskiego o nadanie ka­nonii Płockiej Henrykowi de Strała. ann. IV. Tom 2 r. 1366. fol. 202. «Pro duce Kuiauiae». Prośby o zatwierdzenie fundacyi Alberti principis Poloniae ducis de Opol, o pozwolenie słu­chania Mszy św. in locis interdictis, o nadanie kanonii Wro­cławskiej Piotrowi Waldenberk duchownemu w Poznaniu i kanonii poznańskiej Piotrowi, synowi Brectonis de Strelicz duchownemu z Wrocławia. fol. 214. Prośba o nadanie «Filislao nato Neusse clerico Cracov.» kanonii wiślickiej, kieleckiej, Skalmierskiej lub sandomirskiej należącej do kollacyi biskupa krakowskiego. fol. 241. Jarosław, arcyb. Gnieźn, prosi o nadanie kanonii wraz z probostwem w kapitule Gnieźnieńskiej krewnemu swemu Mikołajowi «dieto Cozuht». fol. 248. Johannes Pacoslai miles et ambassiator regis Poloniae, prosi o nadanie kanonii pragskiej «Teodorico Ulrici Zacz presb. Prag. fol. 249. Ten sam prosi o nadanie benefieyum «cum cura» lub «sine cura» należącego do kollacyi biskupa krak. Andrze­jowi Tylonis de Scarbimiria presb. Crac. fol. 2 5o. Casimirus rex Poloniae prosi o nadanie kanonii Gniezn. «Amboldo Johannis de Campino familiari et commensali Arnoldi de Cancina collectoris... qui (A.) citra XVI annos legendo in artibus scolaribus Sandomiriae et Cracoviae continuavit... ac pronunc in ambasia dicti regis existenti» pomimo iż tenże posiada już probostwo «in Lauranczicz dioec. Crac.» Pridie Jdus Julii a. IV. fol. 269. Król Kazimierz prosi o nadanie beneficyum sine cura Marcinowi de Szrem, posiadającemu już probostwo w Bolechowicach, a podobnie Stanisławowi de Stankowicz cler. Crac. 4. Regesta Dataryi. Dataria należąca do Curia gratiae jako właściwa władza do nadawstwa łask zwyczajnych pro foro externo została jak się zdaje zorganizowana dopiero w wieku XIV. Do kompentencyi jej bar­dzo zresztą rozległej, którą dopiero Benedykt XIV bliżej określił należało przedewszystkiem nadawanie (za zasiągnięciem decyzyi papieża) beneficyów papieżowi zastrzeżonych, udzielanie przywi­lejów, prawa patronatu, zatwierdzanie statutów korporacyj ko­ścielnych, dyspenzy od przeszkód małżeńskich, od wadliwości przy uzyskaniu święceń, od obowiązków beneficyatów, np. obo­wiązku rezydencyi, zakazu kumulacyi beneficyów, udzielanie od­pustów, nadawanie godności notaryusza i t. p. Najwcześniejsze akta dataryi, które się do naszych dochowały czasów rozpoczy­nają się o ile mi wiadomo dopiero od czasów papieża Bonifa­cego IX i to od drugiego roku jego rządów począwszy t. j. od roku 1390. Całe archiwum dataryi mieści się w Lateranie do archiwum watykańskiego zaś przeniesiono tylko około 700 to­mów obejmujących czasokres rządów Bonifacego IX (około 100 tomów) Eugeniusza IV i niektóre lata panowania Kaliksta III. i Pawła II. Wszystkie owe akta są to regesta na sposób ogólnych regestów prowadzone t. j. że każda ekspedycya wpisana jest in extenso, równie jak tamte stanowią jedną całość i nie dzielą się na żadne kategorye lub działy, można jednak odróżnić w nich podobne grupy aktów odnoszących się do podobnych przedmio­tów już współczesnie za odrębne poczytywanych a i tu pisarze kancellaryjni znaczyli drobnem pismem u góry pierwszej karty każdego seksternu regestów materyą i charakter przedmiotów do jakich się akta w dotyczącym seksternie zamieszczone odno­siły. Ze względu na sposób wyzyskiwania poszczególnych grup muszę je bliżej określić, a mianowicie mieszczą się tam grupy następujące: 1. akta de beneficiis vacaturis. 2. akta de praebendis et dignitatibus vacantibus. 3. akta de exhibitis. Wszystkie te trzy kategorye dotyczą nadawstwa beneflcyów już opróżnionych lub ekspektatyw i to tak motu proprio jak i w uwzględnieniu wniesionych prośb. 4. akta de provisionibus praelatorum obsadzenia stolic bi­skupich lub zatwierdzanie obioru biskupów i opatów (o ile stwier­dzić mogłem tylko tych opactw, które obsadza papież wraz z konsystorzem). 5. akta de litteris dominorum cardinalium nadawanie beneneficyów lub szczególnych przywilejów kardynałom. 6. akta de fructibus percipiendis zwolnienia z obowiązku re­zydencyi t. j. zezwolenie na pobieranie pożytków z beneficyum mimo nieobecności. 7. akta de diversis formis nadanie pewnych szczególnych przywilejów jak n. p. odpusty dla kościołów, pewnych praw dla uniwersytetów, udzielanie dyspenz od przeszkód małżeńskich i irregularitates i t. p. 8. akta de curia dział najszczuplejszy łączący się z poprze­dzającym, charakter spraw jednak tu należących nie da się ści­śle oznaczyć. 9. akta de regularibus wszystkie sprawy dotyczące klaszto­rów i zakonników, udzielanie i zatwierdzanie przywilejów klatorom, udzielanie dyspenz i beneficyów zakonnnikom. 10. akta de conservatoriis listy wzywające przełożonych do baczenia na całość majątku danego instytutu kościelnego. 11. Wreszcie działy pomniejsze, mieszczące w sobie akta: de officio tabellionatus nadawanie godności i praw notaryusza; de capellanatu honoris godności kapelana papieskiego; de plenaria remissione zupełnego odpustu dla pewnej osoby; de altaribus portabilibus prawa ołtarza przenośnego; de confessionalibus prawa wyboru spowiednika; de locis niterdictis prawa słuchania mszy w miejscu obło-żonem interdyktem i t. p. Działy te więc nowo stworzone nie są gdyż podobne chociaż nie w tak szerokiej mierze znajdują się już w regestach głównych z wieku XIII. i XIV. później w takowych częściowo znikają prze­chodząc do regestów dataryi. O ile zaś akta te mieszczą w sobie rzeczy polskie i o ileby do możliwych wydawnictw zużytkować się dały, przedewszystkiem zaznaczyć muszę, że akta z czasów Bonifa­cego IX są stosunkowo w materyały Polski dotyczące bardzo bogate, gdy przeciwnie akta z czasów Eugeniusza IV o wiele mniej, co zresztą odpowiada zupełnie ówczesnym stosunkom Polski do kuryi. Nie wszystkie jednak z wyszczególnionych powyżej kate­goryi są równie wydatne i jak sądzimy nie wszystkie jednakowo wyzyskiwać by należało. I tak kategorye 1. 2 i 3. jakkolwiek wiele rzeczy polskich zawierają, mniej budzą interesu gdyż mie­szczą się tam głównie tylko wiadomości osobiste, dotyczące przeważnie osób obojętnych, tudzież wymienione są beneficya o które chodzi z reguły prawie bez bliższych (z wyjątkiem poniekąd kategoryi de exhibita) określeń, a zresztą oprócz tych wia­domości akt cały składa się z samej zwykłej stałej formuły. Przy wydawnictwie więc należałoby jedynie tylko regestować te akta z opuszczeniem formuły, w każdym razie bowiem mieści się w nich oprócz szczegółów osobistych ciekawy materyał do sta­tystyki beneficyów, do dziejów rezerwat papieskich i wpływu stolicy apost. na obsadzanie beneficyów w Polsce. Podobnie głó­wnie z formuły składają się akta kategoryi 5. 6 i 10, prawie ża­dnej wartości zaś nie przedstawia kategorya 11 z wyjątkiem działu de off. tabellionatus (dla przeglądu osób które uzyskały notaryat) gdyż nie zawiera żadnych aktów, lecz tylko spis osób którym na­dano odpust, pozwolono wybrać spowiednika i t. p. Natomiast dział 4 obejmujący akta dotyczące obsadzania stolic biskupich tu­dzież kategorye 7 i 8 są o wiele ważniejsze a zwłaszcza kate­gorya 7, gdzie się mieszczą akta w sprawach uniwersytetów, dyspenzy od przeszkód małżeńskich dla osób panujących lub in­nych wysoko położonych, zdjęcia klątwy a nadto akta dotyczące konfiguracyi beneficyów. Tu więc stosunkowo plon znalazłby się największy. Wydatną również w swojem rodzaju mogłaby być kategorya 9, a w szczególności te w niej akta, które obej­mują zatwierdzenia przywilejów dawniejszych dla klasztorów, przywileje te bowiem zawsze dosłownie są przytoczone, mo­głoby więc to być źródło do odnalezienia wielu dokumen­tów nie znanych dotąd a znacznie od aktów dataryi wcześniej­szych. Co się zaś tyczy zewnętrznego stanu tych aktów, to są pi­sane bardzo porządnie na papierze, prowadzone porządkiem lat panowania papieży i podzielone na tomy obejmujące przeciętnie około 25o kart. Niewygodnem jest tylko, że tomy te dotąd upo­rządkowane nie są, sygnatury na nich częstokroć niema wcale lub mylna, po większej części nie posiadają liczb porządkowych a jeśli które są oznaczone, to zdarza się, że między tomami odnoszą­cymi się do tego samego roku i kategoryi aktów znajdzie się kilka ksiąg oznaczonych tym samym numerem, następnie numera nie idą w porządku tak że obok numeru 1 stoi nr. 126 potem 15 itp. czasem wreszcie księga oznaczona sygnaturą Bonifatius IX zawiera akta Eugeniusza IV i t. p. Chcąc więc akt jakiś tu znaleść należałoby jak sądzę oprócz sygnatury tomu i strony podać ka- tegoryę aktów od której się tom zaczyna n. p. Bonif. IX a IX. de.div. form. str. 10 dodając jeśli jest i numer tomu. Z aktów tych przejrzałem około 3o tomów karta w kartę po większej części z czasów Bonifacego IX. i kilka z czasów Eugeniusza IV.1) Chcąc z jednej strony zapoznać się bliżej z treścią i sposobom prowa­dzenia ksiąg, z drugiej zaś strony więcej tomów przeglądnąć, no­towałem przy rzeczach polskich treści obojętniejszej tylko stronę na której się w danej księdze znajdują, aby tych tomów które widziałem drugi raz przy systematycznem wyzyskiwaniu nie po­trzeba było znowu przeszukiwać, z aktów które za ważniejsze poczytywałem podaję zarazem treść lub datę: Bonifacy IX r. 1390 Lib ? de beneficiis vocaturis. fol. 74. Decano eccl. Wratisl. et offic. Wratisl. w sprawie expektatywy dla Macieja Trebnicz de Kalisch na probostwo in Chelmcze XV kal. Julii a. 2. fol. 154. Abbati Ste Mariae in arena Wratisl. w sprawie expektatywy na kanonię Gniezn. Nicolao Viti de Lancicia XVI kal. Aug. a. 2. r. 1390. Lib. 19 de praebendis et dignitatibus vacantibus. fol. 4. Nadanie kantoryi Gnieźn, po Dobrogoście bisk. pozn. Ni­colao Theodorici de Kittelow. fol. 7. Nadanie dekanatu eccl. Stae Mariae Kielcensis Stanislao Laurencii de Luszczenicz clec. Cracov. fol. 78. Akt w sprawie zamiany kanonii na rzecz owego Stani­sława Laurencii de Luszczenicz XVI kal. Sept. a. 2. fol. 80. Mathiae Gregorii can. eccl. Scarbimir. w sprawie opró­źnionych kanonii Scarbim. fol. 81. Decano eccl. Wladisl. w sprawie rezerwacyi kanonii Pło­ckiej. VI. Jdus Maii a. 2. fol. 82. Custodi eccl. Plocensis w sprawie kanonii w Kruszwicy III. Jdus Sept. a. 2. fol. 99. Abbati monast. in Palpelin et decano et officiali Wladisl. w sprawie beneficyum dla Jana Johannis de Nauenberg III kal. Octobr. a. 2. fol. 145. Akt w sprawie nadania dignitatis lub personatus Petro Johannis de Peczmanicze can. Gnesn. r. 1391 Lib.? de beneficiis vocaturis nic do Polski; de praebendis vacant, nic do Polski; de provisionibus praelatorum. fol. 154. Henrico electo Plocensi. Ponieważ papież zarezerwował sobie obsadzenie biskupstwa Płockiego po śmierci biskupa Ścibora, przeto nadaje je obecnie Henrykowi na prośbę ka- 1) Akta dataryi z drugiej połowy wieku XV. przy pracy w archiwach papieskich zasłu­gują na tern większą uwagę, że regesta bull i brewiów z tego czasu przedstawiają bardzo wiele luk, materyał więc do tego czasu się odnoszący możnaby przynajmniej w części aktami data­ryi uzupełnić. pituły płockiej. Do tej bulli dołączone są jeszcze ekspedy­cye: 1. do kapituły, 2. kleru miasta i dyec. płockiej, 3. do dyecezan, 4. universali ecclesia Plocensi, 5. do arcybiskupa Gniezn., 6. do króla Władysława. Wszystkie z daty XV kal. Aprilis anno 3. de litteris dominorum cardinalium. fol. 435. Nadanie opróźnionej po promocyi Henryka in epum Cameracensem a następnie Vladislaviensem kanonię Wrocław­ską kardynałowi Marino Stae Mariae novae diac. Card. Jdus Januar a. 2. fol. 446. Podobny akt dla kard. Ludwika Sti Adriani co do kustodyi Gnieźn, de curia fol. 467. Audytorowi causarum palatii apost. w sprawie Petri de Zneyna can. Gnezn. procuratoris Janussi Nicolai de Gora super scolastria Gnezn. r. 1392. Lib. 26. de benef. vacat. fol. 132 i 213. Nadawstwa benef. polskich, r. 1392. Lib. 28. de benef. vacat. Toż samo fol. 2. 3, 4. 52. 205. 241. r. 1392. Lib. 168, nic do Polski, r. 1393. Lib.? de praeb. vac. i de exhib. fol. 10. 88. 89. 215. Nadawstwa beneficyów polskich. r. 1393. Lib. 38. de benef. vacat. i de litteris dn. Cardin. fol. 113 i 268. Nad. benef. pol. r. 1393. Lib. 2. de exhibitis fol. 157. 195. 283. 302. 312; 331. Nad. benef. pol. r. 1394. Lib. 45. de provis. praelat. fol. 23. Johanni epo Caminensi administratori eccl. Poznaniensis in spiritualibus et temporalibus per sedem apost. deputato. Ponieważ biskupa Jana przeniósł papież z bisk. poznańskiego na bisk. Camin., którego dochody nie wystarczają na nale­żyte utrzymanie, przeto mianuje go administratorem biskup­stwa poznańskiego z prawem pobierania dochodów. Dołączo­nych sześć ekspedycyj jak wyżej. II kal. Aug. a. 5. fol. 61. Dobrogostio epo olim Posnan. in archiep. Gnesn electo. Zatwierdza wybór polecając złożyć przysięgę na ręce bisku­pów krakowskiego i wileńskiego VII kal. februar. a. 5. fol. 80. Przeniesienie biskupa Jana z b. pozn. do Camin. II kal. Aug. a. 5. de lateris virorum card. fol. 158. Epo Cracov. Skarżył się Raynald kardynał Sti Viti in Macello, że bisk. pozn. Jan i kanonicy Jan Żorawski, Mathias Tyczkonis i inni wieś Niwki, należącą do archidyakonatu opolskiego, który posiada kardynał niszczą i dochody ściągają. Papież poleca bisk. krakow. aby się o tem sine strepitu iudicii przekonał i rzeczy zabrane zwrócić kazał, r. 1395. Lib. 3. de exhib. fol. 138 i 142 nadawstwa polskich benef. de diversis formis. fol. 228. Archiepo. Gnesnensi. Uwzględnienie prośby Sędziwoja Swydna i Jana de Czarnków świeckich, tudzież Dobrogosta Sandzivogii i Sandka Johannis (synów poprzednich) cler. Posn. o zdjęcie klątwyi cenzur, w które popadli za gwałty na osobie Magisfri Jacobi Florianis can. et cant. Posn. capellani Papae et causarum palatii auditoris. kal. April. a. 6. r. 1395. Lib. 53. de regul, nic do Polski. r. 1398. Lib.? de regul. fol. 36. Archiep. Prag. Gnesn. et epo Wratisl. Porządkuje w Pol­sce i Czechach kwestyę słuchania spowiedzi między klerem świeckim a Franciszkanami i Dominikanami. fol. 63. Zatwierdzenie Augustyanom domus Sti Sepulchri de Mechowia przywileju dozwalającego im obsadzać członkami swego zakonu beneficya, co do których posiadają prawo patronatu lub prezenty. Dotyczący przywilej pochodzi od Urbana IV z daty II kal. Maii an. 2. Jest przytoczony w całości. r. 1398. Lib. 103. de div. form. fol. 37. Andreae Laskari praep. eccl. Vladisl. Ponieważ papież zarezerwował sobie po śmierci Henryka obsadzenie biskup­stwa włocławskiego, a kapituła mimo to, obrała Laskarego, przeto papież mianując biskupem kogo innego, t. j. Miko­łaja, wyznacza Laskaremu pensye 200 fl. z dochodów wsi Sytno i Wangersko,. należących do dóbr stołowych biskupa włocławskiego, na tak długo, pokąd Laskary nie zostanie biskupem. Na fol. 77. 83. 90. 92. znajdują się również akta Polski doty­czące, lecz obojętniejszej treści, r. 1400 (księga oznaczona sygnaturą 1389 an. XI) de diversis formis. Nic do Polski; de exhibitis. Na fol. 90. 135. 143. 149. 156. 159. 162. 179. 182. Nadawstwa beneficyów polskich. de diversis formis fol. 249. Dyspenza dla Alberta Adae rectora ecclesiae de Os- sanczin od delictu homicidii. Cały fakt szeroko opisany — ciekawy szkic obyczajowy. fol. 257. Cancellario eccl. Ploc. Papież uwzględniając prośbę ks, mazowieckiego Jana o przeniesienie ufundowanych 12 kanonij z prawem prezenty (ius praesentandi canonicos ac decanum praepositum et custodem nominandi) z Czerska do Warszawy «locum populosum et magis aptum pro huiusmodi canonicis» a zarazem o przemianę kościoła Sgo Jana Chrzciciela tamże na kollegiatę, poleca adresatowi, aby sprawę zbadał i jeśli będzie uważał za stosowne, akt wyko­nał. II. Jdus nov. a. 11. r. 1400. Lib. 3. de regul. fol. 36. dyspenza od delictu homicidii dla Jana Langhe przeora monasterii Paradisus mare ord. Cartusiensis Vladisl dioec. Fakt cały opisany. fol. 250. Jnkorporacya parafii Prandocin i Woźnik do opactwa Mogilskiego X. kal. Maii. r. 1400. Lib. 118. de exhibitis. fol. 86. 156. 277. 279. 281. 282. 283. Nadawstwa beneficyów w Polsce. r. 1400. Lib. 160. de dignit. vac. nic do Polski. r. 1400. Lib. 4. de div. form. Na fol. 22. 162. 208. akta obojętniejszej treści fol. 255. Johanni Andreae. de Thanczin militi. Urban VI. udzielił mu już raz dla zawarcia małżeństwa dyspenzę od przeszkody pokre­wieństwa między między nim a Anną de Dzakowa pod tym warunkiem, że gdy jedno z nich umrze, drugie ma po­zostać w stanie bezżennym. Ponieważ Anna umarła, a Jan Tenczyński chciał wstąpić w nowe związki małż., przeto prosi papieża o zwolnienie od tego warunku. Papież niniej­szym aktem zezwala III. Non. Augusti. r. 1401. Lib? de regul. Różne dyspenzy i nadawstwa beneficyów dla zakonników w Polsce na fol. 45. 135. 167. 169. 227. 251. 262. fol. 192. Akt w którym papież zatwierdza na prośbę króla Wła­dysława i miasta Krakowa fundacyę klasztoru Sti Augustini ord. heremitarum. Przytoczy dokument biskupa Krakow­skiego Jana zezwalający na tę fundacyę z daty Kraków fer. tertia post. f. s. Bartholomei r. 1387. Znajduje się tu nadto wzmianka o Wacławie biskupie Sareptyńskim suffraganie bi­skupa Krakowskiego. r. 1401. L. 20. de regularibus nic do Polski. de div. form. Na fol. 158. 178. 257. 269. Akta polskie treści obojętniejszej jak nadania beneficyów i udzielania odpustów. r. 1401 Lib. 5. de div. form. fol. 12 Odpust dla klasztoru Corporis Christi extra muros Posn. ord. b. Mariae de Monte carmelo który słynie cudami. fol. 75. Zezwolenie na altare portabile dla króla Władysława. ibid. Wladislao regi. Zezwolenie na ustanowienie wydziału teo­logicznego w uniwersytecie krakowskim. VI Jdus Maii. fol. 76. Wladislaó regi. Zatwierdzenie aktu Toporczyków mocą którego ciż przekazali uniwersytetowi krak. swoje prawo patronatu co do kanonii i prebend przy kościele św. Idziego w Krakowie. ut supra. fol. 77. Abbati Clarae Tumbae. Na prośbę króla Władysława Archiv. kom. hist. T. V. 9 uwalnia od klątwy wojsko wysłane przez króla na po­moc Prokopowi przeciw Jodokowi na Morawie w którą popadło za zniszczenie dóbr biskupstwa Ołomunieckiego. VI Jdus Maii. fol. 78. Wladislao regi et Annae filiae nob. viri Wilhelmi comitis de Cilianate; Dyspenza od przeszkody małżeńskiej gdyż Anna była w trzecim stopniu spokrewnioną ze zmarłą królową Jadwigą IX Kal. Maii a. XII. fol. 163. Epo Plocensi. Na skargę bisk. włocławskiego Mikołaja że poprzednik jego Jan bisk. Chełmiński zmarnował dobra stołu biskupiego w wartości 2000 mark. przyczem Jan de Grabye kasztelan kruszwicki wiele posiadłości sobie przy­właszczył, poleca papież biskupowi płockiemu aby zawezwał biskupa Jana i kasztelana i skłonił ich do zwrotu szkód, fol. 223. Unieważnienie wszelkich przywilejów sprzeciwiających się przywilejowi udzielonemu królowi Władysławowi i kró­lowej Jadwidze z datą Jdus Novembris annoI. co do obsa­dzania pewnych kanonii i prebend. r. 1401 Lib ? de dign. vac i de exhib. nic do Polski, de regularibus, obok kilka obojętniejszych na fol. 172. 193 i 225. fol. 155. Abbati et conv. monasterii de Andreow Cst. ord. Za­twierdzenie przywileju Innocentego III. Z daty VI kal. Junii a. XVII w którym tenże z powodu «de ipso quotidiano defectu iustitiae» ekskomunikuje niszczących dobra klasztoru. r. 1401 Lib. 123. de regularibus. Nic do Polski. r. 1401 Lib. 124. de benef. vacat. Nic do Polski. de div. form. fol. 172. Zezwolenie na altare portabile dla Mikołaja de Sandomiria can. Crac, ponieważ tenże często z królem Włady­sławem do ziemi «Saracenorum et scismaticorum» jeździ, fol. 186. Stanislao Nassangnei de Szczanino presb. et archid. Dobrinensi. Dyspenza od delictu homicidii. Fakt szeroko opowiedziany. Eugeniusz IV. r. 1435 Lib. 68. de benef. vacat. i de exhib. fol. 199. 231. 2 58. Nadawstwa beneficyów. r. 1435. Lib. 69. de regul. Toż samo fol. 200. r. 1435. Lib. 3. de regul, i de div. form. fol. 152. Francisco de Orech decano eccl. Premisliensis. Ponie­waż papież przeznaczył biskupstwo przemyskie Piotrowi «Chianschowski emu» a kapituła adresata wybrała, przeto papież wyznacza mu roczną pensyą 100 fl. z dóbr stołu biskupstwa przemyskiego. fol. 201. Michaeli Symonis de Borzissowo praep. Sti Michaelis Plocensis et cancellario $emovithi ducis Mazoviae udziela ekspektatywę na beneficyum. fol. 278. Johanni Andreae de Staw rect. eccl. de Swarzand. Na wstawienie się króla papież umarza proces adresata o sfał­szowanie dokumentów. r. 1437. Lib. 81. fol. 82. Petro epo. Premisliensi udzielenie odpustu. r. 1440. (Sygnatura Bonifacius IX a. 1393. Lib. 129) de praeb. vac. nic do Polski. III. Akta skarbowe. Do tej kategoryi wciągam wszelkie akta, które prowadziła Reverenda Camera apostolica lub jej funkcyonaryusze. Szerokiej i rozgałęzionej w wiekach średnich a zwłaszcza w czasach avignonskich działalności władz skarbowych papieskich odpowiada też wielka ilość aktów najrozmaitszej formy i treści. Są to w czę­ści regesta pism z Camery wychodzących, protokoły Camery, rachunki oryginalne i odpisy, zestawiania dochodów i wydatków, wreszcie oryginalne lub regestowane kwity, a dotyczą jużto we­wnętrznych spraw Camery i jurysdykcyi Camerlenga, jużto wpły­wów do Camery z tytułu dziesięcin, annat Sto Pietrza i t. p. Atów treści politycznej nie ma tu prawie wcale, lecz cenny znaj­duje się materyał tak dla szczegółów dotyczących różnych osób jako też dla historyi opłat uiszczanych na rzecz kuryi z danego kraju, nadto zaś dość wiele mieści się wzmianek, które jakkol­wiek nie wprost i bezpośrednio to nieraz ubocznie tak spraw poli­tycznych jak i stosunków socyalnych dotykają. W archiwum watykańskiem znajduje sie tylko część tych aktów Camery jakie się do dziś dochowały, resztę, głównie rachunki annat zabrał przy okupacyi Rzymu rząd włoski, a ta część po­mieszczoną jest obecnie w archivio di Stato, mała wreszcie sto­sunkowo liczba znajduje się w archiwum konsystorskiem. To zaś co w Watykanie pozostało nie przedstawia odrębnej całości, dawniej było porozmieszczane po innych działach aktów, część przy regestach, część po najrozmaitszych armaryach rozrzucona, a i dziś chociaż wiele z tych aktów razem zebrano w pewne działy i nowemi numerami oznaczono, zrobiono to jednak bar­dzo powierzchownie, nieuporządkowano nawet chronologicznie, wiele aktów pozostało na dawnem miejscu a potworzone działy przedstawiają wskutek tego liczne luki i nie dają dokładnego obrazu wszystkich aktów skarbowych w archiwum się znajdu­jących. Chcąc sobie wyrobić jakieś dokładniejsze o nich pojęcie nie można się też ograniczać na działy urzędowe, które po wię­kszej części nazwy nie posiadają, lecz należy i między innemi aktami szukać rzeczy skarbowych i w ten sposób luki uzupełniać. Działy, jakie się w ogóle tych aktów razem zebranych wy- różnić dadzą, a z któremi się bliżej zapoznać mogłem są: 1. Diversa cameralia. 2. Rationes collectorum i Servitia communia. 3. Introitus et exitus camerae apostolicae. 4. Census Camerae ap. i 5 Libri Quindenniorum. I. Diversa cameralia. Jestto urzędowa nazwa działu obejmującego akta skarbowe dawniej przy regestach zamieszczone a dziś wyłączone. Są to właściwe regesta Camery, a znajduje się też w nich i wszystko co w innych kategoryach aktów skarbowych pomieszczenia zna­leść nie mogło, a więc kwity za pobrane sumy, opuszczenia należytości, prolongacye terminów zapłaty, korrespondencya z funkcyonaryuszami Camery, ustanawiania urzędników Camery udzie­lania tymże listów rekomendacyjnych i litterae salvi conductus, procesa skarbowe i dyscyplinarne przeciw urzędnikom i t. p. Akta te prowadzone są dość nieporządnie, często bez daty, roz­poczynają się zaś dopiero z r. 1389. od papieża Bonifacego IX. Przejrzałem pierwsze trzy tomy, a wzmianki dotyczące stosun­ków polskich jakie się tam znalazły dadzą zarazem dość dokła­dny obraz różnorodnej treści tych aktów. Tom I. r. 1389—1391. Urban VI. Bonifacy IX. fol. 3. r. 1389. Commmittitur Nicolao Friberg canonico Lubucensi et Nicolao Mroczkonis ut solvant 48 flor. Mathiae decano Opoliensi ratione perceptuum archidiaconatus Opoliensis. fol. 4. Akt podobny dotyczący Macieja de Scrobicz. fol. 28. r. 1389, 5. marzec. List do Dobrogosta biskupa poznań­skiego w sprawie Alberti Czamborii de Skrobicz kanonika włocławskiego, który nie zapłacił anuaty. Toż samo w spra­wie Pauli Czamborii can. Wladisl. fol. 131. r. 1389. ostatniego lutego. Kwit dla biskupa Dobrogo­sta jako kollektora należytości Camery z Polski na 1980 fl. zł. węg. Taki sam kwit na 5000 fl. (Oba bez wyszczegól­nienia tytułu należytości). fol. 147. r. 1390. 11 lipca. List do Dobrogosta w sprawie Mi­kołaja Strossberga proboszcza kapituły Gnieźnieńskiej nie­chcącego płacić na rzecz kuryi należytości ze wsi Starmiricz, którą Mikołaj de Campa niegdyś obciążył. fol. 198. r. 1390. 15 grudnia. List do Dobrogosta w sprawie spadkowej po Bodzancie arcyb. Gnieźnieńskim z poleceniem ściągnięcia rzeczy do spadku należących, które kanonicy i kler gnieznieński tudzież krewni arcybiskupa ze szkodą Camery apost. rozebrali. fol. 226. r. 1391. 10 lutego. List do kollektora należytości ku­ryi w dyecezyi krakowskiej (bez nazwiska) w sprawie wy­datków «quas nobilis vir Widzgo de Czissow miles Graco- viensis dioec... incurrere debuisset iuxta sui condecenciam in visitando limina b. Petri et Pauli ap. Tom II. r. 1407—1411 Grzegorz XII1) żadnej do Polski nie zawiera wzmianki. Tom III. r. 1414—1432 Jan XXIII, Marcin V. Eugeniusz IV. Począ­tek pisany w Konstancyi. fol. 25. r. 1415. 6 listopada. D. Bertoldus praepos. Lubucensis collector in regno Poloniae renunciavit officio collectoriae. fol. 2 5. 7 listopada został kollektorem dla prowincyi Gnieź­nieńskiej i dyec. Chełmińskiej Petrus de Wolfram i złożył przysięgę. fol. 28. r. 1416 marzec. Załatwiono ugodą spór co do stopy zapłaty sto Pietrza inter epum Neocastrensem et Nicolaum de Wolauia clericum apost. sedis z jednej a Piotrem de Wol­fram z drugiej strony w ten sposób, że sto Pietrze za rok ubiegły należy płacić na ręce subkollektora iuxta taxam antiquam a i na lata następne „prout solitum fuit ad taxam 60 flor. vel 30 marc. gross. prag». fol. 32. r. 1416 bez daty. Biskup płocki Jakób jest w Konstan­cyi sędzią wraz z biskupem z Pistoi w sprawie skarbowej Polski nie dotyczącej. fol. 100. 1425. 26 listopada. Akt nieskończony: «d. Johannes de Milys advocatus consistorialis asserens se habere ad hoc a Ser. princ. Wladislao rege Poloniae sufficiens mandatum, recessit nomine ipsius domini regis ac Jll. princ. d. Alexandri alias Witoldi Mag. ducis Lithuaniae a quadam apellatione... tu zapiska urwana. fol. 106. 1428 17 marzec. «Florianus Andreae acolitus Poznani -ensis abiuravit heresim hussitarum in Camera apost coram Oddone Chesszo protunc clerico Camerae. Dicta die Jacobus Johannis praesbyter poznaniensis dioecesis Similiter abiurauit. fol. 108. 1428 29 lipca. Nicolaus Kellel clericus pozn. dioec. ab­iurauit haeresim et sectam hussitarum et Wicleuistarum (Th. MP. II. nr. 50). fol. 160. 1427 9 maja. Andreas Nicolai Bukwicz de Schamotuli Pozn. dioec. acolyta abiurauit omnem haeresim hussitarum et Bohemorum. Dalsze tomy a mianowicie 4—16 obejmują akta Marcina V. 16 — 21 Eugeniusza IV i t. d. 2 Rationes Coliectorum i Servitia communia. Tą nazwą obejmuję kategoryę aktów skarbowych należącą dawniej do t. z. Archivio Avignonese; dziś stanowi ona oddział odrębny osobno numerowany obejmujący około 5oo tomów. Użyłem na oznaczenie tego działu nazwy powyższej dla tego, że w nim przeważnie mieszczą się rachunki i spisy pobranych przez l) Tom ten chociaż dla nas nie przedstawia interesu, posiada w ogóle dość ciekawą treść, gdyż zawiera fragmenta dyaryusza soboru Akwilejskiego zwołanego przez Grzegorza XII. kollektorów papieskich dziesięcin i Św. Pietrza tudzież spisy upłat za communia servitia. Spisy kollektorów są mniej więcej upo­rządkowane wedle krajów i prowincyj metropolitalnych, spisy z Polski są złączone razem z węgierskiemi, to jednakowoż co w dziale tym pod rubryką Polonia się znajduje a mianowicie tomy 180. 181. 182 i 183. jest tylko małą i nieznaczną częścią tego co się znajdować w archiwum powinno. Wyjątki niektóre ztąd podał już Theiner lecz tego działu ani nawet tej rubryki Polonia nie wyczerpał, z drugiej strony powołał tomy kollektoryów których wcale w tym dziale nie ma. Dla tego też chodziło mi najprzód o zapoznanie się z całym działem a nadto o ro­bienie dalszych poszukiwań za aktami któreby się w tym dziale znajdować były powinny. I rzeczywiście w Armaryum XXXIII znalazłem jeszcze dwa tomy (Nr. 25, 23) kollektoryów, z których jeden zużytkował już Theiner, spisu zaś z r. 1318 i 1326 podanego przez Theinera pomimo pomocy personalu archiwalnego odszukać mi się nie udało. Znalezione tomy w Arm. XXXIII wciągam dla całości do tego działu. Podobnie i rachunki communium servitiorum tudzież reszta aktów znajdujących się w tym dziale przedstawia wiele luk, któ­rych na razie wypełnić nie mogłem. Dział cały przedstawia się w sposób następujący: a) Rationes collectorum sięgają od początku do tomu 279 włącznie. Bliżej takowych nie opisuję, gdyż sposób prowadzenia tych ksiąg z wy­jątków przez Theinera podanych jest dostatecznie znanym. Materyały do Polski o ile skonstatować mogłem mieszczą się w tomach 180. 181. 182 i 183, które noszą sygnaturę «Ratio collectorum Poloniae et Hungariae» tudzież w tomie 213 bez tytułu i napisu a mianowicie: Tom 180. Obejmuje lata 1334—1342. fol. 1 do 58. Theiner MP. I p. 370 i 438—448. fol. 58 do 62 spisy z Węgier. fol. 62 do 65 z lat 1338 do 1341 znajdują się upłaty przez ban­ kierów krakowskich (Laurentius pensator de Crac. Nicolaus irzing, Nicolaus et Johannes Ameley de Crac. itd.) sum u nich ulokowanych lub przez nich ściągniętych, dalej upłaty Jana, biskupa krakowskiego i króla «per manus Nimiri de Golcza militis sui». W końcu jest wykaz dokładny sum z ty­ tułu dziesięcin i Sto Pietrza w Polsce pobranych tak zale­ głych jak bieżących i to r. 1335 civitas et dioec. Cracov. tytułem Sto Pietrza 484 marc. 10 sol. 13 gr. " tytułem zaległych dziesięcin 231 marc. 12 sol, nadto zebrano: r. 1336 w całej Polsce 681 mrc. 10 sol. 11 den r. 1337 " " " "15 " 18 " 22 " i 150 fl. auri. r. 1338 " " " 420 " 21 " 17 " 1 marc. auri de 22- carat. minus un. gran. 2 marc. de 20 car. i 29 fl. auri. r. 1339 w całej Polsce 438 mrc. 13 sol. 15 den. r. 1340 w całej Polsce 347 mrc. 9 sol. i 4 marc. minus g. auri. de 20 carat. r. 1341 w całej Polsce 241 " 9 " r. 1342 w całej Polsce z zaległościami lat przeszłych 747 marc. 5 scot. 5 gross. i 9 mar. 32 gross. de 20 car. comput. scot. per 24 gross. Tom 181. Spis dziesięcin i Sto Pietrza z r. 1346 do r. 1355 zaległości dawniejszych z lat 1337 do 1345 zebranych przez Arnolda de Concina scholastyka krakowskiego, fol. 1 do 19. Zaległości z lat 1337 do 1345. fol. 20. Spis Sto Pietrza otrzymanego od niektórych biskupów polskich w sumach ogólnych — wszędzie dodana wartość monety. fol. 21 do 29 dziesięciny z r. 1346 z dyec. krak. fol. 29 do 37 " " 1347 " " fol. 37 do 46 " " 1348 " " fol. 46 do 54 " " 1349 " " fol. 54 do 61 " " 1350 " " i dyec wrocławska, fol. 61 do 69 " " 1351 " " fol. 69 do 76 " " 1352 tylko dyec. wrocławska, fol. 77 do 84 " " 1353 dyec. krak. Wszędzie dokładny spis dziekanatów i parafii uzupełniający się na­wzajem, gdyż co roku nie wszyscy zawsze płacili, a zresztą zapewne w tym czasie także i trochę kościołów przybyło. fol. 84 do 86. Węgry. fol. 86 do 89. Theiner MP. I p. 488-490. fol. 89. Oryginalny dyplomat nieodnoszący się do Polski. fol. 90 do 101. Spis dziesięciny z r. 1354 i 1355 («duo anni primi eiusdem decimae ąuadriennalis sunt collecti per regem de concessione dni papae»). W spisie tym są wymienieni nawet imiennie wszyscy płacący w dyecezyi krakowskiej kanonicy, proboszczowie i prebendaryusze, następnie opaci i dziekani częstokroć także imiennie. Wszędzie podany kurs monety. fol. 101. Solutiones pro decima decimae triennalis Cracoviensis. fol. 102. De mensa arciep. Gneznensis, Cuiaviensis et Plocensis epi. r. 1347. fol. 103. Poznaniensis epi — w sumach ogólnych. fol. 104 do 114. Recollecta decimae z r. 1355. spis dokładny na fol. 114. villae Capituli Cracov. z nazwiskami kanoników. fol. 115 do 117. «Jn dioec. Cracoviensi solutio de beneficiis ecclesiasticis infrascriptis pro fructibus unius anni in curia romana vel alibi vacantibus» Po tym napisie następuje wykaz nadanych beneficyów z podaniem nazwiska poprzedniego posiadacza tudzież jego następcy. Toż samo z dyec. Gnie­źnieńskiej, Poznańskiej i Włocławskiej. fol. 117 do 126. Węgry. fol. 126 do 127. Wrocław. fol. 127 do 131. Summarium Theiner MP. 1. p. 480—483. fol. 132 do 144. Krótki rejestr zebranych w Polsce i Węgrzech pieniędzy w sumach ogólnych. fol. 145 do 149. Sequuntur abbreviatae rationes redditae Jo- hanni de Cabiespino (zastępca Camery ap.) canonico Narbonensi per Arnoldum de Calćina (sic) collectorem in Pol. et Hung. Jestto złożenie rachunków przez kollektora kamerze na podstawie przekazów bankierów krakowskich, u których pieniądze były złożone. fol. 149—151. Spis zaległych dziesięcin w Polsce i Węgrzech. fol. 152—156. Upłaty z r. 1354. Theiner MP. I. p. 565 do 567. fol. 157. Oryginalny Dyplomat z r. 1359. wielki lecz bardzo zni­szczony, możeby przy użyciu środków chemicznych dał się w całości odczytać. Obecnie tyle się tylko można dowie­dzieć, że odnosi się do jakiejś renuncyacyi od apelacyi Mi­kołaja K...ek licencyata prawa, proboszcza Luborzyckiego i kanonika Krakowskiego. Jest tam także mowa o obsa­dzaniu probostw i kanonii, o kolizyi między prawami bi­skupa krak. i arcybiskupa Gniezn. Odczytać można nazwi­ska biskupa Bodzanty Arcybiskupa Jarosława i Jana Suchy wilka kanonika. Bliższej daty jak i całego wątku dojść trudno. fol. 158 do 159. Spis kanoników Krakowskich i ich upłat tytu­łem dziesięciny. fol. 159 do 163. Spis beneficyatów kościołów krakowskich i ich poprzedników. fol. 163 do 207. Beneficyaci kościołów w dyec. Krakowskiej i opaci często imiennie. fol. 207 do 208. Wsie kapituły Krakowskiej. fol. 209 do 219. Zaległości dziesięcin z dyec. Krakowskiej. fol. 219 do 222. Spłaty zaległych dziesięcin z r. 1354 i 1355. tak z Krakowa jak i innych dyecezyj. fol. 223. Jnstrumenta cambiorum dni Collectoris Poloniae (zmiana pieniędzy i notatki kursu). fol. 225 do 232. Pozostałe zaległości z lat 1354 i 1355. Dopełnieniem powyższego tomu jest właśnie t. 2 5. Arm. XXXIII, a to względem Sto Pietrza, gdyż w t. 181. R. Coll. przeważnie tylko koldziesięciny się znajduje. Obejmuje jednak czasokres cokolwiek wię-a mianowicie: fol. 1 do 16 r. 1344 i 1345. Spis zebranego w dyecezyach Polskich Sto Pietrza, tudzież zaległości z dyecezyi Krakowskiej z lat 1337-1345. fol. 17 do 28. Kollekta Sto Pietrza z dyecezyi Krakowskiej z roku 1346. Spis parafij i dziekanatów z podaniem zebranej sumy nadto na końcu w sumach ogólnych zebrane Sto Pietrze w innych dyecezyach polskich. fol. 29 do 157. Takie same spisy z lat od 1347 do 1357. Tom 182. z r. 1371 do 1375. fol. 1 do 12. «Jnformatio in negotiis Arnoldi de Cancina collecto­ris Poloniae et Hungariae» jestto rozpatrzenie pozostałych po śmierci tego kollektora papierów i pieniędzy, znajduje się przytem także odpis jego testamentu, kodycylu i szcze­gółowy inwentarz sukien, pieniędzy i ruchomości pozostałych po nim w Krakowie Mistrzejowicach i Brzeziu. fol. 13 do 23. Nowy kollektor Petrus Stephani. Spis pobranego Sto Pietrza z dyecezyi Krakowskiej z r. 1373. fol. 24 do 36. Spis podobny z r. 1374. najobszerniejszy jednak ze wszystkich dotąd wymienionych. fol. 37 do 41. Sto Pietrze i dziesieciny z dyecezyj polskich w su­mach ogólnych. fol. 42 do 5o. Spisy z Węgier. fol. 50 do 55. Spis deponowach u bankierów Krakowskich pie­niędzy, tudzież rachunki i wydatki kollektora w czasie po­dróży po Polsce o czem na fol. 54. pisze. Jtem 22. Martii dicti anni 1374. arripui iter meum ad Poloniam... et visitavi omnes ecclesias cathedrales... et steti eundo et redendo usque ad festum Sti Jacobi apli in quo termino sunt 124 dies circuendo totam Poloniam ..... Podróż ta kosztowała go 230 flor. fol. 56 do 101. Spisy z Węgier. fol. 101 do 139. Beneficia collata confirmata et expectativae concessae ab anno I. Urbani pp. V. usque ad annum IV pp. Gregorii VI. Jestto spis osób i beneficyow nadanych w Pol­sce. W spisie z dyec. krakowskiej znajdują sie liczne no­tatki czy osoba która beneficyum otrzymała znajduje się już w jego posiadaniu czy też może kto inny ma to benficyum w ręku, lub proces prowadzil). Tom 183. Kollekta dziesięcin z r. 1317. Theiner MP. I. p. 139 do 145. Tom 213.2) bez tytułu i napisu mieści w sobie ogólne rachunki kollektorów z całej Europy z dziesięcin na subsydyum dla Ziemi Stej z końca wieku XIII. Na fol. 7 do 10. znajduje się tu Ratio magistri Geraldi de Mutina collectoris decimae in regno Hungariae z lat 1281 do 1286. w której mieszczą się szczegóły dotyczące kollekty z Polski. Geraldus de Mu­tina bowiem był wysłany nietylko do Węgier, ale także do Slawonii i Polski dla tego też wraz z rachunkami z Węgier złączone są rachunki w ogólnych sumach pieniędzy po­branych w Polsce. Rachunki te znajdują się na fol. 8. pod na­pisem «Ratio decimarum collectarum in Polonia». Poczem następuje: «Jtem de decimis collectis in Polonia recepit idem Magister Geraldus in bono argento fuso et examinato 1246, marchas et 6 uncias argenti fusi et 1. scotum ad diversa pondera Poloniae». Jtem 5016. marchas minus medio scóto argenti nigri sive monetae usualis. Jtem 21. marchas 1. unciam et 2. scotos auri de Paliola ad diversa pondera et valores. Summa summarum predictarum marcharum argenti receptarum de Polonia tam fusi quam nigri ascendit ad 6262. mar­chas et 6, uncias et dimidium scotum praeter aurum. Dalej są wyszczególnione wydatki kollektora, po nich zaś: «Deposita facta per diversa loca in Polonia de praedictis pecuniis: 1) Spisów z czasów późniejszych więcej nie znalazłem oprócz tomu 23. Arm. XXXIII, który obejmuje spis z lat 1476 do 1484, wydrukowany w całości przez Theinera MP. U. p. 183. do 200. 2) W czasie mego pobytu w Rzymie pracowała nad tym tomem także i ekspedycya węgierska w celu wyzyskania go do wydawnictwa swych monumenta vaticana. Archiv. kom. hist. t. V. 10 Jmprimis in ecclesia Wratislauiensi penes capitulum ipsius ecclesiae remanserunt depositae 9. marchae 5 uciae et 2. scoti auri de Paliola. Jtem remanent deposita in ecclesia Cracouiensi penes Ca­pitulum 1. marcha et dimidia auri de Paliola ad pondus Cracoviense, sicut habetur per litteras dicti Capituli. Jtem remanserunt depositae in eadem ecclesia penes idem Capitulum 175. marchae fusi et 1. scotus argenti 7 unciae. Jtem in ecclesia Poznaniensi fuerunt depositae 310. mar­chae 3. unciae et 2. scoti argenti nigri ad pondus Poznaniense, ut constat per litteras capituli. Jtem in ecclesia Gnesnensi remanserunt depositae penes ca­pitulum ipsius ecclesiae 141. marchae et dimidius scotus argenti nigri ad pondus Gnesnense. Jtem in eadem ecclesia remanserunt depositae 5. marchae argenti fusi ad dictum pondus, prout potest colligi per litte­ras collectorum. Jtem in ecclesia Wratislauiensi remanserunt depositae penes capitulum eius 90. marchae et 2. unciae argenti nigri, sicut patet per litteras dicti capituli. W dalszym ciągu rachunków tu i owdzie znajdują się dalsze wzmianki o pieniądzach z Polski w formie podobnej jak po­wyższe. b) Na tomie 279 tego działu kończą się Rationes collectorum, zaś od tomu 280 rozpoczynają się znowu inne księgi a mianowicie rejestra nada­ nych beneficyów w drodze rezerwacyi papieskich od r. 1330 do 1405 i się­ gają aż do t. 295. Wzmianek Polski dotyczących jest w pierwszych tomach stosunkowo mało i tak: Tom. 280 z r. 1330 do 1334 tylko dwie na fol 4: «De canonicatu et prebenda Cracov. per obitum ni curia Bartholomei dicti Nocarii fuit provisum Petro de Alvernia» r. 1330 VII kal. Novembr. i ibid.: «De cantoria ecclesiae Crac. vacante per obitum Guillelmi de Sangnieto fuit provisum custodi dictae ecclesiae et potest episcopus pr,ovidere personae idoneae et alias beneficiatae de custodia praedicta dum vacaverit per hanc gratiam». Podobnie w T. 281 z r. 1342 do 1344, także dwie: r. 1343. VII. kal. Octobr. «De canonicatu et prebenda eccl. collegiatae Sandomiriensis dioec. Cracov. vacante per consecrationem d. Jaroslai archiep. Gnesnensis fuit provisum dno. Sbigneo praeposito Gnesnensi» r. 1344. XV. kal. Decembr. «Parochialis ecclesia in Xenicz Cracoviensis dioec. est unita monasterio Tinciensi dictae dioec». Tego rodzaju wzmianki będą się i w dalszych znajdować tomach a są one dość cie­kawe raz dla szczegółów osobistych jakie zawierają, jak ró­wnież dla dziejów rezerwat papieskich w Polsce tudzież sto­sunków beneficyalnych. c) Od t. 296. następuje serya ksiąg obejmujących z małymi wyjąt­ kami najprzód obligationes, następnie solutiones communium servitiorum. Servitia communia jest to opłata z tytułu prekonizacyi biskupów lub nada­ nia opactw na konsystorzu przez dotyczących biskupów lub opatów skła­ dana a równająca się od XIV w. rocznym dochodom z biskupstwa lub opa- ctwa. Później wskutek opozycyi soborów zwłaszcza bazylejskiego prze­kształciła się ta opłata w stałą taksę, nosi zaś nazwę servitia cómmunia gdyż się nią dzielili papież i kardynałowie. Dlatego też księgi tych opłat podwójnie były prowadzone. Obok servitia communia płacono jeszcze tak zwane servitia consueta, familiaria lub minuta t. j. taksę dla niższych urzę­dników kancelaryi apostolskiej. Przy płaceniu wszystkich tych serwicyów prekonizowani biskupi składali najprzód przyrzeczenie zapłacenia takiej a takiej sumy (ztąd owe księgi obligationum) zwyczaj ten zaś pochodzi ztąd, że opłaty te powstały z dobrowolnych pierwotnie datków. Z ksiąg tych opłat przejrzałem tomy od fol. 296. do 315. a mianowicie: T. 296. Obligationes com. serv z r. 1311 nie zawiera wzmianki o Polsce. T. 297. z r. 1316 do 1344 dalszy ciąg obligationum na pergaminie pięknie pisany z indeksem. fol. 3. r. 1317 23 lutego Bozlauis (sic) archiep. Gnesnensis in Po­lonia promisit pro communi servitio 200 flor. auri et 5 con­sueta servitia persolvere. fol. 10. r. 1317 23 grudnia d. Janislaus archiep. Gnesnensis 200 flor. et 5 cons. serv. Określony termin zapłaty. fol. 20. r. 1319 5 listop. Nicolaus ep. Culmensis promisit 700 flor. et 5 c. s. fol. 39. r. 1324 20 grudnia Mathias ep. Wladislauiensis alias Cuiauiensis... 1000 fl. et 5 c. s. fol. 59. r. 1325 12 stycznia. Otto ep. Culmensis in Polonia 200 fl. i 5 c. s. za swego poprzednika a za siebie 700 fi. i 5 c. s. fol. 59 r. 1327 12 stycznia Stephanus ep. Lubucensis in Polonia 300 fl., i 5 c. s. fol. 39. r. 1327 13 lutego Johannes electus Cracoviensis 3000 fl. i 5 c. s. fol. 60. 1327 2 kwietnia Nankerus ep. Wratislauiensis in Pol. 4000 i 5 c. s. zniżono mu później na 1785 fl. fol. 64. r. 1328 18 września. Henricus ep. Lubicensis in Polonia 300 fl. i 5 c. s. fol. 64. 1328 25 września Jordanus ep Warmiensis in Polonia... 400 fl. i 5 c. s. fol. 156. 1338 21 stycznia Armanus ep. Warmiensis in Polonia. 400 i 5 c. s. fol 179. r. 1342 9 kwietnia Preczslaus ep. Wratislauiensis. 4000 fl. i 5 c.s, fol. 181. r. 1342 12 lipca, Jaroslaus archiep. Gnesnensis 200 fl. i 5 c. s. Jak się więc z powyższego okazuje, wzmianki te miałyby pewną doniosłość raz dla oznaczenia wysokości do jakiej taksowano podówczas dochody biskupstw, drugi raz dla skontrolowania czasu prekonizacyi ka­żdego biskupa. Tom 298. r. 1332 do 1347 nic do Polski. Tom 299. r. 1333 do 1348 odpowiada tomowi 297. Tom 300 nie obejmuje już obligationes com serv. lecz tylko «Obli­gationes debitorum camerae apost. tam ex mutuo quam ex quacunque causa exceptis comm. servitiis». Do Polski od­nosi się tylko jedna wzmianka: r. 1348 27 maja. «Petrus ep. Cracoviensis obligauit se solvere camerae vel collectori pro parte fructuum scolastriae eccl. Cracov. collatae Jacobo de Falcillo germano suo. 60 march gross. boh. argenii. Tom 301 znowu obligationes com. serv. z r. 1344 do 1376 odnosi się tylko do Francyi. Tom 302. Obligationes com. serv. z r. 1345 do 1360. fol. 45. Bodzanta ep. Cracov. roku 1348 18 lipca za swego po­przednika, fol. 173. r. 1355 4 lipca odnosi się do świeżo powstałego biskup­stwa przemyskiego: «In camera apost. praesentibus... Nicolaus epus. Primisclauiensis in Russia propter paupertatem modernam fuit a prestatione communis servitii liberatus. Promisit tamen et iuravit, quod si contingat tempore suo per regem Poloniae vel alium quemcunque dictam suam ecclesiam dotari, de summa 100 fl. vel maiori . assignabit realiter camerae apost. et collegio dnorum cardinalium... infra unum annum a die dotationis huiusmodi in antea computando tertiam par­tem summae illius de qua eadem ecclesia ut praedicitur dotabitur... et V consueta servitia familiaria et officio dni Papae et dnorum cardinalium... fol. 181 r. 1356 4 lutego Johannes epus Poznaniensis... 400 fl. i 5 c. s. fol. 212 r. 1357 10 listop. Bernardus epus Plocensis 400 fl. i 5 c. s, fol. 248 r. 1370 10 stycznia Johannes epus Culmensis in prov. Rigensi 700 fl. i 5. c. s. Tom 303 r. 1349 do 1356 Tom 304 r. 1362 do 1370 oba równoległe z póprzedniemi Tom 305 r. 1388 do 1406 Tom 306 r. 1431 do 1439 Tom 307 r. 1466 do 1476 Tom 308 r. 1478 do 1484 Tom 309 r. 1505 do 1509 We wszystkich tych tomach (opatrzonych przeważnie indexami) z wy­jątkiem T. 305 znajdują się wzmianki Polski dotyczące, wykazujące w czę­ści wzrost opłacanej przez biskupów sumy lub też podające wysokość opłat nowych stolic biskupich. Nadto tu i owdzie podane są nazwiska osób które w zastępstwie biskupów polskich na dwór papieski zjeżdżały a na tej podstawie możnaby zyskać przegląd duchowieństwa polskiego ba­wiącego w Rzymie. Ciekawe z tych wszystkich względów zapiski mieszczą sie w t. 306 i 307 a mianowicie: T. 306. fol. 83 z r. 1434 21 kwietnia Nicolaus praepositus eccl. Cracov. dni Papae cubicularius promisit nomine Wladislai electi Wladislauiensis... 1000 fl. i 5 c. s. fol. 144 z r. 1436 15 maja Clemens Stanislai canonicus Cracov. nomine d. Petri Jmerami electi Premisliensis... 150 fl. i 5 c. s. fol. 169. 1437 18 marca Mathias Bernardi rector ecclesiae in Drohobicz nomine d. Johannis electi Leopoliensis... 100 fl. i 5 c. s. fol. 171. 1437 8 kwietnia. Thomas de Strzempino decret. doctor, Johannes Chebdae de Neywesch et Johannes Luthconis de Brzezie canonici Gnesn. procuratores nomine d. Vincentii electi Gnesnensis. — 5000 fl. i 5 c. s. T. 307. fol. 38. 1468 13 maja. Thomas plebanus de Pozemikty no- mine Johannis epi Lucouiensis translati ad ecclesiam Vilnensem.,. 5o fl. i 5 c. s. W Tomie 308 obok wzmianek powyższego rodzaju znajdują się je­szcze notatki dotyczące biskupstwa Warmińskiego. fol. 38. 1479 27 paź. Mathias Stanislai canon. Cracov. nomine Andreae epi Premisliensis pro com. serv. 150 fl i 5 c. s., przytem dodatek że biskup ów zapłacił już com. serv. z ty­tułu elekcyi na biskupstwo warmińskie «cuius possessionem non est assecutus» przeto należy mu je zwrócić. Podobna notatka znajduje się i na fol 77 z r. 1481 22 paź. o An­drzeju elekcie włocławskim, że także jako electus Warmiensis biskupstwa «non potuit assequi». Bulla konfirmacyjna na biskupstwo włocławskie z daty IV Jdus Octobr. a. XI. Oprócz zwykłych wzmianek o innych dawnych polskich biskupstwach na fol. 28. 48. 63. 76 i 77 znajdują się jeszcze na fol 45. r. 1480 15 marca Mathias Chomi can. Crac. nomine elacti Chelmensis... 331/3 flor. auri i 5 s. c. bulla konfirma­cyjna z daty Pridie Non. Martii anno IX. fol. 64 (66) 1481 31 grudnia d. Petrus Altissiensis scriptor et abbreviator apostolicus nomine d. Petri electi Plocensis... 2000 fl. i 5 c. s. bulla konf. XVI kal. Januarrii a. X. fol. 68 (70) r. 1481 18 maja. Johannes electus Leopoliensis promisit... 100 fl. i 5 c. s. przyczem notatka źe z bullą konfir­macyjna wyszła bulla rezerwuująca papieżowi obsadzenie praepositurae Sti Michaelis in castro Cracov. i kanonii krako­wskiej b. k. VII Jdus Maii a. X. fol. 72. (74) 1481 31 sierpnia Petrus de Vilna canon. Vilnensis nomine Petri electi Vilnensis... 55 fl. i 5 c. s. b. k. VI Kal. sept. a. XI. Przy każdej z zapisek w tym tomie podana jest zawsze data bulli konfirmacyjnej. Z tomów następnych: Tom 310. Obejmuje Liber cedularum z lat 1314 do 1320 jestto wy­kaz pieniędzy pobranych przez kardynałów z com. serv. O Polsce nic. Tom 311 z lat 1316 do 1323 do fol. 54 brulion T. 297; od fol 54 «Liber quietantiarum com. servitiorum censuum et visitationum» o Polsce dwie tylko wzmianki pod r. 1318 19 paźdz. kwit dla arcyb. Gniezn. na część upłaty comm. serv. na fol. 93 r. 1319 17 kwietnia kwit na resztę Tom 312. Liber solutionum com. servitii praelatorum r. 1314 do 1326. Na fol. 42. 58. 92. 133. 147. wzmianki odnoszące się do upłat na mocy zobowiązań w T. 297. Nadto na fol. r. pod r. 1307. wzmianka 19. Octob. ivit legatus Gentilis in Ungariam. Tom 313. Solutiones comm. serv. z t. 1295 do 1314. Nic o Polsce. Tom 313. A. Rationes fratris Gentilis z lat 1305 do 1309. Są to so­lutiones procurationum pobranych przez legata Gentilisa w czasie legacyi. Rękopis w połowie zniszczony odnosi się jedynie tylko do Węgier. Tom 314. Obligationes i Solutiones com. serv. z 1306. do 1316. na fol. 100. kwit z daty Avignon 1309. kal. Januar. dla Bonanita de Casentino «in Ungeriae et Bohemiae regnis in ducatu Poloniae et Marchionatu Moraviae collectori super colligendis decima, legatis et obventionibus Terrae Stae subsidio deputatis, nec non censibus, ac in denario b. Petri in eadem Polonia Romanae ecclesiae debitis». Tom 315. Solutionis com serv. z r. 1322. do 1328 na fol. 39. 40. 42 i 46 wzmianki o upłatach biskupów polskich na mocy zo­bowiązań. d) Dalsze tomy tego działu odnoszą się również do rzeczy skarbo­wych i obejmują najrozmaitsze rachunki Camery; od tomu 378 rozpoczy­nają się zaś Miscellanea skarbowe. Przejrzałem tomy od 378 do 385, lecz tylko w t. 384 znalazłem kilka wzmianek o Polsce, a mianowicie: fol. 115. z lat 1347 do 1354 kilka kwitów bankierów krakowskich na deponowane przez kollektora sumy. fol. 124. r. 1356, 26. luty. D. Florianus Petri cancellarius Regni Poloniae canonicus praebendarius ac praepositus eccl. Crac. promisit dare et solvere collectori in Regno Poloniae deputato taxacionem decimae dictorum canonicatus praebendae et praepositurae si taxati fuerint alioquin medietatem fructuum unius anni eorundem praepositurae canonicatus et praebendae solvendum in terminis sibi per eundem collectorem praefigendis». Eodem die Johannes Pasconis canon. praebend. eccl. Pozn. promisit litteras apostolicas super gratia dictorum canonica­tus et praebendae sibi facta praesentare Collectori vel subcollectori apost. in partibus illis deputato et secum convenire de parte eorundem canonicatus et praebendae cameram apost. contingente pro annali». Wzmianki te przytoczyłem dosłownie, gdyż o ile mi się zdaje są to pierwsze ślady w Polsce właściwych annat t. j. opłat przy nadaniu beneficyów które papież bez współudziału kar­dynałów to jest konsystorza rozdaje. (Wprowadzenie tych annat przypisują powszechnie dopiero Bonifacemu IXmu 1389— 1404). 3. Księgi dochodów i wydatków (Introitus et exitus). Dział ten również ogólnej nazwy nie posiada, obejmuje zaś prze­szło 5oo tomów, z których większa część zawiera właśnie rachun­ki dochodów i wydatków „introitus et exitus Romanorum Pontificum". Księgi te rozpoczynają się od Papieża Honoryusza IV t. j. od r. 1285 (Tom 1.), potem następuje rachunek z czasów Bonifacego VIII z r. 1302 (tom 5.), z dalszych zaś tomów całego działu do kategoryi Jutroitus et exitus należą tomy: 10. 13. 14. 16. 28. 24. 29. 31. 37. 38. 41. 43. 47. 54. 57. 58. i t. d. Obok tych ksiąg mieszczą się tu nadto inne najrozmaitszej treści przewa­żnie skarbowe akta i tak n. p. tom 2 zawiera proces przeciw rekto­rowi civitatis Beneventani z r. 1291; tom 3 „Judicatus curiae episcopalis Foroiuliensis z r. 1300, tom 28 z r. 1318—1323 wydatki na okręta papieskie, tom 30 wydatki na restauracyę pałacu papies­kiego. Być może że między temi miscellaneami mogłoby się może i coś ciekawszego do Polski znaleść, ja na razie postanowiłem ograniczyć się jedynie do ksiąg introitus et exitus i dlatego przejrzałem dokładnie powyżej wymienione 16 tomów obejmu­jące czasokres od r. 1316 do 1324 tudzież tomy 469 i 470 z lat 1467 i 1468. Każdy z tych tomów podzielony jest na dwie czę­ści t. j. dochody i rozchody. Dochody obejmują pozycye: a) censuum et visitationum b) de emolumento bullarum c) communium servitiorum d) diversorum t. j. dochodów niestałych n. p. ze spadków papieżowi zapisanych i t, p. e) pecuniae decimarum f) pecuniae fructuum beneficiorum vacantium. Z porównania tych pozycyj z księgami, któreśmy w kategogoryi 2. aktów skarbowych opisali, okazuje się, że do ksiąg in­troitus właśnie z owych ksiąg w zestawieniu miesięcznych lub ro­cznych wykazów dochodów pojedyncze pozycye wciągano. Dla tego tutaj już nic nowego się nie znajdzie, chyba posłużyć mogą te pozycye do skontrolowania lub wypełnienia luk w kategoryi 2. Nie przedstawia także żadnego interesu i pozycya b. gdyż obej­muje tylko ogólne wpływy z kancellaryi za wygotowanie bulli bez dodania jakichkolwiek szczegółów, coś nowego mogłoby się znaleść tylko w pozycyi d. lecz ten tytuł dochodów jest stosun­kowo najszczuplejszy. Więcej możnaby skorzystać z niektórych pozycyj wydatków. W ogóle wydatki obejmują pozycye: pro coquina, panataria, buticularia, marestalla, pro vestibus, pannis et forraturis, pro ornamentis, pro scripturis et libris, pro aedificiis et operibus, pro elemosina pauperum i inne podobne tyczące się utrzymania dworu i służby, najciekawszą jest jednak pozycya „pro gagiis exiraordinariis" gdzie zamieszczano zaliczki dla legatów lub urzędników różnych państw. Księgi początkowe z w. XIV zawierają wzmianki bardzo lakoniczne. To co w przejrzanych tomach znalazłem, przedstawia plon dość szczupły, podaję go jednak dla wyjaśnienia charakteru tych ksiąg, z pominięciem jedynie wzmianek wyżej w kategoryi 2. wymienionych. Tomy 1. 5. 10. 13. 14. 16. nie zawierają wzmianek o Polsce. Tom 23 z r. 1317 do 1332 na fol. 35 pod r. 1320 8 grudnia w ty­tule dochodów «diversa» «Magister Franciscus de Cracovia praep. eccl. Visliciensis Crac. dioec. qui ratione administrationis et perceptionis fructuum proventuum et iurium episcopatus Cracoviensis ex certis causis camerae dni nostri Papae pertinentium per certum tempus gestae per eum, tenebatur in quattuor millibus flor. auri, camerae dni nostri Papae de dicta summa assignavit per manus presbyteri Ni­colai consanguinei sui et... Bochae campsoris in Romana curia... 500 fl.» poczem pod r. 1321 10 sierpnia, 1322 26 kwie­tnia, 1323 6 kwietnia następują dalsze upłaty tej sumy. Tom 41, r. 1322 12 maja. D. Gerhardus epus Wladislauiensis collector census qui dicitur denarius b. Petri in regno Poloniae... assignavit — de dicto censu... per manus dnorum Johannis Grotonis Cracov. et Andreae de Verulis Tranensis eccl. canonicorum... 1000 fl. W rubryce wydatków nadzwyczajnych zaś pod r. 1320 6 gru­dnia zapisano 33 fl. pro expensis factis per d. Hugonem Bonis can. Ulteranum in quodam viaggio quod fecerat in Allemaniam per et de mandato dni n. Papae ad recipiendum et conducendum quaedam bona dni Papae quae Mgr. Gabriel de Fabriano Archipraesbyter de Sto Archangelo,.. collector fructuum beneficiorum vacantium in partibus Bohemiae Po­loniae et Morauiae receperat... qui in itinere infirmabatur... Tom 58 fol. 113 r. 1324 19 sierpnia. D. Janislaus archiep. Gneznensis collector census qui denarius b. Petri nuncupatur in Re­gno Poloniae a Sede apost. deputatus de censu praedicto per ipsum recepto pro uno anno terminato in fest. Circumc. Dom, prox. praeter. assignavit Camerae per manum d. Clementis scolastici Gnezn. 24 marc. 5 unc. et 1/4 unc. auri de Palholia ad pondus Avignonense. (Czyby się spisy Sto Pietrza tych kollektorów nie mogły gdzie w naszych archiwach kapitulnych znaleść? Do archi­wum papieskiego bowiem wedle wszelkiego prawdopodobień­stwa dostawały się tylko spisy kollektorów z Rzymu wysy­łanych nie zaś spisy kollektorów miejscowych, mianowanych przez papieża w osobie biskupów dyecezyi. Wniosek ten, forma i treść spisów Sto Pietrza w Archiwum Watykań-skiem się znajdujących w zupełności potwierdza). Tom 469 pod pozycyą wydatków nadzwyczajnych r. 1467 16 kwie­tnia rachunek, że wyasygnowano 5o flor. auri «pro convivio oratorum regis Poloniae». Tom 470 pod tą samą rubryką z r. 1468 rachunek na zapłacone 4 fl. Grzegorzowi de Cracovia astrologo. 4. Census camerae apostolicae. Księgi tej kategoryi mieszczą się w Arm. XXXIV. Są to prze­ważnie regesta kontraktów i dokumentów treści skarbowej odno­szących się do ziem należących do posiadłości państwa papies­kiego lub zostających do Papieża w stosunku lennym. Rozpoczy­nają się z wiekiem XIV ułożone jednak bez porządku chronolo­gicznego. Przejrzałem kilkanaście tomów lecz nic się prawie w nich polskiego nie mieści. Jedyna rzecz ciekawsza znaj­duje się w tomie 2. (Instrumenta cameralia r. 1330—1342) fol. 55. a to „Infeudatio ducum Pomeraniae Slauiae et Cassubiae" odpis aktu mocą którego książęta Otto i Barnim oddają papieżowi swe ziemie przyjmując je w lenno. Ziemie i poszczególne miej­scowości na Pomorzu i Rugii są bardzo obszernie wyszczególnione i na osobnej karcie powtórnie spisane. Akt nosi datę Szczecin 18 Września 1330 zarejestrowany w Avignonie r. 1331 13 Marca. Pieczęcie oryginału dokładnie opisane. W toku aktu nadto znaj­duje się kautela, że w razie gdyby papież zawarł z Ludwikiem bawarskim pokój, to pokojem tym mają być i książęta pomorscy objęci. Niewiadomo mi czy akt ten już jest znanym. Nadto w Tomie 4. obejmującym „Manuale notariorum camerae apost. z lat 1410—1418 znajduje się na fol. 14 wzmianka Die XX Jurni 1410 Boguslaus de Blazeuicze presbyter Poznaniensis dioec. de mandato dni Militensis abiuravit errorum in forma camerae consueta in manus dni Johannis de Garzonibus apostolicae Camerae cler. 5. Quindecia. Quindecia albo quindennia jestto rodzaj annaty a raczej ro­dzaj ekwiwalentu jaki opłacały beneficya inkorporowane klaszto­rom i kapitułom za to że nie płaciły annat. Księgi tych opłat znalazłem w Arm. XXIII Tom 1 i 2. Tom 2. obejmuje cza­sokres od r. 1419. do 1555. Tom 1. od 1595. do 1677. Wzmianek Polski dotyczących jest w nich pełno, nie notuję ich jednak gdyż księgi opatrzone są dobrymi indeksami. Brakujących jeszcze tomów tych ksiąg nie udało mi się od­naleść. IV. Varia. Przy dzisiejszym stanie archiwum niepodobna w dziale tym robić jakichkolwiek więcej systematycznych poszukiwań; tu i owdzie wpaść może przypadkowo w rękę jaki ciekawszy rękopis, o ca­łym materyale pojęcia dokładniejszego wyrobić sobie nie można. Przypadkowo też zupełnie szukając za innemi specyalnie oznaczonemi rzeczami natrafiłem na kilka kodeksów zawierających rzeczy polskie i to: a) cztery kodeksa oznaczone sygnaturami: CXXVIII. E 2516, CXXII E 2516, XXX. II. 30, Arm II. LV. są one prawie równobrzmiące a obej­mują odpisy z XVII wieku instrukcyi papieskich dla legatów i nuncyuszów z końca wieku XV, są też oznaczone napisem «Instructionum diversorum Rom. Pontificum». W kodeksach tych z rzeczy polskich znajdują się dwie znane już z Theinera (M. Hung II p. 436—439 i Mon Pol II p. 269-286) instrukcyę nadto jeszcze jedna na t. 4—6 pierwszego kodeksu nieznana o ile mi wiadomo, bez adresu i daty w której papież poleca nuncyuszowi sta­rać się aby w pokoju między Polską a Węgrami nie było wzmianki o pokoju z Prusami, lub aby się przynajmniej tylko «quoad temporalia» Archiv. kom. hist. t. V. 11 ułożono. Na wszelki przypadek posyła mu dwie bulle pod jedną datą które nuncyusz użyje wedle tego jak i co sie da osiągnąć. Nadto na f. 92—113 znajduje się relacya biskupa z Orte z Budy 25 czerwca 1489 o stosunkach w Czechach i Węgrzech w tonie dla Polski nieprzychylnym. b) Arm XIV Cap. VI nr 1 - 6 pojedyncze akta objęte nazwą «Sopra il denario b. Petri di Polonia» dotyczące sprawy Sto Pietrza w XVI wieku. Wywód historyczny śto Pietrza w Polsce opiera się na historyi Kaźmierza Mnicha. Akta te są załącznikami listu nuncyusza Wincentego z Portico. c) Arm LIII. nr 17. jestto liber formularum poenitencyaryi z XIV wieku z czasów Benedykta XII. Zamieszczono tu też kilka aktów odno­szących się do spraw z Polski. fol. 29. Sprawa Jacobi de Swecza presb. Wladisl. dioec o kra­dzież, przytem szczegóły o procesie jaki się o to przed trybunałem arcyb. Gniezn. toczył. fol. 32. Sprawa Nicolai Laurencii institoris presb. Crac. o uwię­zienie duchownego, który następnie w więzieniu umarł. fol. 34. Sprawa Mathiae Stanislai de Petrcovia rector. in Borzyszowice Gnezn. dioc. o czynne znieważenie duchownego. Są to rostrzygnięcia prośb o absolucyę. fol. 34. Prośba Petri Andreae de Czchów z dyspenzę od irregularitas, w którą popadł wskutek tego, że się stał przy­czyną śmierci człowieka, gdy bowiem jeszcze jako «scolaris» pasł konie ojca i zobaczywszy złodzieja zwołał ludzi, ci zło­dzieja zaprowadzili do sądu, a tam go na powieszenie ska­zano. W dziale Varia znajduje się też jedna kategorya aktów wy­łącznie do Polski się odnoszących oznaczonych Politicorum Varia. Polonia. Materyały jednak tu zamieszczone dotyczą już, czasów późniejszych począwszy od końca w. XVI. Jestto zbiór najrozmaitszych listów referatów, druków odnoszących się po­średnio lub bezpośrednio do stosunków kuryi z Polską, wszystko pomieszane i bez porządku zeszyte. Chcąc mieć wyobrażenie o tem co się tu mieści przejrzałem trzy tomy a mianowicie: I. 81. (Jestto tom pierwszy). Kopie listów nuncyusza Mathei, Wła­dysława IV. i Jana Kaźmierza. Między niemi listy z 5 stycznia i 30 lipca r. 1650. dotyczące zaburzeń w Uniwersytecie Kra­kowskim i własnoręczny list króla Władysława z daty Warszawa 23 kwietnia 1646, w którym król objawia papieżowi zamiar wojny z Turkami. I. 82. Jana Mucante Jtinerario del Card. Gaetani legato al re di Po­lonia z r. 1596 i 1597. I. 85. Akta od r. 1616 do 1712. Obok kopii listów (listu wezyra Achmeta z r. 1674, rezydenta polskiego w Konstantynopolu 1674, namiestnika Białej cerkwi r. 1679) traktat «Pace, guerra, soccorsi tutto difficoltato alla Polonia. Consequenze dannose e utili dal non dare soccorso alia Polonia sotto l anno 1674 i rodzaj krót­kiego dyaryusza sejmu polskiego z r. 1681 od 22 stycznia do 25 stycznia posiedzenia 8—12. B. Inne Archiwa papieskie. I. Archiwum konsystoryalne. Archiwum wcale nieuporządkowane. Znajdują się tu akta z wieków średnich następujące: 1) Provisiones ecclesiarum et nonasteriorum consistorialium r. 1489 — 1503. Nadawstwa opactw konsystoryalnych i prekomizacye biskupów, księgi podwójnie prowadzone przez Kanclerza i Camerlenga. Są tu i akta do Polski się odnoszące. 2) Provisiones S. Collegii 1409 — 1433 i 1489 — 1503 po­krewne z poprzedzającemi. 3) Nonnulla acta consistorialia 1492 — 1513. 4) Decreta consistorialia 1498 — 1589 (nic do Polski). Protokoły posiedzeń kongregacyi odnoszą się do czasów późniejszych, od wieku XVI począwszy. Z wieku XVII znajdują się też protokoły z obioru biskupów tudzież akta odnośnego pro­cesu in partibus. Wiele tego rodzaju protokółów dotyczy bisku­pów polskich. 2. Archiwum roty. Akta processualne roty, jakie się do dziś dochowały, rozpoczy­nają się dopiero z w. XVI., z czasów wcześniejszych nic nie pozo­stało, istnieją tylko t. z. Manualia począwszy od r. 1441. Jest to ro­dzaj dziennika podawczego roty. Ponieważ procesa toczyły się tu pisemnie, przeto każdy akt procesualny i każde pismo sporne wraz z załącznikami wciągano do takiego dziennika. Oczywiście że notatki te są bardzo sumaryczne, cenne tylko o tyle o ile za­wierają szczegóły pewnych osób dotyczące lub o ile podają treść dokumentów do sporu dołączanych. Rzeczy polskich jest tu sto­sunkowo dość wiele, nie notowałem ich jednak, gdyż księgi nie są paginowana a zresztą nic ważniejszego w rękę mi nie wpadło (w t. IV. z r. 1466 znajduje się spór Jana Pieniążka o scholastryę Krak.) C. Biblioteka watykańska. Rzeczy główniejsze stąd zrejestrował już na podstawie inde­ksów Przeździecki, zapewne jednak wieleby się jeszcze materyałów których do indexów nie wciągnięto znalazło. Ponieważ dla pracy w Archiwum nie mogłem robić tu systematycznych poszukiwań, przeto poprzestaję na kilku notatkach o aktach których Przeź­dziecki nie zanotował i to: Vatic. 4150, fol. 39 b. Ad regem Bohemie directa littera Episcopi Cracoviensis et ceteris baronibus et civitatibus scripta. O po­dróżach księży do Czech. Data in oppido nostro Celce 22. Aug. 1447. Vatic. 3935. Hic est liber sive quaternus litterarum commissionum citationum, relationum, instrumentorum et aliarum diversarum scripturarum factarum coram r. in Christo p. et dno. fratre Gentile d. g. tituli s. Martini in montibus presb. card. fol. 17 b. Początek sprawy Muskaty przeciw Arcybiskupowi Gnieźn, (cytacya) której akta znajdują się w Archiwum wat. Ottob. 348. Oprócz zanotowanego u Przeździeckiego traktatu Andrzeja de Kokorzyno znajduje się jeszcze na samym początku «Jn-ąuisitoris Cracoviensis edictum de revelandis hereticis eorumque scriptis, W bibliotece tej znajdują się nadto fragmenta brakujących w archi­wum regestów bull z w. XIII i XIV w kodeksach Ottob. 716 (Clemens IV) 873. 2546. 2645 (Bonifacy VIII) i 2516 (Clemens V.1). D. Archivio di Stato. Archiwum to jest dopiero od niedawna założone i składa się z aktów niektórych klasztorów, które rząd włoski zabrał, tudzież z części archiwów papieskich, w których znajdowały się akta do­tyczące administracyi państwa kościelnego. W ten sposób dostała się tu także i część aktów Camery apost. a między niemi i akta skarbowe ogólniejszej natury jak: 1) mandata: assygnacye ze skarbu papieskiego, 2) rasegne rezygnacye, cessye i t. p. z beneficyów, co uza­sadniało pewną opłatę na rzecz kuryi, 3) annatae, 4) libri ąuietanciarum-. kwity dla kollektorów za zebrane pieniądze kwity za zapłacenie annat, za złożenie „fructus male perceptos" i zezwolenia na zwłokę co do zapłaty annat, 5) libri cruciatarum dochody i wydatki na wyprawy prze­ciwko Turkom. Wszystkie te kategorye aktów rozpoczynają się z wiekiem XV. mandata, annatae, i libri quietanciarum od Marcina V. libri cruciatarum od Piusa II, rasegne od r. 1499. i znajduje się w nich (z wyjątkiem kategoryi mandatów) dość wiele rzeczy polskich. W dwóch pierwszych tomach annat z lat 1421—1425 zaopa- l) Cenne fragmenta regestów mieszczą się też w bibliotece narodowej w Paryżu w rę­kopisach 4008 B. 4039. 4047 i 5152 A. Dla nas zwłaszcza najciekawszym byłby kodeks 4038 B. który na f. 108—129 obejmuje 43 listów Bonifacego VIII po większej części pisanych do le­gata Mikołaja Boccasini legata w Polsce i Węgrzech. (Zobacz Denifle die papstlichen Reeisterbande des 13 Jhs. Berlin 1886 str. 17—21). trzonych indeksami jest około 100 zapisek do Polski się odno­szących, z nich zaś dwie wzmianki w T. 1. na f. 128 i 131 do­tyczą Pawła Włodkowica, jedna na f. 15 Uniwersytetu Krakow­skiego, który opłacił annatę za obsadzenie kapellanii S. Maryi Magdaleny i ś. Wojciecha. W libri quietanciarum Tom I. 1423—1426 wzmianki polskie na f. 65. 87. 110. 167. 209. 225. 242. W T. II. 1428—1430 na f. 2. 23. 61. 74. (Andreas de Kokorzino) 84. 96. 124. 136. 217. (Jan Elgoth za kanonię Krak. 46 fl.) W T. l. rasegnii z r. 1499 — 1502 dopiero z rokiem 1500 rozpoczynają się rzeczy polskie, lecz stosunkowo jest ich nie wiele, wreszcie w libri cruciatarum z XV wieku tylko jedną zapiskę polską znalazłem a to w tomie sygnowanym rokiem 1468 na f. 7 list komissarzy krucyaty: dno. Nicolao Spiczimir in regno Polonie collectori z wezwaniem złożenia zebranych na krucyatę pieniędzy. Data Rzym 7 Novembr, 1464. Innych zresztą aktów z wieków średnich w archiwum tem nie widziałem. PEAKTYKA W SPEAWACH MAŁŻEŃSKICH W SĄDACH DUCHOWNYCH DYJECEZYI KRAKOWSKIEJ zebrał i wydał BOLESŁAW ULANOWSKI. W ogłoszonej roku zeszłego pracy 1) starałem się wykazać, jak niezbędnem jest przedsiębranie naukowych badań w zakresie historyi prawa kanonicznego w Polsce, i jak dotąd mało zdzia­łano u nas na tem polu. Wspomniałem przy tej sposobności, że jednym z najciekawszych i najważniejszych przedmiotów poszu­kiwań, byłoby stwierdzenie przestrzeganej w sądach duchownych, praktyki w sprawach małżeńskich, a to tem bardziej, że osiąg­nięte w tym kierunku rezultaty ważnymiby były nietylko pod względem prawnym, ale dostarczałyby równocześnie cennych bardzo wskazówek do dziejów naszej cywilizacyi. Ponieważ zamierzam opracowywać kolejno pewną ilość kwe­styj będących w związku z historyją kościelnego prawa w Pol­sce, przeto sądzę, iż trafnym będzie mój wybór, gdy rozpocznę od przedstawienia małżeńskiego prawa w w. XV. Praca w tym kierunku składać się musi z konieczności z dwóch części: w pier­wszej podam materyjał dotąd ani ogłoszony ani zużytkowany, w drugiej przystąpię do jego opracowania. Uważam bowiem za najwłaściwsze zaznajomić troskliwie badaczów z materyjałem źró­dłowym we wszystkich tych przypadkach, w których wyjątkowo tylko będą oni w możności sięgnąć do rękopisów, z których sam korzystałem. Kiedy się ma do czynienia wyłącznie lub przewa­żnie z materyjałem już ogłoszonym lub łatwo przynajmniej przy- 1) O pracach przygotowawczych do historyi prawa kanonicznego w Polsce. stępnym, wtedy pożądaną jest jak największa miara w przyta­czaniu wyjętych ze źródeł ustępów. Inaczej kiedy się opracowuje nietknięte dotychczas źródła. Tu bowiem korzystniejszem jest dla nauki dokładne o ile możności zaznajomienie czytelnika, ze spożytkowanymi pomnikami, a gdyby obfitość źródeł była tak wielką że zupełniejsze ich uwzględnienie wpływałoby szkodliwie na konstrukcyję opracowania, wówczas nie pozostaje innego punktu wyjścia, jak osobno ogłosić materyjał źródłowy, osobno opra­cowanie. Poszukiwania nasze ograniczyliśmy do dyjecezyi Krakow­skiej z tego głównie powodu, iż zależało nam przedewszystkiem na wyczerpującem przedstawieniu działalności sądowej władzy kościelnej na pewnem danem terrytoryjum, i w pewnym danym okresie. Z łatwością by nam przyszło dołączyć do naszego zbioru pewną ilość aktów zaczerpniętych z ksiąg sądowych innych dy­jecezyi polskich. Ale wówczas nie byłby cel nasz bynajmniej osią­gniętym. Bo kilka luźnych aktów odnoszących się do spraw mał­żeńskich sądzonych w konsystorzu Gnieźnieńskim lub Płockim nie da nam dostatecznego poglądu na rozwijaną w tym kierunku czynność przez Gnieźnieński lub Płocki konsystorz, a co się ty­czy strony prawnej, to można ogólnie twierdzić, iż wszystkie, funkcyjonujące w Polsce w w. XV i później, sądy kościelne po­stępowały sobie jednostajnie, tak że opracowanie pozostałych po jednym z takich sądów protokółów daje zarazem wierny obraz stanu rzeczy, jaki panował w innych. Gdy zaś byłem w możności wyczerpnąć w całej pełni je­dynie tylko do dyjecezyi Krakowskiej odnoszący się materyjał, przeto nie sięgam na razie dalej, chociaż, powtarzam to raz je­szcze, starałem się zaznajomić i ze znajdującemi się po innych dyjecezyjach sądowemi księgami. Ale ściśle rzeczy biorąc nie rozporządzałem ani co się tyczy dyjecezyi Krakowskiej, całkowitym zasobem istniejących niegdyś w rozrzuconych po niej archiwach ksiąg konsystorskich. Dyjecezyja Krakowska była tak rozległą, że jeden konsystorz wszystkich z każdym rokiem mnożących się spraw załatwiać nie mógł. Oprócz więc konsystorza Krakowskiego istniało jeszcze kilka innych, między którymi wybitne stanowisko zajmował Lubel­ski. Można mniej więcej powiedzieć, że w każdym poszczegól­nym archidyjakonacie był zarazem osobno ustanowiony konsy­storz, w którym prezydował archidyjakon jako officyjał biskupi. Nie była jednak wykluczoną możliwość ustanowienia w jednym archidyjakonacie dwóch równocześnie urzędujących konsystorzy. Prócz tego sądził sam biskup „in curia Episcopali," która nie była stale przywiązaną do pewnej miejscowości, ale zmieniała się ustawicznie wraz z pobytem zwierzchnika dyjecezyi. Do tej pory zdołaliśmy dotrzeć tylko do ksiąg sądowych biskupich (acta Episcopalia), jako też do ksiąg konsystorskich Kra­kowskich i Lubelskich. Czy dochowały się księgi innych sądów duchownych dyjecezyi Krakowskiej, nie wiemy. Ze istniały księgi konsystorskie Radomskie i Sandomirskie, wiadomo nam napewno, bo znajdujemy o nich bardzo stosunkowo wcześne wzmianki w księgach Krakowskich i Lubelskich. Widzieć ich, ani korzystać z nich, nie mieliśmy jednak sposobności. Lecz nie tylko w tym kierunku zaznaczyć musimy dotkliwe luki w zebranym przez nas materyjale. W komplecie nie posiadamy tak dobrze ksiąg sądowych konsystorza Krakowskiego, jak nie posiadmy całkowitego szeregu protokółów sądów biskupich lub ksiąg konsystorskich Lubelskich. I pod tym względem dwojakiego rodzaju są braki, jakie przy­chodzi nam zaznaczyć i opłakiwać. Bo raz nie mamy ani najdawniejszej księgi konsystorskiej Krakowskiej, ani najstarszej Lubelskiej, a pierwsza księga sądów biskupich rozpoczyna się tak późno, że chyba przypuścić należy zatracenie się całego szeregu ksiąg do tej należących kategoryi. Pierwsza księga konsystorza Krakowskiego nie sięga dalej wstecz jak do r. 1410, gdy znajdujemy w niej samej wzmianki o prowadzonych w latach poprzednich księgach. Biorąc na uwagę że księgi miejskie rozpoczynają się w Polsce z początkiem XIV w., że najdawniejsza księga ziemska pochodzi z r. 1374 i uwzglę­dniając całą wyższość, jaką w prowadzeniu swych kancellaryi odznaczały się sądy duchowne nad istniejącymi współcześnie sądami świeckimi, wypadnie z konieczności wyrazić zdziwienie z powodu, że dochowały się we wszystkich dyjecezyjach Polskich księgi sądowe ze stosunkowo tak późnych dopiero czasów, bo żeby ich nie miano prowadzić już znacznie wcześniej, na to zgo­dzić się żadną nie można miarą. Ale oswoiwszy się już z myślą, że zaginęło bezpowrotnie bardzo wiele najdawniejszych i oczywiście najciekawszych ksiąg sądów kościelnych, to jeszcze przychodzi nam skonstatować, że nawet poczynając od tego roku, z którego najstarsze mamy, czyto Krakowskie czy to Lubelskie księgi, nie jest jeszcze materyjał ar­chiwalny bynajmniej kompletnym, lecz owszem, że pozostała częstokroć znacznie tylko mniejsza część jego. Aby, nie wchodząc zbytecznie w szczegóły, dać pewne naj­ogólniejsze wyobrażenie o lukach zachodzących w archiwach kon­systorskich, wystarczy kilka następujących danych. Archiv. kom. hist. t. V. 12 Czynności przedsiębrane w konsystorzach dzieliły się ze względu na zapisywanie ich do protokołów na 5 kategoryj. Pierwsza najogólniejsza (acta actorum, acta causarum) obej­mowała częstokroć wszystkie czynności urzędowe, a w takim wy­padku prowadzono jednę tylko równocześnie księgę, do której wciągano w porządku chronologicznym, najrozmaitszej natury akty. Skoro jednak zakres działania jakiegoś sądu znacznie się powiększył i liczba notaryuszów konsystorskich się wzmogła wówczas poświęcano pewnym kategoryjom czynności odrębne sexterny, a w głównej księdze (acta causarum) zapisywano spra­wozdania z posiedzeń sądowych w formie narracyjnej, kiedy więc miał uczynić pisarz wzmiankę o wyroku, to nie przytaczał go w całej osnowie, ale w krótkości treść jego zaznaczał; jeżeli wy­padło mu wspomnieć o przesłuchaniu świadków (examen testium) to zamiast przytaczać w całości „dicta testium," stwierdzał tylko iż processualna ta czynność w pewnym dniu dokonaną została. W ten sposób dawała ta jedna księga konsystorska (acta causa­rum) dokładny obraz całkowitej działalności sądu w porządku chronologicznym, lecz ktoby pragnął przekonać się, co właściwie zeznali świadkowie, jakie są wszystkie postanowienia wyroku, jaka jest zupełna treść ugody lub kontraktu, ten musiałby sięgnąć do • odpowiedniej księgi lub seksternu, gdzie pod właściwą datą znajdywał potrzebną sobie zapiskę. Drugą kategoryję stanowiły wyroki (acta sententiarum), które już na pierwszy rzut oka łatwo od innych odróżnić aktów, bo zaczynają się stale od stereotypowej formułki: „Christi nomine invocato et ipsum solum pre oculis habentes". Jest to oczywi­ście najważniejsza część z przekazanego nam "w aktach konsy­storskich materyału, szkoda tylko wielka, że z czasów dawniej­szych tj. z pierwszej połowy XV wieku dochowało się ich nie­zmiernie mało. Na trzecią kategoryję składają się akty niesporne (acta obligationum), zazwyczaj najmniej ciekawe, ale dostarczające w nie których kierunkach niezmiernie cennych wiadomości. Czwartą stanowią „examina testium," bardzo ważne i inte­resujące, ale nieliczne; piąta zaś kategorya obejmuje „constitutiones procuratorum," a więc same niemal jednobrzmiące, i wcale już nieciekawe zapiski. Prawie nigdy nie poświęcano równocześnie każdej z tych pięciu kategoryj odrębnej księgi. Zazwyczaj odróżnić wypada tylko 3 działy: 1) acta causarum, 2) acta sententiarum, 3) acta obligationum; rzadziej już spotkać się można z odrębną księgą przeznaczoną na „constitutiones procuratorum" lub „examina testium," lecz i na to wyraźne mamy przykłady, bo nie szuka- jąc daleko, możemy wskazać na pierwszą księgę Krakowską, któ-rej druga połowa obejmuje same li tylko „constitutiones procuratorum," albo też na czwartą księgę Lubelską, do której wszyto kilka sexternów zapełnionych samemi wyłącznie przesłuchaniami świadków. Żeby należycie skonstatować, o ile reprezentowane są w pe­wnem konsystorskiem archiwum wszystkie odróżnione przez nas rodzaje ksiąg, nie wystarczy powierzchowne się w nich rozgląd­nięcie, bo liczyć się koniecznie trzeba z tą okolicznością, iż przy oprawie luźnych seksternów w księgi dopuszczano się rozmai­tych z niezrozumienia rzeczy wynikających pomyłek. Łącząc pewną ilość z tych samych lat pochodzących ale in­nym gatunkiem aktów zapełnionych sexternów, zacierano czę­stokroć pierwotną ich odrębność, która dałaby się dopiero wtedy wyłonić, gdyby przy ponownem porządkowaniu archiwum dozwolonem było księgi rozklejać i z poszczególnych zwitków nowe układać volumina. Nie trzymano się też w kancellaryjach konsystorskich ścisłych i niezmiennych prawideł lub zwyczajów, lecz kierowano się głó­wnie względami utylitarnymi, i z tego powodu w rozmaitych la­tach, różne też w zastosowaniu spostrzegamy przy prowadzeniu ksiąg sądowych procedery. W kancellaryjach mniejszych, gdzie nie było dostatecznej ilości ludzi i środków, by więcej równo­cześnie prowadzić protokółów, poprzestawano na uwidocznieniu w tej samej księdze, że pewna grupa zapisek do tej lub innej należy kategoryi. Czyniono to wypisując w nagłówku: „Secuntur acta constitucionum etc". Jakkolwiek jednak radzono sobie w kancellaryjach z ujęciem materyjału sądowego w formę ksiąg i sexternów, to zawsze wtedy tylko uznać możemy pewne archiwum konsystorskie za kompletne jeżeli w ten lub inny sposób dotrzeć możemy do wszystkich ga­tunków zapisek będących wyrazem załatwianych w sądach du­chownych czynności. Wielkiego doznajemy zawodu przystępując do bliższego ro­zejrzenia się w zawartym w księgach Krakowskich materyjale. Najwięcej dochowało się ksiąg pierwszej kategoryi, dość dużo trzeciej, z XVgo wieku ani jednej księgi z kategoryi drugiej i czwar­tej, z piątej pozostał nam dość znaczny ułamek w księdze naj­starszej oznaczonej liczbą porządkową IV. Gdyby nie okoliczność, iż częstokroć wciągnął notaryjusz do ksiąg kategoryi pierwszej (acta causarum) nie należący do nich wyrok, lub wyjątkowo zamieścił w całej osnowie jedno lub drugie przesłuchanie świadków, posiadalibyśmy jako pozostałość po czynnościach konsystorza Krakowskiego z XV w. jedynie tylko szereg krótkich processualnych zapisek, z licznemi co prawda ale bezużytecznemi dla nas odwoływaniami się do aktów zamieszczo­nych w „libri sententiarum" etc. Księgi Lubelskie przedstawiają również dotkliwe luki, ale ogółem biorąc kompletniejszym jest zawarty w nich, niż w księ­gach Krakowskich materyjał, zwłaszcza pod względem prawnym są one dla nas szczególnie cenne, bo dostarczają do pewnej ilości spraw zupełnego mniej więcej zasobu aktów. Gdyby wydawnictwo niniejsze miało wyłącznie tylko cha­rakter publikacyi prawniczej, toby z łatwością poprzestać można na ogłoszeniu szczuplejszej liczby zapisek, niż ich obejmuje nasz zbiorek. Zważywszy jednak, iż za jednym zachodem życzymy sobie dostarczyć i historykom pożądanego dla nich z p bo strony obyczajowej ludności, dotyczącego, materyjału, stosowniejszem się nam wydało z uwzględnianiem zapisek zbytecznie nie skąpić. Oczywiście pominąć musieliśmy całe mnóstwo mniej ciekawych lub częściej powtarzających się aktów, ale na tem wy­dawnictwo z pewnością nie ucierpiało. Zapiski podajemy w porządku chronologicznym; aby umo­żliwić jednak szybkie i łatwe z nich korzystanie załączamy dwa wykazy, jeden rzeczy, o ile możności dokładny i wyczerpujący, drugi zapisek w zwiąku ze sobą będących. Wykazu osób nie da­jemy, bo w tym wypadku nie przedstawiałby on żadnej szcze­gólniejszej korzyści. Kończąc zwracamy nareszcie uwagę, że za granicą bardzo mało dotychczas wyzyskano w tym kierunku księgi sądów du­chownych. Uskutecznione we Francyi i Anglii publikacyje wy­mieniliśmy w powołanej poprzednio pracy, obecnie przytaczamy jeszcze tylko mniejszą wiązankę zapisek zaczerpniętych z księgi sądu kościelnego w Augsburgu, którą ogłosił Dr. Frensdorf.1) Spełniamy zarazem miły obowiązek dziękując najserdeczniej J. Excellencyi księdzu Biskupowi Dunajewskiemu i księdzu ka­nonikowi Józefczykowi kanclerzowi konsystorza Biskupiego za najłaskawsze dozwolenie korzystania z bogatych skarbów złożo­nych w Krakowskiem archiwum konsystorskiem. 1) Ein Urtheilsbuch des geistlichen Gerichts zu Augsburg aus dem XLV Jahrhundert ; Zeitschrift fur Kirchenrecht herausg. von Dove, X. p. 1—37. In consistorio Cracouiensi (d. 7 Martii 1410). L (Acta offic. Crac. IV. p. 5o). Dorothea uxor Martini brazeatoris de Cracouia iurauit, quod vult fideliter manere cum Martino suo marito predicto, non nocere sibi in vita, pecuniis et rebus, nec ab eo fugere voluntarie; ipso Martino iurare nolente, dominus Judex decreuit contra eundem Martinum monicionem cum sentencia, ut fideliter eandem Doroteam tanquam suam legitimam uxorem seruaret et cum ea permaneret in matrimonio per iuramentum. In consist. Crac. (d. 14 Martii 1410). 2. (Acta offic. Crac. IV. p. 60). Johannes Mathie laicus deStradomia Margaretham suam uxorem legitimam seruabit eamque maritali affeccione pertractabit et non angariabit eam, neque vestimenta de ea distrahet sub pena excommunicacionis et XXX marcarum, nec nocebit ei in vita. In consist Crac. (d. 5 Junii 1410). 3. (Acta offic. Crac. IV. p. 71). Nicolai dicti Syrzanek de Jacubouicz Stanislai de Wanchadlow, kmethonum, super controuersia inter ipsas habita pro Elizabeth filia Andree de Sanczignew iudicialiter contendencium do- minus iudex diligenter causis propositis hincinde auditis ipsam Elizabeth Nicolao priori marito suo pro eo, quod cum eadem prius sponsalia per uerba licet de futuro contraxerat et eam extunc carnaliter co- gnouit, ex eaque prolem procreauit, prout hoc ex confessione eorundem per iuramenta prestita apparebat, in nomine domini adiudicauit et ipsos tunc copulauit, et per eandem sentenciam inter Stanislaum et ipsam Eliza- beth diuorcium celebrando Stanislao predicto silencium perpetuum inposuit, et eidem Stanislao cum alia contrahendi matrimonium licenciam dedit; praesentibus Petro VVisslai de Lublin, Petro Boguslai de Sandomiria clericis Cracouiensis diocesis. In consist. Crac. (d. 1 Julii 1410). 4. (Acta offic. Crac. IV p. go). Dorothea, nata Nicolai de Pyssari, Ni- colai mariti sui de Lwowerz impotenciam allegauit et petiuit se ab eo- dem separari; Nicolaus predictus dixit se non fuisse nec esse impotentem; et dominus officialis decreuit eosdem insimulque manere ad carnispriuium proxime venturum et se pertractare maritali affeccione; et idem Nicolaus iurauit de indempnitate et securitate vite dicte Dorothee sub pena XXX marcarum, et nihilominus fideiussores statuere debet de premissis coram Rectore Ecclesie de Kanthi et aduocato ibidem dominico die proximo affuturo sub excomunicacionis penis, et tunc pater dicte Dorotee restituet eandem dicto marito suo. In consist. Crac. (d. 7 Octobris 1410). 5. (Acta offic. Crac. IV. fol. 141°). Stanislaus de Karnow et Lauren- cius de ibidem iurauerunt, quod cum Anna virgine Nicolai nata nec cum alia copulam in facie ecclesie recipere, neque ipsam quouismodo impedire aliquo contractu, et ipsa similiter iurauit, et premissa debent tenere sub pena centum marcarum, et nichilominus predicta Anna manere debet apud Vitoslaum awncium patris sui germanum in Karnow usque ad finem et decisionem huiusmodi cause, et debent iure experiri sub pena predicta. In consist. Crac. (d. 8 octobris 1410). 6. (Acta offic. Crac. IV. fol. 142). Albertus Stanislai de Luborzicza et Margaretha mulier de Gracouia contraxerunt matrimonium per uerba de presenti in presencia honorabilis viri domini Michaelis sco- lastici Gneznensis, canonici et officialis Cracouiensis, recognoscentes hoc ipsum antea fecisse et dominus Swanthopelk cancellarius Gneznensis con- sertis eorum manibus inuicem ipsos in nomine domini copulauit. In consistorio Crac. (d. 21 Octobris 1410). 7. (Acta offic Crac. IV. p. 149). Alberti de Crowodrza et Katherine virginis de Thomaszowice in causa matrimoniali testes inducti: Wichna de Cracouia dixit, quod cum examiriasset eandem Katherinam pro defectu membri cum aliis matronis, non potuit bene considerare, quid obstitisset sibi, sed quando venit cum eadem et predictis matronis ad quandam matronam, tandem predicta matrona, ut in talibus experta et perita dixit eisdem, quod eandem nullus medicorum curare potest, quia ossa insimul sunt constricta et conuolata in tantum, quod vnus digitus ibi inmitti non potuit, quia predicta testis non est perita in talibus, quantum sciuit, deposuit. Margaretha uxor Przibislai de Thomaszouice in causa eadem inducta et iurata consimiliter deposuit ut prima, quia fuit presens, vidit et audiuit Item dixit, auod predicta matrona nuncupatur Machna alias Machula, uxor Henrici fabri de Florencia alias Cleparz. Item Pachna de Modlnicza vxor Swach inducta et iurata dixit, quod eandem conspexit et vidit defectum in ea, quantum potuit considerare, quia circa talia negocia nunquam interfuit, sed dixit, quod ad predictam Machnam cum eadem ambulauit vnacum aliis mulieribus, que inspiciens eandem dixit ad ipsas, quod nichil potest sibi prodesse, quia nullus medicorum potest eam curare, sed dixit se non audiuisse, quid obstitisset sibi sed dixit se vidisse, quod digitus vnus non potuit ibi includi. Agnes uxor Mathie thabernatoris de Thomaszouice inducta et iurata deponere veritatem in causa antedicta et interrogata, quid sibi constaret de negocio predicto, dixit, quod vidisset et diligenter considerasset, quod eadem Katherina in tantum est arta, quod vnus digitus inmitti non potuit quia ossa sunt insimul conserta, et ad maiorem cautelam cum eadem ad vnam matronam in talibus expertam ambularunt, que ipsis similiter retulit quod predicta Katherina minime valet ad nubendum. Item dixit, quod in talibus non est perita, quia nunquam (s). Anna vidua de Growodrza inducta et iurata nec non interrogata, quid sibi constaret in huiusmodi facto dixit, quod predicta Katherina est in tantum arta, quia vnus digitus non potuit ibi inponi, quia eandem conspexit et diligenter vidit et considerauit. Item dixit, quod cum predicta Katherina ad aliam matronam ambularunt, que est plus perita in talibus factis, quia ipsa nunquam vidit premissa sic fieri et dixit, quod predicta matrona retulit ipsi, quod minime valet, quia ossa essent sibi insimul contracta. Item dixit, quod nichil sibi potest proficere. Et datur terminus ad voluntatem audiendam ad VIII dies et pronunciandum per dominum officialem. In consist. Crac. (d. 3 Novembris 1410). 9. (Acta offic. Crac. IV p. 161). Nicolaus Martini de Leiouia propo- nit contra Michaeiem longum de Cracouia, quod sibi tenetur quatuor mar- cas pro laboribus trium appellacionum, trium instrumentorum, et quartum instrumentum protestacionis, quas formauit ad mandatum ipsius in causa Nicolai dicti Hechth cognati sui matrimoniali cum Benigna relicta Be- thnari de Cracouia, petit condempnari, ad deliberandum ad VIII dies. In consist. Crac. (d. 7 Novembris 1410). 10. (Acta offic. IV p. 164). Johannes cum Maszcha muliere de Cle- parz sufficienter docuit et probauit per aduocatum et consules et Michae- lem Rectorem ecclesie sancti Floriani super matrimonio; et dominus iu- dex ratificauit predictum matrimonium inter partes predictas et demandauit partibus simul comanere; super istis Johannes et Masza peti- uerunt litteram testimonialem; et dominus decreuit ut in forma, presen- tibus Petro Vislai de Lup., Stanislao de Scarb. In consist. Crac, (d. 24 Novembris 1410). 11. (Acta offic. Crac. IV p. 177). Symon kmetho de Woia Lubosrzi- czska iurauit, quod Katherinam vxorem suam debet ipsam seruarc tamquam maritus vxorem, et iurauit, quod non mutillabit eam in aliquo membro, ut in forma, et ipsa similiter K. iurauit, quod debet esse fidelis suo marito et debent insimul comanere sub pena excommunicacionis. In consist. Crac. (de 15 Decembris 1410). 12. (Acta offic. Crac. IV p. 191). Swanch et Anna uxor sua de sub- urbio Cracouiensi de securitate vite iurauerant, quodque dictus Swanch ipsam seruare debet non mutilando nec angariando, sed ieniter corrigendo, et ipsa sibi fidelis esse debet. In consist. Crac. (d. 16 Decembris 1410). 13. (Acta offic. Crac. IVp. 192). Stanislai laici de Carnow, Anne vir- ginis de ibidem et Laurencii de Wangrzinouice in causa matrimoniali do- minus Nicolaus prepositus sancte Heduigis iudex et locumtenens pronunciando suam voluntatem predictam Annam ab instancia predicti Laurencii absoluit eandem Stanislao predicto adiudicando, et nichilominus predicto Laurencio ad alia vota matrimonii cum alia persona ydonea transuolandi licenciam dedit; presentibus Stephano Viti de Radorn, Johanne de Szczepanowice, Martino de Ossek. In consist. Crac. (d. 23 Ianuarii 1411). 14. (Acta offic. Crac. IV p. 212) Stanislaus laicus de Stradoma con- tra Swanchnam mulierem de Stradoma ibidem proposuit, quod ipsa eum in maritum ducere promisit per verba de futuro et per mutuam ma- nuum stipulacionem firmauit et ratificauit, p.etens ipsam adiudicari in vxorem et ad consumandum copulam in facie ecclesie conpelli; Swanchna mulier predicta animo litis legitime contestande negauit narrata; ad pro- bandum [pro] prima dilacione feria secunda proxima. In consist. Crac. (d. 16 Februarii 1411). 15. (Acta offic. Crac. IV p. 231) Stana virgo de Cracouia nata Sta- nislai contra Barthosium Stephani de Pisdri proposuit, quod ipse eam pro- misit ducere in vxorem et manu stipulans confirmauit, in sig - numque veri matrimonii ab eadem anulum argenteum recepit et ipsam carnaliter cognouit petens. adiudicari ipsum in maritum et ad hoc ipsum conpelli. Barthosius confitetur ipsam promi- sisse duxisse in vxorem manusque stipulacionem fecisse et anulum rece- pisse, sed non cognouit ipsam carnaliter; statimquoque iurauerunt de secu- ritate et indempnitate, quodque ipsis invicem fideles esse ad tempus eorum vite debent; et inmediate Clemens Rector ecclesie de Radlow de man- dato domini officialis et domini Iohannis vicarii in spiritualibus eisdem co- pulam ecclesiasticam dedit et tradidit; presentibus Iacobo Rectore ecclesie de Gay, Alberto Pauli de Padwa et Johanne N. de Oppatow, In consistorio Crac. (d. ij Februarii 1411). 16. (Acta offic. Crac. IV p. 233) Stanislaus vicedecanus ecclesie Cra- couiensis retulit, quod citauit Wenczeslaum medicum de Cracouia ad in- stanciam Alberti de Crowodsrza ad perhibendum testimonium veritatis in causa matrimoniali terminum statim assignando; item idem Wenczeslaus m e d i c u s respondendo recognouit, quod nullomodo potest ipsam c u r a r e, sed si alii medici possunt eam curare, dixit sibi esse dubium. In consist. Crac. (d. 18 Februarii 1411). 17. (Acta offic. Crac. IV p. 236) Stanislaus de Bochna Noskowicz iu- rauit decisorie, quod perprius Katherinam mulierem promisit ducere in uxorem et ipsam cognouit carnaliter, quam Margaretham mu- lierem de Cracouia alias de Weliczka; et dominus officialis adiudicauit ipsum Katherine et licenciam Margarethe ad alia vota matrimonii transvo- landi dedit. In consist. Crac. (d. 28 Januarii 1411). 18. (Acta offic. Crac. IV p. 217). Janusius Krol de Weliczka confes- sus est se habere primam uxorem Katherinam in Wanszow, sed cum ipsa matrimonium in facie ecclesie contraxit conpulsus per m e t u m, qui cade- bat in c o n s t a n t e m v i r u m, quem metum probabit ad dominicam Le- tare sub pena excommunicacionis. In consist Crac. (d. 20 Februarii 1411). 19. (Acta offic. Crac. IV p. 237). Petrus Milesz proponit contra Nico- laum Tomasicz de Wangrzinouicze, quod sibi tenetur mediam marcam ra- cione patrocyny cause in causa matrimoniali, pro quibus multi.s vicibus satis sibi facere promisit cum effectu. Reus negauit narrata, prout narrantur; ad deliberandum feria quarta post Inuocauit per P. Milesz. In consist. Crac. (d. 2 Martii 1411). 20. (Acta offic. Crac. IV p. 246). Elizabeth uirgo dc Rochna propo- nit contra Nicolaum carpentarium de ibidem, quod ipsam promisit per uerba de presenti ducere in vxorem videlicet; «Ego te duco in uxorem» et econuerso, per manus mutuam stipulacionem, petens hoc ipsum in facie Ecclesie predictum matrimonium contrahi. Reus negauit narrata, prout narrantur, ad iurandum de calumpnia ad statim, partes iurarunt ad statim, et eciam de veritate diccnda. Et datur terminus ad rcspondendam per et post iuramentum eciam adstatim; idem reus negauit narrata, prout prius; ad probandum pro prima dilacione in vigilia Oculi. In consist. Crac. (d. 9 Junii 1411). 21. (Acta offic Crac. IV p. 266). Alberti Iaici de Schawa ad instan- ciam Marcus vicarius ecclesie Cracouiensis citauit Katherinam de Szirosla- uicze, filiam Nedzalconis, terminum statim assignando. Et idem Albertus proposuit contra eandem K., quod ipsa eum duxit in maritum legitimum secumque matrimonium in facie ecclesie contraxit, et demum eum mutua cohabitacione spoliauit aliumquoque maritum superduxit expost, pctens conpelli ad restituendum. Katherina predicta dixit respondendo, quod perprius cum Martino de Pirzchow sponsalia contraxit et car- nali copula consumauit et conpulsa per amicos suos rnatrimonium in facie ecclesie per posterius quam cum Alberto contraxit, offerens se probaturum. Et datur terminus ad probandum pro prima dilacione feria sexta proxima post diem s. Johannis Baptiste. In consist. Crac. (d. 11 Julii 1411). 23. (Acta offic. Crac. IV p. 288). Margarethe mulieris de Olucza et Dominici de Buszko in causa dominus Officialis pronunciauit inter partes nullum esse matrimonium, et ipsi Dominico precepit comanere Katherine uxori sue legitime, Margarethe uero predicte dedit licenciam ad alia conubia conuolare et ad alia vota. Nichilominus predictum Dominicum dorninus Officialis condempnauit ad quatuor marcas: tres marcas ra- Archiv. kom. hist. t. V. 13 cione vadii pacti vulgariter zacladu, et quartam marcam racione expensarum et indebite fatige predicte Margarethee debet pagare, de quibus duas marcas soluet ad diem sancti Jacobi proxime nunc venturum et duas marcas ad diem sancti Michaelis proxime nunc venturum sub pena excommunicacionis. In consist. Crac. (b. 10 Novembris 1411). 23. (Acta offic. Crac. IV p. 311). Nicolaus Andree de Szlomniky iurauit, quod non promisit uxorem ducere Jagam mulierem de Cleparz, nec ipsam deflorauit petiuitque se absolui ab impeticione eiusdem Jadze sibique silencium perpetuum imponi et ad alia vota matrimonii licenciam dari et ad expensas litis condempnari, ad pronunciandum voluntatem domini Officialis ad VIII dies. In consist. Crac. (d. 10 Novembris 1412). 24. (Acta offic. Crac. IV p. 360). Nicolai sartoris de Cracouia et Elizabeth prime et Elizabeth secunde uxoris ipsius in causa matrimoniali dominus iudex decreuit dictum Nicolaum cum Elizabeth prima uxore sua permanere et maritali affeccione pertractare sub pena excommunicacionis et carcerum, et Elizabeth secundam uxorem ipsius absoluit ab instancia eiusdem et sibi licenciam ad alia vota matrimonii transuolandi dedit; presentibus Johanne Mathie de Lelouia et Stanislao Johannis de Scircouicz, super quibus litteram iudicialem eisdem decreuit predictus dominus iudex. In consist. Crac. (d. 7 Decembris 1411). 25 (Acta offic. Crac. IV p. 375), Johannis de Bolechouicze et Elizabeth mulieris de ibidem dominus Officialis ipsum Johannem absoluit ab instancia ipsius mulieris. Et nichilominus predictus Johannes decisorie iurauit, quod predictam Elizabeth mulierem nunquam promiserat ducere in vxorem; et dominus ipsam Johannem absoluit et dedit sibi licenciam ad alia vota predicto Johanni matrimonii conuolare. Presentibus P. V. de L., Ceslao de B., Nicolao herede de Besdzedza. Item accio pro puero est reseruata. In consist. Crac. (d, 20 Januarii 1412). 26. (Acta offic. Crac. IV p. 402). Katherina mulier de Stradoma iu- rauit, quod Stanislaum habuit primum, quam Nicolaum secundum maritum, quem duxit viuente Stanislao, et Nicolaus iurauit, quod credit esse pre- missa vera, quia eam receperat ab eo expost facto, et dominus iudex de- creuit, quod idem Nicolaus cum secunda uxore permaneat, et dicta Ka- therina non debet alium ducere, antequam inueniat dictum Stanislaum. In consist. Lubl. (d. 9 Iulii 1425). 27. (Acta offic. Lubl. I fol. 31). Swanchna relicta de Strzeszkowicze proponit contra et aduersus Iohannem dictum Opala de Czechanki, quia promittens eam ducere in vxorem et banna erant procla- mata et ad copulam dum venerat in Meglwa, Rector ecclesie ibidem noluit eos copulare dicens, quod fuisset in excommunicacione, et deinde eos misit in Lanczna ad copulandum, et ibidem eciam non sunt copulati, et sic recepit eandem Swanchnam in domum suum prefatus Iohannes et commansit cum ea tres septimanas eam dehonestans, et non wlt terminare flnem cum eadem, dampnum et verecundiam estimat ad decem marcas communis pecunie, Johannes uero petiuit sibi dari ad deliberandum, et datur ipsis ad feriam secundam proximam post festum Bartholomei apostoli. In consistorio Lubl. (d. 4 Decembris 1425). 28. (Acta offic. Lubl. I fol. 35). Dominus Nicolaus presbiter de Lu- blin nomine procuratorio ex parte Heduigis proponit contra et aduersus Stanislaum dictum Oszeyka kmethonem de Wrothkow, quia sibi promit- tens fidem seruare ac in vxorem ducere, nec non manus recipiens cum eadem per voluntatem liberam ac sponte, nec coactus vi c o r a m hominibus contractum faciens et eam immediate recipiens ha- bitauit et cognouit carnaliter tanquam cum propria vxore et pro- creauit de ea et nunc renuit cum ea finem terminare ac ducere dehones- tans ipsam, dampnum et infamiam estimo iuxta conscienciam ad viginti marcas communis [pecunie]; pretactus respondit et negauit narrata per omnia, prout proponebantur, prefatus dominus Nicolaus nomine procurato- rio obtulit se probare ad XHIIor dies. Demum dominus Nicolaus pretactus proponit contra et aduersus prelibatum Stanislaum ex parte Heduigis de Sulislauicze, quia ipsam confundebat coram iudicio ac vilipendebat dicens eam esse inhonestam ac suspectam et male vivere, istam infamiam ad decem marcas communis pecunie estimat. In consistorio Lubl. (d. 22 Martii 1430). 29. (Acta offic. Lubl. I p. 52). Eodem die Petrus molendinator de Krczonow proponit per suum procuratorem Michaelem Rectorem scole Lu- blinensis contra dominum Gregorium plebanum de ibidem pro eo, quia ipsum et suam uxorem habuit diffamare dicens, quod essent illegitimi et male viuerent inter se, et cum hoc ipsos denunciat pro excom- municatis propria virtute, istam infamiam iuxta estimacionem ad triginta florenos; eciam pro eo, quia iniecit in ipsum violentas manus et cruentauit ipsum, istam iniuriam et dehonestacionem ad triginta florenos; pars uero rea negauit ad primam proposicionem, ad secundam proposicionem reco- gnouit taliter, quia monui ipsum pro littera, vbi essent copulati in testi- monium, quia audiui de ipsis, quod non essent legitimi; pars uero rea ob- tulit se probare, quia ipsos excommunicauit; ad 3-am proposicionem nega- uit pars rea, actor obtulit se probare ad quindenam; continuatur terminus ad deliberandum pro omnibus terminis. In consistorio Lubl. (d. 11 Ianuarii 1434). 30. (Acta offic. Lubl. I fol. 1230). Andreas procurator legitimus Mathie filii Pczonkonis de Strzeskouicze proponit contra et aduersus Machnam pu- ellam de Gardzinicze pro eo, quia sibi spopondit fidem suam ac volunta- tem affectans habere ipsam in vxorem suam, et fecerunt iuxta modum et conswetudinem inter se dantes anulum et crinale et manus receperunt et penes hoc fideiusserunt duas sexagenas pro dotalicio parti ipsi, quod si negatum fuerit, probare intendit. Magister Michael procurator partis ree [respondit] sic, quia ipsa prius ante duos annos citra vel vltra spopondit ducere et fidem ac voluntatem Johanni Kandzorze, et ipsum d u x i in v i r u m m e u m, et super hoc obtulit se probare idem Kandzora, sed quidquid feci secundario, quod deberem ducere Mathiam prefatum hoc feci coacta et compulsa per fratrem patruelem, et nunquam voluntas ipsius erat, quod ipsum deberem ducere, videlicet Mathiam; et postquam audiuit idem Kandzora, quod ipsa Machna recepit manus cum Mathia, extunc predictus venit Kandzora et est copulatus cum ipsa tamquam cum sua propria vxore, et posuerunt eos insimul alias pocladanij. In consistorio Lnbi (d. 19 Februarii 1434). 31. (Acta offic. Lubl. I fol. 1240). Albertus campanator, procurator do- mini Mathie plebani in Gelczwa, proponit contra et aduersus dominum Symo- nem plebanum in Czemerniky pro eo, quia ipse se intromisit in parrochiam ipsius et copulauit ipsius parrochianam Margaretham de Gar- dzinicze, que erant iam de facto banna proclamata et premissa, dampnum extimat ad IIIes marcas; 2-do proposuit contra eundem pro eo, quia similiter aliam copulauit parrochianam ipsius; ad primam propo- sicionem respondit et petit ad deliberandum ad conductum Pasche infra hinc proxime venturum feria secunda, ad 2-am negauit, actor obtulit se probaturum; ad concordandum. In consistorio LnbL (d. 16 Novembris 1435). 32. (Acta offic. Lubl. I fol. 150°). Eodem die Johannes Sobepan de Zam- borzicze procurator legitimus Margarethe puelle alias Rzanczczanka propo- nit contra et aduersus Mathiam Zurek de ibidem pro eo, quia i n v e n i t sibi virum eadem puella et contractum habuit cum Johanne Crob- czicz et banna fuerunt premissa; tandem medio tempore Mathias adveniens dixit puelle: noli ipsum in virum ducere, quia scis, quod es mea a duobus annis mea uxor es ordinata, et preter te non habeo aliam uxorem; qui et cognouit ipsam carnaliter; et iam renuis et non vis ter- minare factum et in isto est decepta; extimat dehonestacionem et deflora- cionem ipsius ad sexaginta marcas; et idem Mathias Zurek existens in sentencia contumacie aliam spopondit in vxorem, et super hoc obtulit se probare, pars rea ex aduerso negauit et dixit, quod nunquam idem Ma- thias Zurek reclamasset vlterius; idem subiunxit, quod nunquam promisit, nec spopondit eam in vxorem habere. In consistorio Crac. (d. 12 Novembris 1436) 33. (Acta offic. Crac. V). Deposiciones in causa matrimoniali Pauli et Elizabeth de Schidlow: Katherina Gosthkowa de Schidlow, mulier senio preuenta, medio iuramento deposuit, quod proximo die dominico tres anni labentur, quando dicta Elizabeth tunc famula sua matrimonium in facie ecclesie per uerba de presenti cum dicto Paulo in Schidlow contraxit per IOI discretumque Paulum vicarium in Schidlow fuere copulati, ac post huiusmodi copulam secum per tempus notabile, sicut vir cum uxore comanserunt, et se affeccione matrimoniali pertractarunt. Nicolaus Nikel consul de Schidlow etatis XL annorum medio iuramento deposuit ex certa sciencia, quod Elizabeth tunc famula prime testis matrimonium in facie ecclesie in Schidlow per verba de presenti cum Paulo textore de ibidem contraxit ex ordinacione ipsius testis tanquam proci, licet cum difficultate facta, quoniam tunc eadem Elizabeth suspecta fuit de vicio carnali, et quod fuisset per filium Katherine inpregnata, copulatique fuerunt per Paulum presbiterum, expostque forte quatuor septimanas matrimonialiter conmansenmt, dumque considerasset idem Paulus eandem fore impregnatam, quesiuit modos separandi cum ea, cumque viam habere non potuit, ipsam sustinuit; dicta Elizabeth prole ammissa ceperat ab eo diuagari, post aliquosque dies reueniens fuit per ipsum testem et alios per preces dicto Paulo adiuncta, post paululum iterum ab eo auffugit. Interrogatus de anno, non memoratur. In consistorio Crac. (d. 3 Septembris 1440). 34. (Acta offic. Crac. VI). Petri Baccallarii et Magdalene iudce institricis filie de Cracouia in causa matrimonii ipse Petrus petit sibi Magdalenam virginem prefatam in vxorem iuxta contractum inter eosdem, ut asseruit, factum adiudicari subiungens idem Petrus huiusmodi contractum matrimonii per verba talia, que secuntur inter ipsos fuisse factum, ita videlicet, quod ipse Petrus dixerit: Ego Petrus iuro deo, beate Marie et omnibus sanctis te Magdalenam et nullam aliam diligere, nec aliquam preter te habere in vxorem, similiter iuro, quod te nunc habeo pro vxore; et quod ex aduerso dicta Magdalena ad ipsum similia verba protulerit; ex aduerso dicta Magdalena respondendo negauit huiusmodi contractum inter ipsos fuisse factum preter hoc, quod quadam vice, dum dictus Petrus eam ad locum celarii matris sue induxisset, et sibi minas imposuisset, vt eum sibi in maritum ducere promitteret, et quod tunc ipsa huiusmodi minis et terroribus concussa sibi dixerit: Ego nescio, quomodo te ducere habeam, aut qualia verba exprimere debeam; tunque dictus Petrus sibi dixit: Ecce ego iuro deo, beate Marie et omnibus sanctis, quod nullam aliam nisi te voio habere in vxorem et quod ad huiusmodi verba ipsa Magdalena responderit: et ego te similiter, procuratorque dicti Petri baccalarii, videlicet Petrus de Proschowicze, vltra proposicionem dicti Petri addidit, quomodo idem Petrus huiusmodi contractum copula carnali consumasset, quo audito idem Petrus baccallarius principalis huiusmodi factum et addicionem proposicionis, quo ad copulam carnis viue uocis oraculo coram iudice correxit, et libere ac statim sponte reuocauit; super qua correccione erroris et reuocacione dicta Magdalena virgine instante et instanter petente dominus litteras opportunas et instrumenta publica decreuit in fidem et testimonium omnium et singulorum premissorum dandas; presentibus venerabilibus et nobilibus dominis Johanne de Elgoth, Thoma de Strzampino decretorum doctoribus, Szwyerzinecz et Johanne Liganza capitaneo Zathoriensi et aliis videlicet: Johanne Miska de Osschek et Mathia de Mischow, notariis publicis Cracouiensis et Poznaniensis diocesum, testibus circa premissa. Et statim dominus interloquendo verbo dictum Petrum dictum contractum admisit ad probandum. Et dat.ur pro 1 dilacione ad 1 diem iuridicam, presentibus supra. In consistorio Crac. (d. 5 Septembris 1440). 35. (Acta offic. Crac. VI). Magdalene Johannis Wynek olim ciuis Cracouiensis de Cracouia ad instanciam Thomas plebanus de Msticzow re- tulit se de mandato domini Fetrum baccallarium de Schadek citasse ad videndum in causa inter ipsos super matrimonio mota concludi et senten- ciam diffinitiuam ferri, citasse; cui terminum ad horam quasi vesperorum diei presentis assignauit; et statim dominus Officialis dictis Petro et Magda- lena virgine instantibus conclusit, et sentenciam sub hic, que secuntur ver- bis in scriptis absolutoriam pro parte dicte Magdalenne et ab impeticione dicti Petri tulit et promulgauit: Christi nomine invocato et solum deum pre oculis habentes, pro tribunali sedentes per hanc nostram diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis sentenciam pronunciamus, decernimus, diffinimus et declaramus opposiciones, perturbaciones, inquietaciones et impedimenta per predictum Petrum baccalarium prefate Magdalene virgini prestitas et prestita fuisse et esse inustas et iniusta ac de facto presumptas et presumpta, prefatamque Magdalenam ab huiusmodi predicti Petri vexacionibus et impedimentis absolvendam esse et absoluimus, eidem Petro super eisdem ac causa huiusmodi perpetuum silencium imponimus, ac ipsi Magdalene contrahendi matrimonium in domino cum alio damus atque concedimus facultatem seu licenciam, expensas hincinde factas ex causis certis, hincinde compensantes; lecta, lata per me Raphaelem de Skawina canonicum et Officialem Cracouiensem generalem et in scriptis promulgata die sexta Septembris anno etc. XL, presentibus ibidem venerabilibus viris magistris: Johanne de Elgoth scolastico, Thoma de Strzampino canonicis Cracouiensibus decretorum doctoribus egregiis, Johanne de Znena procuratore causarum, nobili Wyerzinek et aliis pluribus fidedignis. In consist. Crac. (d. 3 Martii 1441). 36. (Acta offic. Crac. VI). Dorothee puelle de Nouomonte et Stani- slai de Irzmanowicze in causa eadem Dorothea petit ipsum Stanislaum sibi in virum adiudicari pro eo, quod secum matrimonium per hec verba con- traxit videlicet: Ego Dorothea recipio te Stanislaum in virum, sic me deus adiuuet; et ipse Stanislaus te Dorotheam re- cipio in vxorem meam, sic me deus adiuuet; presente Stani- slao predicto dictum contractum confitente, sed se cum ea per copulam commanere dicente non posse. Et dominus auditis his per suam sentenciam verbalem eosdem simul sub pena excommunicacionis in facie ecclesie copulari, et matrimonium realiter cons u m ar e p r o nunc iaui t. In consistorio Lnbl. (d. 22 Januarii 1443). 37. (Acta offic. LnbL 1 fol. 2o5). Eodem die archidiaconus ex officio vocato discreto Marco presentato et commendato Rectore Ecclesie in By- chawka obiciens sibi transgressionem canonis racione date copule vetitis temporibus volens [contra] eum declarare sentencias canonis et penas synodales, de qua quidem sentencia canonis se h u- militer petiuit absolui promittens ab vlterioribus transgressionibus, quantum sinierit eum nosse humana fragilitas abstinere, de penis autem synodalibus fideiussores cauentes de sua ydempnitate habere. Et iudex visa sua racione minus forti, nec excusabili ymmo plus incusabili, vbi maior obedientia est exhibita hominibus, quam deo, ideo iniunxit, ut dictus Marcus domino Episcopo et archidiacono satisfaciat pro pena infra vnum mensem, et si quos habet fideiussores, qui promiserunt reddere indempnem, eos iudicialiter conueniat super tali ydempnitate, alias elapsis fatalibus temporis concessi ad condignam satisfaccionem cohercio ecclesiastice discipline extunc contra eum dirigeretur. In consisL Lubl. (d. 17 Junii 1443). 38. (Acta offic. Lubl. I fol. 213°). Petrus et Laurencius opidani de Rzeschow, de mandato archidiaconi honorabilis dominus Nicolaus plebanus Lublinensis eos aprehendens. personaliter citati die sabbati quatuor tempo- rum ante festum Trinitatis ad perhibendum testimonium veritati in causa inquisicionis de statu et vita Jacobi mariti legitimi Margarethe Mar- tini de Lublin, qui cognominabatur Starbothka, qui Petrus et Laurencius dum paruerunt, eos compulit ad prestandum iuramentum, mediante quo respon- derunt ad eius interrogata, vtrum cognouerunt generum Thescher maritum legitimum Margarethe — Petrus respondit: quod ante vnum annum et vltra nouit eum et Laurencius ante tres, Item interrogati, qualem vitam nunc duceret responderunt, quod habet vnam neophtiam pro vxore concubi- naria et primum se effecerat seruum ciuitatis communem, qui dicitur podwoysky in opido Rzeschowiensi Premisliensis diocesis seruans in eodem opido meretrices, et demum in opido Thiczin eciam Premisliensis diocesis effectus est tortor, vbi primum tres fures ciuitatis de salario certo sibi dato suspendit, videlicet de omni habitu furium ibi recepit palia, iopulas, pellicia et demum transtulit se ad opidum muratum Beeczensem, et ibi hucusque exercet artem tortorie, vbi et plures testes tam presbiteri, quam seculares, quam affines [ipsum viderunt], Petrus Rzepka pellifex gener ger- manus dicte Margarethe hoc ipsum affirmat et presertim dominus Mathias presbiter de Skawyna; presentibus providis Seruacio, Michaele sellatore, Michaele sutore ciuibus Lublinensibus, Johanne procuratore causarum con- sistorii Lublinensis. In consistorio Lubl. (d. 12 Augusti 1443). 39. (Acta offic. Lubl. I fol. 215). Die Saturni vltima mensis Augusti. Eodem die littera est data, ut hic continetur: Honorabilis frater, comparentes coram uobis Mathias Zak cum Dorothea relicta Patri Santirz confessi sunt, quomodo idem Mathias rapta Dorothea vera coniuge Petri Santirz et conhabitans sibi adultero modo volens extinguere de se malam famam disposuit se cum eadem in facie ecclesie adhuc viuente viro suo copulare, et expost quatuor annis eciam viuente viro commansit cum eadem adulterando usque huc, verum quia secundum canonicas sancciones nuilus ducat in matrimonium, quam polluit per adulterium: XXXI. q. 1. Nullus1) — quapropter quod irritum fuit ipso iure pro irrito debet teneri. Ideo si sic est, sub pena excommunicacionis nullatenus simul eos permittatis manere et de licencia pontificis nostri preterquam aliquem eorum consanguineorum, quilibet eorum poterit sibi ducere alium socium conmatrimonialem. Datum in Lublin. 1) c. 1. C. XXXI. qu. 1. In consistorio Lubl. (d. 20 Novembris 1443). 40. (Acta offic. Lubl. I fol. 217). Martinus Thome de Bavorow cle- ricus coniugatus Wratislauiensis diocesis inculpatus per archidiaconum Cle- mentem, quod cum Anna Jacobi de Oppolye muliere eiusdem dyocesis maneret illegitime et sine copula ecclesiastica, idem ex aduerso se astrinxit et obligauit probare legitimis documentis se esse copulatum legitime et ecclesiastice in Oppolye, cuius verificacionem litteris Oppolien- sis ciuitatis et officialis eiusdem de hinc ad Ramispalmarum ostendet sub pena excommunicacionis sentencie late, et mulier sua non visitabit do- tem plebani. In consistorio Crac. (d. 2 Aprilis 1445). 41. (Acta offic. Crac. VI). Venceslaum sartorem de Cracouia nunc morantem in Zelonky cum Helena filia Stanislai Staffel de inferiori Len- cze propter membri artitudinem recepto corporali iuramento ab eis- dem ac a mulieribus probis, qui predictam Helenam conspicientes artam et inhabilem viro seu nuptui, ipsorum iuramentis, mediis de- posuerunt, dominus ab invicem separauit et diuorciauit, dando ni- chilominus predicto Venceslao ad alia vota conuolandi voluntatem (s). ltem idem Venceslaus ad Penthecosten vnum, ad sancti Jacobi alium fertonem, tercium fertonem ad sancti Michaelis, quartum fertonem ad Natiuitatis do- mini festa proxime affutura predicte Fielene dabit sub pena excommuni- cacionis; presentibus Jacussio de Byscupye et Johanne Borzik. In consistorio Crac. (d. 4 Julii 1446). 42. (Acta offic Crac. VI). Stanislaus laicus de Herbofthouicze nunc mo- rans in Kazimiria obiata citacione executa proposuit verbo contra Kathe- rinam vxorem suam legitimam, quomodo ipsa a decem annis uel circa ab ipso Stanislao marito recessit, et hincinde discurrebat, que sic vagabunde discurrens prolem ex aiiis acquisiuit per adulterium, petens se ab eadem separari, que animo litem contestandi confessa est recessisse et prolem ge- nuisse ex aliis, quam dicto Stanislao marito; et ex superhabundanti per iuramentum dicta mulier confessa prolem genuisse ex aliis quam marito sed discurrendo hincinde vagabunde. Et similiter ipse laicus iurauit, quod non faciunt dolo aut collusione aliqua inducti; petentes hincinde separari ab invicem. Et dominus auditis proposicione et responsione eorum, ipsos quo ad thorum et cohabitacionem ab invicem separauit, inhibendo ipsis hincinde seruari continenciam et non contrahere altero eo- rum viuente, remittendo ipsam mulierem ad confessorem pro penitencia suscipienda; presentibus dominis Thoma de Lapscziczo plebano et Stani- slao Swyradsky. In consistorio Crac. (d. 17 Ianuarii 1447). 48. (Acta offic. Crac. VI). Mathias filius Nicolai Gawron de Gyeralthowicze et Katherina filia Hak de Woszniky dicti Nicolai Gawron anni proxime preteriti ancilla seruilis venientes personaliter ad presenciam venorabilis viri domini Raphaelis de Skawina etc. Officialis recognouerunt sponte et libere matrimonium inter se contraxisse et se carnaliter pluries cognouisse, sic quod ipsa Katherina est per predictum Mathiam impregnata, volentes hoc ipsum matrimonium in facie ecclesie consumare, sed propter impedimenta, que pater ipsius Mathie esse asserit, videlicet ipsos contrahentes esse consanguineos et non posse contrahere; ea tamen occasione premissa obicit, ut duceret locupleciorem et ipsam Katherinam pauperem dimitteret; plebanus eorum sic per patrem inductus non wlt copulare; unde petiuerunt ipsis litteram dari, quod ea visa copularentur; ipse tamen dominus Officialis volens rite procedere dominis in Zathor et in(?) plebanis de impedimento huiusmodi cognoscere conmisit, quo inuento remittant eosdem ad sui praesenciam, et [non] invento, quod copulentur; presentibus dominis Sdeborio de Swiradzicze et Nicolao de Skawina. In consistorio Crac. (d. 1 Octobris 1451). 49. (Acta offic. Crac. I). Anna mulier de Cracouia proposuit c6ntra Gregorium Ciysch de subcastro Cracouiensi, quomodo cum ipsa Anna ma- trimonium contraxit et prolis procreacione ex ea consu- mauit, continuaueruntque simul mansionem et cohabitacionem per tres cum medio annos, in presencia eiusdem Gregorii hoc ipsum, ut proponi- tur, confitentis, petiuit ergo dicta Hanka ipsum ad secum commanendum compelli ac a quadam concubina Maruscha separari. Et dominus decreuit, ut probet ipsa mulier Hanka suam intencionem infra hinc ad XV. Et ni- chilominus ipsi ambo examinati per iuramentum et seorsum id verum esse ut deducitur dixerunt, quod contraxerunt invicem in Ropczicze apud Po- crziwina, et iurauerunt hincinde ibidem tunc pro legitimis habere et nun- quam se dimittere, sed tamen asseruerunt id in facie ecclesie non esse consumatum. Expost itaque dictus Gregorius Maruscham prefatam in facie ecclesie copulare procurauit anno presenti post festum Pentecostes in Zagorzany per plebanum circa Byecz altera die post ipsorum inibi ad- uentum. Ad idem Bartholomeus laicus de Paczanow testis citatus et iura- tus dixit fuisse presentem in Ropczicze apud Pocrziwyna, quando inter se predicti Gregorius et Hanka contraxerunt; et iurauit idem Gregorius ut supra, et manserunt simul, tamquam legitimi, citra dimidium quartum an- num et prolem habuerunt. In consistorio Crac. (d. 26 Januarii 1452). 50. (Acta offic. Crac. I). Dorothea Mathiassowna, mulier de Wyelicz- ka nunc in Stradomya morans, non compulsa, non coacta, sed sponte et personaliter hic ad acta constituta litique et cause, alias per ipsam hono- rabili domino Jacobo Baccalario plebano in Osswanczim occasione pro- lis ex ea, ut asserebat, procreacione et nutricione eiusdem mote et intentate, cessit et in perpetuum renunciauit, dicens se iniuste inculpasse et vexasse eundem dominum Jacobum ex induccione aliorum et petens cum lacrimis ab ipso domino Jacobo sibi causa dei omnipotentis super hys ignosci et indulgeri, summittendo et se ultro obligando sub penis ex- communicacionum, carcerum et cippi tam spiritualis, quam secularis po- testatis et correccionis nunquam et in perpetuum premissorum reminisci eisdemque penis predictis ad simplicem relacionem seu confessionem ali- cuius hommis qualiscunque condicionis statim inmisericorditer puniendam Archiv. kom. hist. T. V. 14 et usque ad beneplacitum ipsius domini Jacobi tenendam, et ab eis relaxandam casu, quo de premissis modo quocunque memoraretur in dedecus et confusionem seu dehonestacionem dicti domini Jacobi, quiquidem dominus Jacobus sic lacrimarum peticionibus placatus sibi propter deum dimisit et pepercit, vna cum expensis, in quibus predicto domino Jacobo fuit condempnata; presentibus dominis Mathia de Grodzecz vicario et altarista Cracouiensi, Nicolao de Ornnibus Sanctis vicario, Paulo de Gzanstkow, Jacobo de Budzischowicze notariis publicis, Mathia sartore de Kzansch prope Poznaniam et Francisco de Grodzecz pellifice. In consistorio Crac. (d. 16 Februarii 1452). 51. (Acta offic. Crac. I). Stachna mulier de Krzissowicze, filia Johan- nis Wawretho de Schlompnyky, oblata citacione debite executa accusauit Martinum Nyewczassowicz maritum suum de Krzissowicze de impotencia, quia licet secum ante decem annos contraxerit et simul per eosdem ma- nendo operam pro copula carnali fecerit, tamen nunquam se cognitam esse per eum asseruit, volensque esse mater puerorum petiuit se ab eo separari, qui laicus personaliter comparens omnia premissa confessus est, examina- tusque inventus est impotens propter sui ineptitudinem membri. Mulier ni- chilominus probabit, quod infra dictos decem annos tribus annis con- tinuis dabant et faciebant operam pro comercio infra hinc ad XV, pre- sentibus supra. In consist. Crac. (d. 18 Februarii 1452). 52. (Acta offic. Crac. I). Stanislaum Marsch laicum de Glambokye cum Anna Gromkowna virgine de Sulechowo coniuges dominus probacio- nibus testium fidedignorum de diligencia [in] simultanea mansione et r e d d i- cione opere pro copula carnali receptis, ac ipsis principalibus eciam per iuramentum examinatis et comperto se nunquam invicem cognouisse carnaliter propter impedimentum dicti Stanislai, quod confessus est habuisse adhuc ante recepcionem ipsius Anne in vxorem, et post recepcionem ipsius dixit se per equum in membro offensum, et exinde ruptum esse et impedimentum adauctum. Et dominus suam per sentenciam pronunciauit et decreuit ipsam Annam a dicto Stanislao pro- pter impotenciam separando et ad alia vota convolandi et contra- hendi cum alio licenciam concedendo, sic sibi Stanislao cum alia contra- hendi inhibendo et continenciam indicendo, presentibus dominis Mathia Ma- tathias canonico Poznaniensi, Bernardo de Myanowo, Paulo de Czanstkowo, Pelka Pyekarsky notariis. ln consist. Lubl. (d. 13 Aprilis 1452). 53. (Acta offic. Lubl. II fol. 7). Katherina nata Nyszolek de Botorz pro- posuit contra Nicolaum Martini Masch eciam de Botorz, quod ipse Nicolaus intelligens et videns, quod pro ipsa Katherina ad suos parentes certi proci ex parte Johannis Chmyelowicz de Szdzylouicze et dies fuit assigna- tus sponsalium fiendorum et esculenta et poculenta iam disposita pro amicis dicti Johannis Chmyelowicz venien- tis ad contrahenda sponsalia cum Katherina, extunc Nicolaus superueniens in via sponsalium fiendorum dixit ad Katherinam: «dimittas tu hunc hominem de Zylouicze, sed veni mecum in Goray, et ego te volo habere in vxorem»; et sic ipsa sibi dedit assensum et transiuit cum eo mutuo se promittens habere in coniugatos, et cum ea habitauit in affeccione carnali, tamquam vir cum vxore. Et postmodum ipse Nicolaus Masziowycz veniens in Lublin ad vicearchidiaconum exposuit coram eodem negocium, ut supra proposuit cum domino Clemente moderno plebauo in Goray. Et petiuit sibi dari mandatum ad plebanum in Botorz, quod copularet. Et datum est mandatum copulandi, dummodo non obstaret inantea impedimentum. [Et ipse recusat, recipere cum] ea ecclesiastice copulam, ad quam petiuit ipsum Nicolaum Masziowycz compelli [et cum ea commanere] in affecione matrimoniali. Ex aduerso Nicolaus Martini negauit narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus eis ad iurandum de calumpnia ad octauam. Et subiunxit, et concesso, quod sit vera proposicio, propter hoc nolo eam habere in vxorem, quia awus suus et meus awus fuerunt nati ex germanis fratribus, et sic erant consobrini. In consist. Lubl. (d. 3 Novembris 1452). 54. (Acta offic. Lnbl. II fol. 22). Nicolaus artis sutorie socius in Lu- blin manens proposuit contra honestam Margaretham natam Johannis car- nificis de Kazymyrz, quod ipsa die dominico proximo et proxime prete- rito ante festum Purificacionis in Kazymyrz vocato dicto Nicolao ad do- mum patris sui interrogauit eum, si vellet vxorari hic in Kazymyrz, qui re- spondit, quod sic, dicens volo; et Margaretha: ego volo esse vxor tua, et dedit sibi in signum fidei manus stipulacionem; et Nicolaus: videas bona Margaretha, quod sis fixa in promisso; que respondit: quod volo et certus sis de me; et ea stante promissione dissimulauit secum co- pulari ecclesiastice, ad cuius recepcionem petiuit ipsam conpelli et ad litis contestacionem coarceri, que si negata fuerint, probare intendit probacio- nibus iuris. Ex aduerso Margaretha inpremeditata respondit: Nichil scio de premissis. Et pater ad latus stando trudebat eam, quod taceret, cui iudex hoc ipsum prohibebat volens, ut ipsa libere loqueretur. Et iudex ex officio suo mandauit, ut non obstante patris inhibicione iuxta conscienciam et animam suam, quam ut cupit saluare, litem plenarie et veraciter contestaretur, secundum quod suimet ipsi est consciencia. Et finaliter premeditata negauit narrata, prout posita sunt. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. Lubl (d. 10 Novembris 1452). 55. (ibidem fol. 22o). Nicolaus artis sutorie de Lublin et Margeretha Io- hannis dicti Iaschek de Kazymyrz per liberum dissensum, quem feccrunt publice in iudicio, remiserunt eis contracta sponsalia futuri temporis, quecunque fuerant inter illos, et petiuit iudicialiter eadem re- solui; et hincinde eis licenciam cum alio et alia consorte licenciam (s) ma- trimonium contrahendi dari. Et nos Glemens iudex cause iustis affectibus eorum assensum dando: Christi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes ipsa sponsalia eorum resoluimus in hiisscriptis vtrique parti licenciam dantes cum alio et alia consorte matrimonium contrahendi, expensas hincinde compensantes. Ego Glemens ita pronunciaui etc. presentibus discretis: Alberto Pyech ciue Lublinensi, Andrae carpentario, Iohanne plebano in Laczna, et Marco procuratore et pluribus fldedignis. In consist. Lubl. (d. 11 Decembris 1452). 56. (Acta offic. Lubl 11 fol. 24o). Swathocha de Konopnicza proponit contra Mathiam Kokornakowicz de Wylkolazy, quod ipsam promisit mediante iuramento habere in vxorem et stante eadem promissione ipsam impregnauit tanquam desponsatam facto secum consumando matrimonium, et recusat cum ea ecclesiastice copulari, petens ipsum conpelli ad recipiendum copulam ecclesiasticam et conmanere secum in affeccione matrimoniali; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Mathias negat ipsam promisisse in uxorem, sed omnia pro pecuniis habuit, quod wlt probare. Et datur terminus utrique parti iurare ad octauam. In consist. Lubl. (d. 22 Decembris 1452) 57. (Acta offic. Lubl. II fol. 26). Heduigis Clementis de Skladow con- sors Mathie de Vlaz parrochie Drzazgouiensis ut prius citato suo viro Mathia allegauit suam impotenciam maritalem et suam virginita- t e m per eum nondum esse corruptam, quibus fuit circulus anni pre- sentis concessus ad dandam operam cognicionis carnalis, et Mathia ad hoc respondente, dicente se esse potentem et reddidise debitum ma- trimoniale ipsi Heduigi eamque cognouisse carnaliter. Econtra ipsa Hedui- gis iteratis vicibus allegauit suam integritatem carnis virginaiis. Et data est vtrique probacio experimentalis ad feriam quartam. post Epiphanie, ut eodem termino vir realiter ostendet suam potenciam in ea. Et demum dum Mathias non probauerit suam potenciam per actum realiter, ipsa He- duigis suam integritatem septem honestis mulieribus. In consistorio Lubl. (d. 10 Januarii 1453). 58. (Acta offic. Lubl. II fol. 270). Mathias de Vluza parrochie Drzaz- gouiensis, qui per suam vxorem Heduigim accusabatur de impotencia et quod careret viribus, et non haberet, quo reddere debitum sibi matrimoniale, dominus iudex ex sui officio compulit nobilem Bernar- dum de Drzazgow cum sagaci Mathia dicto Sczklarz opidano Lublinensi, ut mediante iuramento, quod tunc corporale prestiterunt ad ymaginem Crucifixi, vt circumspectis virilibus dicti Mathie dicerent veritatem mediante suo iuramento prestito, qui circumspicientes retulerunt, quod ipse Mathias testiculos habeat recentes, sanos, et virgam virilem satis compe- tentem et in omni parte sua sanam; quo audito partibus presentibus iudex iniunxit sub pena excommunicacionis, ut manerent in affeccione matrimo- niali, et quod Heduigis semper ad optata viri daret et exhiberet se be- niuolam ad reddendum et suscipiendum copulam carnalem. In consist. Lubl. (d. 9 Aprilis 1453). 59. (Acta offic. Lubl. II jol. 32). Dorothea proponit contra Borzywoy de Lublin, quod ipse litteram testimonialem sue copulacionis sibi recepit, qua littera perhibebatur fides et testimonium, quod ipsa Dorothea sit 1 e- gitime copulata per sacerdotem de mandato iudicis Cra- couiensis cum Barthosio fratre dicti Johannis Borzywny et virum suum alienauit ab ea, quo voluit, dampnum et iniuriam extimat ad centum flore- nos, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus iuris, petens ipsum compelli ad litis contestacionem et ad restitucionem littere cum viro. Ex aduerso Johannis Borzywny negauit narrata, prout ponuntur petens petita fieri non debere, subiungens, quod recepit duas litteras a fratre meo prefato, et nescio, si feminam concernunt, uel non. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. Lubl. (d. 25 Maii 1453). 60. (Acta offic. Lubl. II fol. 34°). Stephanus Martini Quanta de Lu- blin proposuit contra suam legittimam vxorem dictam Jachnam, quod dum ipse necessitate coactus equitauit ad partes alienas, querens comodum suum, quomodo posset viuere cum eadem, ipsa non existens certificata suf- ficientibus probacionibus iuris fidedignis ad alias nupcias conuolauit, Stanislaum de Kurow alium virum suscipiendo et se cum eodem mentita fide, et degeneratiue cum eodem Stanislao ecclesiastice et carna- liter copulando in ipsius anime periculum et Christifidelium plurimo- rum [scandalum] prolem trinam dampnabili adulterio educendo, petens ipsam litem legitime contestari; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis petitque ipsam Jachnam Stanislao di- uorciari et eam sibi in vxorem adiudicari et conpelli ad conhabitacionem condignam in affeccione matrimoniali, ipsi Stanisiao in eadem perpetuum silencium imponendo. Et racione adulterii perpetrati publici ipsum decla- rari secundum iuris disposicionem a iure esse excommunicatum et excom- municandum, donec pro euidenti delicto michi principali, et ecclesie ka- thedrali pro penis sit satis impensum, de qua satisfaccione, quod pateat per litteras Episcopales. Ex aduerso Jachna litem legitime contestando respondit, quod fateor, quia Stephanus est vir meus legitimus hic in Lublin mecum copulatus per dominum Petrum prepositum vita functum, sed ipse Stephanus sine scitu meo a me recessit et diuagabatur fere vndecim annis citra uel ultra. Et ego auditis relacionibus diuersorum hominum, quod ipse esset vita functus morte suspendii, alium virum Stanislaum mecum bannisatum publice recepi, et sic non credo me aliquam fraudem eidem commisisse, sed ipsum deliquisse, propter quod me subicio decreto Ecclesie. Quiquidem Stephanus prestitit iuramentum, quod amplius non diuagabatur ab vxore sua Anna et ei commanebit in affeccione matrimoniali nunquam ab eadem sine eius sciencia recedendo ad aliquam negociacionem sed fideliter manere cum [ea], sicut christanus, et iurauit, quod nec ante eam, nec post legitimam habuit vxorem. Et Stanislaus respondit pro suo interesse, quod, ipse nunquam fuit scius, quod Jachna habuisset virum viuentem, sed ex fama credidit Stephanum esse vita functum. Et ideo fuisse fidelem et non adulteram, sed legitima honestate sibi comansisse vsque ad presentem noticiam. Et wlt obedire mandatis sancte Matris Ecclesie. Et iurauit, quod nunquam sciuit ipsum supervixisse, sed credidit mortuum fuisse. Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes audita, visa et intellecta Stephani proposicione et peticione, ex aduerso Jachne litis contestacione confessatiua, elisioneque Jachne ac Stanislai ac predictis iuramentis ab ipsis partibus receptis eisque auscultatis, masticatis ac equa lance iusticie discussis per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, pronuncciamus, decernimus et diffiniendo declaramus, ipsam Jachnam fuisse et esse legitimam consortem et vxorem Stephani nepotis Martini Quanta, ipsumque Stephanum illicite ab ipsa Jachna diuagari et diuagasse. Et Jachnam cum Stanislao non debuisse ad secundas nupcias conuolare, et illicite matrimonium contraxisse. Et ob hoc Jachnam cum Stanislao diuorciandos esse et diuorciamus et in peticione debiti matrimonialis mutui perpetuum silencium imponendum esse et inponimus, Jachnamque Stephano adiudicandam esse et adiudicamus, ipsi Stanislao peracta penitencia sacramentali de commissis licenciam matrimonium contrahendi cum alia femina canonico carente impedimento, preter tres gradus consanguinearum et affiniarum mulierum ipsius Jachne, ipsamque Iachnam cum Stephano et econuerso Stephanum cum Iachna commanendum esse et comanere in affeceione matrimoniali, prolem ex Jachna per Stanislaum eductam propter fidem legitimam fuisse et esse, et propter fidem Stanislai ipsi Stanislao adiudicandam esse et adiudicamus, bonorumque per ipsos simul commanentes aquisitorum pro sorte Jachne habitum muliebrem et lectisternia adiudicandum esse et adiudicamus, alia omnia mobilia et immobilia Stanislao cum pueris adiudicandum esse et adiudicamus, expensis hincinde conpensando. Ego Clemens ita pronunciaui: presentibus honorabilibus et discretis viris dominis Paulo plebano in Garbow, Stephano preposito domus hospitalis, Johanne altarista, Petro Jocundo, et aliis quam pluribus fidedignis. In consistorio Lubl. (d. 7 Junii 1453). 61. (Acta offic. Lubl. II fol. 36). Martinus minister ecclesie de Kurow procurator Elizabeth filie sue nomine procuratorio proponit contra discretum Sigismundum pellificem in Wawolnycza, quod ipse veniens in Curow tacita veritate de priori vxore, cum qua matrimonialiter copulatus fuerat, ipsam Elizabeth delusit affectans eam sibi habere in vxorem, qui, dum interrogatus fuerat de priori vxore, dixit eam nnnquam habere. Et ideo p r e m i s s a b a n n a i n E c c I e s i a est sibi Elizabeth in vxorem copulata. Quam tamquam adulter occultus deflorauit, cum ex ea prolem femineam eduxit, dampnum et iniuriam extimat ad triginta florenos Vngaricales, ad quorum solucionem petit ipsum compelli et ad divorcium coarceri cum litis expensis, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Sigismundus respondit: ego antequam cum Elizabeth sum copulatus dixi: priorem vxorem habeo, cum qua sum matrimonialiter copulatus, et ideo date michi pacem, sed victus carnali amore, quem habui ad Elizabeth, feci me cum Elizabeth copulare bannis premissis. Et sacerdotes, et dominus Petrus vicarius non attenta mea priore declaracione de prima vxore cum Elizabeth me copulauit; quod volo probare probacionibus dumtaxat opportunis. Et datur terminus ad iurandum de ca- lumpnia ad quindenam. — Nobilis Jacobus de Ostrow prestitit iuramentum calumpnie in contumaciam partis aduerse. In consistorio Crac. (d. 20 Iunii 1453). 62. (Acta offic. Crac. I). Stanislaum Schanyek laicum cum Dorothea muliere alias Malkowna opidanos, de Xansch, per iuramentum examinatos ne interveniat collusio, aut dolus aliquis super impedimento matrimonii, quod ipsa mulier esse asserebat, videlicet, quia Michaelem, ipsius Stanislai germanum, olim in parwa Xansch ministrum ante n o u e m annos vel citra defunctum, cognouisset, et sibi conmixta fuisset, ipsorumque consciencia onerata ipsos ab invicem dominus separauit et diuorciauit dando nihilominus sibi Stanislao licenciam cum alia matrimonium contrahendi preterquam tamen cum consaguinea Dorothee prefate, ac eidem Dorothee vt a contrahendo matrimonio abstineret consulendo; presentibus quibus supra. 63. (ibidem). Nicolaus scoltetus de Jaworznik et Anna mulier quondam de Sulikowicze nunc in Lanczcorona mansionem habens, qui inter se matrimonium contraxerunt ante duos annos uel citra examinati per iuramentum et seorsum deposuerunt; quod pure et simpliciter propter salutem animarum suarum petunt ab invicem separari, ex quo idem Nicolaus Stachnam habuerit primam vxorem sibi Anne in tercia linea consanguineitatis iunctam, et se de hoc clarissime per amicos consanguineos et alios homines, qui prandio nupciarum interfuerunt, asserunt esse informatos, et certificatos, non aliqua tamen malicia, dolo aut collusione alia permoti. Et dominus habitis testimoniis aliorum super hoc testium fidedignorum ab invicem separauit et licenciam ad vota alia convolandi et matrimonium contrahendi dedit et concessit; qui eciam huiusmodi iuramento medio se nunquam cognouisse et carnaliter conmiscuisse asseruerunt, quia ante simultaneam deposicionem ad lectum se certificatos de affmitate predieta dixerunt; presentibus dominis Jacobo Czanstoczky Cracouiensi, Johanne Radzeschowsky, Nicolao Bylina ac Bernardo de Myanowo notariis. In consist. Crac. (d. 27 Junii 1453). 64. (Acta offic. Crac. I). Stanislai de Morsko et Margarethe de barcz- kow, coniugibus, dominus decreuit et mandauit, ut simul conmaneant i n proba per triennium non obstante obiectu impedimenti seu impotencie sibi Stanislao per dictam Margaretham facto, super quo examinatus visus est membrum habere vivm et aptum, licet ad vesicam sibi viscera aliqua- liter defluant, tamen ut apparuit posset proliflcare sub pena excommuni- cacionis et carceris, presente Johanne kmethone de Morsko, Paulo de Je- zewo notario, Mathia de Odalino procuratore et Stanislao clerico de Grzi- bow, et aliis multis. In consist Crac. (d. 29 Junii 1453). 65. (Acta offic. Crac. I). Clementi et Dorothee de Gwoszdecz con- iugibus hic ad acta presencia sponte et personaliter comparentibus peten- tibus se invicem separari, propter hoc, quod ipse Clemens sepe mingit in lecto, dominus mandauit et decreuit insimul manere et se affeccione maritali pertractare sub pena excommunicacionis et carceris, presente Paulo de Jezewo, Nicolao Bilina notariis, Alberto de Brzezye et Jacobo presbitero de castro. In consist. Lubl. (d. 6 Julii 1453). 66. (Acta offic. Lubl. II fol. 37). Marcus procurator Lucie de Plonky Andree proposuit contra laboriosum Nicolaum Lubek de Plonky, quod ipsam sibi desponsando habere in vxorem et bannis premissis, et alio viro volente ipsam recipere in vxorem, a copulacione cum. ipsa Lucia petita renuit et spernit recipere in vxorem in facie Ecclesie recipiendo copulam Ecclesiasticam sine iuris demeritis et canonico impedimento. Que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis, petens ipsum compelli ad litis legitimam contestacionem ac ad recipiendum copulam ecclesiasticam et commansionem in affeccione matrimoniaH. Ex aduerso procurator Nicolai magister Petrus Jocundus petiuit ad deliberandum et conceditur ad primam. In consist. Lubl. (d. 3 Octobris 1453). 67. (Acta offic. Lubl. II fol. 400). Paulus de Krszeschimow diuorcia- tur cum Petroneila Gotardi de Voyslauicze pro eo, [quod] idem Paulus habet primam vxorem Annam viuentem, que presencialiter tres personaliter constitute hoc ipsum fasse sunt. Et mandatur sub pena excom- municacionis, quod Annam reassumat et Petronellam respuat et dimittat, prolesque educta ex Petronella, scilicet Jacobus, et que debet venire in hunc mundum decernitur esse legitima iuxta iuris formam, quia vnius fides in matrimonio legitimat filios; et quia Petronella fuit fldelis et inscia de precedentibus nupciis Pauli cum Anna, ideo sibi tamquam fideli prolem adiudicamus, et medietatem laborum per eos aquisitorum; inhibemusque ipsi Paulo conhabitacionem matrimonialem cum Petronella, eidem Petronelle dando licenciam matrimonium contrahendi cum alio viro carente canonico impedimento. In consistorio Crac. (d. 2 Augusti 1453). 68. (Acta offic. Crac. I). Johannes Chaluscza de Brzuchanya confes- sus est contractum inter ipsum et Stachnam Zabczanka rnulierem de Czis- sya Wolya super federe matrimonii per hec verba factum alias per Blasium Custra de Czissya Wolya ipsius Stachne awunculum prolata: vis tu Johanne Stachnam tibi habere in vxorem; qui re- spondit: volo; et vltra: Et si aliquid ex diuina permissione inea accideret, promittis eam seruare vsque ad mortem; qui respondit: promitto. Et econuerso ipsa mulier hec eadem precise in effectu verba per eundem Blasium interrogata respondit, dicens: volo et promitto; atque banna trina vice fuerunt premissa in ecclesia, similiter ut dicitur premissa omnia confitente sic fuisse facta; presentibus Petro de Glogouia et Stanislao de Oppol; qui datur terminus ad compa- rendum cum Blasio Custra, et aliis, qui presentes contractui interfuerunt; ipsa nichilominus Stachna, postquam idem Iohannes inciderat in infirmita- tem, alium videlicet Petrum Chwalczewicz de villa Czissya Wolya prefata, adhuc ante Carnispriuium superinduxit, et secum moratur. In consistorio Lubl. (d. 8 Octobris 1453). 69. (Acta offic. Labl. II fol. 41). Stachna Achaba de suburbio Lu- bliniensi proponit contra Johannem de Bigwant -eciam de suburbio Lubli- nensi, quod ipsam promittens habere in vxorem legitimam, ipsam impregnauit et facto consumando matrimonium et nunc dam- pnabiliter cum alia femina, Anna Petri Glowa de Pabrouicza, se de- sponsauit spernendo Stachnam, propter quod petit sibi inhiberi secundas nupcias et ipsum Johannem conpelli ad recepcionem copule ecclesiastice et coarceri ad conmansionem matrimonialem et Iegitimam litis contestacionem faciendam; que si negata fuerint, probare intendit probacio- nibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Marcus procurator Johannis negauit narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. Lubl. (d. 15 Octobris 1453). 70. (Acta offic. Lubl. II fol. 42). Marcus procurator Katherine relicte Lusczek de Vrzadow proponit contra sagacem virum Nicolaum Bril, quod dum ipsa Katherina desponsata et banisata cum Stanislao Cramarzyeuicz fuisset et copulam Ecclesiasticam voluisset, ipse Nicolaus Bril preiudicia- liter copuUm dandam impediuit, eandem infamando, quod sibi prius promittens fidem matrimonialem cum eo consumasset carnali copula matrimonium facto, dampnum et iniuriam estimat ad decem florenos, li- cet dicta femina sit innoxia, petens ipsum Nicolaum Bril ab impedimento repelli et sibi licenciam contrahendi cum Stanislao dari, que si negata fue- rint, probare intendit probacionibus opportunis. Ex aduerso Nicolaus de- liberauit ad quindenam. In consist. Lubl. (d. 17 Octobris 1453). 71. (Acta offic. Lubl. II fol. 42). Marcus procurator Anne de Mothiez proponit contra Mathiam advocatum de ibidem, quod dum aput eum esset in domo eius tanquam inquilina, ipse promittendo eam per iuramen- tum in vxorem legitimam et manu stipulata facto consu- mando matrimonium ipsam inpregnauit, et nunc anhelat ad altera sponsalia ipsam spernendo et dissimulando cum ea recipere copulam in fa- cie ecclesie et ad conmansionem matrimonialem, ad quam recipiendam per sentenciam diffinitiuam et censuram Ecclesiasticam ac ad litis contestacio- nem faciendam petit ipsum conpelli, que si negata fuerint, probacionibus iuris wlt contra eum vti, dumtaxat necessariis, ad aliquam probacionem superfluam se non astringendo, de quibus sollempniter protestatur. Ex aduerso magister Petrus Iocundus petiuit ad deliberandum ad quindenarn terminum. Marcus procurator Anne de Mothicz proponit contra Nicolaum Mikurdam de Mothicz, quod iu presencia iudicii ipsam infamauit asserendo eam meretricem, licet preter supra proposita se honeste seruauerit, iniuriam estimat Archiv. kom. hist. t. V. 15 ad XXX florenos puri auri, in quibus petit ipsum condempnari et sibi decerni expurgacionem condignam; que si negata fuerint, probare wlt probacionibus iuris. Ex aduerso Mikurda negat, prout sunt, ponuntur. Et datur terminus ad iurandum ad octauam. In consist. Lubl. (d. 31 Octobris 1453). 72. (Acta offic. Lubl. II fol. 42°) Stachna de Kurow Petri Szduni pro- ponit contra Johannem Mathie Wsczel de Kurow, quod ipsam per iura- mentum suum promittens habere sibi in vxorem ipsam impregnauit facto consumando matrimonium et eam nunc spernit dissimulando cum ea in fa- cie Ecclesie copulari et assumere sibi in conhabitacionem et affeccionem matrimonialem, que si negata fuerint, probacionibus iuris wlt contra eum vti et petit ipsum conpelli ad faciendam legitime litis contestacionem, et recepcionem copule Ecclesiastice ac commansionem matrimonialem, et con- dempnari in litis expensis. Ex aduerso procurator Marcus Johannis deliberauit ad quindenam. In consist. Lubl. (d. 3 Nopembris 1453). 73. (Acta offic. Lubl. II fol. 43). Anna neptis Nicolai Mazur de Mo- thicz proposuit contra Stanislaum de Crasznistau, quod ipse Stanislaus h a- bendo viuam vxorem in Crasznistaw Dorotheam ecclesiastice sibi copulatam ipsam Annam decipiendo desponsauit false negando se habere vxorem, et Ecclesiastice copulatus est cum ipsa Anna in Lublin, propter quod Anna petit se cum Stanislao diuorciari et licenciam contrahendi cum alio viro carente canonico impedimento concedi. Ex aduerso Stanislaus confessus est. Et Anna insuper et superhabundanter produxit litteram testimonialem plebani de Crasznistaw. Et iudex iuxta petita Anne ipsos diuorciauit. In consist. Lubl. (d. 14 Novembris 1453). 74. (Acta offic. Lubl. II fol. 44o). Marcus procurator Johannis de Ku- row ad proposicionem Stachne negauit narrata, prout ponuntur, petens pe- tita fieri non debere. Ex aduerso Stachna detulit suo iuramento decisorio; quiquidem Johannes licet multum tam per suum procuratorem, quam per nos iudicem fuit premonitus, ne false iuraret, quia falso iuramento, quantum ad deum et forum consciencie non poterit esse liber a consorcio maritali ipsius Stachne, licet ob defectum probacionis, quantum ad forum contenciosum, reportauerit sentenciam absolutoriam ab instancia ipsius Stachne et peticione maritali; quiquidem iurauit, quod non promisit eam habere in vxorem, nec iurauit, nec eam cognouit carnaliter, et petiuerunt sentenciari: Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione Stachne et litis contestacione Johannis, et defectum probacionis ipsius Stachne atque iuramento decisorio et purgatorio, ac aliis in iure tentis et habitis, eisque masticatis, ruminatis ac equa lance iusticie discussis per hanc nostram sentenciam diffmitiuam et absolutoriam, quam ferimus in hiis scriptis diffiniendo dicimus et pronunciando declaramus ipsum Iohannem Wsczelouicz de Gurow ab instancia et peticione maritali Stachne Petri de Mazouia alias de Curow, quantum ad forum contenciosum et peticione maritali absoluendum esse et absoluimus, quantum ad forum conscienciosum non, et licenciam, ut sit cum alia femina canonico carente impedimento matrimonium contrahendi, esse concedendum et concedimus; Stachne vero silencium in peticione maritali, quantum ad Johannis prefati (s) silencium imponendum esse et inponimus, et ex quo sui est consciencia et publice in iudicio ecclesiastico se confessa est vxorem esse prefati Johannis, ipso Johanne viuente ad secundas nupcias conuolare inhibendum esse et mhibemus, Stachnamque Iohanni in expensis legitime factis condempnandam esse et condempnamus; quarum taxam nobis in posterum reseruamus. In consist. Lubl (d. 28 Novembris 1453). 75. (Acta offic. Lubl. II fol. 46°) Johannes procurator Martini scola- ris proponit contra Iacobum Kyelbasza et Paulum Liszek et in solidum, quod dum ipse Martinus tanquam pauper indignus elemosina intrauit in do- mum Martini Zyruiuoda, in qua celebrabantur nupcie, unus eorum Jacobus Kyelbasza eo Martino aprehenso et denudato, alter videlicet Pau- lus Liszek cum luminibus combussit; dampnum et iniuriam extimat ad de- cem marcas, petens ipsum conpelli ad litis legitimam contestacionem. Ex aduerso Iacobus cum Paulo deliberauerunt ad quindenam, et concessum est eis. In consist. LubL (d. 6 Februarii 1454). 76. (Acta offic. Lubl. II fol. 48) Marcus procurator Helisabeth no- mine procuratorio proposuit contra Lucam, quod ipse promittens eam du- cere in vxorem per uerba de presenti et iuramento ad eam deo facto; et facto cum ea consumans matrimonium ex eaque educens prolem femi- neam cum ipsa recusauit in facie Ecclesia copulari petitque ipsam conpelli ad recipiendum. Ex aduerso Nicolaus procurator deliberauit ad quindenam. In consistorio Lubl. (d. 13 Februarii 1454). 77. (Acta offic. Lubl. II fol. 48o). Stachna mulier de Parchathky pro- ponit contra Johannem de Opathkouicze, quod inpedit sibi matrimo- n i u m contrahendum cum Johanne Lithuano in Schawlouicze, petens sibi silencium imponi et licenciam dari contrahendi cum dicto Johanne Lithuano. Ex aduerso Johannes elidendo et reconueniendo dicit, quod ipsa Stach • na perprius per bonos homines et procos est desponsata, suscepit eum per procum in virum sibi habendum, ita quod ipsa non debuit [habere] alium virum nec ipse aliam vxorem, et postquam debuit bannisari, ipsa Stachna renuit, propter quod petit ipsam sibi in vxorem adiudicari, et cum ea in facie [ecclesie] copulari, et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. n6 In consist. Crac. (d. 13 Februarii 1454). 78. (Acta offic. Crac. VII). Dorothee mulieris de Cracouia ad in- stanciam Michael de Wartha citauit Iacobum carpentarium de Bochnia ad hanc horam terciarum, contra quem Stanislaus de Dambicza proposuit, quod cum ipsa sponsalia per uerba de presenti, videlicet per hec: «Ego N. duco Dorotheam in meam vxorem, sic me deus adiuuet et omnes sancti» in predio Nicolai Wasznyk in Bochnya feria quarta ante [festum] Natiuitatis domini proxime preteritum contraxit, et econuerso ipsa mulier hec eadem verba repetiuit, petens ipsum conpelli; in presencia laici, qui animo litem contestandi negauit nar- rata, prout narrantur; ad articulandum ad VIII dies. In consisi. Crac. (d. 15 Februarii 1454). 79. (Acta offic. Crac. VII). Albertus lanifex opidanus de Schidlow deposuit per iuramentum, quod Elizabeth mulier quondam in Schidlow, nunc in Cracouia morans ante viginti annos invita et astricta cum Paulo Wagassa opidano de Schidlow est copulata in facie Ecclesie, et secum, ut credit per quatuor septimanas, licet hincinde discurrendo et se obstruendo, conmansit, et post hoc ipso intoxicato recessit ab eodem; non constat eciam testi, si fuerint invicem carnaliter conmixti, quamuis apud ipsum deponentem manserunt per vnarrx septimanam in domo, addens, quod post copulam cum ipso Paulo factam pepererat, dicens esse publi- cam famam per totum opidum predictum, quod fuit inuita copulata, de contractu cum alio prius facto testi non constat; qui Paulus et Eliza- beth per iuramentum examinati dixerunt se nunquam carnaliter cognouisse. Et dominus ipsos adinuicem separauit, ut in sentenciarum [libro] lacius. In consistorio Lubl. (d. 22 Martii 1454). 80. (Acta offc. Lubl. II fol. 5o°). Jacobus Proschowsky de Lublin proposuit contra Katherinam sororem sagacis Gregorii Goszdz et Iohannis presbiteri, quod ipsa habendo alium virurn sibi Ecelesiastice copula- tum, Jacobum sartorem dictum Pywnimyech in Kyani, in Nouogrod per do- minum Albertum vicarium ibidem domini piebani copulatum, tacita ista veritate cum ipso hic in Lublin permisit se copulari in Ecclesia sancti Michaelis, quam petit a se diuorciari et in expensis condempnari, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Katherina confessa est. In consist. Lnbl (d. 27 Martii 1454). 81. (Acta offic. Lubl. II fol. 51). Sequitur examen testium inductorum pro parte Jacobi Proschowsky de Lublin contra Katherinam mulierem in causa matrimonii. Item primus testis Albertus viccarius in Nouogrod interrogatus ad generalia respondit affirmatiue, cui reductum est memorie, quomodo falsus testis tribus est obnoxius: deo, iudici, et parti. Item interrogatus, an sciat, quod Katherina mulier habeat alium virum priorem preter Iacobum Proschowsky, qui respondit, quod sic, causas sciencie reddens: ego premissa banna tribus vicibus coram plebe in facie Ecclesie eos copulaui. Item interrogatus, quod nomen est huius mariti prioris, qui respondit: Iacobus sartor dictus Pywnimych de Kyani. Item interrogatus de vita eiusdem respondit: viuit nunc et moratur in Kyany. Item interrogatus, quo tempore et anno sunt copulati respondit: anno presenti tempore autumpni. Item secundus Andreas minister de Nouogrod ad interrogata respondit, ut suus contestis: Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione Jacobi Proschowsky de Lublin, et litis contestacione Katherine mulieris confessatiua ac testium atestacionibus, desuper inductis eisdemque masticatis, ruminatis, ac equa lance iusticie discussis, per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis, dicimus, pronunciamus, decernimus et diffiniendo declaramus ipsam Katherinam habuisse et habere primum virum legitimum Jacobum sartorem dictum Pywnimyech in Kyani manentem; et ob hoc dampnabiliter et preiudicialiter se procurasse iterum copuiari cum Iacobo Proschowsky et ob hoc cum ipso Jacobo Proschowsky diuorciandam esse et diuorciamus, et cum primo viro Iacobo sartore commanendum esse et comanere debere, compellendumque esse et compelli debere et compellimus, Jacobumque Proschowsky ab instancia Katherine vxoris Iacobi Pywnimyech absoluendum esse et absoluimus licenciamque cum alia muliere canonico carente impedimento [contrahendi] concedendum esse et concedimus, Katherinam prefatam ipsi Jacobo Proschowsky in expensis propterea legitime factis condempnandum esse et condempnamus, quarum taxam nobis in posterum reseruamus: Ego Clemens ita pronuncciaui etc. In consist. Crac. (d. 30 Martii 1454). 82. (Acta offic. Crac. VII). Stanislaus famulus sutoris seu artis sutorie, nacione de Jasel nunc in Weliczka a duabus septimanis apud Adam sutorem manens et laborans in arte, ante vero a festo sancti Johannis Baptiste proxime lapso in Cleparz moratus apud Elizabeth relictam Nicolai sutoris usque ad Natiuitatem domini, et expost in Cracouia apud Iohannem Boxa sutorem in platea Slawkowiensi, usque ad tempus predictum, quo in Weliczkam recessit, examinatus per iuramentum, se nunquam cum Katherina muliere in Lipnicza vxore Johannis contraxisse, neque sponsalia, neque matrimonium, neque ipsam a septem annis vidisse, nisi primo hic citatus per ipsam a septem annis vidisse, nisi primo hic citatus per ipsam, stringente domino Vincencio plebano de Lipnicza eandem et dicente ipsam cum ipso Stanislao quam cum dicto Johanne, cum quo moratur, contraxisse prius, confessus est tamen, quod cum quadam Katherma filia Petri Phyema opidani in Czeskowicze ante septem annos lapsos ante Carnispriuium proxime preteritum laborans tunc et seruiens in arte sutoria apud quendam Andream Andrzeyek matrimonium contraxerat et copulam in facie ecclesie receperat cum prefata Katherina filia Petri Pbyema, non consumataque copula carnali tercia die discessit, hocque factum dixit fuisse tunc publicum et manifestum in Czeskowicze, et adhuc eandem Katherinam cum patre suo prefato credit ibidem viuere, audiuit tamen, quod ante quinque annos iam alium maritum predicta Katherina in Czeskowicze recepit, verum nouit eandem Katherinam de Lipnicza, nunc eciam in Czeskowicze apud Mathiam Thomkowicz morantem et cereuisiam propinantem, ad quam et ipse deponens ceruisiam bibere ambulauit etc. Ad idem Katherina prefata de Lipnicza interrogata et examinata respondit per iuramentum, se nunquam cum ipso Stanislao, de quo per plebanum de Lipnicza inculpatur, contraxisse matrimonium, dixitque, quod ipsi fecerit id ex odio quodam ac malignitate ductus ipse plebanus, nam nuper ipsam et Margaretham matrem eius tenuit in captiuitate de furto ipsas accusando, asseruit eciam, quod ipse Stanislaus cum quadam Katherina virgine filia Phyema de Czeskowicze publice et manifeste matrimonium contraxerat et copulam in facie Ecclesie cum ipsa receperat, et post dies aliquot non consumato per carnalem copulam matrimonio ab ipsa discessit n e q u e expectata solempnitate nupciarum, ut asseruit, ante septem annos, ac tunc eciam ibi in Czeskowicze apud Petrum patruum suum dictum Bambenik, et post apud Mathiam Palasch sutorem ipsa Katherina dixit mansionem habuisse; et dictos Phyemam et eius filiam Katherinam vxorem dicti Stanislai adhuc viuere, que iam alium duxit maritum per dominum Welopolsky archidiaconum Sandeczensem copulata cum eodem. In consist. Lubl. (d. 6 Maii 1454). 83. (Acta offic. Lubl. II foL 52°). Adam citatus, iuratus, interrogatus, vtrum Nicolaus textor, qui venit de Vrzadow cum femina et heri hic in facie Ecclesie trina vice bannisatus cum eadem femina contraxit matrimonium, habeat alias vxorem legitimam, qui per suum iuramentum respondit, quod a proxime preterito sabbato die octo diebus ante fui in Vrzadow aput textores emendo stamina panni, et lanifices: vnus dictus Crap et secundus Barthosz et Miclasz apud Barthosium in domo Vrzado- uiensi quesiuerunt me vtrum Nicolaus lanifex, qui a nobis hic recessit cum femina in Lublin sit copulatus; quibus idem Adam respondit, quod non- dum est copulatus sed bannisatus; qui omnes dixerunt, quod idem Nicolaus lanifex habet priorem vxorem in Stiszczow. In consist. Lubl. (d. 10 Maii 1454). 84. (Acta offic. Lubl. II fol 52°). Agnes de Kozarzow proponit con- tra Johannem de Rzycka, quod ipsam promittendo habere in vxorem cum ea carnaliter conhabitando matrimonium consumando facto cum ea copulari in facie Ecclesie recusando(s), ad cuius copule recepcionem petit ipsum conpelli cum litis expensis, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Johannes negat narrata, prout ponuntur. Et datur terminus ad iuramentum de calumpnia ad octauam, In consist. Crac. (d. 10 Maii 1454). 85. (Acta offic. Crac. VII). Officii domini et instigatorio nomine Jo- hannes comendarius ecclesie in Canty accusauit Stanislaum plebanum de Pyothrkowicze prope Tuchow, quod ipse nuper ante Carnispriwium Cle- mentem campanatorem de Pylszno cum Stachna muliere de ibidem primum maritum viuentem habente, non premissis bannis, et alienos parro- chianos et hospites copulauit in presencia hicidem dictorum Clemen- tis et Stachne, que negauit primum viuere maritum; dictus Johannes accusator probabit. Item Clemens predictus proposuit contra dictum Johannem presbiterum, quod minus iuste excommunicauit, et excommunicatum denunciauit propter comansionem cum Stachna predicta. Et dominus sibi accionem reseruauit in fine litis, et similiter de pena contra Stanislaum prefatum, qui confessus est, eos copulasse, ut et tamquam hospites aput se existentes, tamen ut asseruit bannis premissis, ad probandum ad duos menses Item dictus Clemens nomine Stachne prefate uxoris sue contra Johannem predictum per ipsum Stanislaum citatum proposuit pro quinquaginta et sex vlnis tele apud textorem in Pylszno feria sexta post Purificacionem recepte valoris duarum marcarum petens etc, qui Johannes negauit narrata, prout narrantur; mulier probabit. In consist. Lubl. (d, 14 Maii 1454). 86.(Acta offic. Lubl. II fol. 55). Margaretha Mroczkonis de Crasnicza relicta Pasconis de Zamborzicze proponit contra Iohannem Petri de Zamborzicze dictum Duda, quod eam per iuramentum cum manus sue stipulacione promisit habere in vxorem, et promittens sic ipsam impregnauit facto consumando matrimonium, et cum eadem non wlt in facie ecclesie copulari, nec secum manere in affeccione matrimoniali petitque ipsum conpelli ad litis legitimam contestacionem et ad copule ecclesiastice recepcionem ad commansionemque in affecione matrimoniali, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus opportunis, et protestatur de expensis factis et fiendis. Ex aduerso Iohannes Dudzicz legitime litem contestando negat narrata, prout narrantur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad feriam IIII post festum Spiritus sancti. In consist. Lubl. (d. 31 Maii 1454). 87. (Acta offic. Lubl. II fol. 53°). Magister Petrus Jocundus procura- tor Anne de Garbow nomine procuratorio proponit contra Jacobum Vag- rzyn de Camyonka, quod ipse cognoscens sororem germanam carnali cognicione ipsius Anne, et cum ea prolificans ipsam An- nam deludendo tacita veritate, sibi matrimonialiter in facie Ecclesie copulauit in uxorem, propter quod ipsa Anna cognos- cens fieri in errore cupiens salutis, petiuit se diuorciaricum Jacobo, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Marcus procurator Anne deliberauit ad quindenam. In conist. Crac. (d. 3 Junii 1454). 88. (Acta offic. Crac. VII). Barbaram mulierem de predio VVerzinko- nis ante portam s. Nicolai confessam publice aduiterasse et grauidam ex adulterio esse, eciam id euidencia demonstrante, Johannes Quatter maritus de predio seu orto domini Casper Rokyembark circa s. Nicolaum humiliter veniam et indulgenciam petentem ad secum comanendum assumpsit et recepit, dictos excessus sibi dimitendo, que mulier peramplius et inantea esse constantem et dicto suo marito conmansuram sub carcerum et excom- municacionis penis obligatur; presentibus quibus supra. In consist. Lubl. (d. 19 Julii 1454). 89. (Acta offic. Lubl. II fol. 57). Anna Petri Zegadlo de Conopnicza proponit contra Mathiam de Mothycz, quod habendo aliam despon- satam uxorem Annam me secunda desponsacione inani sibi obligauit, que si negata fuerint, in vim probacionis refero me od acta consistorii. Ex aduerso Mathias litem legitime contestando confessus suam proposicionem, euidenciam facti negare non possum. — Et iudex: Cristi nomine invocato audita proposicione et confessione ac re iudicata inter ipsum Mathiam et Annam Babyankam in Christi nomine resoluit sponsalia facta inter Annam Petri Zegadlo de Conopnicza et Mathiam de Mothycz, ipsi Anne Petri Zegadlo dando licenciam matrimonium contrahendi cum alio viro canonico carente impedimento ipsique Mathie de Mothycz per- petuum silencium imponendo in peticione matrimoniali Anne Petri Zegadlo, expensas litis hincinde conpensando: Ego Clemens ita pronunciaui etc. presentibus discretis Jacobo vicario in Lublin et Georgio presbiteris in Lub- lin et Marco procuratore presentibusque requirendis, In consitorio Lubl. (d. 16 Octobris 1454). 90. (Acta offic. Lubl. Il fol. 61°). Dorothea nata Bartholomei de Curow, proponit contra Johannem Mazur de Curow, quod ipsa Dorothea habendo primum virum desponsatum et cognitum carnaliter Dauid, alias nun- cupatum Gavin, in Stazycza Koth filium, tanquam iuris ignara, credens se hoc posse salubriter facere cum ipso Johanne secundis sponsalibus contractis viuente Dauid cum Johanne copulata in facie Ecclesie per deuium et errorem adulterine conmansit, et nunc cognita veritate rediens ad men- tem petit se cum Iohanne diuorciari et cum Dauit ad manendum con- pelli; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat [op- portunis]. Ex aduerso Iohannes litem legitime contestando dicit: ego nec scio ipsam [habere] primum virum, et peto eam repelli a sua peticione. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Crac. (d. 18 Octobris 1454). 91. (Acta offic. Lubl. II fol. 61°). Nicolaus Sustek procurator Ven- ceslai dicti Miron sartoris de Garbow proposuit contra Margaretham re- lictam Michaelis de Czaslauicze, quod quamuis suam filiam maritatiue Appoloniam secundum ritum Ecclesiasticum dederit in legi- timam uxorem, et post consumacionem matrimonii distrahendo ipsam Ap- poloniam ab affeccione et commansione matrimoniali abducendo a viro ipso Miron conseruabat circa se, et iam defecit, quo voluit, ita, quod Margarethe opitulacione Venceslaus caret sua vxore, que si negata fuerint, probare in- tendit probacionibus opportunis, propter quod petit ipsam conpelli ad litis legitimam contestacionem, et ad vxoris restitucionem cum litis expensis. Ex aduerso Margaretha negat narrata, prout ponuntur. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 31 Octobris 1454). 92. (Acta offic. Lubl. II fol. 620). Nicolaus Smolka citauit Katherinam de Thurobin, de Czownam, de Raua, et proposuit contra eam, quod fa- mam emisit, quod esset sibi vxor desponsata, propter quam famam ipse Nicolaus Smolka est impeditus a sacerdotibus parrochianis Lubliniensis Ecclesie in contrahendo matrimonio et recipienda copula Ecclesiastica cum Helisabet virgine morante aput Vodoleya opidanum Lubliniensem. Ex aduerso Katherina respondit: est alia veritas, quod ego conmansi Nicolao Smolka in affeccione carnali, mediante quo coitu ex me eduxit duos pueros et tercio me impregnauit, sed non promisit me habere sibi in uxorem, sed volo, ut pueris satisfaciat, et iuuet me eos educare. Et ille promisit eam iuuare et pelliceam in valore medie marce. Et illa illum ipsum liberum emisit, ut possit cum alia muliere copulari. In consist. Lubliniensi (d. 8 Nopembris J4S4J. 93. (Acta offic. Lubl. II fol, 63). Georgius procurator Bronislai de Crszanow proponit contra Iachnam natam Stephani Pasternak de ibidem, quod ipsa libere dando concensum proprio ore ipsum desponsando v e rbis de presenti propria manv dando sibi crinale et anulum manv stipulata bibendo ad eum dixit: recipio te in virum suum, et fecit se cum eodem bannisare, et est banisata quatuor vicibus in Goray et sine eius demeritis cum alio masculo Petro Tluk fugam iniit, et in Byala se cum eodem raptore copulari promisit contra Deum et iusticiam, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis, petit igitur dictus procurator nomine quo supra ipsam Iachnam conpelli ad facienduni legitimam litis contestacionem, et eam sibi adiudicari et matrimonium iuris interuenisse inter ipsum Bronkonem et Jachnam, et ob hoc secundam copulam cum Petro Tluk nullam ipso iure esse, irritam, et ipsum Petrum Tluk racione raptus excommunicandum esse et excommunicari debere. Ex aduerso Iachna litem legitime [contestando] confitetur, quod omnia sunt vera preter hoc, quod illibere ipsi est desponsata, Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. Sed ipsa Iachna veniens post prandium fere hora nonarum rediens ad ad mentem nolensque esse periura confessa est se esse desponsatam per verba de presenti cum Bronkone, et mutuum verum assensum dedisse et in se consensisse in matrimonio, sed seducta malorum hominum iniquo consilio cum Petro Tluk iniuerat vias; et Bronyek super confessatis petiuit dari sentenciam diffinitiuam, et iuxta petita sue proposicionis, Iachnam sibi adiudicari in veram vxorem iure sibi copulatam et adiunctam et conpelli ecclesiastice copulari, Petroque Tluk in peticione matrimonii cum Jachna [silencium] inponi. Iudex taliter sentenciauit: Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione Bronkonis et confessatis Iachne ac Petri Tluk eisque masticatis ac equa lance in facie iuris discussis per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis, dicimus, pronunciamus et sentenciando declaramus ipsam Iachnam cum Bronkone pcr verba de presenti fuisse et esse desponsatam, ac bannisatam et ob hoc iuris matrimonium inter eos interuenisse, per Petrum Tluk preiudicialiter raptam fuisse et esse ipsamque Iachnam Bronkoni adiudicandam esse in vxorem et adiudicamus. Et Petro Tluk in Iachna nullum ius matrimonii conpetisse, neque competere, et perpetuum silencium ipsi Petro Tluk in pcticione matrimonii in Iachna inponendum esse et inponimus in expensisque Archiv. kom. hist. t. V 16 propterea factis ipsum Tluk condempnandum esse et condempnamus, quarum taxam nobis in posterum reseruamus: Ego Clemens ita pronunciaui etc.; presentibus dominis Jacobo presbitero et Marco publico notario. ln consistorio Lnbliniensi (d. 2 Decembris J4S4J. 94. (Acta offic. Lubl. II fol 65{)). Nicolaus Petri olim de Crczonow proponit contra Annam Johannis de Cozarzow, quod ipsa circa octauum an- num sine quouis eius condictamine ascendit speram equiree domini Bar- thosy aduocati in Crczonow, vbi ipse Nicolaus cum suo socio tunc faciebant dormiciones, et inccntinenti per Jacobum fratrem germanum Marcyssy est cum eadem Anna detentus et conpeditus et minis torture per eundem Jacobum compulsus ad recipiendam copulam ecclesiasticam, quam tunc invite recepit ad euitandum torturas, et nun quam liberum consensum eidem Anne dedit in matrimonium, neque ante dictam copulam, neque post copule recepcionem sibi carnaliterfuit iunc- tus, sed quousque huc est mundus a contactu dicte Anne carnalis affe- cionis et matrimonialis, propter quod petit eandem copulam resolui, et nul- lam ipso iure fore, et ab ea absolui et licenciam cum alia sibi dari ad copulandum, quam copulam sibi invito dominus plebanus modernus in Crczonow dedit, quod wlt probare. Et Anna litem legitime contestando dixit omnia in proposicione esse vera. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad feriam quartam proximam post Concepcionem. In consistorio Lubl. (d. 4 Decembris 1454). 95. (Acta offic. Lubl. II fol. 65°). Stanislaus procurator Heduigis Vas- konis de Skoki proponit contra Stanislaum Ambrosy de Naszuthow, quod ipse Stanislaus secundum honestatem matrimonialem et ritum Ecclesiasticum recepit Heduigim sibi in vxorem, cum qua mansit in thoro maritali vnum annum cum medio, nec hucusque tanquam homo d e- fectuosus et castratus nequit sibi reddere debitum matrimoniale et apperire portas virginitatis, que hucusque integritatem corporalem sue pu- bertatis seruat petitque ab eo diuorciari et absolui et licenciam nubendi cum alio apto viro, canonico carente inpedimento concedi, que si negata fuerint, probare intendit iure examinis perspectiui honestarum feminarum a iudice deputatarum, et in expensis litis ac restitucione dotalicii et satis- laccione pro labore in eius domo per tantum tempus factum, dampnum et iniuriam estimat ad triginta florenos, petens ipsum in premissis condempnari. Ex aduerso Stanislaus confessus est se esse castratum. Et nichilominus djcit, quod eam cognouit superficialiter, sed non potuit, neque potest aliquid ad intra facere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad quindenam. In consist. Lubl. (d. 4 Decembris 1454). 96. (Acta offic. Lubl. II fol. 66). Stachna de Byala proponit contra Nicolaum Martini ibidem de Byala, quod eam promittens iurata fide ha- bere sibi in vxorem, consumando fidem promissam et matrimonium, ipsam cognouit carnaliter et inpregnauit, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus iuris. Ex aduerso Nicolaus litem legitime contestando negat narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere; et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 13 Decembris 1454). 97. (Acta offic. Lubl. II fol. 66). Marcus procurator Katherine Andree de Voycechow proponit contra laboriosos Petrum thabernatorem de Voyczechow, Albertum Zmarslek, Petrum Syska de Kyerz, et Petrum Skoturad de Belzycze, quod ipsi manv coniuncta circa desponsacionem suam siue matrimonium contractum cum Laurencio de Kyerz fideiusserunt sibi in manus Andree patris sui tres marcas pro dotalicio, qui Laurencius secum consumato matrimonio manens in affeccione matrimoniali nondum educta prole ex ea est interfectus, et sibi Katherine nec dos, neque dotalicium sunt soluta neque data, propter quod prefatos fideiussores post vite funccionem principalis, pro quo fideiusserant tanquam fideiussores et debitores, petit eos conpelli ad solucionem trium marcarum cum iitis expensis; et ad litis contestacionem coarceri; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus opportunis. Et aduerso prefati viri petiuerunt terminum ipsis dari ad deliberandum ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 30 Decembris 1454). 98. (Acta offic. Lubl. II fol. 66°). Helizabeth manens aput Czeslina in Lublin proponit contra Johannem Baryczk sutorem familiarem Belzyczsky, quod ipsam promittendo habere in vxorem legitimam secum consumauit matrimonium facto habitando secum in affeccione carnali eamque cognos- cendo carnaliter inpregnauit, et modo non wlt cum ea copulam ecclesias- ticam recipere et in affeccione matrimoniali conmanere, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus opportunis, petens ipsum conpelli ad litis contestacionem, et eum adiudicari sibi in virum et conpelli ad copu- lam Ecclesiasticam recipiendam, ac ad conmasionem matrimonialem, et protestatur de litis expensis. Et aduerso Johannes Baryczka negat narrata, prout ponuntur. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad feriam sextam. In consistorio Lubl. (d. 13 Ianuarii 1455). 99. (Acta offic. Lubl. II fol. 58). Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes in causa matrimonii coram nobis vertente inter Helisabeth de Crasznistaw actricem, ab vna, et Johan- nem Bariczka sutorem reum, ab altera partibus, visa proposicione et litis contestacione et decisorio iuramento dicti Johannis ob defectum probacio- nis Helisabeth per ipsum prestiti ac aliis in causa deductis eisque masti- catis, ruminatis ac equa lance iusticie discussis per hanc nostram senten- ciam diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis, dicimus, pronunciamus et sentenciando declaramus ipsum Johannem Bariczka ab instancia Helisabetli quantum ad forum contenciosum a peticione contractus matrimonii in facie Ecclesie esse absoluendum et absoluimus ma- trimoniique contrahendi cum alia femina iuxta iudicium sue consciencie esse fiendum et fieri debere, ipsique Helisabeth ad tempora vite Johannis Baryczka matrimonium contrahendi inhibendum esse et inhibemus, expensasque hincinde in lite factas conpensandas esse et conpensamus: Ego Clemens ita pronunciaui; presentibus domino Stanislao, Mathia et Bartholomeo clericis. In consistorio Crac. (d. 29 Ianuarii 1455) 100. (Acta offic. Crac. VII). Katherina virgo de Bibicze contra Sta- nislaum laicum de Lubocza proposuit, quod cutn ipsa sponsalia per verba de presenti die dominico ante festum Epiphaniarum domini pro- ximo contraxit dicens: Ego Stanislaus promitto te michi habere in vxorem, et hincinde ipsis crinalia et arras dederunt, et per spa- cium lacum simul in nomine matrimonii biberunt, petens ipsum compelli ad consumandum huiusmodi matrimonium in facie ecclesie; in in presencia laici predicti, qui animo litem contestandi negauit narrata, prout narrantur, et datur ad probandum. In consistorio Crac. (d. 5 Februarii 1455). 101. (Acta offic. Crac. VII). Martino Kmitel laico de Lelow et Ka- therine mulieri nunc Gracouie existenti coniugibus legitimis, dominus, Mau= ricio de Ilcus, quem prefata Katherina expost superinduxerat, ab ipsa se- parato mandauit et decreuit ipsis videlicet Martino Kmitel et Katherine veris et legitimis coniugibus simul in federe matrimonii commanere sub ex- communicacionum penis et carcerum. Et incontinenti idem Mauricius r e s et vestimenta, que alias sibi Katherine arestaverat, libere permisit esse recipiendas et recipienda, nolens se de eisdem intromittere, nec eam pro eisdem impedire; similiterque idem Martinus Cmitel huiusmodi exces- sum contra se sibi Katherine vxori sue puro et sincero corde indulgendo, ac ipsam in affecione et caritate maritali assumendo se submisit et obli- gauit nunc et in eternum sibi exprobrare e.t reminisci; presentibus dominis honorabilibus et discretis, videlicet dominis: Mathia de Grodzecz et Paulo de Gezowo vicariis perpetuis Cracouiensibus, Mathia de Myeleow eciam vicario perpetuo Cracouiensi, Bernhardo de Myanow et Iohanne Rolya de Vyerzeyky notariis publicis. In consist. Crac. (d. 19 Martii 1455). 102. (Acta offic. Crac. VII). Mathie fabri de Czyrnyechow et Doro- thee ac Katherine mulieris de Ossyek et de Skala occasione matrimonii in causa dominus, audita recognicione et assercione domini Stanislai plebani de Igolomia ipsum Mathiam cum ipsa Dorothea, prius quam cum Kathe- rina sponsalia contraxisse, et quod ipse plebanus ad instancias ipsorum banna premiserat in ecclesia more consueto, sed tunc temporibus prohibitiuis durantibus ipsis copulam distulerat, qui Mathias obmissa prefata Dorothea, aliam videlicet Katherinam sibi superduxit et copulam cum ea contraxit, quos videlicet Mathiam et Dorotheam conpulit et coegit consumare copulam publice in ecclesia, et ipsis simul manere mandauit sub pena excommunicacionis et carceris, prefatam Katherinam vltimam ab im- peticione ipsius Mathie absoluendo, et sibi licenciam cum aliis contrahere dando et concedendo, prout supra, qui Mathias faber domino Stanislao ple- bano prefato vnum cum medio grossum pro notis obligauit [se] soluere ad festum Pcntecostes proximum. In consistorio Crac. (d 28 Martii 1455). 103. (Acta offic. Crac VII). Agnes mulier vxor Laurencii generi La- zarzowicz de Prokoczino per iuramentum deposuit, quod Margaretha vxor Stanislai Czepiga de Prokoczino pro thoro et amplexibus maritalibus sit inepta et invalida, licet habeat alia necessaria e.t membra, prout alie mulieres, sed uberibus caret, quibus prolem nutrire pos- sit; Mathias Czepiga prefatus suo iuramento medio deposuit, quod ante duodecim annos postquam prefatam Margaretbam recepit in vxorem et eam prima nocte attemptabat cognoscere, que nolens consentire, ipsam noluit admittere se cognoscere asserens se abrenunciasse et vouisse a commercio carnali abstinere, et post tres dies prefata Margaretha ab eo discessit, et hincinde vagabunda hactenus discurrit, veniebat tamen aliquando ad eum, et pausatis interdum duabus, interdum tribus septimanis iterum recessit, nec se unquam cognoscere permisit. Presentibus domino Paulo de Gezewo ad- vocato, Nicolao procuratore consistorii Cracouiensi domini officialis, et do- mino Spithkone. Item Margaretha prefata medio iuramento per ipsam prestito examinata deposuit se ineptam et invalidam esse maritalibus amplexibus et thoro, nec vnquam prefatum Mathiam Czepyga maritum suum neque eciam alium masculum cognouisse, neque valere ad procreandum putros, carens etiam vberibus, neque velle amplius et inantea propter huiusmodi suum defectum et ineptitudinem maritum habere, sed sic permanere. In consistorio Lubl. (d. 28 Martii 1455). 104. (Acta offic Lubl. II fol. 72o). Dorothea mulier moram agens aput Koth proponit contra laboriosum Petrum Kaska de Zamborzycz, quod ipse Petrus existens vir et etatis perfeccionis (s) me Dorotheam existentem in annis iuuenibus etin tercia linea consanguineitatis mecum tacita yeritate miserabiliter est matrimonialiter est (s) copulatus, modo ego senciens me erronee manere et dampnabiliter peto me ab eo d i u o r c i a r i et hoc matrimonium dirimi; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Petrus respondit: ex quo hoc amici nostri confessi sunt, quod sumus in linea tercia consanguineitatis, et ego hoc confiteor, propter quod diuorcium ab ea peto. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad primam. In consistorio Crac. (d. 20 Junii 1455). 105. (Acta offic. Lubl II fol. 79). Marcus procurator Johannis Parga- nek de Syroczko proponit contra Helenam feminam de curia Syroczko, quod dum honorabilis vir Czalw procurator de Syroczko anno presenti ante Ascensionem domini ista fecit ante octo septimanas ipsum detinuisset et conclusisset in granario, et intrasset granarium apertum et confabulasset cum Helena, ipse Czalow procurator clausit eos et misit pro vicario domino Mathia in Coczko, vt eos copularet, et dum venisset dominus Mathias, I 26 extunc procurator Johannem et Helenam emitteret de granario, et duos homines, Johannes Wyczka et Jacobus Czusina, ducebant eum tanquam captiuum ad presenciam sacerdotis, et ibi metu mortis, metu percussionis in medio curie publice recepi copulam a domino Mathia vicario de Coczko cum ipsa Helena illibere non premissis aliquibus sponsalibus, neque bannis et propter quod, cum preter liberum consensum in matrimonialibus causis frustrantur, petit predictus procurator sentencialiter et diffinitiue nullam predictam copulam, nullum intervenisse legitimum matrimonium, et ipsum Johannem absolui ab Helena ab instancia matrimonii et petit conpelli ad litis contestacionem et ipsam condempnari in litis expensis. Helena litem legitime contestando ad singula verba per iudicem interrogata confessa omnia in proposicione contenta, et hoc ipsum presbiter dominus Mathias copulans confessus est, quod de mandato procuratoris Czalw eductus de carcere granarii ad copulandum, et ego de mandato domini plebani eos copulaui. Johannes Parganek prestitit iuramentum calumnie, quod veraciter proposuit. Et Helena eciam prestitit iuramentum, quod veraciter confessata est. Et procurator Marcus petiuit super confessatis sentenciam ferri. Et dominus Mathias iurauit, quod veraciter deposuit super confessatis. In consistorio Lubl. (d. 18 Julii 1455). 106. (Acta offic. Lubl. II fol. 82). Pendet terminus Johanni Albo artis sutorie famulo cum Katherina de Vrzadow ad feriam secundam post Bartholomei. Katherina de Vrzadow proposuit contra Johannem album de Vrzą-dow, quod ipse mecum habitis sponsalibus cum manuum suscepcione et libero meo consensu ad hpc existente banna bina vice premissa in Ecclesia, de cuius vita nichil mali scio, sed omne bonum, sed ex suggestione quorundam michi non placet, quare peto me ab eo diuorciari. Ex aduerso Johannes petiuit ipsam conpelli ad recipiendum copulam ecclesiasticam. Et iudex suspendit negocium ad feriam secundam post Bartholomei. In consistorio Lubl. (d. 18 Julii 1455). 107. (Acta offic. Lubl. II fol. 82). Dorothea femina seruilis aput Michaelem sellificem extra muros Lublinenses proponit contra Petrum seruum artis eiusdem laboratorem dicti Michaelis natum de Sandomiria, quod eam spondens per iuramentum proprium libere emissum et promissum deo et Dorothee habere in vxorem legitimam consumando matrimonium ex eius consensu cognouit carnaliter, quos simul in vno lecto copulatos arestauit idem Michael simul iacentes, et presumens fidem seruare ad ius non adduxit seculare. Que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis, petitque eum conpelli ad legitimam litis contestacionem, et demum inuento suo iuramento ad articularem responsionem singulis singulariter per verbum credit uei non credit eos esse veros, petitque ipsum conpelli ad recipiendum Ecclesiasticam copulam et ad conmanendum secum in affeccione matrimoniali. Ex aduerso Petrus deliberauit ad feriam secundam post Bartholomei. In consistorio Crac. (d. 21 Julii 1455). 108. (Acta offic. Crac. VII). Johannes Petri scolteti de Polwszye pro- ponit contra Hazam ancillam de Zathor, quod ipsa cum eodem Johanne sponsalia anno preterito circa festum s. Laurencii per verba matri- monium faciencia contraxit dicens Haza et promittens sub fide et honore alium preter ipsum Johannem non habere in virum; et quod ipsa Haza, nescitur qua de causa, recusat et contradicit cum ipso p u b 1 i c e huiusmodi sponsalia consumare in facie ecclesie, petens ipsam compelli ad consumandum in facie ecclesie iusticia mediante, in presencia dicte Heduigis alias Haze negantis narrata, prout narrantur, et dicentis, quod sponsalia per verba depresenti cum quodam Martino de Blsczina contraxit, cum quo b a n n i s in facie ecclesie premissis copulata est. Et incontinenti dominus officialis visis, auditis dictaram parcium alle- gacionibus, proposicionibus et responsionibus, nullo matrimonio inter ipsos invento et comperto, dimittendo ipsas partes a iuramento ad eorum consciencias, ad quod se remittebant prestandum, prefatam Hazam ancillam ab impeticione et instancia dicti Johannis absoluit et liberam misit; ex- pensas et subarraciones hincinde factas conpensando; presentibus dominis Mathia de Grodzecz vicario et altarista Cracouiensi perpetuo, Martino in Skawina, Martino in Przibkouicze, Paulo in Poramba plebanis, Vrbano vi- cario in prefata ecclesia Cracouiensi, Jacobo Handa de Konari, et Johanne Rolya de Wyerzeky notariis publicis. Actum [die] Mercurii XXIII Juiii. In consistorio Lubl. (d. 6 Augusti 1455). 109. (Acta offic. Lubl. II fol. 83o). Katherina mulier de Crczonow proponit contra laboriosum Martinum filium Nyedzalek de molendino Czyr- nyow, quod eam promittens sibi habere in vxorem et ex ea binam educens prolem cum ipsa non wit manere in affeccione matrimoniali ad cuius comansionem ipsum conpelli [petit], que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Martinus dixit: ego cum ea copulari non recusarem, sed ipsa primum habet virum. Et iudex decreuit mulieri de primi viri morte sciscitari, et cum conpertum fuerit de morte eius, paratus erit eam ducere. In consistorio Lubl. (d. 19 Sepiembris 1455). 110. (Acta ofjic. Lubl. II fol. 87o). Honesta Paulina relicta Petrassy d.e Lublin proponit contra Andream pellificem, quod ipse nescitur quo spi- ritu ductus inpedit sibi matrimonium tam coram iudice, quam ecclesia, asserens se cum ipsa copulari per verba de pre- senti, propter quod petit ipsam absolui a peticione et impedimento et a quauis infamacione, cuius dampnum et iniuriam estimat ad decem flore- nos, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Andreas pellifex confessus est, quod impediuit et nunc impedit ex eo, quod primarie mecum per verba et manuum stipulacione desponsata est; que fuerunt dum eam quesiuit, vtrum iam certus sum de te. Ipsa respondit: ego iam tua vxor sum et tu vir meus, propter quod petit ipsam compelli ad contrahendum matrimonium et ad recipiendum copulam Ecclesiasticam. Ex aduerso magister Petrus negat narrata, prout ponuntur. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Crac. (d. 17 Septembris 1455). 111. (Acta offic. Crac. VII). Nicolaus Herman ciuis et carnifex de Kazimiria pro percussionibus et wlneribus hic per Dorotheam vxorem suam facto et realiter in manu signanter sinistra extensis in presencia dicti Ni- colai viri confitentis se sic ipsam percussisse ex causis, ut asserit legi- timis, quarum licet interrogatus nullam expressit, solum vituperacionem, licet et hanc dicta Dorothea diffitetur, satisfaciat ad arbitrium ami- corum, et nichilominus facta de securitate ipsius vxoris vite et ab vlte- riori tali et simili crudeli et enormi percussione hic ad acta sufficienti atque legitima caucione fiderassoria ressumat eandem honeste more bo- norum vicinorum et catholicorum hominum ipsam tractaturus et prosecuturus, alias in defectum diligencie infra hinc ad diem dominicum dominus contra eum monicionem decreuit, necnon et coram dominis consulibus idem faciat in forma meliori, prout se ad hoc sponte obli- gauit dumptaxat coram consulibus Kazimiriensibus, hic autem recusat; pre- sentibus honorabili et circumspectis viris dominis: Mathia Nicolai de Gro- dzecz alterista et viccario in ecclesia Cracouiensi, Stanislao de Grab, Stanislao de Damb. etc. procuratoribus, Alberto Petri de Solecz, Nicolao de Krzestcouicze notariis publicis, Nicolao vicario de omnibus sanctis. In consistorio Lubl. (d. 5 Octobris 1455). 112. (Acta offic. Lubl. II fol. Sg). Heduigis de Myeglwya filia Petri Zabek allegauit inpotenciam sui viri Nicolai dicti Dworak petens se ab eo divorciari et licenciam sibi cum alio matrimonium contrahendi [dari], Nicolao hoc vero confitente iudex assignauit cursum vnius anni, mandans vtrique parti, ut probam operi adhiberent in affeccione matrimo- niali, vt ipse Nicolaus remedietur consiliis medicorum. Et post decur- sum anni, si incognita Hedwigis permanserit, et ipse Nicolaus in inpotencia perpetua extiterit, habitis probacionibus iuris recipient iuris decisionem,. mandauitque iudex, ut ipsa Heduigis obediret Nicolao tanquam viro suo plusquam alicui parentum solum infra deum sub pena excommunicacionis; ipsique Nicolao eciam inhibuit, ne eidem Hedwigi aliquam iniuriosam vio- lenciam inferat sub pena excommunicacionis. Et Jacobus Wyerdunkowicz, et Johannes Bik kmethones de Myeglwya fideiubuerunt pro dicto Nicolao Dworak, quod nullam violenciam iniuriosam inferret ipsi Hedwigi quibussuis percussionibus, nec memorabitur plurium excessuum sub pena excommunicacionis et pena trium marcarum. In consistorio Lubl. (d. 6 Octobris 1455). 118. (Acta offic. Lubl. II fol 89). Anna filia Johannis Ruszek de Mlinki proponit contra laboriosum Paulum filium Stanislai de Oszyny, quod ipse a duobus annis et vltra visitando ad eam et ad parentes eius in domum parentum affectabat eam multis intermediis sermonibus habere sibi in vxorem, legitimam, et finaliter eam promisit habere sibi in vxorem et econuerso Anna eum in virum. Et sic facto consumando matrimonium ipsam impregnauit cognoscendo carnaliter. Et recusat cum ea ecclesiastice copulari, que si negata [fuerint], jprobare intendit probacionibus opportunis et iuris, petens ipsum conpelli jad recipiendam copulam ecclesiasticem et ad commansionem in affeccione matrimoniali. Ex aduerso Paulus negat narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et petit se absolui ab instancia petentis. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Lubl. (b. 17 Novembris 1455). 114. (Acta offic. Lubl. II fol. 91). Marcus procurator Vochne de Czwartek proponit nomine procuratorio contra Nicolaum Voszkouicz de ibidem, quod ipse verbis de presenti promittens eam habere in vxorem dicens: «ego Nicolaus accipio te mihi in vxorem, et te su- perviuente aliam promitto non habere,» et hoc facto ipsam in domum suam recipiens fouebat d vnam septimanam cum ea carnali- ter viuendo, et demum ipse Nicolaus misit ad patrem Vochne pro habendo consensu, qui consensit, et locatis hominibus mutue ipsis in matrimonium consencientibus cum ea recusat in facie Ecclesie copulari, petitque ipsum ad recipiendum copulam conpelli et ad litis contestacionem coarceri cum litis expensis. Que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis. Ex aduerso Nicolaus Sustek procurator Nicolai deliberauit ad quindenam. In consistorio Crac. (d. 5 Decembris 1455). 115. (Acta offic. Luhl. II fol. 93). Marcus procurator Margarethe Pogviszdowka Nicolai de Stroza proponit contra Petrum Tresthka de ibidem, quod ipse cum ea existens desponsatus hys verbis de presenti taliter dicens: ego te recipio in meam vxorem; et Margaretha econuerso: ego te recipio in meum virum; que verba de presenti faciunt iuris matrimonium, nichilominus per longum tractum temporis differebat cum ea ecclesiastice et in facie Ecclesie copulari. Et dum ipsa Margaretha tanquam iuris ignara spem in eo non haberet, cum altero scilicet Petro Swyantoszowicz ibidem de Stroza se desponsat, ipse Petrus Tresthka misit duos viros: Jacobum Kulin gener et Martinum Payak de ibidem, dicens, quod se cum alio non desponsaret, quoniam est vxor sua; et illa obmisit secunda sponsalia et primis inheret, petens ipsum conpelli ad recipiendum copulam legitimam et comanendum in affeccione matrimoniali; que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Nicolaus Sustek procurator Petri deliberauit ad quindenam. In consistorio Lubl. (d. 23 Decembris 1455). 116. (Acta offic. Lubl. II fol. g4°). Heduigis Ostasz scismatici de Voyen neophita proponit contra Gregorium neophitam de Luczko, quod contrahens secum matrimonium hic in Lublin in facie Ecclesie ante festum Johannis Baptiste hucusque propter suam frigiditatem non valuit, neque potuit apperire claustra pudoris et red- Archiv. kom. hist. t. V. 17 dere debitum matrimoniale, quod wlt ostendere euidencia experimentali secundum iuris formam, et remanent integra claustra virginitatis. Ex aduerso Gregorius dixit, quod apperuit sibi claustra ventris et reddidit debitum matrimoniale, quod wlt euidenter ostendere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad feriam sextam proximam post Epiphanie. In consistorio Lubl. (d. 2 Januarii 1456). 117. (Acta offic. Lnbl. II fol. g5). Nicolaus Sczmyelyouicz de Swyeprouicze proponit contra Katherinam, quod licet cum ea baptisauit vnum puerum Laurency de Thomaszouice, cui nomen Katherina, tu nichilominus contra deum et iusticiam impediendo michi matrimonium cum alia muliere contrahendi coegit me secum in facie Ecclesiae copulari, propter quod peto cum ea diorciari; que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Katherina litem legitime contestando: fateor me cum eo baptizasse puerum, sed tunc non recordabar; et datur ad iurandum de calumpnia ad diem probacionis. In consistorio Crac. (d. 19 Januarii 1456). 118 (Acta offic. Crac. VII). Anna mulier de Wyeliczka quondam, nunc vero in Kazimiria morans, petit Nicolaum Schwab de Wyeliczka compelli ad consumandum secum matrimonium in facie Ecclesie publice, quod matrimonium idem Nicolaus cum ipsa Anna invicem contraxit in Wyeliczka per verba de presenti videlicet hec: «ego Nicolaus iuro deo et omnibus sanctis preter te Annam nullam aliam vxorem habere»; et similiter ipsa Anna eadem verba repetendo dixit ad ipsum Nicolaum: nullum alium preter ipsum in virum suum; post que sponsalia ipse Nicolaus in vim confederacionis huiusmodi sponsalium ipsam carnaliter cognouit et ex ea prolem procreauit in presencia dicti laici, qui litem legitime contestando negauit narrata, prout narrantur; mulier probabit ad XV. In consistorio Crac. (d. 4 Februarii 1456). 119. (Acta offic. Crac. VII). Anne ancille nate olim Nicolai Woythasek ciuis Cracouiensis, marito dicto Paulo molendinatori in Zelonky date per tutores ipsius Anne virginis, dominus decreuit, quod ipsam Annam Nicolaus bursator de Cracouia tutor ipsius Anne frater patruelis germanus debet seruare sub tutela et custodia sua et nulli ipsam tradere nec Margarethe de Plaschow amitte ipsius, nec Paulo rnarito. prefato suo usque ad duos annos secundum condictamen et ordinacionem tutorum ipsius Anne, dum tradebatur viro suo. Et idem Paulus maritus suus debet reformare domum et bona prefate Anne tanquam maritus suus sub testimonio fideli, et quicquid exposuerit, illud conscribere debet coram testibus illa exposita in structuris domus, dum ipsa consenserit in eundem Paulum in puncto secundi anni, tunc habebit Annam vxorem et omnia bona sua, si vero eadem Anna dissenserit post lapsum duorum annorum, extunc omnia exposita in structuris domorum sibi Paulo plenarie et ex integro solui debent per tutores ipsius Anne et ipsam Annam, et quod habeant pacem hincinde Margaretha amitta prefata, et prefatus Paulus maritus et tutores eiusdem Anne sub pena quinquaginta marcarum per dominum vallata, ad quam se sponte summiserunt; presentibus: domino Stanislao Swiraczsky archidiacono Vnyeoviensi, Joihanne prebendario in Scheczechouicze, Johanne Raphaelis de Coprziwnicza, et magistro Stanislao de Grab. In consistorio Crac. (d. 19 Februarii 1456). 120. (Acta offic. Crac. VII). Katherina Wanczslawkowna de Luborzicza petiuit se a Petro Reska sartore, suo marito, de ibidem, quem sibi duxit anno proxime preterito ante festum Natinitatis Christi, separari et diuorciari, propter impotenciam dicti Petri in membro, de qua ipsum accusabat, et allegante se propter prefatam impotenciam dicti sui mariti per ipsum nun- quam carnaliter cognitam esse in presencia dicti Petri premissa litem legitime contestando confitentis; et dominus timens collusionem in premissis prefatum Petrum examinari fecit et decreuit, qui examinatus re- pertus est impotens ex natura in membro, tumque etiam propter vnum pedem in pudibundis fractum et propter huiusmodi fracturam pedis mem- brum est obvmbratum, et per illam fracturam et tumositatem pedis non potest se conmisceri sibi carnaliter. Et nichilominus statim et in continenti per iuramentum examinati ambo recognouerunt, se nunquam carnaliter co- gnouisse propter prefatam duplicem impotenciam dicti Petri, qui a tempo- ribus sue etatis etiam nullam cognouit, et nec credit perpetuo aliquam co- gnoscere, aut sibi conmisceri; dominusque auditis et visis ipsorum hincinde propositis et responsionibus ipsos ab invicem separauit et diuorcia- uit, prefate Katherine cum alio contrahendi licenciam dando, dicto autem Petro propter huiusmodi ipsius impotenciam et defectum ad alia vota nu- bendi cum alia licenciam prohibendo et indicendo: expensas nichilominus hincinde conpensando; presentibus Stanislao de Swyradzicze archidiacono Vnyeowiensi et plebano in Kosczelecz, Nicolao Bilina de Krzestkowycze, Johanne Rolya de Wyerzeyky, Alberto de Solecz, notariis publicis. In consistorio Crac. (d. 12 Martii 1456). 121. (Acta offic. Crac. VII). Dorothea mulier de Bythom apud acta presencia personaliter conparens petiuit se a Nicolao Sthari marito suo diuorciari et separari pro eo; quod ipse Nicolaus a viginti quinque annis ab ipsa recedendo et hinc et inde diuagando cuidam Heduigi vage et sus- pecte mulieri se applicando in vilipendium et contemptum status matrimo- nialis et per adulterium proiem ex eadem Heduigi procreauit, presente prefato Nicolao premissa confitente litem legitime contestandi [animo]; et incontinenti dominus visa huiusmodi ipsorum allegacione et proposicione, ac considerans ipsam Dorotheam iam senio confectam et in visu debilita- tam et nullam suspicionem de ipsa posse haberi, ipsos ab invicem, quoad simultaneam conmansionem et thorum separauit et ipsis continenciam indixit et ipsum Nicolaum carceribus includendum esse et includi deberi; presentibus supra. 132. (ibidem) Nicolaus kmetho de VVyethorowycze oblata citacione contra Stachnam suam vxorem nunc in balneo in platea hospitalis Cracouie morantem, quod licet ipse cum eadem Stachna matrimonium ante sex cum medio annos contraxerit, et sit in facie ecclesie copulatus, et cum eadem vnum cum medio annos mansit; tamen ipsa Stachna in contemptum federis matrimonialis quendam alium Johannem de eodem balneo sibi superduxit, petens nichilominus ob hoc secum diuorciari; et separari, presente prefata Stachna premissa confitente et allegante se nunquam per ipsum Nicolaum c©gnitam esse et nec sibi carnaliter conmiscuisse propter impotenciam eiusdem Nicolai in membro, qui et statim examinatus, inventus est potens et viuam carnem habere. Et dominus cognito ipsum Nicolaum taliter viuam carnem habere mandauit, decreuit et mandauit (s) prefatis Nicolao et Stachne insimul conmanere, et se hincinde affeccione maritali pertractare, prefato Johanne secundo et expost superinducto ad alia vota licenciam largam dando et concedendo contrahendi et convolandi; presentibus supra. In consistorio Crac. (d. 17 Martii 1456). 123. (Acta offic. Crac. VII). Katherina de Cramnicza in Vngaria sita diocesis Varadiensis contra Johannem notarium domini Comorowsky dc Slesia nacione proponit, quia licet de anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto die dominico proximo ante Purificacionis beate Marie in domo Paulmescznar in platea sancti Nicolai ex opposito macellorum Cracouiensium sita sponsalia per hec verba et hys similia contraxerit: «Ego promitto te vxorem habere et nullam aliam preter te, sic me deus adiuvat et iuro deo; — et ipsa econuerso ad eum inquirentem: promitto tibi domine Johannes nullum alium virum habere preter te; et in signum huius suo anulo eam subarrauit; talia vero aut hys similia ante et expost repetendo. Nichilominus tamen licet per eam monitus pro consumacione matrimonii fuit minime, et extunc curauit et curat, eciam in signum huiusmodi matrimonii mandauit ipsi actrici a sua domina, circa quam seruiuit, recedere videlicet a Paulmecznarowa et ipsius filia Comorowska, petens ipsum per vestram sentenciam diffinitiuam ad consumandum huiusmodi matrimonium in facie ecclesie cum ipsa actrice cogi et compelli; qui in continenti animo litem legitime contestandi negauit narrata, prout narrantur, et datur ad articuiandum ad primam diem iuridicam; presentibus domino Mathia de Grodzecz et Stanislao Swiraczsky archidiacono Vnyeoviensi. In consistorio Crac. (d. 10 Maii 1456). 124. (Acta offic Crac. VII). Martinus et Stachna coniuges ex vna et Johannes germanus dicti Martini de (?) apud acta et coram venerabili domino Raphaele olficiali personaliter constituti et conparentes asseruerunt vnanimiter et invicem, quod ipse Martinus ducta et recepta predicta Stachna sibi in vxorem legitimam et cum ipsa in facie ecclesie contrahendo et per medium annum secum conmanendo et ipsam carnali copula pertractando, ab ipsa Stachna recessisset et diuagatus esset, ipsa cum predicto Johanne fratre suo germano dimissa; qua totaliter obmissa er circa predictum Johannem relicta idem Johannes taliter secum in vna domo pausando ipsam carnaliter cognouisset et taliter sibi conmiscendo ex ea prolem procreasset, petiueruntque ipsis per prefatum dominum de remedio prouideri oportuno. Et dominus recepta et visa sufficienti cognicione et probacione de premis- sis, decreuit nichilominus predictis Martino et Stachne inuicem conmanere et continenciam, abstinenciam, et exaccionem super commercio habere prohibuit, conscienciam ipsorum super hoc onerando, ipsumque Johannem carceribus intruncandum et puniendum propter huiusmodi manifestam causam criminis, prout supra. In censistorio Crac. (d. 31 Maii 1456). 125. (Acta offic. Crac. VII). Margaretha Chaszyanka de Noczkowa medio iuramento ad ymaginem Crucifixi prestito corporaliter exposuit, quomodo a tredecim annis cum Petro Grudzicz de Noczkowa matrimonium per verba de presenti contraxerat et copula carnali subse- cuta consumauerat, et per huiusmodi copulam carnalem cum dicto Petro prolem ex se procreauerat, post quem contractum sponsalium non consu- mata copula publice in facie ecclesiee, quasi post duos annos cum quodam Nicolao infrascripto recesserat et cum ipso hincinde diuagabatur et binam prolem cum ipso habuit et secum quasi tribus annis mansit, quem iam ab octo annis ommisit; interrogata, an etiam cum ipso Nicolao contraxit per verba, dixit, quod non; voluitque contrahere, sed nolebant ipsam cum ipso copulare in ecclesia publice, dum in confessione asserebat se prius vo- uisse predicto Petro Grudzicz, et ob hoc mansit et manet hactenus in sus- penso; ad idem Nicolaus de Premislia interrogatus dixit se quasi per vnum annum integrum cum Margaretha predicta hincinde diuagando man- sisse et ipsam circa se retinuisse; et ipsam carnaliter cognouisse et prolem ex ea binam procreasse et ipsam iam ab octo annis ommisisse; et nun- quam cum ipsa per verba matrimonium faciencia contra- xisse, sed ita simpliciter secum mansisse etc. prout supra. In consistorio Lubl. (d. 1 Septembris 1456). 126. (Acta offic. Lubl. II fol. 109°). Jacobus de Vidov Ploczensis dio- cesis in minoribus constitutus bigamia notatus, nunc manens in ministerio Ecclesie in Garbov prope Lublin, proponit contra Margaretham Johannis Novak de Gyelczyya relictam Petri Spoth de Pyasek opidani, quod ipsa existens nexa matrimonio legitimo cum dicto Petro Spoth cum ipso Jacobo diuersis mediis amoris carnaliter est adulterata, et demum, ne- scitur quo spiritu ducta, ymo suadente sibi dyabolo, toxico intere- mit, et expost mecum tanquam cum iuris ignaro stante predicto impe- dimento adulterii in facie Ecclesie dampnabiliter extitit copulata, et cohabitauit mecum in affecione matrimoniali reddens et exposcens debitum matrimoniale, dumque cognouerim, quod ipsa primum virum toxico intere- mit, pertimescens transtuli me cum ea in Curow sperans extra parentes ipsam posse per me emandari, sed ipsa michi incuciens simile periculum mortis dicens: transiuit vnus viam vniurse carnis per manus, et tu pari modo tran- sibis ; et recessit a me nolens emandari; propter quod ego Jacobus ab ea peto diuorciari, tanquam contra iuris disposicionem matrimonium con- tractum irritum et nullum esse, et me ab eius instancia absolui; que si negata fuerint, probare intendit probacionibus opportunis et iuris. Ex aduerso Margareta litem legitime contestando confessa est omnia supradicta adiungendo, quod virum intoxicaui ex eius mandato ct assensu. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad quindcnam. In consistorio Lubl. (d. 17 Octobris 1456). 127. (Acta offic. Lubl. II fol. 113). Marcus procurator Petronelle de Sczuczky lunaticus contraxit cum ea matrimonium in facie Ecclesie, ipsa de hoc existente inscia, et tempore certo sue infirmitatis existens in thalamo et conclaui matrimoniali surgit tanquam 1 u n a t i c u s et exercet suam demenciam et sibi vim infert, mediante qua vi duplicem fetum in ea oppressit, propter quod recurrit ad suffragium Ecclesie petens cum ea diuorciari, alias ab eius cohabitacione matrimoniali separari et in litis expensis condempnari cum litis expensis; que si negata etc. Ex aduerso Albertus confitetur, quod ambulauit de nocte, et hoc sibi accidit ex laboribus, de pueris dixit, quod sunt baptisati. In consistorio Lubl. (d. 19 Januarii 1458). 128. (Acta offic. Lubl. II fol. 118). Agnes Stanislai de Schyeczechov proponit contra nobilem Johannem de Zalyeschye, quod dum me recepit in domum suam de loco habitacionis mee, quem habui in Golaby, per verba de presenti assumpsit me sibi in vxorem et ego ipsum mihi in virum, cum quo sic manens per spacium vnius anni sine copula Ecclesiastica, tanquam vir cum vxore in affeccione carnis perstitimus, et post decursum vnius anni mecum est per dominum Petrum plebanum de Starzycza sacramentaliter copulatus in viila Glusecz in domo dicti domini Johannis, post quam copulam mecum manens in affeccione matrimoniali fere septem annis me a se repudiauit, et cum alia miserabiliter et erronee usque huc adulteratur. Quare petit ipsum mediantibus censuris Ecclesiasticis conpelli ad cohabitandum mecum in affecione matrimoniali et in vxorem assumi; que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso dominus Johannes deliberauit ad feriam sextam post festum Purificacionis proximam. In consistorio Crac. (d. 27 Januarii 1457). 129. (Acta offic. Crac. VII). Katherina, ut asseruit, virgo de Olchawa petit se a thoro [cum] Nicolao de Byrkow propter sui impotenciam et maleficium separari, diuorciari, presente eodem Nicolao animo et intencione litem legitime contestandi negante narrata, prout narrantur imo asserente se eam carnaliter cognouisse, ex aduerso Katherina allegante se nunquam fuisse cognitam ab eo et hucusque virginem permanere statimque Nicolaus examinatus, maleficiatus et impotens compertus est. Et Katherinam consimiliter examini super ipsius allegacione decreuit subiciendam, que per matronas iuratas ad conspiciendam et ad probandam eam de virginitate sua, videlicet Margaretham et Martham coniugem Nicolai Voyth, procuratoris causarum consistorii Cracouiensis, de Cracouia et in domo ipsius Nicolai Voyth ad experimentum et ad subiciendum rem oculis ex decreto dornini tradita, que matrone per eorum iuramenta conspectam puellam dixerunt esse incorruptam et virginem esse; ex superhabundantique dominus volens cercius experiri prefatam Katherinam puellam aliis duabus matronis iuratis, videlicet Elizabeth coce ipsius domini et K. domini Rey coce de sua huiusmodi allegacione et incorrupcione examinandam contradidit, que consimiliter ea- rum mediis iuramentis, ipsa puella examinata et conspecta prius ante, ipsam Katerinam nunquam cognitam et virginem existere professe sunt. In consisiorio Crac. (d. 19 Octobris 1457). 130. (Acta offic. Crac. VII). Katherina filia Jacobi de Paczolthowycze proposuit contra Laurencium de Brzeszinka suum maritum, quod ipse anno presenti circa festum Purificacionis beate Marie virginis cum ipso Laurencio contraxit et publice copulata est, cum quo vsque in hactenus mansit et manet, et quod cum ipso taliter manendo carnaliter minime cognita est propter impotenciam eiusdem Laurency allegandoque et dicendo se integram in claustralibus et neque taliter cognitam et corruptam per eundem petiuit se ab eodem Laurencio diuorciari et seperari et sibi Iicen- ciam ad alia vota convolandi dare, presente dicto Laurencio confitente se animo litem legitime contestandi prius, anteqam sibi duxerat dictam Ka- therinam, potentem, et quam primum eandem duxit factus est impotens, propter quam impotenciam post contractum factum eandem minime co- gnoscere potest, et dominus decreuit prefatum Laurencium examinandum aqua frigida, qui taliter examinatus repertus est impotens et male- ficiatus in membro, et nichilominus dominus decreuit ipsis simul ad sex menses conmanere et diligenciam facere in conmercio carnali; presentibus supra. In consistorio Lubl. (d. 7 Decembris 1457) 131. (Acta offic. Lubl. II fol. 129°). Szwyantochna de Suchina interro- gata, vtrum perprius Alberto Brewczicz, quam Stanislao Thitwa de Crasnyk dederit fidem in matrimonium libero concensu; respondit, quod sic. Et nos ambo duo desponsauimus cum Aiberto predicto feria tercia in domo patris mei in Suchina post festum Martini per verba de presenti dicentes, quod promitto deo omnipotenti, quod te non decipiam et volo te habere in vxorem meam propriam. Et Szwyantochna econuerso taliter sibi compromisit. Et cum Stanislao secundo ex conpulsione patris mei sum desponsata post plures septimanas, sed nihil dixi. Et ex mandato patris proieci sibi crinale ad mensam, sed anulum non recepi. Item interrogatus Stanislaus, quibus verbis sit desponsatus cum Swyanthochna, respondit, quod dum die dominico proximo ante festum Martini Szwyanthochna sedebat post mensam aput Mathiam Wiczka in Crasznyk cum patre et matre, meus p r o c u s Petrus Colaczek accedens ad conspectum Szwyanthochne et patris sui et matris sue, et dixit talia verba: Szwyanthochna vis tu habere in virum Stanislaum, in virum sicut eum vides sanum, respondit: volo. Et econuerso Stanislaus: Ego eciam volo. Et super hoc receperunt manus stipulatas et crinalia et anulos mutuo hincinde. Et quater vicibus est bannisatum. Ex aduerso Szwyanthochna dixit hiis omnibus supra expressatis non credidisse. Stanislaus Titwa vsus consilio videns se sperni a Szwyanthochna remisit sibi. Et iudex resoluit sponsalia hincinde. Et liberam voluntatem dedit contrahendi matrimonium et copulam ecclesiasticam cum Alberto Brewczicz de Suchina In consistorio Lubl. (d. 11 Januarii 1458). 132. (Acta offic. Lubl. II fol. 132). Margaretha Bartholomei de Stroza proponit contra Stanislaum Ovoczovicz de ibidem, quod licet per bonos homines per procos, Johannem Zavada et Nicolaum Vasz et alios circa hoc existentes, sit desponsata per verba futuri temporis et in fidem desponsacionis mutuo eis dederunt et receperunt crinalia et anulos et manum stipuiantes et semel bannisati, ipse tamen Stani- slaus nescitur quo spiritu ductus per Nicolaum Vasz procum remisit nunc- cios, quod ego nolo habere pro vxore et in vxorem Margaretham, et ex- post veniens solus propria in persona texenti Margarete michi sponse dixit, quod non disponatis vos ad nupcias, quia ego te habere in vxorem [nolo], et si me ad hoc conpellent, ego equitabo a te vias. Et ego videns ipsius constanciam remisi eum, nec eum inpost volo habere in virum, et nunc sibi remitto et sperno eum tanquam inconstantem, quod si negatum fuerit, probare intendo. Ex aduerso Stanislaus negat narrata, prout ponuntur, et petit eam conpelli ad recipiendum Ecclesiasticam copulam. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. Et deliberati ambe partes remiserunt eis libere, ex eo, quia sunt eis frater et soror baptismales. Et iudex auditis confessatis et remissionibus tulit sentenciam resolucionis in hec verba: Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione Margarethe Bartholomei de Stroza et litis contestacione Stanislai Ovoczovicz de ibidem ac hincinde confessatis et impedimento spiritualis affinitatis et conpaternitatis eisque masticatis, recensitis, ruminatis ac equa lance iusticie discussis per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo decernimus ipsa sponsalia contracta inter ipsam Margaretham et Stanislaum de iure scripto esse resoluenda et resoluimus vtrique parti licenciam cum alia muliere vel masculo canonico carente impedimento matrimonium contrahendi concedendam esse et concedimus; expensasque ex legitimis causis hincinde conpensandas esse et conpensamus, superque tali resolucione litteras vtrique parti decernendas esse et decernimus. Ego Clemens ita pronuncciaui: presentibus notariis et testibus, presentibus honorabilibus viris domino Mathia plebano in Ostrov, Marco procuratore et Nicolao clerico. In consistorio Lubl. (d. 8 Martii 1458). 133. (Acta offic. Lubl. II fol. 137). Martinus Durina de Zamborzicze proponit contra Margaretham vxorem suam, quod ipsa fere ante tres an- nos in domum plebani in Zamborzicze dum venerat post Conductum Pasche, et salutauit in ea homines contentos, Margaretha respondit: iam iocos non facias mecum, quia tibi baptizaui puerum et sum con- patrissa tibi. Et ab illo die vocauit me conpatrem et meam vxo- rem, dum vixit, usque ad mortem conpatrissam, dum autem vxor mea Anna mortua est, et ego veni in plebani domum; ipsa iterum nega- uit se baptizasse meum puerum: potes me ducere; et sic contraxi cum ea matrimonium. Et hoc impedior per plebanum de illi- cito contractu, propter quod peto, ut ex officio vestro iudiciali dignemini invenire veritatem per testimonia condigna. Ex aduerso Margaretha litem legitime contestaudo negat se baptizasse puerum sibi, cetera in proposicione contenta confitetur. Et datur ipsis terminus ad iurandum de calumpnia ad feriam sextam proximam. In consist Lubl. (d. 10 Martii 1455). 134. (Acta offic. Lubl. II fol. 137). Martinus Durina cum sua consorte Margaretha de Zamborzicze prestiterunt iuramentum calumpnie in forma iuris in causa matrimonii inter ipsos vertente, Item Stanislaus Szobyemadr sartor de Zamborzicze et Johannes seruus plebani in Zamborzicze prestiterunt iuramentum de veritate dicenda in causa matrimonii vertente inter ipsam Margaretham et Martinum Durina. E x a m e n testium in causa matrimonii vertente inter Martinum Durina, et Margaretham suam pretensam vxorem de Zamborzicze. Item p r i m u s testis Stanislaus Szobyemadr de Zamborzicze citatus, iuratus et interrogatus, cui reductum est ad memoriam, quomodo falsus testis tribus personis sit obnoxius, scilicet deo, iudici et proximo etc. Item interrogatus, vtrum Margaretha pretensa consors Martini Durine de Zamborzicze baptisauit aliquem puerum ipsius Martini Durina respondit per suum iuramentum, quod erunt 3-es anni elapsi post conductum Pasche venturum, quod fuit portatus puer Martini Durine debilis ad baptizandum ad Ecclesiam in Zamborzicze, tunc temporis viguit interdictum Ecclesie, et Margaretha habuit clauem ab Ecclesia, et apperiens ecclesiam baptizauit mecum puerum, et inposuimus nomen ei Johannis, qui et nunc viuit, et omnia faciebat, que spectant ad baptisantem, sicut et ego; et ab illo tempore habita est pro matre pueri, et pro conpatre Martini, et conpatres se mutuo vocabant. Secundus testis Johannes seruus plebani in Zamborzicze citatus, iuratus et interrogatus, an sciat generalia, respondit affirmatiue, cui eciam iuramentum ad memoriam reductum est, quomodo falsus testis tribus personis sit obnoxius, scilicet deo, iudici, et proximo etc. Item interrogatus, an sciat, quod Margaretha pretensa vxor Martini Durina de Zamborzicze baptizauit aliquem puerum ipsius Martini Durina, respondit, quod sic, causam sciencie reddens, quod erunt 3-es anni elapsi post conductum Pasche venturum, quod dum fuit portatus puer Martini Durine debilis ad baptizandum ad ecclesiam in Zamborzicze, et tunc temporis viguit interdictum Ecclesie, et eadem Margaretha habuit clauem ab ecclesia, et apperiens Ecclesiam baptizauit mecum puerum dicti Martini Durina; et inposuimus nomen ei Johannes, qui puer nunc viuit, et omnia faciebat, que spectant ad baptismum sicut et ego; et ab illo tempore habita est pro matre pueri, et pro conpatre Martini Durina, et Martinus Durina et vxor sua Anna iam defuncta conpatres se mutuo vocabant, sic fuit et est verum. Eadem die decima mensis Martii sentencia lecta est: Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione Martini Durine et Margarethe litis contestacione pretense sue consortis de Zamborzicze ac testium attestacionibus eisque masticatis, ruminatis, recensitis ac equa lance iusticie discussis per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hysscriptis, dicimus, decernimus et diffiniendo declaramus inter Martinum Durina, et Marga. Archiv. kom. hist. t. V. 18 retham suam pretensam consortem nullum legitimum fuisse et esse matrimonium, sed erronee contra deum et eorum salutem contractum. Et propter hoc dirimendum esse et dirimimus, diuorciandosque esse et diuorciamus, et ad sacram penitenciam suscipiendam et peragendam remittendos esse et remittimus perpetuumque silencium vtrique parti in petendo debito matrimoniali et reddicione eiusdem imponendum esse et inponimus ac cuilibet parti racione incestus et dampnati coytus ad quintam generacionem siue lineam consanguineitatis tam cum masculo, quam femina matrimonium contrahendum racione affinitatis contracte ex dampnato coytu prohibendum esse, prohibemus, expensas hincinde conpensando. Ego Clemens ita pronunciaui anno domini MCCCCL octauo presente notario cum testibus infrascriptis: Johanne fratre plebani, et Stanislao dicto Szobyemandr de Zamborzicze, Johanne Gomolka et Nicolao clericis circa premissa. In consistorio Lubl. (d. 21 Junii 1458). 135. (Acta offic. Lubl. II fol. 1380). Bartholomeus de Snopkow et Katherina filia Andree Grdzel de Jasthkow sponsus cum sponsa eorum spon- salia futuri temporis contracta per liberum dissensum dis- sencientes sibi ipsis, petiuerunt per iudicem eadem sponsalia resolui, et eis licenciam concedi coniugum matrimonium contrahendi, carente cano- nico impedimento, et iudex deliberatus dabit sentenciam ad primam. In consist. Lubl. (d. 23 Junii 1458). 136. (Acta offic. Lubl. II fol. 139. Cristi nomine invocato protribunali se- dentes solum deum pre oculis habentes orta materia questionis super spon - salibus futuri temporis inter laboriosum Bartholomeum de Snop- kow actorem ab vna et Katherinam filiam Andree Grdzel de Jasthkow partes ab altera, de eorum libero et expresso dissensu aput acta nostra iudi- cialiter registrato ipsa sponsalia futuri temporis inter eos facta dicimus, pronunciamus et sentenciando diffinimus de iuris gracia esse resoluenda et resoluimus, parti vtrique licenciam concedendo cum alio coniugum canonico carente impedimento matrimonium contrahendi. Expen- sas ex certis causis hincinde compensando: Ego Clemens ita pronunciaui — presentibus honorabilibus et discretis: Nicolao plebano in Kazimirz, Michaele presbitero, Jacobo viceplebano, Johanne castrensi presbitero, Ambrosio procuratore de Gyelczwya, testibus circa premissa. In consistorio Lubl. (d. 25 Septembris 1458). 137. (Acta offic. Lubl. II fol. 145). Anna filia Nicolai Chlastek de minori Szwidnyk proponit contra laboriosum Stanislaum Mironowicz de Plodzischowicze, quod eam promisit manu stipulata habere sibi in vxorem et cum ea contrahere matrimonium, et in s i g n u m sponsaliorum ab ea recepit crinile et anulum, et ipsa Anna ab eodem econuerso recepit crinile et anulum in presencia procorum et aliorum bonorum hominum, propter quod petit ipsum compelli ad recipiendum copulam Ec- clesiasticam et ad comansionem in affeccione matrimoniali, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Stanislaus negat narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 31 Januarii 1459). 138. (Acta offic. Lubl. II fol. 160). Sagax Paulus mercator opidanus in Curow proponit contra honestam Annam virginem de Lublin, quod eum desponsauit sibi habere in virum verbis de presenti dicens: «Ego te recipio in virum;» et Paulus econuerso dixit Anne: «Ego te re- cipio meam in vxorem,» propter quod petit ipsam compelli ad reci- piendam copulam ecclesiasticam, et ad comansionem in affeccione matrimo- niali, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Anna deliberauit ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 5 Martii 1459). 139. (Acta offic. Lnbl. II fol. 163). Katherina relicta Stanislai de Lu- blin proponit contra sagacem Paulum pellificem de Crasnistaw nunc moran- tem in Lublin, quod licet ipse Paulus cum Katherina prefata contraxerat sponsalia secum per verba de presenti promittendo sibi mutue non habere aliam vxorem nisi ipsam dicens: Ego te recipio in meum vi- rum, et Paulus dixit: Ego te recipio in meam vxorem; et cum hoc dedit manum stipulatam. Et nichilominus expost transiens in Chelmen- sem diocesim in Cranistaw erronee contra deum et iusticiam superduxit aliam vxorem nomine Dorotheam, quare petit eum compelli, quod se cum iila divorciet mediante iusticia Ecclesiastica, et sibi Katherine adhereat tam- quam irresolubilis sponsus et iuris maritus, ac Ecclesiastice secum se copulet, et comaneat in affeccione matrimoniali, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Paulus pellifex confessus est, quod desponsatus est cum Katherina per verba de presenti et cum stipulacione manus promisit sibi aliam non habere vxorem, nisi eandem Katherinam relictam Stanislai Baran de Lublin. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. LubL (d. 29 Martii 1459). 140. (Acta offic. Lubl. II fol. 165°). Eodem die dominus Martinus vicarius in Lublin retulit, quod de mandato domini Clementis archidiaconi et officialis Lubliniensis inhibuit solerti viro Laurencio advocato Lubliniensi, ut se non intromit- teret in iudicando in iudicium sponsaliorum et matrimonii sub pena excommunicacionis; ipse vero ad inhibicionem sibi per me factam respondit sic: quod nec iudicaui, neque expost volo iudicare; presentibus vt in. actis etc. In consist. Lubl. (d. 11 Aprilis 1459). 141. (Acta offic. Lubl. II fol. 169). Katherina relicta Stanislai de Sandomiria nunc moram agens aput Pyenowa in Lublin proponit contra sagacem Johannem dictum Omyeczina citharistam de Lublin, quod eam promisit fide bona sibi habere in vxore.m, et ipsa eum in virum, quod nunc recusat cum ea ecclesiastice copulari, dicens ista verba: promitto te habere in vxoremet ecouuerso, et super hoc dedit sibi manuum stipulacionem, et fecit sibi venire hic in Lublin de Thurobin, propter quod petit ipsum compelli ad recipiendam copulam ecclesiasticam, et cum ea conmanere in afTeccione matrimoniali, que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Johannes litem legitime contestando negat narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio LubL (d. 23 Junii 1460). 142. (Acta offtc. Lnbl. II foL 212). Dominus Paulus plebanus in Garbow tamquam executor et instigator retulit, quod de mandato domini Clementis archidiaconi Lubliniensis citauit ex officio eiusdem laboriosos Nicolaum advocatum, Johannem et Nicolaum Sdanowiczy et Annam natam Nicolai dicti aduocati pretensam vxorem Johannis ac Annam filiam Dorothee Curowodowa de Guthanow ad discuciendum errorem commissum in matrimoniis eorum, et adiurandum de dicenda veritate mediante eorum sacramento, et obiecit eis dominus Paulus plebanus in Garbow, tanquam instigator et eorum pastor, quod Johannes herodiana prauitate duxisset germani fratris vxorem, scilicet Annam Nicolai aduocati filiam, quam Annam ipse Nicolaus Szdanowicz desponsatam per verba de presenti cognoscens carnaliter dampnabiliter reliquit, et aliam tacita veritate, scilicet Annam Dorothee Curowodowa de Guthanow superduxit, et cum ea cohabitat in periculosa et dampnabili affeccione matrimoniali petens hunc errorem discutti per sentenciam diffinitiuam decidendo, et eos conpelli ad licitam et iustam atque veram litis contestacionem, et responderi articulis, pro cuilibet interesse eorum mediante sacramento prestito. Ex aduerso Nicolaus Szdanowicz pro suo interesse litem legitime contestando confessus est contra ipsum omnia proposita dicens: est veritas, quod ego Annam Nicolai aduocati natam de Guthanow promittens habere in vxorem cognoui eam pluries carnaliter, tanquam rneam sponsam ea consenciente, et cum ea recepissem copulam ecclesiasticam, sed pater noluit eam michi dare, et sic eam reliqui tanquam iuris ignarus, et aliam Annam Dorothee filiam Curowodowa de Guthanow superduxit, et habito cum ea eciam contra inhibicionem plebani. Et Nicolaus aduocatus de Guthanow pro suo interesse litem legitime contestando respondit, quod nesciui, quod Annam meam natam Nicolaus Szdanowicz vnquam desponsasset, sed audiui ex fama, quod cum ea conhabitasset, et postquam Nic.olaus domini Febronii famulus dixit michi: Vis tu aduocate dare tuam filiam Annam Nicolao Szdanowicz in vxorem; respondi ei, quod si vellet mendicum sibi habere in virum, darem eam; et peramplius nullum verbum est dictum. Et post modum, dum nata mea Anna iuit ad Johannem fratrem suum germanum, idem Johannes postulauit me, ut eam sibi darem in vxorem, et dedi, et copulatus est cum ea ecclesiastice. Item Johannes pro suo interesse litem legitime contestando dixit, quod nunquam ego sciui, quod Anna advocati filia cum meo fratre Nicolao aliqua contraxisset sponsalia, seu aliquas promissiones, nec sciui, quod cum eo aliquando concubuisset, et sic eam duxi cum consensu patris et recepi eam in vxorem in facie Ecclesie et conhabito secum matrimonialiter. Item Anna Nicolai advocati filia de Guthanow pro suo interesse litem legitime contestando dixit, quod est veritas, quod ego desponsata sum Nicolao Szdanouicz et conhabitaui cum eo carnaliter, sed me spreuit. Ideo ego fratrem suum Johannem superduxi in virum, et conhabito secum xarnaliter in affeccione matrimoniali. Item Anna filia Dorothee Curowodowa de Guthanow litem legitime contestando dixit, quod ego nesciui, quod Nicolaus Szdanouicz cum Anna desponsatus fuisset, et quod conhabitasset cum ea carnaliter; ideo credens me licite hoc posse, copulata sum cum eo in facie Ecclesie et conhabito secum in affeccione matrimoniali. Et omnes et singuli prestiterunt iuramentum calumpnie et de veritate dicenda mediante eorum sacramento in forma iuris. Die Lune vicesima tercia m. Junii anno 1460: Ghristi nomine invocato pro tribunali sedentes solum deum pre oculis habentes, visa proposicione instigatoris et pastoris, domini Pauli plebani in Garbow, facta contra laboriosos Nicolaum et Johannem fratres germanos dictos Szdanowiczy, ac Annam natam Nicolai aduocati, et aliam Annam Dorothee Curowodowa de Guthanow, laycos et feminas Cracouiensis diocesis, atque eorundem laycorum et feminarum cuislibet litis contestacione pro quolibet eorum seorsum interesse confessatiue facta, aliisque in causa deductis eisque masticatis, ruminatis, recensitis ac equa lance iusticie discussis, deliberacione habita suffieienti, de iurisperitorum consilio pariter et assensu per hanc nostram sentenciam diffmitiuam, quam ferimus in hiis scriptis diffiniendo dicimus, pronunciamus et decernimus atque declaramus ipsum Nicolaum Szdanouicz cum Anna nata Nicolai aduocati de Guthanovv fuisse et esse desponsatum per verba depresenti, matrimoniumque consurnasse per subsecucionem copule carnalis cum eadem. Ipsamque Annam natam Nicolai aduocati de Guthanow ad fratris germani sui viri Johannis nupcias Herodiana pravitate dampnabiliter convolasse, et cum eo contraxisse, et incestum adulterinum perpetrasse, ipsumque Nicolaum ad secundas nupcias viuente sua uxore prima Anna ad secunde Anne Dorothee Curowodowa male transiuisse, et dampnabiliter cum ea matrimonium contraxisse. Et ob hoc curo Anna nata Dorothee Curowodowa diuorciandos esse et diuorciamus, ipsque Anne Dorothee Curowodowa de Guthanow cum alio viro canonico impedimento carente iicenciam matrimonmm contrahendi concedendam esse et concedimus, ipsumque Johannem Szdanowicz cum Anna nata Nicolai aduocati de Guthanow diuorciandum esse et diuorciamus, peticionem ab ea et a quolibet eius consanguineo et affine debitum matrimoniale vsque ad quintum gradam inhibendum esse et inhibemus, ipsique Johanni licenciam cum alia femina canonico carente matrimonium contrahendi concedendam esse et concedimus; ipsumque Nicolaum Szdanowicz cum Anna nata Nicolai aduocati de Guthanow legitimos virum et uxorem decernendum esse et decernimus, ac ad comanendum in afTeccione matrimoniale conpellendos esse et conpellimus, censura ecclesiastica mediante: Ego Clemens ita pronuncciaui: presentibus honorabili et discretis viris dominis: Johanne plebano in Zamborzicze, Petro et Nicolao presbiteris ecclesie sancti Michaelis Lublinensis, testibus ad premissa. — Fertonem soluant introscripti ad quindenam etc. In consist. Lubl. (d. 6 Martii 1461). 143. (Acta offic. Lubl. II fol. 239). Katherina mulier de Wola Gyel- czevvska proponit contra laboriosum Stanislaum dictum Raczczicz de ibidem, quod eam accipiens in vxorem legitimam secundum ritum Ecclesi- asticum duabus septimauis citra vel ultra ante festum sancti Martini pro- xime elapsum, hucusque non valet et reddere debitum matrimoniale pro- pter defectum et impedimentum naturale et perpetuum, propter quod petit ab eo diuorciari ad euitandam speciem Sodomie, et sibi li- cenciam concedi matrimonium contrahendi cum alio vire carente canonico impedimento, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus iuris. Ex aduerso Martinus procurator Stanislai litem legitime contestando respondit, quod idem Stanislaus fuit et est potens sibi soluere debitum matrimoniale et soluit, quod wlt probare probacionibus iuris. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. Lubl. (d. 13 Martii 1461). 144. (Acta offic. Lubl. II fol. 240) Katherina mulier de Gyelczwiczska Wola recognouit, quod post receptam copulam fuit carnaliter cognita per Stanislaum Raczczicz virum suum Ecclesiastice copulatum, que cognicio carnalis modica fuit. Et expost non fuit potens reddere sibi suffici- ens debitum carnale. Et iudex decreuit, quod iuxta iuramentum suum ma- trimoniale debet comanere viro ad tempora vite sue uel mariti, ne esset degeratrix; presenttbus ibidem discretis viris: Nicolao et Petro, Clemente presbiteris Lubliniensibus, testibus circa premissa. In consistorio LnbL (d. 13 Aprilis 1461). 145. (Acta offic. Lubl. II fol. 242). Martinus procurator laboriosi Jo- hannis dicti Zagrodka kmethonis de Gyelczwicza proponit contra honestam Annam virginem natam Johannis dicti Puchala de Osmoiicze, quod ipsa existens mutuo concensu cum ipso desponsata verbis istis per p r o c u m Georgium Nayszawsky de Gyelczwicza, qui interrogando eam dixit: «Jo- hannes placet tibi habere in vxorem Annam,» respondit: «Pla- cet;» — et econuerso Annam interrogauit: «Placet tibi habere Jo- hanhem in virum;» Respondit: «Placet». Et postmodum hincinde insignia sponsaliorum receperunt, videlicet anulos et crinilia; et mutuo biberunt adinvicem; propter quod petit eam compeli ad recipiendam copulam ecclesiasticam et comaneri in affeccione matrimoniali; que si negata fuerint, probare intendit. Ex aduerso Stanislaus procurator Anne deliberauit ad octauam etc. In consistorio Lubl. (d. 20 Aprilis 1461). 146. (Acta offic. Lubt. II fol. 243°). Stanislaus procurator honeste Anne, nate Johannis dicti Zagrodka de Gyelczwycza, dixit, quod est qui- dem veritas, quod hincinde insignia sponsaliorum receperunt inter se videlicet anulos et crinilia et biberunt mutuo, sed ad ista fuit compulsa per suum patrem Johannem Puchala. Et postea in duabus sep- timanis citra vel vltra se hincinde remiserunt propter evitandam futuram displicenciam quod wlt probare. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consistorio Lubl. (d. 18 Septembris 1461). 147. (Acta offic. Lubl. II fol. 257). Ad instanciam Anne Stanislai fa- bri de Kazimirz dominus Jacobus presbiter in Lublin et altarista Corporis Christi retulit, quod de mandato domini Clementis archidiaconi Lublinensis citauit Stanislaum de Byala laicum sutorem Poznaniensis diocesis assistantem iudicio et ad statim parendum, que Anna proposuit contra eum in hec verba: Ego Anna propono contra Stanislaum de Byala, quod ipse habendo vxorem legittimam in Mazowia in Rokythnycza veniens ad istas partes, divagando ab vxore sua tacita veritate me superduxit et in facie ecclesie mecum est copulatus, et eduxit ex me prolem, que si negata fuerint, probare intendo probacionibus opportunis, propter quod peto ipsum compelli litem legitime contestari et ab ipso ecclesiastice d i v o r c i a r i. Ex aduerso Stanislaus dixit: licet ego concubinaliter concubui cum qua muliere in Masowia et aliqui expost tractatus fuerint inter me et eandem, sed expost nunquam cum eadem carnaliter comiscui et concubui, ceterum negat narrata, prout ponuntur. Et datur terminus ad iurandum de calumnia ad octauam. In consist. Lubl. (d. 25 Septembris 1461). 148. (Acta offic. Lubl. II fol. 25y°). Anna Stanislai fabri de Kazimirz et Stanislaus sutor de Byala laycus Gnesnensis diocesis prestiterunt iura- mentum calumpnie in forma iuris. Stanislaus sutor de Byala emendando suam responsionem dixit: veritas est, quod antequam Annam duxeram, cum alia muliere Stachna in Rokytnycza contraxi sponsalia, et contractis. sponsalibus, cum ea habitaui carnaliter consumando matrimonium. Et credens hoc nihii esse hic veniens cum Anna sum copulatus. In consistorio Lubl. (d. 14 Decembris 1461). | 149. (Acta offic. Lubl. II fol. 263°). Petrus procurator nobilis Katherine relicte Johannis Pruszek de Czaslawicze proponit contra nobiles Annam relictam Dobeslai de Czaslawicze, et Nicolaum filium Alberti de ibidem ac Nicolaum Przedwogium de Thomaschowicze, quod licet ipsa ao virum suum importavit dos (s) suum (s) alias poszag decem marcarum et vestimenta sua alias wiprawa, Johannem dictum Pruszek, videlicet tunicam flaveam duas plumnaticas, duos cusinos, duo linthiamina, cistam cum rebus aliis in valore sex marcarum; et post funccionem vite viri sui Johannis ipsa existente relicta, omnia bona derelicta, peccora et pecudes et frumenta et omnia suppellectilia domus, nullo iure in ea acquirendo, sibi non restituto dicto dotalicio cum suis rebus predictis, receperunt, ad iquarum decem marcarum et aliarum rerum restitucionem petit ipsos compelli et sentencialiter codempnari cum litis expensis; que si negata furerint, probare intendit. In consistorio Lubl. (d. 12 Martii 1462). 150. (Acta offic. Lubl. II fol. 274°). Nicolaus Mathie pistoris de Lublin et Katherina Nicolai Fricz de Slupcza Cracouiensis et Gneznensis diocesum comparentes personaliter deliberato animo et medio ipsorum iuramento confessi sunt, quomodo idem Nicolaus, dum exiuisset de carceribus Cathelonie et iuisset hic ad partes fuissetque in Parusch, et reperit dictam Katherinam, que Katherina dum eum benigne tractasset, debilem et infirmum in via, ipse Nicolaus spopondit eam bona fide habere sibi in vxorem legitimam, et econuerso Katherina eundem. Et expost manserunt pariter vltra vnum annum in affeccione carnali mutuum ipsis hincinde petentes et reddentes debitum matrimoniale. Et dum idem Nicolaus huc venisset ad amicos carnales, videlicet in Liszcz, Margaretha mater Nicolai cepit diswadere Nicolao, quod cum ea non copularetur ecclesiastice, et Katherinam repellebat a filio suo Nicolao; proinde nos censentes inter ipsos esse contractum legitimum m a t r i m o n i u m i n d i ss o 1 u b i 1 e ipsis petentibus mandauimus Jacobo vicario Ecclesie Lubliniensi in Christi nomine copulare; presentibus Nicolao et Jacobo presbiteris Ecclesie Lubliniensis, testibus circa premissa. In consistorio Lubl. (d. 6 Martii 1467), 151. (Acta offic. Lubl. IV fol. 24o). Die Veneris sexta mensis Marcy. Secuntur dicta testium pro parte prouidi Raczybor de Curow ab vna et honestam Helenam de ibidem parte ex altera. Anno domini M°CCCC°LX septimo per me Ambrosium testes infrascripti sunt examinati: Item primus testis discretus dominus Paulus presbiter de Curow iuratus et examinatus et interrogatus, prout iuris fuit, iuramentum est sibi deductum per ipsum prestitum, quomodo quilibet falsidicus testis est tribus personis obnoxius etc. Item interrogatus, cui plus faueret de triumpho in hac causa, respondit testis, quod parti pro se iusticiam habenti, non est informatus, nec collocutus de vnanimi testimonio offerendo cum suis contestibus, super autem generalia interrogatus respondit affirmatiue. Item interrogatus ad proposicionem circa acta contentam dixit sibi nichil constare, tantum subiunxit dicens, quod prefata honesta Helena consors providi Jacobi de Curow, dum et quando ipse honorabilis dominus Paulus per ipsam Helenam ad prandium fuisset vocatus, eadem dixit se spopondissse coram eo eundem Raczybor in virum duxisse et ante dicebat coram eo, quod eum promiserat ducere et pro viro habere, demum autem eadem honesta Helena coram eodem domino Paulo: quod sum deducta per dolum et fraudem et ob hoc sibi Raczybor spopondi eundem habere in virum; — de aliis autem interrogatus dixit sibi nichil constare. Secundus autem testis providus Franczek opidanus de Curow iuratus et examinatus, cui ad memoriam est iuramentum deductum per ipsum prestitum, quomodo quilibet falsidicus testis tribus personis sit obnoxius scilicet deo, iudici et proximo, et non absoluatur, donec hiis tribus satisfaciat realiter et cum effectu etc. Item interrogatus, cui plus faueret de triumpho, respondit testis, quod nulli parti, nisi illi pro se iusticiam habenti, non est collocutus, neque informatus, nec seductus, tantum dixit se deposuisse pye propter deum, causam sciencie reddens. Et super alia interrogatus respondit in toto affirmatiue. Item ad proposicionem circa acta contentam interrogatus dixit eam in toto esse affirmatiuam, prout stat, quia quodam die sabbato ipse Raczybor cum dicta Helena veniens in domum dicti testis se promiserunt mutuo contractu ducere in coniuges in hec verba: «Ego Raczybor iuro ad ymaginern crucifixi viui, quod volo te habere in vxorem nec preter te volo aliam habere ad vitam meam, Et iam recipio te michi in vxorem. Et sic testis dixit, quod ego audiens hec verba: audiatis me, quod hoc matrimonium ligat iam, tantum habetis hoc confirmare in facie Ecclesie. Et iterum consurgens dicta Helena eadem verba dixit, sicut et Raczybor, jdicens: Ego Helena iuro ad ymaginem Crucifixi viui, quod volo te habere in virum, nec preter te volo alium habere. Et iam recipio te michi in virum. Et sic depositis anulis de digitis ipsorum hincinde munusculam inter se preberunt. Et consumatis istis dixit ipsa Helena sibi Raczibor: iam tu es tutor omnium bonorum meorum, recipias cuttes apud dominum Paulum et vendes tanquam meus vir legittimus, De aliis interrogatus dixit sibi nichil constare. Tercius testis honesta Katherina, consors providi Francisci sui contestis, cui ad memoriam iuramentum est deductum per ipsam prestitum etc. Et est interrogata, prout superius inter interrogatoria, etc. Que respondit in toto affirmatiue. Item ad proposicionem interrogata in actis contentam respondit in toto eam essse veram et affirmatiuam, quia ipse Raczybor cum dicta Helena quodam die sabbatiuo contraxit matrimonium medio inramento corporali dicens mutuo contractu hec verba: Ego Raczybor iuro ad ymaginem Crucifixi viui, quod volo te habere mihi in legitimam yxorem et iam te recipio pro vxore mea, nec preter te volo aliam habere vxorem. Consumatisque hiis verbis anulos inter se preberunt per modum munusculi, prout tamen hoc moris est, dum contrahunt matrimonium sponsi; de aliis autem interrogata dixit, quod eadem Helena sibi Raczybor mandauit recipere cuttes apud dominum Paulum, tamquam vero et legitimo viro dicens: iam recipies cuttes et vendes tanquam meus verus vir, quia iam es tutor meus omnium bonorum meorum; de aliis interrogata dixit sibi nichil constare. In consistorio Lubl. (d. 11 Maii 1468). 152. (Acta offic. Lubl. IV. fol. 81), Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes solum deum pre oculis habentes visa proposicione generosi domini Jacobi de Scromowicze, iudicis terre Lukowiensis, coram nobis facta contra nobilem Elizabeth de Tharnawka assertam suam consortem ac eiusdem Elizabeth litis contestacione confessatiua, testium attestacionibus et aliis in causa deductis, eisque masticatis, ruminatis, pensatis ac equa lance iusticie discussis, deliberacione prehabita sufficienti, de iuris peritorum consilio pariter et assensu, per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hysscriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo decernimus ipsam Elizabeth cum nobili Johanne de Sloczwiny per prius fuisse et esse desponsatam et copulatam cum eodem ecclesiastice, et comansisse cum eodem ih affeccione matrimoniali hincinde libero consensu vtroque in cognicione carnali. Et expost delusiue uiuente dicto Johanne Sloczwinsky, priori marito ipsius Elizabeth, ipsum Jacobum Scromowsky ad secundas nupcias tacita veritate de primis nupciis convolasse, desponsatumque ac copulatum esse ecclesiastice cum ipsa Elizabeth ipsumque Jacobum Scromowsky decepisse et fraudasse, propter quod obstantibus primis nupciis cum Johanne Sloczwinsky matrimonialiter facto consumatis, ipsum Jacobum Scromowsky cum ipsa Elizabeth diuorciandum esse et diuorciamus, ipsi Jacobo Scromowsky licenciam contrahendi matrimonium cum alia femina carente canonico impedimento concedendam esse et concedimus; ipsamque Elizabeth ad primum virum videlicet Johannem Sloczwinsky ire et Archiv. kom. hist. T. V. 19 commanere eidem in affeccione matrimoniali conpellendam esse et conpellimus, prolemque femineam, videlicet Dorotheam per ipsum Jacobum Scromowsky ex ipsa Elizabeth genuisse, et ob hoc ipsam prolem ipsi Jacobo Scromowsky tanquam patri legitimo recipiendam esse et recipi debere, pocioremque partem iuris quesiti et nature ea habentem, quam prolem decernimus esse legitimam, expensas in lite factas hincinde conpensando. Ego Johannes Kazimirsky archidiaconus et oflicialis Lubliniensis ita pronunciaui; presentibus ibidem gener6sis nobilibus et discretis viris: Felice olim filio palatini Sandomiriensis de Olesznycza, Andrea herede de Ponyathowa, Dobeslao de Gyczycze, Nicolao vicario de Dysz, Andrea arcium baccallario de Szadwrky, testibus circa premissa. In consist. LubL (d. 11 Maii 1468). 153. (Acta offic. Lubl. IV fol. 32°). Anno domini CCGC0 X octauo, die Lune, IX mensis Maii sequitur examen testium pro parte honeste Anne mulieris de Kamyonka in causa matrimonii vertente inter ipsam An- nam actricem ab una e| laboriosum Mathiam dictum Dupa kmethonem de Lukovycz reum ex alia partibus factum. Item primus testis laboriosus Stanislaus de Naszwthow dictus Ambroszycz, citatus, iuratus, interrogatus vtrum sciret generalia, cui etiam ad memoriam reductum iuramentum prestitum et quomodo falsidicus testis tribus personis est obnoxius, scilicet deo, iudici et proximo, et non poterit absolui, donec hys tribus satisfaciet graui cum penitencia. Item interrogatus, si sciret necessaria salutis, respondit, quod non est homicida nec periurus, nec excommunicatus, non est informatus per inducentem, qualiter testificari debeat pro ipso inducente, nulli parcium fauet, nisi parti [pro] se iusticiam habenti. Item ad proposicionem Anne mulieris de Kamyonka de verbo ad verbum sibi wlgariter lectam successiue et singillatim respondit eam esse veram, causam sciencie reddens, quod ipse Mathias dictus Dupa perprius duxerat Szvyethownam sororem amitalem ipsius Anne, que fuit in tercia 1 i n e a consanguineitatis, quia Stachna de Leszkowycze fuit mater Szvyathochne, et Michael pater Anne fuit frater awncularis Stachne matri dicte Szwathochne, quam ipse Mathias duxerat, et Michael pater Anne fuit frater patruelis ipsi Stachne matri Szvyethochnye. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. Item secundus testis Johannes Ambroszycz de Naszwthow citatus, interrogatus, iuratus ad proposicionem Anne de verbo ad verbum singillatim et successiue interrogatus respondit, quod Szwathochna fuit soror amitalis ipsi Anne, quam perprius duxerat Mathias Dupa de Lukowycz, que Szwyathocha ipsi Anne fuit in tercia linea consanguineitatis, quia Stachna mater Swyathochne et Michael [pater] Anne fuerunt ipsis frater cum sorore awnculares, et ipsa sibi amitalis. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. In consist. Lubl. (d. 17 Junii 1468). 154. (Acta offic. Lubl. IV fol. 81o). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes solum deum pre oculis habentes visa proposicione honeste Anne mulieris de Camyonka coram nobis iudicialiter factam contra labo- riosum Mathiam dictum Duppa kmethonem de Lukowyecz, et dicti Mathie litis contestacione testiumque attestacionibus ac in causa deductis, eisque masticatis, ruminatis, pensatis ac equa lance iusticie discussis, deliberacione prehabita sufficienti de iuris peritorum consilio pariter et assensu per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, decernimus, pronunciamus et diffiniendo decernimus atque declaramus ipsum Mathiam Duppa perprius Swyanthochnam sororem amitalem ipsius Anne matrimonialiter superduxisse; et demum post funccionem ipsius Swyanthochne ipsam Annam male et erronee superduxisse, que fuit ipsi Anne soror amitalis in directa linea in tercio gradu consangwineitatis. Et ob hoc ipsam Annam cum Mathia Duppa diuorciandos esse et diuorciamus, in peticioneque debiti matrimonialis vtrique tam Anne quam Mathie Duppa hincinde perpetuum silencium imponendum esse et inponimus sinceraque penitencia peracta vtrique tam Mathie Duppa, quam Anne, licenciam cum alio consorte matrimonium contrahendi canonico carente impedimento concedendam esse, et concedimus; in expensisque litis legitime factis ipsum Mathiam Duppa de Lukowyecz ipsi Anne esse codempnandum et condempnamus, quarum taxam nobis in posterum reseruamus: Ego Johannes Kazimirsky archidiaconus et officialis Lublinensis ita pronunciaui; presentibusque ibidem discretis et laboriosis: discreto domino Stanislao predicatore s. Michaelis et presbitero Francisco, nobili domino Szmyothanka et ingenioso ministro ecclesie de Abramowycze, testibus circa premissa. In consist. Lubl. (d. 1 Julii 1468), 155. (Acta offic. Lubl. IV fol. 83). Cristi nomine inuocato pro fcribu- nali sedentes, et solum deum pre oculis habentes visa libera remissione et mutuo dissensu hincinde sponsaliorum de futuro factorum inter sagacem Mathiam dictum Gawron opidanum de Gurow ab una et inter honestam Elizabeth mulierem etiam de Curow partibus ab altera, eadem sponsalia de futuro dicimus, pronunciamus et diffiniendo decernimus esse resol- uenda, et resoluimus, ipsisque Mathie Gawron opidano de Curow cum alia femina, et Elizabeth mulieri de ibidem cum alio masculo carentibus canonico impedimento licenciam matrimonium contrahendi concedendam esse, et concedimus; expensas hincinde conpensantes. In consist. Lubl. (d. 8 Julii 1468). 156. (Acta offic. Lnbl. IV fol. 83). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes et solum deum pre oculis habentes visa proposicione honeste Stachne mulieris de Czechow de inpotencia Nicolai layci etiam de Gze- chow occasione debiti matrimonialis contra ipsum Nicolaum laycum coram nobis facta ac ipsius Nicolai layci litis contestacione confessatiua, et aliis in causa deductis eisque debite masticatis, pensatis, ruminatis ac equa lance iusticie discussis de iuris peritorum consilio pariter et assensu et nos matura deliberacione prehabita sufficienti per hanc nostram senten- ciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo declaramus ipsum Nicplaum fuisse et esse impotentem et dampnabiliter ad matrimonium cum Stachna muliere de Czechow convo- lasse, ct ob hoc nullum legitimum matrimonium inter eos conuenisse. Et propter hoc ipsum Nicolaum cum Stachna muliere di- uorciandos esse et diuorciamus, ipsique Nicolao in peticione debiti matri- monialis ac reddicione eiusdem cum aliis feminis perpetuum silencium imponendum esse, et inponimus, ipsique Stachne mulieri licenciam cum alio viro canonico carente impedimento matrimonium contrahendi concedendam esse et concedimus preter consanguineos et affines ipsius Njcolai vsque ad quintam lineam seu gradum lateralem, taxam expensarum hincinde compensando: Ego Johannes Kazimirsky officialis Lubliniensis ita pronunciaui; presentibus ibidem: honorabili domino Nicolao plebano de Klodnycza et discreto domino Stanislao predicatore ad s. Michaelem, Iohanne et Andrea notariis venerabilis domini Iohanni Kazimirsky [archidiaconi] et officialis Lublinensi, testibus circa premissa. In consist. Lubl. (d. 10 Julii 1469). 157. (Acta offic. Lnbl. IV fol. 51°). Sequitur e x a m e n testium inductorum pro parte honeste Helene de subvrbio contra prouidum Nicolaum ciuem Lubliniensem dictum Zamborka, Helenam actricem ab vna et Nicolaum rerum ab altera, die lune, X mensis Julii. Item primus testis prouidus Johannes ciuis Lubliniensis dictus Dlugy citatus, iuratus, interrogatus, cui ad memoriam reductum est falsum testimonium et iuramentum per ipsum prestitum, quomodo falsus testis tribus personis est obnoxius scilicet: deo, quem contempnit, et iudici, quem decipit, et proximo, quem offendit per falsum testimonium, et quomodo non potuerit saluari, nisi hiis tribus personis satisfaciat graui cum penitencia. Item interrogatus, vtrum sciret necessaria salutis, videlicet Pater noster, aue Maria et Credo, respondit affirmatiue, quod sic. Item interrogatus, vtrum communicauit isto anno, et si est confessus, respondit affirmatiue, quod sic. Item interrogatus, vtrum esset homicida, periurus aut excommunicatus, respondit quod non. Item interrogatus, vtrum esset informatus per partem inducentem vel aliam personem submissam respondit, quod non, nec sum collocutus cum suo conteste de vnanimi testimonio ferendo, nec michi aliquid est datum nec promissum, sed pure propter deum et iusticiam suam sanctam, Item interrogatus, quantum haberet de bonis suis, respondit: ad triginta marcas saluo plure. Item interrogatus, cui plus faueret de triumpho in dicta causa, respondit idem testis, quod nulli, nisi parti pro se iusticiam habenti. Item ad proposicionem honeste Helene ancille de subvrbio Lubliniensi in actis contentam de verbo ad verbum sibi wlgariter lectam successiue et singillatim interrogatus, vtrum sciret, quod Nicolaus Zamborka spopondit et iurauit Helenam sibi ducere in uxorem et cum ea carnaliter cohabitauit; respondit in toto proposicionem esse veram, causam sciencie reddens, quia idem Nicolaus a quatuor annis proxime preteritis eandem Helenam ancillam sibi spopondit habere in vxorem hiis verbis: recipio te in meam vxorem; et econuerso Helena ad eundem dixit: ego eciam te Nicolae recipio in meum virum. Et super hoc dederunt ipsis manus stipulatas mutuo; et vidit ipsos simultanee iacere penes se in vigilia Natiuitatis et Pascati a tribus annis. Et ista omnia proprio auditu audiuit et oculis vidit. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. Secundus testis laboriosus Albertus de subvrbio Lubliniensi dictus Chroszczyl citatus etc. (ut primus testis). In consist. Lubl. (d. 27 Novembris 1469). 158. (Acta offic. LubL IV fol. 56o). Die Lune, XXVII mensis Nouem- bris anno domini MCCCCLX nono sequitur examen testium inducto- rum pro parte honeste Anne de Slawczyn actricem (s) ab vna et ingeniosum Nicolaum ministrum ecclesie in Olexow reum partibus ab altera. Item primus testis laboriosus Nicolaus kmetho de Slawczyn dictus Kulyk (ut in forma)... Item idem primus testis laboriosus Nicolaus kmetho de Slawczyn dictus Kulyk interrogatus, vtrum sciret, quod ingeniosus Nicolaus minister ecclesie in Olexow per verba de presenti Annam honestam promisit habere in vxorem, dixit proposicionem in actis contentam esse veram, causam sciencie reddens. Et dixit idem testis, quod quadam die certa, hoc est dominico die in priuio carnis et anno presenti idem Nicolaus minister ecclesie de Olexow venit in Slawczyn ad thabernam, et dum fuit inebriatus et iam fuit sero, surgens vasit ad domum eiusdem Anne, et ego cum suo conteste respeximus, et accensa lucerna vasimus post eum et inuenimus eum cum prefata Anna iacentem in stuba et in vno lecto; ipseque Nicolaus minister ecclesie in Olexow euigilauit et dixit: ego non possum ammittere hanc personam, quia culpabilis sum, et iam exnunc recipio michi eam in vxorem; et similiter prafata Anna dixit. Et post hoc iam ibi fuit continuus cum prefata Anna in domo sua in Slawczyn. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. Secundus testis laboriosus Stanislaus kmetho de Slawczyn dictus Placzkowycz (ut in forma)... Item ad proposicionem honeste Anne de Slawczyn interrogatus secundus testis prefatus Stanislaus de ibidem, vtrum sciret, quod ingeniosus Nicolaus minister ecclesie in Olexow promisit honestam Annam de Siawczyn habere in vxorem, et dixit proposicionem in toto esse veram, causam sciencie reddens, in actis contentam de verbo ad verbum sibi wlgariter lectam, quia penes illa fuit, sicut suus contestis, et vidit et audiuit. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. In consist. Lubl. (d. 26 Februarii 1470). 159. (Acta offic. Lubl. IV foL 63). Die Lune, XXVI mensis Februarii anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo, sequitur examen testium inductorum pro parte honeste Elizabeth relicte de Lublin actri- cem ab vna et prouidum Gregorium Byalapthokowycz reum partibus ab altera. Item primus testis laboriosus Albertus kmetho de Snopkow dictus Duszotha (ut in forma)... Item ad libellum honeste Elizabeth relicte de Lublin de verbo ad verbum sibi wlgariter lectum singillatim et successiue deposuit illa omnia vera, causam sciencie reddens, in eodem libello contenta, interrogatus vtrum sciret, quod prouidus Gregorius Byalopthokowycz honestam Elizabeth promisit habere in vxorem, et vtrum cum eadem habitauit carnaliter, dixit, quod per viginti dominicas ambulabat ad eam, et cum ea carnaliter habitauit, quasi vir legitimus cum uxore legitima tam diebus ferialibus, quam festiuis, sed nescio, vtrum ipsam promisit habere in vxorem legitimam etc. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. Secundus testis laboriosus Nicolaus de Snopkow... (ut in forma)... Ad proposicionem interrogatus deposuit in toto esse veram, causam sciencie reddens, prout et suus contestis deposuit, solum excepit hoc, quod non fuit, neque audiuit, quod ipse Gregorius promitteret habere in vxorem, sed scit, quod cum ea carnaliter cohabitauit, et eam impregnauit ambulans ad eam [tam] dominicis diebus quam ferialibus a viginti septimanis. De ceteris interrogatus dixit se nichil scire. In consist. Lubl. (d. 23 Februarii 1470). 160. (Acta offic. Lubl. III fol. 14). Petrus artifex tele de suburbio Lubliniensi proponit contra honestam Annam virginem de Lublin, quod sibi inpedit contractum matrimonii consumatum cum ancilla Katherina Movszyna de suburbio Lubliniensi, petens sibi silencium imponi in eadem inpedicione dicti matrimonii. Ex aduerso Anna confessa est sibi inponi matrimonium ob hoc, quia sibi idem Petrus perprius vouit fidem et promisit eam haberi i n v x o r e m medio iuramento corporaliter prestito, ideoque petit ipsum conpelli ad recipiendam copulam in facie eccclesie et ad simultaneam conmansionem in affeccione matrimonii. Et penes hoc renunciando ipsum in fidem dicti matrimonii dedit sibi duas camisias dealbatas et tria pepla in valore sedecem grossorum, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis loco et tempore suis. Ex aduerso prouidus Petrus de suburbio Lublinensi negat narrata, prout ponuntur, petens petita fieri non debere. Et datur terminus ad iurandum de calumpnia ad octauam. In consist. Lubl. (d. 27 Februarii 1470). 161. (Acta offic. Lubl. III fol. 15). Honesta Anna puella de Lublin pro, de et super federe matrimonii et eius occasione ex libero dissensu et ex litis suscitacione mote cause sagaci Petro ipsum liberum emisit, et iudex ex ipsorum libero dissensu ipsa sponsalia futuri temporis inter eos resoluit; et vtrique parcium licenciam concessit contra- hendi matrimonium cum alio consorte carente canonico impedimento, ita quod ipse Petrus redimendo lites occasione impensarum ipse Anne pre- scripte debet soluere mediam marcam ad quindenam sub pena excommu- nicacionis sentencie late. Et ipsa Anna prefatum Petrum non debet impe- dire in perpetuum, similiter et prefatus Petrus Annam non debet impedire m perpetuum et sub pena excommunicacionis sentencie late sub vadio decem marcarum, presentibus ibidem arbitris. ut in actis. In consist. Lubl. (d. 15 Martii 1470). 162. (Acta offic. Lubl. IV fol. 93). Christi nomine invocato pro tribunali sedentes ipsum solum pre oculis habentes visa proposicione verbali aput acta consistorii nostri acticata, litis contestacione ad eandem, testium attestacionibus hac aliis productis in causa coram nobis inter honestam Helenam de suburbio Lublinensi actricem ab vna et prouidum Nicolaum Zamborka opidanum de Lublin reum partibus ab altera pro, de et super federe matrimonii et eius occasione vertente ipsisque perlectis et i5i examinatis ac equitate pensata, digestis et ponderatis nos matura deliberacione prehabita sufficienti et consilio sapientum, ex nostraque diligenti pastorali inquisicione, equitatemque et decretum iuris diuini et humani conspicientibus de iurisperitorum consilio per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis, dicimus, pronunciamus, diffiniendo declaramus prefatum Nicolaum Zamborka opidanum de Lublin cum dicta Helena de suburbio Lubliniensi sponsalia contraxisse per uerba de presenti et eadem iuramento corporali per ipsos hincinde pre stito firmasse, dicta sponsalia robur habuisse firmitatis ac suum debere sortiri effectum, ipseque prefatus Nicolaus Zamborka opidanus de Lublin timore dei postposito clandestine ad predictas nupcias et ad matrimonium contrahendum cum honesta Katherina consorte sua secunda de Zamborzycze conuolauit et venit habendo primam vxorem viuentem nomine Helenam, et dampnabiliter se cum eadem Katherina s e c u n d a consorte coniunxit; et ob hoc diuorciandos esse et diuorciamus; ipsique Katherine contrahendi matrimonium cum alio masculo licenciam concedendam esse et concedimus carente canonico impedimento, ipsamque Helenam cum prefato Nicolao Zamborka opidano de Lublin tanquam viro suo legitimo perprius per verba de presenti sibi copulatam ad comanendum in effeccione matrimonii conpellendos esse et conpellimus, expensas hincinde conpensamus. In consistorio Lubl. (d. 19 Martii 1470). 163. (Acta offic. Lubl. III fol. 62). Marcus procurator honeste Ka- therine mulieris de Golubye proponit contra Paulum Szoldayewycz de ibi- dem, quod ipse a sex annis prefluxis citra uel vltra ipsam Katherinam iu- ramento corporaliter prestito sibi promisit verbis de presenti ha- bere in vxorem et cum ea comiscendo se in carnali actu cohabitauit et ex ea eduxit prolem geminam, vnam masculini sexus videlicet Johannem et alteram feminei sexus videlicet Margaretham vita functam, et exnunc differt cum ea ecclesiastice copulari et conmanere in effectu matrimonii, propter quod petit ipsum conpelli ad recipiendam copulam ecclesiasticam et ad conmansionem in effeccione matrimonii; que si negata fuerint, probare [intendit]. Ex aduerso laboriosus Paulus kmetho de Golubye negat narrate, prout ponuntur, petens petita fieri non debere; et incontinenti iurauerunt de calumpnia vtraque pars hincinde vitanda. 164. (ibidem). Marcus procurator honeste Margarethe de Golubye proponit contra laboriosum Andream de ibidem, quod ipse a tribus annis prefluxis citra uel vltra ipsam Margaretham iuramento corporaliter prestito sibi verbis de presenti promisit habere in vxorem et cum ea comiscendo se in carnali actu cohabitauit, et ex ea eduxit prolem mas- culini sexus nomine Martinum, et exnunc differt cum ea ecclesiastice co- pulari et comanere in effeccione matrimonii, propter quod petit ipsum compelli ad recipiendam copulam ecclesiasticam et ad commansionem in effeccione matrimonii, que si negata fuerint, probare intendit probacionibus dumtaxat opportunis loco et tempore suis. l52 In consist. Lubl. (d. 2 Aprilis 1470). 165. (Acta offic. Lubl. IV fol 94°). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes ipsum solum pre oculis habentes viso libello honeste Eliza- beth relicte de suburbio Lublinensi oblato, litis contestacione laboriosi Gre- gorii Byalopthakowycz opidani Lubliniensis et ad eundem testium attesta- cionibus aliisque ad iudicium nostrum debite deductis in causa coram no- bis vertente inter prefatos, videlicet honestam Elizabeth actricem ab una et laboriosum Gregorium olim de Snopkow reum, partibus ab altera, pro, de et super cohabitacione carnali inter eosdem facta et prolis ex ea educcione feminei sexus occasione vertente, ipsisque perlectis, masticatis, ruminatis ac equitate pensata nos matura deliberacione prehabita suffici- enti et consilio sapientum per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus ipsum Gregorium Byaloptha- kowycz ex sufficienti deposicione testium dictam Elizabeth coniacuisse et cum eadem carnaliter cohabitasse et ex ea prolem eduxisse et procreasse ob hocque dictum Gregorium sepe fatum occasione dicte prolis et coha- bitacionis carnalis in decem marcis saluo moderamine communis pecunie condempnandum esse et condempnamus per presentes vnacum expensis in lite ob hoc factis et fiendis condempnatumque cogimus et conpellimus ad dandum et ad solvendum, quarum expensarum nobis taxam in posterum reseruamus etc. Ego Johannes Kazimirsky officialis Lubliniensis ita pronun- ciaui; presentibus ibidem: discreto domino Nicolao predicatore ad s. Micha- elem, Marco et Petro publicis notariis, testibus circa premissa. In consist. Lubl. (d. 1 Junii 1470). 166. (Acta offic. Lubl. IV fol. 95). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes ipsum solum pre oculis habentes visa proposicione honeste Margarethe de suburbio Lublinensi, litis contestacione prouidi Gregorii fa- miliaris artis sutorice olim degentis apud Kyelbaska sutorem de Lublin et ad eandem testium attestacionibus aliisque ad iudicium nostrum debite de- ductis, in causa coram nobis vertente inter prefatos, videlicet hdnestam Margaretham actricem ab vna et prouidum Gregorium familiarem artis su- torice reum partibus ab altera pro, de et super cohabitacione carmali inter eosdem facta et prolis ex ea educcione masculini sexus occasione vertente, ipsisque perlectis, masticatis, ruminatis ac equitate pensata nos matura deliberacione prehabita sufficienti et consilio sapientum per hanc nostram sentenciam ditTinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pro- nunciamus ipsum Gregorium familiarem artis sutorice ex sufficienti deposi- cione testium dictam Margaratham coniacuisse et cum ea carnaliter coha- bitasse et ex ea prolem masculini secus eduxisse et procreasse, et ob hoc prefatum Gregorium occasione dicte prolis et cohabitacionis carnalis in quatuor marcis communis pecunie condem- pnandum esse et condempnamus per presentes vnacum expensis in lite ob hoc factis et fiendis condempnatumque cogimus et conpellimus ad dan- dum et ad soluendum, quarum expensarum nobis taxam in posterum rese- ruamus etc. In consist. Lubl. (d. 11 Julii 1470). 167. (Acta offic. Lubl. IV fol. 96o). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes ipsum solum pre oculis habentes visa proposicione verbali aput acta consistorii nostri contenta ac acticata laboriosi Mathie kmethonis de Ocrzeya coram nobis facta contra honestam Margaretham mulierem de Crzonow ac ipsius honeste Margarethe litis contestacione confessatiua ac aliis in causa deductis ex nostra diligenti pastorali inquisicione equitatemque et decretum iuris diuini et humani conspicientes de iuris peritorum consilio pariter et assensu per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo declaramus ipsum laboriosum Mathiam male contraxisse matrimonium cum prefata Margaretha muliere de Crzonow, quia per vim ipsaque copula carnali incognita prefatus Mathias cum alia femina contraxit matrimonium in facie ecclesie; et illa Margaretha a suo viro licet illegitimo absentasse; qua absentacione utrique illorum tam Mathias, quam Margaretha tacita veritate ad secundas nupcias et ad matrimonium cotrahendum, Mathias cum Katherina muliere de Oczeya secunda uxore, et Margaretha mulier de Crzonow cum Gregorio kmethone de ibidem secundo marito illicite conuolauit et venit habendo: Mathias primam uxorem sibi per vim in facie Ecclesie copulatam videlicet Margaretham, et Margaretha primum virum videlicet Mathiam, et dampnabiliter se invicem coniunxerunt. Et ob hoc diuorciandos esse et diuorciamus per presentes, ipsi Mathie contrahendi matrimonium cum eadem femina, videiicet qua ad secundas nupcias conuolauit et venit, licenciam concedendam esse et concedimus carente canonico impedimento, prefateque Margarethe eadem auctoritate, qua fungimur, eciam contrahendi matrimonium cum alio masculo, cum quo nunc moratur et cum quo ad secundas nupcias conuolauit et venit, licenciam concedendam esse et concedimus carente canonico impedimento, expensas hincinde conpensamus: Ego Johannes Kazimirsky officialis Lubliniensis. ln consistorio Lubliniensi (d. 24 Octobris 1470). 168. (Acta offic. Lubl. III fol. 41o). Discretus Petrus presbiter de Lublin, procurator honeste Margarethe relicte de Snopkow, proponit contra laboriosum Jacobum laycum de ibidem, quod ipse veniens vna noccium sine scitu et voluntate eiusdem Margarethe ad cameram suam et lectum suum ascendens ibi promisit eamducere in vxor e m medio iuramento corporaliter prestito et cum ea cohabitauit carnaliter facto consumando matrimonium eam impregnauit; et nunc recusat cum ea ecclesiastice copulari, propter quod petit ipsum compelli ad recipiendam copulam ecclesiasticam et ad comansionem in effeccione matrimoniali; que si negata fuerint, probare intendit, probacionibus dumtaxat opportunis loco et tempore suis. Ex aduerso laboriosus Jacobus kmetho de Snopkow ad proposicionem honeste Margarethe deliberatus respondebit ad octauam. In consist. Lubl. (d. 8 Novembris 1470). 169. (Acta offic. Lubl. IV fol. 98°). Cristi nomine invocato pro tribunali sedentes ipsum solum pre bculis habentes visa libera remissione et mutuo dissensu hincinde sponsaliorum de futuro contractorum inter honestam Helenam degentem in suburbio Lubliniensi actricem ab una et prouidum Nicolaum Zamborka opidanum de Lublin reum partibus ab altera eadem sponsalia de futuro contrahencia dici- Archiv. kom hist. t. V. 20 mus, pronunciamus et diffiniendo decernimus esse resoluenda; et resoluimus in hiis scriptis, omnes lites, controuersias, daciones inter prefatos hincinde mortificamur licenciamque contrahendi matrimonium carente canonico impedimento ipsis concedimus. Et nichilominus prefatum Nicolaum Zamborka opidanum de Lublin occasione dehonestacionis, annihilacionis, deturpacionis, destruccionis virginitatis prefate Helene in tribus marcis communis pecunie condempnandum fore et condempnamus per presentes, dicteque Helene easdem adiudicamus taxamque expensarum hincinde in posterum reseruamus. Ego Johannes Kazimirsky officialis Lubliniensis ita pronunciaui; presentibus ibidem: ingenioso Johanne Szestrzenecz notario castri Lubliniensis, Nicolao Pnyowsky et Nicolao Cimis procuratoribus causarum Consistorii Lubliniensis, et discreto Petro presbitero ad sanctum Michaelem in Lublin, testibus circa premissa. In consistorio Lubliniensi (d. 28 Decembris 1470). 170. (Acta offic. Lubl. III foL 47). T e s t e s inducti in causa, que vertitur, matrimoniali inter laboriosum Jacobum de Strzeskowycze et Margaretham vxorem suam: primus testis nobilis dominus Johannes de Snopkow, secundus laboriosus Johannes dictus Losz de Naszwthow pater eiusdem Petri primi viri eiusdem Margarethe, citati et iurati, seruatisque seruandis, que testibus incubunt vno verbo et vna recognicione in omnibus concordantes deposuerunt, quod prefata Margaretha fuit legitime tradita cuidam Petro filio Losz de Naszwthow, quem Petrum prefati testes viuum et sanum a duabus septimanis viuum et incolumpnem viderunt, propter quod prefatus Jacobus de Strzeskowycze petiuit ab ea separari, que illicite et iniuste habens primum virum Petrum cum eodem in facie Ecclesie matrimonium consumpserat; et dominus iudex decreuit eos diuorcian dos; presentibus ibidem: ingenuoso domino Johanne notario venerabilis domini Kazimirski et officialis Lubliniensis, nobili domino Jacobo de Chliu- nik, testibus circa premissa. In consistorio Lubliniensi (d. 11 Januarii 1471). 171. (Acta offic. Lubl. III fol. 109°). Dominus iudex visis sponsalia de forma iuris presentis temporis contracta inter prouidum Mathiam fa- brum opidanum de Curow ab vna et honestam Katherinam puellam de ibidem decreuit esse matrimonialia et compulit eos ad recipiendam copu- lam ecclesiasticam in facie Ecclesie, aliaque sponsalia de futuro contracta inter ipsum Mathiam prefatum ab una et Annam filiam Mathie de Cze- chow partibus ab altera propter futuram displicenciam inter eos exortam resoluit dicta sponsalia et vtrique parti concessit licenciam contrahendi ma- trimonium carente canonico impedimento; presentibus ibidem: honorabili do- mino Johanne comendario et domino Johanne vicario testibus circa premissa. In consistorio Lubl. (d. 13 Februarii 1471). 172. (Acta offic. Lubl. IV fol. 99°). Cristi nomine invocato pro tribu- nali sedentes solum deum pre oculis habentes visa proposicione prouidi Sta- nislai sutoris de Lanczna aput acta contenta et acticata coram nobis facta contra honestam Dorotheam mulierem de ibidem occasione adulterii manifesti ac ipsius Dorothee litis contestacione confessatiua ac ipsius prouidi Johannis carnificis nunc degentis in Lublin testium attestacionibus debite inductis examinatisque et publicatis ac aliis in causa deductis, ex nostra diligenti pastorali inquisicione, equitatemque et decretum iuris diuini et humani conspicientes, de consilio iuris peritorum pariter et assensu per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in his scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo declaramus ipsam honestam Dorotheam de Lanczna fuisse et esse adulteram manifestam (s) primam consortem prouidi Stanislai sutoris de ibidem a quatuor et decem annis et cum eo carnaliter cohabitasse et ipsam Dorotheam male ab ipso Stanislao errasse et deuiasse; qua deviacione ipsa Dorothea mulier de Lanczna tacita veritate et acquisita falsitate ad secundas nupcias et ad matrimonium contrahendum cum prouido Johanne carnifice tunc degente in Lublin conuolauit et venit habendo primum virum legitimum Stanislaum sutorem a quatuor et decim annis, cum quo perprius carnaliter copulata est per verba de presenti, et cum hoc idem Stanislaus sutor ex ea eduxit prolem masculini sexus, et dampnabiliter se cum Johanne carnifice coniunxit; et ob hoc diuorciandos esse et diuorciamus, ipsi prefato Stanislao sutori honestam Dorotheam adiudicamus, et ipsam Dorotheam cum Stanislao tanquam viro suo legitimo perprius per verba de presenti et carnaliter copulatam ad comanendum in affeccione matrimonii conpellendos esse et conpellimus, sibique Johanni carnifici nunc degenti in Lublin [matrimonium contrahendi] carente canonico impedimento cum alia femina Iicenciam concedendam esse et concedimus, expensas hincinde conpensamus. In consist. Lubl. (d. 6 Junii 1472). 173. (Acta offic. Lubl. IV fol. 1060). Cristi nomine invocato pro tri- bunali sedentes ipsum solum pre oculis habentes visa proposicione nobilis Beate de Kyerz verbali aput acta acticata et contenta coram nobis facta contra nobilem Vitum nunc de ibidem ac ipsius Viti litis contestacione confessatiua et aliis in causa debita deductis ex nostra diligenti pastorali inquisicione equitatemque et decretum iuris diuini et humani conspicientes de consilio iuris peritorum per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo declaramus ipsum nobilem Vitum nunc de Kyerz fuisse et esse primum virum honeste Margarethe mulieris de Radom, ipsam per copulam eccle- siasticam duxisse et carnaliter cum ea cohabitasse et ipsam Beatam male superduxisse, qua deviacione ipse Vitus tacita veritate ad secundas nupcias et ad matrimonium contrahendum cum nobili Beata de Kyerz conuolauit et venit habendo primam vxorem nomine Mar- garetham, cum qua perprius ecclesiastice copulatus est, et dampnabiliter se cum Beata coniunxit. Et ob hoc diuorciandos esse et diuorciamus per presentes sibique Vito Margaretham adiudicamus tanquam viro legi- timo perprius copulato ad conmanendum in effeccione matrimonii compel- lendos esse et compellimus, sibique Beate cum alio viro carente canonico impedimento [contrahendi] licenciam concedendam esse et concedimus, expensas hincinde conpensamus. In consist. Lubl. (d. 30 Maii 1474). 174. (Acta offic. Lubl. IV fol. 75o). Christi nomine invocato ipsum solum pre oculis habentes pro tribunali sedentes, auditis et reuisis propo- sicione verbali Margarethe mulieris de Wythowycze actricis ab vna et Mcolai de Okrzeya laici rei partibus ab altera litis contestacione ad eandem, iuramentisque a prefatis partibus extortis et receptis in causa inter ipsas partes coram nobis pro et super recepta in facie copula vertente et eius occasione per ea, que vidimus et audiuimus de presentique videmus et audimus, ipsisque perlectis, ruminatis et masticatis ac equitate pensata recensitis, deliberacione prehabita sufficienti, per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in his scriptis, pronunciamus, diffinimus et sentenciamus ipsos Margaretham cum dicto Nicolao copulam recepisse eandemque Margaretham post huiusmodi copulam receptam carnaliter minime cognouisse ab eodemque Nicolao post huiusmodi copulam ipsam Margaretham recessisse ac aliam in vxorem sibi mulierem Margaretham (s) superduxisse et cum ea prolem procreasse et ob hoc et propterea ipsos Margaretham et Nicolaum separandos et diuorc i a n d o s separarique et diuorciari fore et esse, quos separamus et diuorciamus, Dorotheam dicto Nicolao, quam superduxit et cum ea prolem habuit, atque habet, sibi in vxorem adiudicando expensasque hic in lite factas conpensamus. 175 (ibidem fol. 76). Cristi nomine invocato ipsum solum pre oculis habentes, pro tribunali sedentes, visa proposicione verbali honeste Helene dicti Golczowna de Curow actricis ab una de et super matrimonio clandestino, vt dicebatur, per verba de presenti inter ipsam Helenam et Johannem Holomvnsky contracto et iuramento corporali confirmato ac copula carnali consumato contra prouidum Johannem Holomvnsky reum partibus ab altera coram nobis facta, et apud acta contenta et acticata, ac ipsius Johannis Holomvnsky litis contestacione confessatiua, et aliis in causa deductis eisque masticatis, pensatis, ruminatis, ac equa lance iusticie discussis, probacionibus hominum deficientjbus recepto ab ipsis in vim probacionibus iuramento corporali de [et] super ipsorum propositis et responsis de veritate et de existencia huius facti, prout iuris est, de iuris peritorum consilio pariter et assensu deliberacione prehabita sufficienti, per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hys scriptis, dicimus, pronunciamus et diffiniendo decernimus Johannem Holomvnsky prius m atrimonium clandestinum per verba de presenti cum Helena contraxisse et ea iuramento corporali confirmasse, ac copula carnali consumasse, ipsam carnaliter in vim federis perpetui matrimonii cognouisse; deinde Johannem in vilipendium sacramenti matrimonialis et in collusionem Helene ac in detrimentum anime sue erronee et damnabiliter cum alia scilicet Katherina de Curow, et eciam Helenam cum alio scilicet Andrea Glowycz opidano de ibidem ad matrimonium publicum in detrimentum anime sue contrahendum convolasse et scelestuose se ipsis coniunxisse, ymmo adulteratorie comansisse, et ob hoc et propterea ipsum Johannem Holomvnsky ab ipsa Katherina et Helenam ab ipso Andrea Glowycz diuorciandos esse et diuorciamus; ipsique Johanni in exigicione debiti matrimonialis a predicta Katherina, et Helene in peticione solucionis ipsius debiti matrimonialis ab Andrea perpetuum silencium imponendum esse et imponimus; econuersoque propter primum matrimonium clandestinum, vt dicitur, per ipsum Johannem et Helenam per verba de presenti contractum et iuramento corporali confirmatum ac copula carnali consumatum, ipsum Johannem Holomvnsky cum eadem Helena publicum ad faciendum matnmonium propter legitimam prolem fiendam, et demum ad recipiendam copulam ecclesiasticam et ad comanendum in affecione matrimoniali mediantibus censuris ecclesiasticis conpellendos esse et conpellimus ad peragendumque penitenciam pro scelere perpetrato coarcendos esse et coarcerhus, sibique Katherine olim consorti Johannis Holomvnsky cum alio masculo et Andree olim marito Helene cum alia femina licenciam contrahendi matrimonii carente canonico impedimento concedendam esse et concedimus, expensas hincinde conpensamus. In consistorio Crac. (d. 23 Januarii 1475). 176. (Acta offic. Crac. II). Johannes de Poznachowycz procurator viile Wylczansze proposuit contra Elizabeth Woythuzykowa de Bochnya, quod licet ipse habuerit, atque habuit dudum voluntatem et affectum ducendi sibi in vxorem prefatam Elizabet, et de hoc cum patre et matre, eiusdem progenitoribus, habuit mutuam intelligenciam, ad quod eorum voluntas, ut parentum, accedebat, ut asserit; tamen volens rem ipsam in tuto ponere et de intencione clarius et ancille et suorum progenitorum experiri quadam certa die dominica anno proxime lapso circa festum sancti Johannis in opidum Bochnya descendens, duos notabiles viros videlicet Myernyowsky et Jacobum funificem ad dictos parentes miserat pro finali responso habendo, an videlicet dictam Elizabeth eorum filiam sibi in uxorem iam totaliter vellent desponsare; qui nuncy redeuntes viceuersa ab ipsis parentibus retulerunt ipsi proponenti, quomodo prima die, videlicet die lune extunc statim sequenti, ipsi parentes responsum se daturos deliberati obtulerunt. Tandem die lune predicta ipso proponente cum dictis duobus nunciis paranimphis seu procis existens in domo parentum ipsius pueile ipsi proci sev paranimphi interrogabant ipsos parentes, an vellent desponsare filiam predictam dicto proponenti; qui respondendo, quod volebant; et incontinenti de voluntate ipsorum parentum advocata ipsa ancilla ad locurn, vbi ipse proponens cum dictis suis procis et cum parentibus convenerat et conspectui ipsius proponentis representata idem Myernowski de assensu ipsorum parentum ad ipsam ancillam hec verba dixit: Ecce habes dominum Johannem sponsum tuum, et vis eum habere in tuum virum et si promittis eum ducere; ad que verba ipsa ancilla ita respondit: volo eum habere in meum sponsum, et enm iam duco michi in virum. Et iterum idem Myernowsky p r ocus verba ipsi proponenti dixit: Ecce sponsa tua Elizabet, vis eum habere et ducere in uxorem; qui respondt ad eandem: volo eam habere in meam sponsam et eam iam accipio in vxorem; manum stipulationem post hoc invicem statim facientes in signum confederacionis sponsalium seu matrimonii predictorum. Quequidem Elizabeth premissis contraueniendo ipsum proponentem spernendo recusat et contradicit secum publice premissa consumare in facie ecclesie, petens propterea eam compelli ad consumandum et publice sibi matrimonialiter conmanendum cogi et conpelli iusticia mediante; presente dicta ancilla, que animo litem contestandi negauit narrata, prout narrantur, petens contra se petita fieri non debere quantum ad vinculum matrimonii et contractus sponsalium. Et datur ad probandum ad VIII. Et incontinenti ipsa Elizabeth in presenti causa constituit magistrum Joh. de... presentem ad agendum, defendendum, vt in forma meliori, presentibus. In consistorio Crac. (d. 6 Octobris 1475). 177. (Acta offic. Crac. II). Elisabeth filia Benedicti kmethonis de Chelm proposuit contra Johannem de Pyrzchowecz maritum suum, quod licet ipsa nullo affectu ad eum habito existens in statu puellari et virginali anno presenti tempore inicii messium per Benedictum et Annam parentes suos fuerit et sit diuersis comminacionibus, percussionibusque et wlnera- cionibus eciam et fame compulsa et coacta ad ducendum eundem Johan- nem sibi in virum cum eoque, quamuis sit in ecclesia in Chelm ad rippam Rabbe fluuii per quendam Laurencium vicarium c o p u la t a taliter qualiter, nullis verbis per eam prolatis dictis parentibus eam tenentibus ibidem et instigantibus, quandoque sit et fuerit cum eodem ad dormiendum ad cameram per eosdem parentes tempore nupciarum ducta, et cum eodem inclusa, tamen ipsa cum eodem renuit iacere, nec se per- misit carnaliter cognoscere dictamque totam noctem flendo insompnem con- duxit, neque se per eum temptari admisit. Et mane facto idem Johannes ipsius affectum ad se ipsum non habere videns et ea omnia taliter facta fuisse conspiciens, ab eadem eciam recessit, dicensque se fore i n t e g r a m nec per eam, neque quemquam alium cognitam, petiuit se propter huius- modi violentam coaccionem, ab eodem diuorciari et sibi licenciam ad alia vota dari iusticia mediante; presente dicto Johanne, qui ad premissa sibi exposita animo litem contestandi et medio iuramento per eum prestito respondendo dixit se nescire de aliqua coaccione ipsius Elizabeth per pa- rentes sibi facta, ut proponit, tamen recognouit, quod tempore copulacio- nis in ecclesia nullum verbum eam proferre audiuit ad se, nisi pres- bitero ad aurem eadem verba submurmurasset. Et eciam tempore nocturno noluit ad eum ire ad lectum ipsius, noctem taliter, vt proponitur, consumpsit in crastinoque videns eam nullum ad eum affectum habere ab ea se sequestra- uit petens se similiter ab ea d i u o r c i a r i, cum nec eam cognouit carnaliter. Et dominus admisit ad probandum ipsam proponentam. Et statim Benedictus pater dicte proponentis medip iuramento per eum prestito interrogatus de premissis dixit et deposuit, quod ipsa proponens nullum affectum neque desiderium habuit ad ipsum Johannem, quam ipse testis corulo... verberauerat et percussionibus diuersis conpulerat et angariauerat, et que nulla verba in ecclesia, dum copulata fuit, protulerat ad ipsum Johannem; et que dum cum eo per testem ad dormiendum inclusa fuit, tota nocte fleuit, nec ad eum accedere voluit, aliaque omnia vera dixit in proposicione proponentis et responsione Johannis, dicens ipse testis per quandam collusionem inductum fuisse ad compellendum ipsam suam filiam ducere dictum Johannem. Ad idem dominus Nicolaus plebanus de Chelm pastor, procurator suprascriptarum, interrogatus dixit ex vera relacione proposicionem ipsius Elizabeth eam esse veram in toto, quodque pro vnasemel, dum pisces emebat apud testem precedentem sibi in domum portatos, coca ipsius testis hec verba dicebat ad Benedictum precedentem testem: audio, quod filia tua non wlt ducere illum, cui eam tradere vis; qui respondendo dixit coram domino teste: filia mea oportet, ut faciat, que ego volo, et si nollet facere, eam vellet interficere vel submergere. In consistorio Crac. (d. 6 Octobris 1475). 178. (Acta offic. Crac. II). Dorothea de Cracouia vxor Nicolai Cala- czek proposuit contra eundem Nicolaum, quod licet ipsa ante quinque annos ad festum Pentecostes proxime preteritum transactos cum quodam Paulo publice de Gracouia matrimonium contraxit et in ecclesia collegiata sancti Floriani cum eodem copulata fuerit, et se cum eodem per vnum annum post hoc affeccione carnali pertractauerit et lap so ipso anno idem Paulus ab ea recessit, post cuius recessum et credens ipsum sublatum fore de terra Nicolaum sibi superduxit in virum et cum eodem in prefata ecclesia sancti Floriani. se copulari effecerunt. Et tempore medio, dicto Nicolao propter quedam demerita incarcerato auctoritate seculari et ipso aliquamdiu in carceribus sedente, dicto Paulo aduenienti se ut primo marito iunxit et cum eo usquemodo conmoratur, prolemque ex se duplicem produxerunt, et modo impregnata tercio puero ab eodem Paulo incedit, petens se iuxta primum contractum cum ipso Paulo celebratum conseruari, prefato Iacobo confitente premissa fore vera et petente se ab eadem propter hoc separari et diuorciari et sibi licenciam ad alia vota conuolandi dari. Et dominus timens in hiis intervenire collusionem admisit ad probandum premissa, videlicet primum contractum dicte Dorothee cutn prefato Paulo nunc in Cassowia Hungarie, ut allegat, morante, celebratum, ac eundem Nicolaum eciam dominus admisit ad probandum, quod posterius cum eadem contraxit, presentibus. In consistorio Crac. (d. 13 Novembris 1475). 179. (Acta offic Crac. II). Anna Sopowna ancilla de Stanyslauicze proposuit contra Petrum apud Chrostek Cracouie morantem, quod licet ipsa anno presenti ante Garnispriuium in duodecimo anno constituta, et eo nondum completo per matrem suam fuerit et sit ad c o n t r a h e n- dum matrimonium cum ipso Petro coacta et conpulsa ex huiusmodique compulsione cum eodem Petro quamuis contraxerit et p e r presbiterum copulata cum eodem fuerit, tamen ad racionem r e d i e n s attento eo, quod ad ipsum Petrum nulium affectum habuerit, neque habet, petiuit se ab ipso Petro diuorciari alias contractum predictum inter cos factum dissolui et dirimi, per quem nondum carnaliter extat cognita, sibique licenciam ad alia vota convolandi dari, presente dicto Petro, qui litem legitime contestandi animo confessus est et reco- gnouit, quod ipsa Anna per suam matrem ad contrahendum secum fuit percussionibus eciam durissimis verberacionibus coacta et conpulsa, dicens se eam nondum carnaliter cognouisse, nec sibi taliter cohabitasse, petens quantum de iure similiter dictum contractum cum eadem factum d i s s o 1 u i et rescindi. Et dominus timens in premissis intervenire collusionem ipsam ancillam suam allegacionem admisit ad probandum ad XV, ad quem ter- minum Magister Ioh. de Coprziwnicza de mandato domini citauit, presen- tibus supra. In consistorio Crac. (d. 22 Novembris 1475) 180. (Acta offic. Crac. II). Christi nomine invocato et ipsum solum pre oculis habentes pro tribunali sedentes in causa inter Elizabeth ancillam filiam Benedicti kmethonis de Chelm prope Rabam et ex aduerso Johan- nem de Pyrzchowyecz kmethonem de et super c o n t r a c t u m a t r i m o n i i coram nobis vertente et mota per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hysscriptis, dicimus, pronunciamus et declaramus prefatam Elizabeth ad contrahendum cum dicto Johanne per prefatum Benedictum patrem ipsius c o a c t a m et vi conpulsam fuisse, consensumque sibi Johanni minime dedisse et prebuisse huiusmodique coaccionem indebitam et iniustam fuisse ac prefatum contractum nullum propter hoc extitisse. Et ob hoc dictum contractum propter huiusmodi coaccionem ac invite factum nullum et invalidum ac dissoluendum fuisse; dictam que Elizabeth ab ipso Johanne diuorciandum fore et diuorciari debere, dissoluimusque et eosdem diuorciamus, ipsis licenciam ad alia vota liberam convolandi dantes. Et expensas hincinde factas conpensantes. — Lecta per dominum die Mercurii ut supra. In consistorio Crac. (d. 24 Novembris 1475). 181. (Acta offic. Crac. II). Mathias de Carnyow proposuit contra Annam ancillam de Marschowycze, quod ipse, die dominica ventura erunt XV dies, in villa Marschowycze in domo Alberti Machnyk per medium cuiusdam p r o c i seu "paranimphi cum prefata Anna sponsalia ad verum matrimonium pertinencia in hec verba contraxit, videlicet per ipsum paranimphum prolata primo ad ipsum Ma- thiam ipsis ad latus alter alterius stantibus: Mathia, placet tibi Anna, qui respondit: placet; deinde Anne dixit: Anna placet tibi Mathias, que respondit: placet. Et vlterius: Mathia, non dedisti fidem alicui alteri nisi Anne, qui respondit: non dedi; — deinde Anne: non dedisti fidem alteri, nisi Mathie; — que respondit: non dedi. Et incontinenti ipse Mathias repetendo verba proci ita dixit. Ego Mathias recipio te Annam michi in hospitam meam. Et econuerso ipsa Anna ita dixit: similiter e g o Anna recipio te Mathiam te in hospitem meum; et hys peractis ipsis invicem cri- nilia loco arrarum dederunt et manuum stipulacionem fecerunt invicem in vim huiusmodi confederacionis petens ipsam Annam conpelli ad consumandum ipsum contractum in facie ecclesie. In presencia dicte Anne, que litem contestando ad omnia negauit narrata, prout nar- rantur. Et datur ad probandum; presentibus dominis Bernhardo de M., Andrea de Wroblewo, Stanislao de B. notariis, Johanne de K., Johanne de W., Nicolao de M., et aliis procuratoribus. In consistorio Crac. (d 4 Decembris 1475). 182. (Acta offic. Crac. II). Johannes Gedeczsky nobilis et heres de Gedczicze proposuit contra et aduersus nobilem Annam filiam nobilis Petri Obulecz de Sandziwoycze uxorem suam, quod licet ipsa Anna fuerit et sit sibi Johanni in vxorem per amicos et tutores ipsius despon- sata, et cum qua quamuis ante tres annos, et alias tres anni erunt ad festum carnispriuii nunc affuturum, copulam in facie ecclesie quamuis con- sumauerit et eam ut uxorem legittimam licet in domo aliquandiu tenuerit, habuerit, nutriueritque et vestibus diuersis ut propriam sponsam vestiuerit, annos nubiles eiusdem, in quantum opus fuisset de hone- state consuetudinis prestolans, nichilominus tamen ipsa Anna amicorum suorum auxilio fulcita, et ut presumitur per eos allocuta ab ipso Johanne recessit, et secum commorari contradicit, licet indebite, petens ipsam conpelli ad redeundum ad eundem, et sibi matrimonialiter cohabi- tandum, dictosque tutores eiusdem cogi ad restituendum eandem sibi iusticia mediante. In presencia prefate nobilis Anne et nobilis Johannis Obulecz de Gory tutoris et patrui dicte Anne, qui ad proposicionem prescriptam animo et intencione litem legitime contestandi recognouerunt et confessi sunt videlicet, quod ipsa Anna in octauo anno constituta, annos nubiles non attingendo neque habendo, fuit copulata et desponsata sibi Johanni legitimam etatem, ut tunc, non habendo, neque aliquem consensum ad huiusmodi contractum ipsa Anna dixit se tunc et expost ac neque modo habuisse, neque ad ipsum Johannem afifeccionem habere, petens ipsa Anna ipsum contractum ut nullum rescindi et dissolui, et sibi licenciam ad alia vota dari, iusticia mediante, ac ipsa Anna et dicto tutore suo se absolui a sentenciis excommunicacionum in eos latis petentibus; addens prefatus nobilis Johannes proponens, quod ipse cum dicta Anna conmorando ipsam licet carnaliter cognoscere tentauit matrimonium verum per hoc consumando, tamen licet eam in claustralibus virginitatis frangere non valuit, presumit tamen per hoc forcius vinculum matrimonii interuenire, petens sibi ea, que iuris fuerint, administrari; dicta nobili Anna iterum hoc negante et diffitente; et dominus hiis auditis admisit ipsas partes ad probandum, videlicet ipsam Annam defectum etatis tempore contractus interveniens, ac ipsum Johannem, videlicet quod ipsam Annam ut uxorem legitimam carnaliter cognouit et tentauit, videlicet ad diem Mercurii proximam post festum Epifaniarum domini nunc affuturum, ipsam Annam et nobilem Johannem tutorem ipsius et alios ipsius amicos decernens absoluendos interim; presentibus dominis notariis etc. In consistorio Crac. (d. 10 Januarii 1476). 183. (Acta offic. Crac. II). Katherina de Schulislauicze proposuit contra nobilem Casper de Ianikouicze, quod anno proxime preterito 1475 die Martis Carnispriuii in domo Marcissy patris ipsius Katherine contraxit matrimonium in presencia Stanislai vicarii et in manibus suis copulam recepit per verba de presenti, et huiusmodi contractu inito per mutuum consensum contrahencium ipsum matrimonium per copulam carnalem consumauerunt, nichilominus tamen ipse Casper ipsi actrici K. conmanere recusat contra deum et iusticiam, quare petit eundem compelli ad conmanendum sibi et ipsam affecione maritali pertractandum in presencia dicti Casper, qui animo litem contestandi confessus est se recepisse copulam sed invitum et coactum ac renitentem, ita dicens fuisse factum negocium, quia mortuo fratre suo germano ipse per patrem ipsius proponentis fuit vocatus ad c o n v i u i u m, et vespere circa candelas coactus est cum ipsa copulari, nescitur ex qua causa, presumit tamen, quod propter bona sua, in quibus mansit heres; tamen allegauit se impotentem et inabilem ad matrimonium, quia solet pati certis temporibus vertiginem capitis, et dixit se numquam diebus vite sue habuisse commercium carnale cum aliqua muliere; dicta Katherina ex aduerso allegante, quod prefatus Casper libere matrimonium cum e a c o n t r a x i t cum bona deliberacione , quia studiose ex intencione per matrem suam missus in domum patris sui mansit a Sabatho carnispriuii deliberando de huiusmodi contractu et tandem feria 3a dictum contractum Archiv. kom. hist. t. V. 21 l62 consumauit, et post hoc aliquot noctibus sequentibus cum eadem cohabitauit et matrimonium carnaliter consumauit, et quod expost recedendo ab ipsa Katherina viceuersa ad eam ut vxorem reuertebatur intencione secum ut vxore commanendi, petens ut supra. Et dominus partes ipsas hincinde eorum allegaciones admisit ad probandum, videlicet ipsum Casperum, quod videlicet ad contrahendum cum ipsa Katherina fuit coactus et conpulsus, quodque ex huiusmodi conpulsione non habuerit affectum ad eam, et habita oportunitate ab ea recessit, dicta econtra Katherina hoc probabit, quod ipse Casper sponte cum ea contraxit et consumauit ac sponte et libere cum ea ad comodum tociens quociens ibat et nocturnabat intencione et animo se mutua affeccione pertractandi, presentibus in actis. In consistorio Crac. (d. 7 Februarii 1476). 184. (Acta offic. Crac. II). Venceslaus rasor panni de Cracouia pro- posuit contra Zophiam filiam Anne Nyemczowa de Cracouia, quod vide- licet de anno proxime preterito quadam feria quinta post sancti Johannis Baptiste ante prandia in hospicio dicte Anne matris dicte Zophie dicto Grunda ipse cum cadem Zophia, vt credebat, annos nubiles habente de speciali voluntate et consensu dicte Anne matris ipsius matrimonium per hec in effectu verba contraxit, dicens ad eam, et eius affectu ad hoc conperto: Ego Venceslaus recipio et duco te Zophiam michi in vxorem, et promitto nullam aliam preter te habere, ita me deus adiuuet et omnes sancti. Et econtra ipsa Zophia similia verba ad eum dixit videlicet: Ego Zophia duco te Vence- slaum michi in virum et promitto nullum alium preter te habere ad meam mortem, ita me deus adiuuet et omnes sancti; et hiis factis et celebratis proposuit ipsam subarrasse anulo, m a d r o m e d a de regulis, mitra de vario, necnon sotularibus tociens quociens et crilopediis vt propriam sponsam, petens eam compelli ad consumandum publice in facie ecclesie et sibi commanendum, alias protestatus est de huiusmodi dampnis, expensis, et arris, presente dicta Zophia, que ad diem Martis proximam deliberata respondebir. In consistorio Crac. (d. 15 Februarii 1476). 185. (Acta offic. Crac. II). Zophia filia Anne Myenczowa de Cracouia ad proposicionem Venceslai pannirasoris de Cracouia die Mercurii, VII Fe- bruarii, scriptam et notatam animo litem contestandi confessa est con- tractum, ut proponitur, in ea forma interuenisse et fecisse in manibus domini Venceslai plebani in Mislouicze, quamuis sine solennitate eclesiastica et sine stola factum allegat, tamen illum contractum factum fuisse sub condicione tali, quia ex quo puella decennis fuerat, et nondum etatem nubilem haberet, tamen fide et contractu tradita est in coniugem, ita quod ipse Venceslaus a solennitate nupciarum et a consumando huiusmodi contractu matrimonii per copulam carnalem debuit se continere per biennium, quam condicionem ipse actor firmauit se tenturum medio iuramento. Quare non habet ius petendi eam nondum impleta illa condicione et annis illis nondum transactis; prefato Wenceslao premissa ditfitente et allegante ipsam Zophiam annos nubiles habere, et certarum dominarum tunc cum dicta Anna matre sua in puerperio iacencium et pueros procrencium annos duodecim fluxisse; et dominus vtramque partem admisit ad probandum ad VIII, et nichilominus dominus decreuit, quod ipsa virgo apud matrem m a n e a t, penam de pace habenda inter eos, quod se non vituperabunt verbis inhonestis, XX marcarum interponendo, presentibus eisdem et omnibus notariis. In consistorio Crac. (d. 14 Februarii 1476). 186. (Acta offic. Crac II). Dorothea Vakrowa relicta et institrix de Myechow proposuit contra et aduersus Stanislaum Tharnka condam campanatorem de Myechow per dominum Johannem fabri de Pylszna de mandato domini citatum et comparentem, quod licet ipsa Dorothea ex morte primi mariti in statu viduali existens ex fragilitate se alteri conmiscendo prolem susceperat et inde aliqualiter de nota infamie suspecta et exosa habebatur, et volens se honestati consulere votum intra se fecerat nulli alteri se coniungere debere, nisi legitimo viro; quo stante idem Stanislaus ad eam frequentando et cum ea conuersando a qua ex conuersacione mutua exigebat carnalem conmixtionem. Que intencione eum evadendi sibi votum predictum de seruanda continencia factum declarauit, se nolle nec posse obstante voto predicto nulli coniungere in carnali actu, nisi legitimo viro, quodque idem Stanislaus eo audito ab ipsa proponente in hec verba sibi respondit: Licet intencionem habeo presbiterandi, tamen si deberem habere uxorem, nullam aliam volo habere pro uxore nisi te Dorotheam, ergo consencias michi in actum carnalem. Cuius intencione audita et visa sibi consensit vti viro, quam tunc tociens quociens carnaliter cognouit et ex ea prolem masculinam produxit, petens ipsum Stanislaum conpelli ad consumandum huiusmodi matrimonium in facie Ecclesie, et ipsum ad conmanendum sibi cogi; presente dicto Stanislao, qui animo litem legitime contestandi confessus est et recognouit premissa fuisse vera et ita prout, proponitur, inter eos facta et consumata extitisse, tamen credens se a quouis matrimonio iuxta condicionem per eum appositam, quod videlicet voluisset pr esb iter ari, non esset obnoxius ad aliquod matrimonium, et inde se ipsi proponenti sub dicta condicione conmiscebat, petens se ab impeticione et instancia eiusdem proponentis absolui. Et dominus hiis auditis, attento per subsequentem cohabitacionem cum ipsa proponente factam omnem condicionem de non contrahendo matrimonio sublatamet extinctam fuisse, decreuit et pronunciauit inter ipsos ex premissis verum et legitimum matrimonium contractum et celebratum fuisse ipsos veros et legitimos coniuges extitisse, mandauitque ipsis in facie ecclesie, ut moris est, publice consumare. et ipsis insimul conmanere, et se mutua seruitute pertractare sub penis excommunicacionis et carcerum, processus oportunos sibi proponenti decernendo. In consistorio Crac. (d. 14 Februarii 1476). 187. (Acta offic. Crac. II). Caspari de Janykowicze et ex aduerso Katherine de Sulislawicze nobilium in causa matrimoniali idem Caspar personaliter conparens elidendo et perimendo intencionem et probaciones dicte Katherine contra se factas per modum addicionalis proposicionis proposuit contra eandem Katherinam presentem et comparentem, quod licet ipse quoddam matrimonium coactus et conpulsus ac diuersis blandiciis per amicos eiusdem Katherine circumventus cum ipsa Katherina contraxerit eo dissenciente neque aliquem affectum aut desiderium carnalis concupiscencie, nedum ad ipsam Katherinam sed et ad quamcunque aliam habentem, tamen dixit et proposuit se ex natura sua in membro et in tota natura frigidum, et im p o t entem, e t nunquam mocionem dicti membri habuisse necnon et singulis mensibus aliquando et qualibet septimana et consequenter diuersis et crebris vicibus et diebus ex debilitate nature sue et cerebri vertiginem capitis habuisse et eadem debilitate et vertigine tamquam morbo et casu incurabilibus detentum fere continue fuisse et esse offerens se frigiditatem et impotenciam membri predicti per aspectum et e x am e n iuris ac dictam vertiginem et debilitatem capitis per testes y d o n e o s probaturum dicens et proponens obstantibus premissis sub consciencia et pena perpetue interminacionis ipsam Katherinam et quamcunque aliam minime carnaliter cognouisse, et neque vnquam alioquo tempore tam ipsam quam eciam quamcunque aliam tentasse, petens se ab impeticione et instancia eiusdem Katherine absolui et se ab ea diuorciari, predictumque contractum taliter qualiter factum rescindi et t a m q u a m nullum dissolui, seque in membro per aspectum conspici et examinari, ac debilkatem et defectum capitis et cerebri et aliorum defectuum nature sue ad probandum admitti; presente dicta Katherina, cuius nomine pater ipsius allegauit et dixit, prout superius in proposicione sua contineri dixit, videlicet ipsum Casperum libere et sponte cum ipsa Katherina contraxisse et eam carnalter cogriouisse, et cum ipsa aliquanto tempore liberaliter mansisse, petens sibi fieri ea, que fuerint iuris et iusticie, alias iuxta termini exigenciam sentenciam diffinitiuam ferri pro, uel contra; et dominus attento, quod cause matrimoniales sunt fauorabiles, in quibus decreta aliquando reuocantur et perpetuam execucioem non recipiunt, admisit ipsum Casperum ad probandum suam intencionem et se inpotentem et frigidum per aspectum et examen exhibendum; presentibus supra. In consistorio Crac. (d. 19 Februarii 1476). 188. (Acta offic. Crac. II). Elizabeth vidua de Oppathkowicze proposuit contra Stanislaum de eadem Oppathkowicze, quod licet anno presenti ante duas septimanas in villa Climunthow in domo Andree, coloni predialis de ibidem, ipse Stanislaus per certos procos et mediatores sponsalia et matrimonium contraxerit per hec verba interrogatus per procum: utrum placeret sibi Elizabeth uel ne ; respondit: placet, et econtra illa interrogata: placet tibi Stanislaus, que dixit: placet; et deinde dixerunt ad invicem alter ad alium: ego duco te michi in vxorem et promitto nullam aliam habere ad mortem meam; et in hanc virn ipsam de villa predicta Climunthow in villam Oppathkouicze et in domum suam ha- bitam ibidem traduxit et secum per vnam septimnnam ad invicem seu insimul morabatur, petens ipsum conpelli ad consumandum huiusmodi matrimonium in facie ecclesie; presente dicto Stanislao, qui animo litem contestandi confessus est premissa omnia, prout proponuntur, fieri vera, sed allegauit sibi eam fieri exosam, et non placere. Et dominus audita confessione ipsius Stanislai pronunciauit matrimonium inter eos esse verum, et decreuit, quatinus illud in facie ecclesie confirmetur, processus opportunos decernendo; presentibus in actis; quos incontinenti Johannes de Vansno presbiter de mandato domini et de ipsarum parcium consensu mutuo copulauit in forma. In consistorio Crac. (d. 29 Martii 1476). 189. (Acta offic. Crac. II). Margaretha de Sagorzicze prope Goscza proposuit contra Nicolaum Swyder de Wahczslauicze et Nicolaum Myakyna alias Skothak de Sagorzicze, quod licet ipsa ante sex anno citra vei vltra cum dicto Nicolao Swyder in Wanczslawicze publice contraxerat et secum per medium annum conmanserit se tunc affeccione coniugali pertractando, quo durante, quidam nobilis Jacobus procurator ville Michalowicze quendam laycum subordinauerat, et eum vna marca pecuniarum conuenerat et salariauerat, quod idem dicere debuisset atque dicebat ipsam Margaretham fuisse suam vxorem priusque ante sibi ductam asseruisset, prout asserebat in collusionem dicti contractus cum ipso Nicolao Swyder facti, ad hunc effectum, quod idem Jacobus procurator sub ea occasione dissolucionis matrimonii, cum ipso Swyder consumati, cum ipsa Margaretha, quasi libera esset, se conmiscere, prout anfe consueuerat, potuisset et debuisset. Et quod ex dicta subordinacione et subduccione prefati laici, idem laicus ipsam ad iudicium traxerat cum ipso Nicolao Swyder, in quo iudicio ex omnium confessatis ipsa Margaretha fuit ab ipso Swyder suo marito viro legitimo diuorciata; et dicto laico colludenti et subordinato per dictum Jacobum adiudicata, qui alias nunquam fuit, neque erat suus maritus, ipsique Nicolao Swyder licencia fuit data ad alia vota convolandi. Quo tunc facto idem laicus subordinatus vlterius sibi Margarethe non apparuit dictusque Nicolaus Swyder expost sibi aliam nomine Katherinam de Zagorzicze duxit in vxorem, cum qua conmoratur, ipsaque nondum decem octo septimanis alium videlicet Nicolaum Myakyna prefatum sibi superduxit et cum eodem conmoratur, petens sibi prouideri de remedio salutis et se constitui aut cum vltimo videlicet Nicolao Myakyna, aut cum Nicolao Swyder priore, non obstante collusione, fraude et dolo prefati laici subordinati, ac mutuis falsis et indebitis confessionibus tunc vicissim factis in iudicio, presentibus prefatis videlicet: Nicolao Swyder et Katherina vxore expost superducta, ac Nicolao Myakina predicto, qui Nicolaus Swyder confessus est, quod ipse ipsam proponentem sibi duxerat in vxorem in Wanczslawicze; et que cuidam Mathie pro suo interesse venienti, qui se dicebat virum ipsius Margarethe et eam prius duxisse, hoc ipsum quoque ipsa Margaretha confitente et dicente eundem Mathiam suum primum et verum maritum fuisse, fuit et erat adiudicata, ipseque ab eadem fuit diuorciatus, et qui data sibi licencia iu curia episcopali per dominum iudicem curie episcopalis Cracouie, ante Purificacionis Marie virginis nunc preteritum festum quinque anni lapsi sunt, et eidem iudicio innitendo dictam Katherinam sibi duxit et cum eadem moratur petens se conseruari in possesione eiusdem, et se ab impeti- cione dicte Margarethe absolui; dicto quoque Nicolao Myakyna, non obstante peticione dicte Margarethe, petente se in possesionem eiusdem similiter conseruari. Et nichilominus, ipsi ambo videlicet Nicolaus Swyder et dictus Nicolaus Myakyna ad allegacionem dicte Margarethe, vbi proponit interuenisse collusionem et subordinacionem predictas, negarunt narrata, prout narrantur, petentes eam (s) fieri non debere. Et dominus admisit ad probandum ipsam Margaretham et dictum Nicolaum Swyder rem iudicatam inter eos factam, ut allegant, nec non eciam ad probandum ipsam Margaretham prefatam collusionem et dolum, prout deducit, hec facturi ad VIII, presentibus supra. In consistorio Crac. (d. 11 Septembris 1476). 190. (Acta offic. Crac II). Gertrudis alias Gorka de Wyasd prope Myelsthyn proposuit contra Vrbanum de Opathkowicze, quod licet ipsa cum ipso Vrbano in villa Strosziska circa quendam kmethonem dictum Wyelywsz matrimonium contraxit per hec verba per ipsum Vrba- num ad eandem prolata in festo Nativitatis Marie ante quatuor annos, et alias dixit quatuor annos fluxisse in festo Natiuitatis Marie proxime lapso, videlicet: Ego Vrbanus volo te Gertrudem habere in vxo- rem et hospitam meam, et iuro deo omnipotenti et omni- bus sanctis nullam aliam habere preter te; et econtra eadem Gertrudis similiter eadem verba ad eundem protulit: Ego Gertrudis eciam te Vrbanum volo habere in virum meum et iuro deo omnipotenti et beafe Marie virgini, quod nullum alium volo habere preter te; quodque post huiusmodi contractum et in vim veri vinculi matrimonialis carnaliter post hoc se tociens quociens conmiscuerunt, vt veri coniuges, et quod huiusmodi contractus sev alias banna fuerunt proclamata in facie Ecciesie per presbiterum in Oppathkowicze. Et nichilominus ipse Vrbanus tacito de premissis, quandam aliam Margaretham sibi duxit in vxorem, petens ipsum Vrbanum sibi con- pelli ad conmanendum et in facie Ecclesie consumandum, presente dicto Vrbano et Margaretha dicta muliere per eum ducta, qui Vrbanus litem contestando et ad ipsam proposicionem respondendo dixit et confessus est, quod ipse cum eodem proponente contraxerat per hec verba: Ego Vrbanus volo te Gertrudem habere in vxorem; ipsa eciam ad ipsum similia verba dicente: Ego eciam Gertrudis volo te habere in virum. Et quod postea ipsam tociens, quociens voiebat, car- naliter cognoscebat; et quod credens huiusmodi contractum fuisse nullum et nullius efficacie extitisse, dictam Margaretham sibi duxit in vxorem petens se conseruari in possessione eiusdem. Et dominus, ne in preiudicium dicte Margarethe fieret in premissis collusio, admisit ipsam Gertrudim ad probandum ad diem Veneris proximam post festum sancti Michaelis. In consistorio Crac. (d. 22 Octobris 1476). 191. (Acta offic. Crac. II). Katherina de Jaworzno proposuit contra Mathiam Colenski, Paulum Pach, quia ante sex annos quadam die post festa Natiuitatis Christi alias circa Carnispriuium contraxit matri- monium per verba de presenti cum dicto Paulo Pach et iliud ma- trimonium consumauit per copulam carnalem credens illum fore hominem solutum, et non habere vxorem; tamen post contractnm huius- modi Agnes prima vxor ipsius Pauli Pach tunc viuens venit et contractum huiusmodi impediuit, et ipsam vt dicit ab eodem Paulo separari iudicialiter procurauit, qua separacione facta ipse Pach procurauit, dictam Agnetem interfici et illa interfecta rediit ad domum ipsius Katherine et ibidem captus et exoculatus, et finaliter ab eadem sequestratus sic cecus recessit, post cuius recessum dicta Katherina cum Mathia Colensky matrimonium contraxit et similiter ibidem consumauit per copulam carnalem, quare petiuit ab illo Paulo Pach separari et eidem Mathie adiudicari ac ipsum conpelli ad conmanendum sibi et ipsam affeccione maritali pertractandum, in presencia Mathie, quid animo litem contestandi confessus est se contraxisse, vt proponitur, cum ipsa Katherina, allegauit tamen, quod per dominum archidiaconum fuit ab eadem separatus pro eo, quia prius contraxerat matrimonium cum Paulo Pach, et sacerdotes prohibuerunt sibi conmanere eidem Katherine prefate; et dominus hiis auditis et diligenter ruminatis suam sentenciam in hec verta tulit et pronunciauit: Christi nomine invocato et ipsum solum pre oculis habentes pro tribunali sedentes in causa presenti per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in hiis scriptis, dicimus, pronunciamus et declaramus Paulum Pach, Agnetem vxorem primam habuisse et ea habita ac superviuente dictam Katherinam expost superduxisse et cura eadem Katherina dicta Agnete superviuente advlterium patrasse et conmisisse dictumque Paulum dictam Agnetem primam vxorem in favorem dicte Katherine ac ad effectum libere conmansionis cum eadem Katherina propterea (s) factum et consumatum propterea nullum et invalidum fuisse et esse, prefatumque Mathiam Colensky cum prefata Katherina, tanquam libera et nullo vinculo cum Pach ligata, matrimonium publice consumasse et perfecisse et huiusmodi contractum legitimum et validum fuisse, et ob hoc ipsum Mathiam Colensky cum ipsa Kaiherina legitima vxore conmanendum conpellendam fuisse et esse, et se invicem affeccione coniugali pertractandum et pertractari cogendam et conpellendam, cogimusque et conpellimus sub pena excommunicacionis et carceris, prefatum Paulum Pach ab impeticione et instancia dicte Katherine absoluentes, et sibi licenciam ad alia vota propter excessum et homicidium in pnma vxore patratum et conmissum inhibentes, et expensas conpensantes; quo facto dictus Mathias Colensky sentencie huisusmodi aquiescendo iurauit et se submisit cum ipsa Katherina conmanere, nec eam interficere neque mutilare eandem, neque sibi machinari in mortem aut mutilacionem membrorum sub pena carceris et pena periurii; et in hanc vim dominus ipsum Mathiam relaxauit a carceribus; presentibus notariis. In consistorio Crac. (d. 3o Octobris 1476). 192. (Acta offic. Crac. II). Andree Snopek et Katherine coniugibus et opidanis de Wlodzislaw dominus decreuit invicem conmanere et in vna domo et in vno comodo se affeccione petractare, quodque ipse Andreas det bonam operam et summam diligenciam cum amicis, ut ipsa Katherina confiteatur et penitenciam iniungendam suscipiat, et eam explere curet, ut visiones et fantasmas demonum, succubi appellatorum, diuina clemencia evadere possit, et quod Johannes pater ipsius Katherine in dispendium dicti matrimonii ipsam Katherinam ad se non recipiat, nec a viro abducat amodo et peramplius sub pena decem marcarum, sed operam exhibeat prout supra, et ipsa mulier pocius viro quam demoni adhereret, presentibus supra. 193. (ibidcm). Margaretha mulier de Branicze petiuit se separari et diuorciari a Laurencio marito suo propter eius naturalem fri- giditatem et impotenciam, quibus ipsum preoccupatum fore assse- ruit, quem circa festuin sancti Johannis Baptiste nuper lapsum sibi duxit, et que se vsque modo dixit per cum non fore cognitam, presente ipso Laurencio et confitente premissa fuisse vera contra se proposita. Et dominus decreuit ipsis iuxta formam iuris ad tres annos continue con- manere et se affeccione coniugali faciendo diligenciam pertractari, et mutua seruitute se invicem releuare, sine omni interrupcione sub pena excommu- nicacionis et carceris, presentibus supra. In consistorio Crac. (d. 8 Januarii 1477). 194. (Acta offic. Crac. II). Elizabeth ancilla de Tarnow proposuit contra Adam fabrum de Melsthin, quod ipsa habendo noticiam dicti Ade et ipsoque Adam instante sponsalia ipse Adam cum eadem contra- xit in Tharnow per hec verba per eum ad ipsam prolata: Ego Adam iuro deo nullam aliam habere in vxorem nisi te Elizabeth; et econtra ipsa Elizabeth vicem reddendo et eisdem verbis assenciendo tanquam in vim confederacionis sibi Ade manum dedit; expost vero alio contractu sponsalium inter eos incidente ipse Adam procurauit banna proclamare in facie ecclesie contractum predictum publicando; et hys non consumatis se invicem ab eodem contractu per se dimiserunt et absol- uerunt, quodque ipsa Elizabeth expost cum quodam alio Michaele brase- atore de Tharnow sponsalia contraxerunt per medium proquo- r u m et mutuo assensu eorum interveniente, petens ipsa Elizabeth con- tractum cum Adam factum rescindi, vti invalidum et se ab eodem absolui, et licenciam sibi cum dicto Michaele libere contrahendi concedi; presente dicto Adam qui litem contestando premissa quoad secum factum contrac- tum confitendo et vera esse asserendo ex mutuo ipsorum assensu et para- tum se offerens contractui et mutue voluntati satisfacere, et cum eadem in facie ecclesie consumare, alias petendo sibi remedia iuris et salutis mi- nistrare. Et dominus attento, quod in huiusmodi contractu inter ipsos pro- ponentes non intervenerunt verba contractum fortificancia resque ipsa de futuro inter eos agebatur, ipsos ab invicem absoluit, et nullum contractum fore pronunciauit ipsis licenciam ad alia vota contrahendi concedendo, expensas conpensando. In consistorio Crac. (d. 29 Maii 1477). 195. (Acta offic. Crac. II). Stanislaus Puchala de Bochnya medio iuramento proposuit contra honestam Margaretham Byalkowna de ibidem, quod quamuis ipsa anno presenti post festum Pasce in opido Bochnya et in domo matris ipsius Margarethe cum eodem Stanislao matrimonium per verba de presenti matrimonium faciencia, videlicet ista: Ego Stanislaus iuro et promitto aliam vxorem preter te non habere; et ipsa similiter eadem verba: Ego Margaretha iuro nullum alium maritum preter te habere ad mortem meam — contraxerit et illud per copulam carnalem aliquociens consumauerit, nichilominus tamen ipsa eadem Margaretha dum et prostquam banna in ecclesia parrochiali in dicto opido Bochnya de consensu matris eiusdem Margarethe fuerunt proclamata de opido predicto discessit et hic Cracouie se absentabat; et dum eundem hic Cracouie invenit in platea Slawkouiensi in domo cuiusdam Johannis Mali braseatoris, extunc ipsa eadem verba reiterando dicebat: ego iuro alium virum preter te non habere, et sibi manus adinvicem dederunt; cum eodem vnam septimanam ut uxor cum viro permansit et dormiebat, petens eandem conpelli ad consumandum et publicandum huiusmodi matrimonium in facie ecclesie; in presencia dicte Margarethe, que similiter medio iuramento respondendo negauit aliquem contractum m atrimonii inter eos intervenisse; quantum autem ad cognicionem carnalem dixit, quod unosemel anno presenti post festum Pasce in opido Bochnya ipsa Margaretha in statu viduali existente et in domo sue matris morante ipse proponens, cum quo bonam noticiam habuit ante ea, videns eam medone suffusam subintrauit clandestine in cameram, in qua ipse dormire solebat, et eam ipsa non senciente nec in actum consenciente oppressit, dumque in crastino sua mater resciuit, alloquebatur eam, quatinus cum eodem in facie ecclesie matrimonium consumaret, bannaque fecit proclamare, quo audito ipsa Margaretha non habens ad eum affectum de oppido discessit, et se Cracouiam diuertit, quam dum in via mettercius fugasset et ipsam suam uxorem fuisse et certas res abstulisse astruisset, extunc ipsa timens de se periculum mortis cum eo Cracouie iuerat et quasi per unam septimanam apud quendam Johannem Mali morabatur, in vim hanc videlicet [ut] sibi vestes, quas sibi receperat in via, restituisset. Et dominus admisit ad probandum ipsum Stanislaum prefatum contractum ad XV peremptorie ex officio, ipso Stanislao hoc ipsum non petente, alias in defectum probacionis ab instancia et inpeticione eiusdem Stanislai [ipsam Margaretham] absoluit, et sibi licenciam ad alia vota convolandi dedit; presentibus in actis. In consistorio Crac. (d. 27 Julii 1477). 196 (Acta offic. Crac. II). Stanislaus de Janischowska proponit contra Dorotheam Raphalowna de Zalesche puellam, quod ipse anno presenti die Dominica ante festum sancte Marie Magdalene lapsum in domo ipsius Dorothee et de voluntate suorum fratrum legacionibus et tractatibus ante premissis sponsalia matrimonium faciencia per procum prolata contraxit videlicet: Stanislae placet tibi Dorothea, qui respondit: placet; — deinde ad Dorotheam sibi astantem: placet tibi Stanislaus Dorothea, — que eciam respondit: placet; — deinde ad Stanislaum: Stanislae promittis nullam aliam habere vxorem nisi Dorotheam, qui respondit: promitto; deinde ad Dorotheam: Dorothea promittis Stanislaum habere in virum, que similiter dicebat: promitto; et post hoc facta stipulacione m a n u u m vicissim in vim confederacionis matrimonialis et ipsis in vicem crinilia loco arre dederunt; ac ipse per amicos sibi caucio- Archiv. kom. hist. t. V. nem fecit pro conplenda dote, si eum mori prius contigerit in vim maioris certitudinis; quodque ipsa hiis contraveniens recusat contrahere publice cum eodem, et consumare, petens eam ad hoc conpelli; presente dicta Dorothea, que animo litem contestandi negauit narrata, prout narrantur, dixitque se nullum verbum dixisse, allegauitque, quomodo pater suus aduc viuens eam desponsasset cuidam Michaeli, cum quo dicit et asserit se sponsalia et matrimonium contraxisse perprius, volens eundem Michaelem sibi habere in virum, petens se absolui ab impeticione ipsius; ipso Stanislao premissa diffitente, et.dominus admisit ad probandum vtramque partem; et statim testes videlicet Stanislaus, et Stanislaus per magistrum N. de Poramba de mandato domini citati iurarunt dicere veritatem in presencia eiusdem Dorothee. In consistorio Crac. (d. 4 Augusti 1477). 197. (Ada offic. Crac. II). Michaelis de Zagorze et Dorothee de Zaleszie ad instanciam dominus Stanislaus Czegelka presbiter citauit de mandato domini Jacobum de Zagorze et Nicolaum de Zaleszie ad peri- bendum testimonium veritati occasione matrimonii contra Stanislaum scultetum de Janyszowka, terminum ipsis ac dicto Stanislao similiter ci- tato ad horam terciarium presentis diei assignando; — qui Michael pro- posuit, quod ipse anno presenti siue currenti, ad festum sancti Michaelis proxime venturum erunt duo anni, in domo Dorothee predicte sine aliquibus procis sponsalia contraxit per hec verba ita vide- licet: Ego Michael promittote Dorotheam seruare ad mor- tem; et econtra ipsa Dorothea similiter dixit ad cum: ego pro mitto te Michaelem seruare ad mortem, quod dixit fuisse factum in medio diei coram certis amicis feria secunda proxima ante festum sancti Michaelis. In consistorio Crac. (d. 31 Octobris 1477). 198. (Acta offic. Crac. II). Stanislaus Corythko de Rzeschuschino reproducta monicione legitime executa contra Swyantochnam puellam de Crampa coniugem suam legitimam petiuit eam declarari incidisse senten- ciam excommunicacionis in ipso monitorio contentam ob non cohabita- cionem sibi, cum qua publice in facie ecclesie matrimonium per verbade presenti contraxit et consumauit, in presencia dicte Swyanthochne, que impediendo huiusmodi declaracionem et commansionem cum ipso Stanislao allegauit et dixit huiusmodi contractum nulliter fuisse factum, cum ipsa per vim et coactionem per quandam nobilem Annam Vilczkowa de Rzeszuschno et per raptum eiusdem ac aliorum amicorum huiusmodi copulam in facie ecclesie consumauit, et huius- modi copula consumata ab eo statim fugit, nec in eum vnquam consensit ymmo perprius videlicet, ita quatuor septimane erunt dominica sequente, cum quodam Mathia Maczkowicz de Poramba per verba de presenti videlicet: placet tibi Mathias, que respondit; placet; et pro- mittis eum seruare ad mortem; que respondit: promitto; pre- sente dicto Mathia, qui confitendo premissum contractum dixit similiter ad eam ista verba protulisse per medium certi proci videlicet: pla- cet tibi Swyanthochna, qui respondit: placet; et Ioco arrarum hincinde dederunt eis crinalia et manuum stipulacionem fecerunt, petentes et quilibet eorura petiuit huiusmodi matrimonium in facie ecclesie per dominum consumandum decerni, et ipsum matrimonium nulliter cum dicto Stanislao factum pronunciari; et dicto Stanislao premissa diffittente, ymmo dictum contractum per ipsam Swyanthochnam sponte et libere factum allegante. Et dominus utramque partem ad probandum admisit et nichilominus ipsi Swenthochne inhibuit, ne interim alicui ex dictis competitoribus adhereat, et se coniungat, sed apud matrem suam tamdiu honeste commaneat, donec ipsa causa decidatur, penam nichilominus decem marcarum interponendo, ne amici eiusdem Swyanthochne aliquam vim in preiudicium litispendencie eidem inferant, terminum probandi huiusmodi allegacionem et intencionem ad XV prefigendo. In consistorio Labl. (d. 24 Januarii 1485). 199. (Acta offic. Lubl VI fol. 11). Honorabilis dominus Petrus plebanus in Konopnycza retulit, quod Margaretham de Kyelbow ad instanciam Stanislai Hysdepka de Lublin citauit [petens] terminum ei ad statim prefiendum, [qui] Stanislaus Hysdepka de Lublin [contra] honestam Margaretham de Kyelbow proponit, quod ipsa in vilipendium status matrimonialis in detrimentumque anime sue habens primum maritum viuum Mathiam nominatum de Sokolnyky, matrimonialiter et ecclesiastice sibi copulatum, me Stanislaum superduxit, mecumque adulterabatur me inscio in matrimonium me colludendo , petens me ab ipsa diuorciari et licenciam cum alia muliere copulam ecclesiasticam dare admitti ipsamque primo viro adiudicare et ad eundem ire compelli, quod si negatum fuerit, probare intendit. Ex aduerso Margaretha fatetur se viuente primo marito, scilicet Mathia, ab eodem recessisse et cum Stanislao copulam aliam ecclesiasticam recepisse de morteque primi viri dubitasse; et Margaretha in instanti iurauit tactis manibus Crucifixi, quod veraciter causam matrimonii mouit, et veraciter ad proposita respondit. Et datur Stanislao terminus infra hinc ad duos menses ad equitandum et quendam indagandumque de vita, aut morte primi viri predicte Margarethe et ad producendum verum testimonium sub sigillis domini hereditarii, consulum et scabinorum, nec et rectoris ecclesie, cui constaret de morte predicti Mathie viri dicte Margarethe. In consistorio Lubl. (d. 25 Januarii 1485). 300. (Acta offic. Lubl. VI fol. 12). Magister Petrus Belszyczki retulit, quod citauit prouldum Johannem de molendino magno ad instanciam vir- tuose Zophie filie honeste Barbare Dwornyczka de Czwarthek ad statim terminum prefigendum; qui Johannes interdicit predicte Zophie co- pulam ecclesiasticam, et interdixit dare cum Stanislao filio aduocati de Czyeczyerz. 301. (ibidem). Johannes moledinator de molendino magno posuit racionem interdiccionis copule predicte Zophie pro eo, quod Barbara mater dicte Zopliie desponsauit sibi Zophiam filiam suam ipsi Johanni, prius quam filio aduocati; item pro eo, quia Zophia ipsum Johannem perprius vouit pro viro, quam predictum Stanislaum filium aduocati, tali intencione, quod ipse non debuit respicere aliam et ipsa alium. 202. (ibidem). Johannes molendinator de molendino magno, qui inter- dixerat dare copulam ecclesiasticam Zophie filia Barbare Dwornyczka de Czwartek cum Stanislao filio aduocati de Czyeczyerzyn personaliter con- stitutus ad acta ipsam Zophiam libere de causa matrimonii dimisit et copulam ecclesiasticam dare admisit, cum quo sibi placuerit, canonico impedimento non obstante. In consistorio Lnbl, (d. 11 Aprilis 1485). 203. (Acta offic. Lubl. VI fol. 26). Ad libellum summarium honora- bilis domini Johannis Baccalarii, scole Lubliniensis rectoris, discretus Jacobus de Zavichost presbiter in Lublin respondendo dicit: nego dominum Bac- calarium per tres annos de offertorio, quod offerebatur per mu- lieres introductas ad istam ecclesiam parrochialem post partum et nupcias spoliasse, nec aliquid de eodem per me rece- pisse nec vsurpasse, nec ipsum infamasse, fateor autem, quod de mandato domini archidiaconi et plebani ecclesie huius partem offertorii domini Bac- callarii recipiebam, non quatuor marcas sed tantum, quantum est apud campanatores in pixide, non modo vsurpatorio, sed modo resciendi a do- mino archidiacono et plebano, si offertorium a mulieribus post partum et nuptum introductis oblatum deberet eundem concernere; ex aduerso con- fessatas pecunias peciit apud acta reponi, et offert se omnia negata pro- baturum et terminum ad iurandum de calumnia ad feriam sextam proxi- mam, alias secundam iuris. In consistorio Lubl. (d. 2S Aprilis 1485). 204. (Acta offic. Lubl. VI fol. 28). Honesta Martha virgo de Lanczna in et contra providos Adam, Gregorium Lyssi, Thomam, Thomek, et Ni- klasz consules de Lanczna proponit, quod anno presenti post festum Pasche ipsa adueniente in Lanczna repatriatum ad patrem et matrem ipsi ipsam infamauerunt dicentes, quod ipsa veniens ad eos in Lanczna puerum pa- reret, alias eum proiceret, et tandem affirmatiue asserentes et dicentes ipsam ipsum puerum parere, me Martham vetulis fecerunt palpare et me palpata invenerunt me inmunem ab isto crimine, quam infamiam extimat ad centum florenos, petens ipsos com- pelli ad solucionem predicte summe occasione predicte infamie; ex aduerso pecierunt sibi terminum prefigi ad deliberandum in XVdena. In consistorio Lubl. (d. 4 Marii 1485). 205. (Acta offic. Lubl. VI fol. 29°). Honesta Katherina de Kyerz contra Johannem virum suum de ibidem proponit, quod ipse sit i n cogna- cione spirituali et hoc sic deducens, quod idem Johannes bapti- sauit et de fonte levauit Stanislaum germanum ipsius Katherine, et Venceslaus pater eiusdem Johannis bapti- sauit et eciam de fonte leuauit Stanislaum filium predicti Johannis, et ex superhabundanti ipsa Katherina eundem S t anislaum tenuit, quando post triduum crisma deponebatur, alias abluebatur de fronte eiusdem Stanislai, alias crinale deponebat, petens se propter huiusmodi cognacionem, si sit, a predicto Johanne diuorciandam, quod si negatum fuerit, probare intendit; ex aduerso omnia fatetur; et datur terminus ad iurandum de calumnia in XVdena. In consistorio Lubl. (d. 9 Maii 1485), 206. (Acta offic. Lubl. VI fol. 31). Consules de Lanczna cum Martha de ibidem receperunt ad concordandum, in qua concordia debent statuere quandam mulierem, que ei crimen puerperii impingerat, respectu cuius criminis ipsa mulier vna cum aduocato et consulibus debent pro ipsa infamia satisfacere et ipsam purgare et impensas soluere; et si composicio non fuerit subsecuta inter ipsas partes, extunc consules debent statuere hic coram iure mulierem ipsam infamantem. In consistorio Lubl. (d. 16 Septembris 1485). 207. (Acta offic. Lubl. VI fol. 48). Discretus Petrus Belszyczski procurator nobilis Edvigis Grabyanowska in et contra laboriosum Jacobum Jaskyer de Czyrnyow proponit, quod ipse Jacobus post mortem mariti predicte Eduigis moratur tanquam cum legitima vxore sine ecclesiastica copula, et tandem eam vouit habere in vxorem iis verbis: voueo deo, quod te recipiam in vxorem et te non dimittam ad tempora vite mee, nec aliam volo habere eciam ad tempora vite mee; et ipsa Eduigis similia verba, iuramento eadem confirmando. Et his non memoriatis aut sua temeritate adductus in fractionem p r i m i v o t i in collusionem eiusdem Eduigis aliam quandam mulierem viduam Barbaram ad coactionem et astrictionem plebani in Bystrzycza s u p e rd u x i t, petens eundem a prima diuorciari et sibi secundum prima vota adiudicari. Et in vim horum verborum et voti idem Jacobus confirmando matrimonium sibi carnaliter conmiscebatur. Ex aduerso Jacobus fatetur premissa fore vera, solum adiunxit, quod alteri astrictus est per plebanum in Bystrzycza ad contrahendum matrunonium cum predicta vidua. Et datur terminus partibus ad iurandum de calumnia in octaua. In consistorio Lubl. (d. 29 Septembris 1485). 208. (Acta offic. Lubl. VI fol. 4g°). Deficiente nobili Edvigi in probacionibus super confessatiuam laboriosi Jacobi Yaskyer ipsi Edvigi decretis, ex superhabundanti ad confessatiuam predicta Eduigis Grabyanowska, olim consors Mszczyszek Grabyanowski, tactis manibus Crucifixi iurauit primo, quod adulterando cum predicto Jacobo uiuente primo marito suo, predicto Mszczyszek, fidem non dedit predicto Jacobo Jaskyer adultero de non (s) contrahendo matrimonio post mortem mariti sui dicti Msczyszek, sed quod postquam idem Msczyszek de hac luce d ecessit, tunc primo ipsa Heduigis fidem dedit Jacobo matrimonium contrahendi cum eo, promittendo et vouendo ipsum habere in virum, et eum non dimittere ad mortem et quod in vim confirmacionis voti et matrimonii reddebat sibi debitum carnale tanquam legitimo viro et ab eo exigebat, et quod voluit hocipsum votum adimplere et petiuit se copulari ecclesiastice per dominum Johannem plebanum in Bystrzycza, qui non admisit me ecclesiastice copulari cum Jacobo, dicens me cum eo non posse ecclesiastice copulari et cum eo commanere, persuadens et mandans Jacobo aliam mulierem sibi in vxorem ducere; post cuius iuramentum predictus Jacobus eciam tactis manibus crucifixi iurauit secundum premissum tenorem de verbo ad verbum confirmans iuramento omnia premissa esse vera; et dominus deliberatus feret sentenciam diuorciatiuam inter Jacobum et Barbaram de Parczow Schagolowna super convolacione secundorum votorum. In consistorio Lubl. (d. 31 Octobris 1485). 209. (Acta offic. Lubl. VI fol. 53). Szwyathonyovycz contra Beatam. — Sagax Stanislaus Szwyathonyovycz per suum procuratorem Petrum Belzyczski in et contra honestam Beatam Roszkowna de Borow proponit, quod ipsa contraxit secum votum matrimonii de futuro contrahendi sponsalia concernencia, ymo secundum consuetudinem et communem cursum wlgarium et in vim confirmacionis sponsaliorum hincinde subarrati sunt anulis et crinalibus. Et tandem iam processerant in inicium matrimonii per premissionem in facie Ecclesie bannorum. Et tandem his non attentis, nescitur quo spiritu ducta, vota prima sponsaliorum renuit, et eidem Stanislao copulari ecclesiastice contradicit, petens eandem conpelli ad contrahendum matrimonium in facie ecclesie, et tandem ad consumandum. Item contra eandem proponit, quod a tribus annis idem Stanislaus ad eandem Beatam cum hominibus bonis equitabat vota eadem cum eadem conferendo, per quos tres annos idem cum hominibus ad fatigas et impensas exposuit tres marcas, petens eandem compelli ad solucionem, in casu, si noluerit cum eadem in facie Ecclesie matrimonium contrahere et tandem consumare. Ex aduerso Beata fatetur se sponsalia prius cum Alberto contraxisse et tandem compulsa per fratres secunda vota sponsaliorum fecit cum Stanislao cum solennitate per verba de futuro. Ex aduerso procurator principalis replicando negat Beatam prius sponsalia cum Alberto contraxisse, sed prius cum Stanislao, Et datur partibus ad iurandum de vitanda calumnia in octauam. In consistorio Lubl. (d. 9 Novembris 1485). 210. (Acta offic. Lubl. VI fol. 56o). Szwyathonovycz — Discretus Jacobus de Zavichost presbiter retulit, quod ad instanciam providi Stanislai Szwyathonyovycz providum Lucam et Beatam citauit, terminum ipsis pro die assignata prefigendo, contra quem Petrum Belzyczski procurator Stanislai proponit, quod Lucas quadam certa die veniens in domurri providi Nicolai Szwyathon in Byskvpye ipsum Stanislaum certificauit nomine suo et fratrum suorum, quod Beatam sororem suam debuerunt dare in vxorem et sponsam ipsi Stanislao, ad que verba certificatiua ipse Stanislaus in domum Luce et fratrum suorum ac Beate venit cum hominibus, et sponsalia per certos procos recepit hincinde anulis et crinilibus subarrando, et post predicta sponsalia altera vice iam speificatus et certificatus de matrimonio contrahendo cum aliis hominibus venit, ut Beata cum Stanislao matrimonium contraheret, quod Beata i n vilipendium sponsaliorum facere noluit et spreuit; quod si negatum fuerit, probare intendit. — Idem contra Beatam proponit, quod ante annos tres providus Thomas Roschek pater Beate ipsam Beatem collocutus est, et promisit dandam in vxorem Stanislao ad instanciam seu ad instantem exortacionem et collocucionem Nicolai patris Stanislai, quam Beatam et pater in agone mortis, accersitis filiis et fratribus Beate, mandauit et conmisit non alteri , nisi Stanislao in vxorem dandam de consensu eiusdem, et ipsa protunc non contradicente, nec dissenciente, quod si negatum fuerit, probare intendit. Et ex aduerso petit ad deliberandum et ad respon dendum omnibus proposicionibus et articulis ad XVdenam. In consistorio Lubl. (d. 7 Decembris 1485). 211. (Acta offic. Lubl. VI fol. 61°). Discretus Nicolaus Dabrowa retulit, quod ad instanciam Stanislai Swyathonowycz dc Byskupye personaliter citauit Stanislaum Szolczynsky de Szolczyn ad perhibendum testimonium veritati in causa matrimoniali, que vertitur inter prefatum Stanislaum ab vna et honestam Beatam Roszkowna partibus ab altera. Et nichilominus eciam honorabilis dominus Martinus plebanus in Szamborzycze citatus est ad videndum iurari eundem testem. Nobilis Nicolaus Myroslaw de Pyczkowycze, sagax Nicolaus Mykosz aduocatus de Clodnycza et nobilis Stanislaus Szolczynsky citati ad instanciam Stanislai Swyathonowycz ad perhibendum testimonium veritati in causa matrimoniali, que vertitur inter prefatum Stanislaum ab una et inter honestam Beatam Roszkowna partibus ab altera, tactis manibus Crucifixi de dicenda veritate iurauerunt. Ex aduerso procurator partis aduerse honorabilis Martinus plebanus in Szamborzycze protestatus est de dandis interrogatoriis et de cxcipiendo contra testes. In consist. Lubl. (d. 19 Aprilis 1486). 212. (Acta offic. Lubl. VI fol. 830). May — Providus Johannes May opidanus in Curow contra monitam Edvigim de Vrzandow proponit, quod ipsa existens sibi ecclesiastice copulata non wlt cum eo in Curow con- manere affeccione matrimoniali pertractando, petens poni et dici per ean- dem raciones, cur et quare secum conmanere noluit, aut non debeat. Ex aduerso fatetur se cum eodem copulam ecclesiasticam contraxisse, quod autem cum eo in Curow non wlt conmanere ex eo, quia postquam Eduigis debuit ipsi May ecclesiastice copulari, tunc Eduigis aliter noluit cum eodem ecclesiasticam copulam recipere, nisi sibi promittat et bonis hominibus fideiubeat, quod post copulam ecclesiasticam ipse May cum ipsa Eduigi non alibi, nisi in Vrządow conmaneat, qui May ipsi Eduigi spopondit et fideiussores posuit, quod post copulam cum ipsa Eduigi non alibi nisi in Vrządow manere debuit, suis bonis venditis in Curow, petens eundem compelli ad mancndum cum ipsa Eduigi in Vrzadow, et se non astringi cum eodem in Curow conmanere. Ex. aduerso fatetur, quod pollicitus est, ymo et fideiussit bonis hominibus, quod cum ipsa Eduigi non alibi nisi in Vrzadow conmanere debuit, vbi et paratus est conmanere, si sibi reformabit partem bonorum suorum. Ex aduerso Eduigis recepit ad deliberandum ad feriam quartam infra octauas Penthecosten. In consist. LubL (d. 11 Februarii 1488). 213. (Acta offic. Lubl. IV fol. 170). Honorabilis dominus Martinus in Zamborzicze plebanus procurator nobilis Zophie de Nyedrzicza uxoris nobilis Jacobi Wagelszky contra ipsum Jacobum Wagelszky proponit, quod ipse existens sibi in facie ecclesie copulatus, et tandem per aliquot annos secum in affectione matrimoniali conmorans prolem ex ea feminei sexus eduxit et procreauit, nunc vero cum ipsa manere non wlt, et ad se reassumere non wlt, petens sibi eundem ad conmanendum secum cogi et compelli. Ex aduerso Petrus Belziczszky procurator nobilis Jacobi Wagelszky raciones et causas allegat et dicit, quod idem Jacobus Wagelszky non est ad manendum secum conpellendus: primo ideo, quia idem Jacobus Wagelszky in octo annis nondum habens annos discrecionis, nec tempus nubendi, alias. matrimonium contrahendi per Stanislaum Dluszky patrem suum et Johannem Kylowszky est allocutus et inductus vti puer, ymmo compulsus ad recipiendum copulam ecclesiasticam, circa quam non meminit se votum in manus presbiteri fecisse super asserto matrimonio, nec aliquid dixisse aut aliquem consensum per verba fecisse. Item ex alio, posito et non concesso, quod consensum per verba faceret in ecclesia, adhuc non estcompellendus, quia idem Jacobus ipsam Zophiam carnaliter non cognouit, nec matrimonium cum ea carnaliter consumauit. Item ex alio non est compellendus, quia eadem Zophia recedens sponte et libere a predicto Jacobo alias de domo patris sui a d u 1-teratur cum quodam Nicolao Lugowszky et binam prolem cum eodem de eodem adulterio habuit et habet, petens se ab eadem d i u o r c i a r i et cum alia licenciam sibi matrimonium contrahendi dari, quod adulterium, si negatum fuerit, probare intendit. Ex aduerso Martinus in Zamborzicze plebanus procurator Zophie replicando dicit: et primo ad predictam racionem primam fatetur, quod idem Jacobus Wagelszky nondum habuit annos discrecionis, quia in octo annis eam Zophiam duxit sibi in vxorem, quantum ad illam negatiuam, ubi negat se non meminnisse votum in manibus presbiteri circa copulam fecisse aut consensum per verba dedisse, offert se probaturum; — procurator Zophie ad secundam racionem dixit, quod eandem Zophiam carnaliter cognouit, quod probare intendit. Item ubi dicitur, quod eadem Zophia ab ipso Jacobo libere recessit, replicando dixit, quod ipse Jacobus Wagelszky ipsam Zophiam vxorem suam a se repercussit, quod probare intendit. Cetera negat esse vera, alias adulterium et prolem cum Nicolao Lugowszky habuit; — et partes hincinde de calumpnia vitanda iurabunt in XVdena, alias post Reminiscere prima iuris. In consist. Lubl. (d. 26 Martii 1488). 214. (Acta offic. Lubl. IV fol. 180). Honorabilis dominus Petrus alta- rista in ecciesia parrochiali in Lublin retulit se de mandato domini hone- stam Agnetham de Kowalye, consortem laboriosi Nicolai Kyelbasszycz de ibidem sutoris, citasse ad instanciam ipsius Nicolai Kyelbasszycz viri ipsius legitimi terminum sibi ad statim prefigendo: Contra quam idem Nicolaus Kyelbasszycz proponit, quod ego recepta secum copula ecclesiastica et non consumato matrimonio per carnalem copulam ab ea recesseram et vagabundus giram hincinde per viginti quatur annos, et interim ipsa Agnes estimans me fore mortuum alium virum Johannem superduxit; ego autem consciencia ductus et hoc ipso errore in me cognito ad eam remeaui petens eandem michi tanquam vxorem legitimam adiudicari. Ex aduerso Agnes animo litem legitime contestando, ymmo raciones dando, raciones racionabiles dicit, cur et quare non debeo adiudicari predicto Nicolao: primo pro eo et ex eo; quia mater mea Dorothea me per percussiones ad contrahenda sponsalia et tandem ad consumandam copulam ecclesiasticam conpulit; secundo, quia mater mea me non habentem annos discrecionis et nubiles ad faciendum sponsalia et copulam ecclesiasticam recipiendam artauit. Item tercio, quia idem recepta mecum copula ecclesiastica a me recessit non consumato matrimonio per carnalem copulam viginti quatuor annis vagabundus errauit, egoque, vt propositum est, interim alium virum superduxi et cum eodem sextumplicem prolem habeo, petens me penes eundem reliquendam fore, et cum eodem Nicolao primo viro diuorciari. Et datur terminus partibus ad iurandum de calumpnia vitanda feria quarta post dominicam conductus Pasche proximam. Et in instanti prefate partes tactis manibus crucifixi iurauerunt de calumpnia vitanda hincinde. Et datur ipsis partibns ad inducendum testes tanquam iuxta iuris formam. In consist. Lubl. (d. 31 Octobris 1488). 215. (Acta offic. Lubl. VI fol. 212). Sentencia difinitiua — Cristi nomine invocato, et ipsum solum pre oculis habentes pro tribunali sedentes visa et cognita collusione per Heduigim Grabyanowska et laboriosum Jacobum Jaszker kmethonem de Czyrnyow occasione cuiusdam d a m n a t i voti inter ipsos viuente marito primo ipsius Heduigis Grabyanowska facti coram nobis deducta er per ipsas partes recognita, ex confessorum instructione seu informacione, necnon de iurisperitorum consilio et assensu dicimus, decernimus et pronunciamus matrimonium inter ipsos Jacobum Jaszker et Heduigim Grabyanowska ex vi huiusmodi illiciti voti factum, esse iniquum et nullum, ideo nostram sentenciam diffinitiuam diuorciatoriam inter ipsum Jacobum Jaszker ex vna et honestam Barbaram de Parczow mulierem ex altera partibus latam et promulgatam esse retractandam et retractamus, matrimonium inter ipsum Jacobum Jasker cum prefata Barbara de Parczow canonice in facie ecclesie sollemniter factum confirmantes, prefateque Hedwigi Grabyanowska super huiusmodi impedimentis perpetuum silencium imponendum et imponimus, et eandem ab ipso Jacobo Jaszker diuorciandam esse, et diuorciamus, iniungentes eidem Heduigi, ne ad tempora vite sue alteri viro nubat, et pro delictis per eam patratis penitenciam condignam agat; expensas et inpensas hincinde conpensantes: — Ego Georgius archidiaconus Lubliniensis ita pronunciaui;—presentibus ibidem Petro Belziczsky actu presbitero, Martino de Czyeczyerzyn eciam actu presbitero, testibus circa premissa. Archiv. kom. hist. t. V. 23 In consist. Lubl. (d. 3 Novembris 1488). 216. (Acta offic. Lubl. VI fol. 2120). Gristi nomine invocato et ipsum solum pre oculis habentes pro tribunali sedentes, visis proposicione verbali et litiscontestacione ad eandem, testium attestacionibus ac aliis nonnullis actis coram nobis acticatis in causa, que vertitur inter laboriosum Nicolaum Kelbasszicz de Kowalye, actorem ab vna, et honestam Agnetham filiam laboriosi olim Johannis Lisszy de ibidem kmethonis, ream, partibus ab altera, pro, de et super federe et contractu rnatrimonii ac occasione eiusdem eisque pensatis et perlectis ac iurisequitate discussis, prehabita nobiscum sufficienti deliberacione, per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam de iurisperitorum consilio ferimus in his scriptis, dicimus, decernimus et pronunciamus, prefatam Agnetham minoritatem annorum sufficienter probasse et probare potuisse, eamque cum eodem Nicolao Kyelbasszicz in vndecim annis matrimonium in facie ecclesie violenter de facto et non de iure contraxisse, prefatumque Nicolaum dictam Agnetam nunquam carnaliter cognouisse, prout eadem Agnes per se medio iuramento corporali iudicialiter confessa est, predictumque matrimonium inter ipsam Agnetem et Nicolaum sic in facie ecclesie conpulsiue factam invalidum ymmo nullum fuisse et esse, et ob hoc prenominatam Agnetham a dicto Nicolao diuorciandam et separandam fore et esse ac separamus et diuorciamus, in contumaciam dicti Nicolai Kelbasszicz citati non conparentis, cuius absenciam suppleat diuina presencia; — eidem Agnethi cum Johanne Kochan de eadem Kowalye, cum quo iam matrimonium contraxit, in eodem matrimo nio conmorandi licenciam dantes, prefato Nicolao super eisdem perpetuum silencium imponentes. Et similiter Nicolao; expensis hincinde conpensatis. Ego Petrus prepositus surrogatus de mandato domini officialis pronunciaui sentenciam, presentibus, ut in actis, — presentibus ibidem discretis viris dominis: Petro Belziczsky, Nicolao de Grasznyk, rectore scole in Lublin, et Johanne Szarka ciue et consule Lubliniensi, testibus circa premissa. In consistorio Lubl. (d. 6 Novembris 1488). 217. (Acta offic. Lubl. VI fol. 213°). Petrus Belziczsky actu presbiter in Lublin retulit se de mandato domini laboriosum Johannem Wnuk de Crampa kmethonem citasse ad instanciam honeste Katherine filie laboriosi Mathie Czyechon de Iszlza terminum sibi ad statim prefigendo: Contra quem Johannem Wnuk eadem Katherina proponit, quod licet ipse Johannes Wnuk de Crampa cum eadem Katherina filia Mathie de Islza copulam ecclesiasticam bannis premissis in ecclesia parrochiali in Crampa eadem receperit, et cum ea per septem annos conmanserit, tamen per istos septem annos cum ea matrimonium carnaliter non consumauit propter inpotenciam coeundi, sed quia ego volo esse mater filiorum et intelligo me habere prolem de viro potente, ipse autem Johannes est impotens ad reddendum alias ad soluendum michi debitum matrimoniale, quare. peto me ab ipso propter ipsius impotenciam diuorciandi, et cum alio viro masculo potente, actus carnales exerceri valente, licenciam dandi matrimonium contrahendi; qubd si negatum fuerit, peto probari iuxta canonicas sancciones; et hoc peto cum expensis litis. Ex aduerso Johanncs Wnuk animo litem legitime contestandi fatetur omnia vniuersaliter in proposicione ipsius Katherine contenta esse vera, et specialiter, quod est impotens in membro virili. Et dominus decreuit partibus iuramentum calumpnie prestandum, quod iuramentum in instanti partes predicte tactis manibus crucifixi cum omnibus clausulis et capituiis in et sub iuramento calumpnie contentis hincinde prestiterunt; presentibus ibidem discreto Petro Belziczsky actu presbitero in Lublin et nobili Andrea Zydowski de Zydow, testibus circa premissa. Post quod iuramentum per ipsas partes hincinde prestitum dominus receptis probacionibus circa talia fieri consuetis obtulit se sentenciam ferendum die crastina, alias quando fuerit paratus, presentibus ut supra. Et in instanti Petrus Belziczski actu presbiter de Lublin de mandato domini retulit se citasse Johannem Wnuk ad instanciam Katherine ad ferendum sentenciam, terminum sibi pro die assignando crastina. In consist. Lubl. (d. 7 Novembris 1488). 218. (Acta offic. Lubl. VI fol 214), Sentencia diffinitiua de impotencia — Cristi nomine invocato et solum deum pre oculis habentes pro tribunali sedentes visa proposicione verbali, litis contestacione ad eandem, ac aliis nonnulis actis coram nobis acticatis in causa, que vertitur inter honestam Katherinam filiam Mathie Czyechon de Iszlza opidani mulierem, actricem ex vna, et iaboriosum Johannem Wnuk de Crampa kmethonem renm partibus ex altera pro, de et super impotencia coeundi et naturali frigiditate ac occasione eiusdem, eisque pensatis et perlectis ac iuris equitate discussis, prehabita nobiscum sufficienti deliberacione per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam de iurisperitorum consilio ferimus in scriptis, dicimus, decernimus et pronunciamus prefatum Johannem Wnuk esse naturaliter frigidum et inpotentem ad reddendum eidem Katherine debitum coniugale, cum ipsa Katherina desideret esse mater et filios procreare; et ob hoc matrimonium inter ipsam Katherinam et Johannem Wnuk in facie ecclesie factum, invalidum ymmo nullum fuise et esse, predictamque Katherinam a prefato Johanne diuorciandam et separandam fore et esse, ac separamus et diuorciamus, eidem Katherine licenciam dantes contrahendi matrimonium cum alio, cum quo sibi placuerit, et Johanni Wnuk ad tempora vite Katherine predicte matrimonium inhibentes, expensis hincinde conpensatis: — Ego Georgius de Kasanow archidiaconus Lubliniensis et officialis ita pronunciaui; — presentibus ibidem honorabilibus dominis: Petro preposito hospitalis Lubliniensis, Petro Belziczski et Nicolao Pnyowski actu presbiteris et aliis quam pluribus in audiencia publica constitutis testibus. In consist. Lubl. (d. 10 Novembris 1488). 219. (Acta offic. Lubl. VI fol. 215o). Elisabeth copulaVeniens ad presenciam iudicii honesta Elizabeth mulier de Szwydnyk exposuit, quod Ruthenus asserens se esse baptisatum ipsam receperat in vxorem et in facie ecclesiesibi est copulatus, petens sibi licenciam cum Christiano dari ad contrahendum matrimonium, dicens hoc per testes, quod idem vir suus primus erat Ruthenus, qui testes statim et incontinenti citati iurarunt tactis manibus crucifixi, videlicet laboriosus Johannes Zanyka et Johannes Mazurek de eadem Szwydnyk, quod vir primus ipsius Elisa- beth est Ruthenus, post quod iuramentum et deposicionem testium dominus precepit dare copulam, cum quo sibi placuerit. In consistorio Lubl. (d. 27 Augusti 1489). 220. (Acta offic. Lubl. VI fol. 2660). Magister Petrus Belszyczky procurator honeste Dorothee sororine Kyemlyna de Lublin proponit contra laboriosum Martinum frenificem de Lublyn, quod ipse veniens cum Mar- tino Paloszinachleba in domum Petri Kyemla de Lublyn sutoris peciit per eundem Martinum procum ipsum Petrum Kyemla et vxorem ipsius Ka- therinam, vt ipsi Martino predicto frenifici darent in vxorem amicam ipso- rum scilicet Dorotheam, qui Petrus Kyemla et Katherina vxor sua con- senserunt dare predictam Dorotheam in vxorem predicto Martino, si pre- dicta Dorothea consenserit, qui Martinus sedendo cum predicta Dorothea consensu ipsius exquisito recipiens eandem per manum duxit coram homi- nibus protunc ibi sedentibus ipsisque ita dixit: Domini mei ego no- tifico, quod ista est uxor mea et eam recipio in vxorem; et tandem ancilla interrogata, si Martinus placet illi in virum, illa respondit: ex quo deo placet et vobis, et michi placet, et iam exnunc ipsum Martinum recipio in virum. Nichilominus hiis non attentis predictus Martinus non wlt cum ea ecclesiasticam copulam recipere, petens eum compelli ad recipiendam copulam ecclesiasticam predictum Martinum cum dicta Dorothea iuxta vota per ipsos contracta. Et si negatum fuerit, probare intendit. Ex aduerso procurator dicti Martini prima iuris delibe- ratus respondebit ad premissa. In consistorio Lubl. (d. 4 Junii 1490), 221. (Acta offic. Lubl. VI fol. 304). Christi nomine invocato et ipsum solum pre oculis habentes per hanc nostram diffinitiuam sentenciam, quam ferimus in his scriptis per ea, que vidimus et de presenti videmus in causa matrimoniali, que vertitur inter Lucam actorem laicum de Szurorow et Heduigim mulierem de Pusthothwya ac Albertum pileatorem de Lublin dicimus, pronunciamus dictam Heduigim mulierem cum eodem Luca laico m atrimoniumin facie ecclesie in Pustothwia legitime c o n t r a- xisse et in eodem matrimonio conmansisse, et post hoc ab eodem Luca aufugisse et cum prefato Alberto pileatore de Lublin secundo matri- monium inique et dolose fecisse, taliaque sibi Heduigi minime facere licuisse, neque licere, et ob hoc ipsam Heduigim ab eodem Alberto separandam fore et separamus et prefato Luce marito priori legitimo adiudicandam et adiudicamus matrimonialiter commanendum, ipsique Al- berto ad alia vota matrimonialia licenciam concedimus et ipsam Heduigim carceribus ob huiusmodi scelera decernimus includendam, et nichilominus ipsis partibus penitenciam iuxta qualitatem et quantitatem indicimus faciendam, et ad eandem cogimus et coartamus, insuper Luca per suum prelatum diocesanum pro excessu superduccionis alterius mulieris secum adulterantis [puniendo]; et in aliis dicimus partes mediis arbi- triis esse componendas, expensas litis hincinde compensantes. Lecta, lata per venerabilem dominum Mathiam de Odolino officialem Lubliniensem, citatis ad hoc prefatis partibus et in presentia citatorum et sentenciam huinsmodi approbancium; presentibus discretis Martino Koprek, Nicolao Pnyowsky, Johanne de Krczonow plebano. In consistorio Lubl. (d. 4 Junii 1490). 222. (Acta offic. Lubl. VI fol. 304o). Nicolai de Dzierschko. — Christi nomine invocato ipsum solum pre oculis habentes et pro tribunali sedentes in causa inter laboriosos Nicolaum Owczarzowicz de Dzierschkowicze, ex vna, et Mathiam Ruszek de Popkowicze pro, de et super reductione Eiizabeth vxoris dicti Nicolai cum parafernalibus rebus alias vestimentis coram nobis vertente, partibus ex altera, visis ante omnia proposicione ipsius Nicolai et ad eam Mathie hincinde responsione, testiumque deposicionibus pro parte dicti Nicolai et contra prefatum Mathiam Ruszek inductorum, communicato nobis iuris peritorum consilio et matura deliberacione prehabita per hanc nostram sentenciam diffinitiuam, quam ferimus in his scriptis, dicimus, diffinimus, decernimus et declaramus Elizabeth filiam Mathie Nicolao de Dzierschkowicze in vxorem matrimonialiter copulatam fuisse et cum eo post copulam per vnum annum conmansisse, sed iterum eandem Elizabeth a viro suo discessisse, et postea ipsam per Mathiam Ruszek patrem ipsius cum certis rebus alias vestimentis in cumulo compositis in villa Dzierschkowicze et domo Alberti patris Nicolai recepisse ac eam in Popkowicze, uel vbi placuit, in grauem iniuriam et dampnum ipsius Nicolai in absencia eiusdem reduxisse; et licet pluries per Nicolaum de restitucione requisitus, minime restituere voluisse, ymmo contradixisse, sibique talia facere non licuisse neque licere. Et ob hoc ipsum Mathiam Ruszek ad restituendam Elizabeth vxorem prefato Nicolao Owczarzowicz viro suo cum eisdem rebus, ut recepit, fore cogimus et conpellimus hac nostra sentencia diffinitiua et censura ecclesiastica mediante, taxacionem expensarum nobis in posterum reseruantes. Veneris quarta mensis Junii lecta, lata et in scriptis pronunciata est hec sentencia diffinitiua per venerabilem dominum Mathiam de Odolino officialem Lubliniensem in presencia vtriusque partis; presentibus discretis Martino, ut supra. Formulae. W celu uzupełnienia ogłoszonego powyżej materyału za­mieszczamy jeszcze pewną ilość formuł zaczerpniętych z ręko­pisów Biblioteki Jagiellońskiej Nr. 2136 i 348 1). Duchowni poświęcający się praktyce sądowej, nabywali potrzebne im w tym kierunku wiadomości z jednej strony z pod­ręczników zajmujących się teoretycznem przedstawieniem procesu kanonicznego (ordines iudiciarii, summae), a z drugiej, z licznych niezmiernie i obszernych formularzy, w których znajdywali go­towe wzory na wszelkiego rodzaju akty2). 1) Porówn. opisy tych kodeksów w Katalogu Dr. Wisłockiego. 2) Pierwszym, który w nowszych czasach skrzętnie się zajmował formularzami i niemało ich wydał, był znakomity prawnik Węgierski Kovachich (Formulae Solennes Styli etc. 1799). Zbiór ten jest niezmiernie rzadki, i z tego powodu mało komu znanym. Z późniejszych uczo­nych, którzy rozciągnęli badania swe do formularzy, wymienić należy Palackyego (Die Bohmischen Formelbucher), a przedewszystkiem Rockingera, który nietylko napisał cenną l82 Najdawniejsze formularze kanonistyczne będące w związku z sądownictwem kościelnem wykonywanem w dyecezyjach Pol­skich, pochodzą dopiero z XIV. w. (cf. formularz Arnolda z Protzan, ogłoszony w V. tomie Cod. Dipl. Silesiae), kiedy już na zachodzie posiadał ten rodzaj literatury bardzo znaczną ilość pomników. Dla tej to przyczyny nie może ulegać wątpliwości, że opierają się rozpowszechnione w Polsce formularze na wzo­rach obcych, ale ponieważ uzupełniane bywały te formularze pod wpływem praktyki dyjecezalnej, i ponieważ składają się nie­które z nich przeważnie z takich formuł, w których odrazu poznać można przerobione na formuły — akty konsystorskie, przeto nie jest dla nas obojętnem zapoznać się i ze zbiorami formuł, zwłaszcza takimi, których pochodzenie polskie wyraźnie jest stwierdzone. Opracowanie krytyczne i częściowe przynajmniej wydanie wszystkich kanońistycznych formularzy, które znajdują się w ar­chiwach i biblijotekach polskich, pozwoliłoby ocenić wzajemny między nimi stosunek i dałoby nam dokładne wyobrażenie o książkach podręcznych, jakimi posiłkowali się w swym zawo­dzie notaryjusze konsystorscy, oraz tak liczni w w. XV. "procuratores causarum". Formuły z kodeksu Nr. 2136, odnoszą się do praktyki konsystorza Krakowskiego, formuły zaś z rękopisu Nr. 348, polegają na pismach sądowych, które wychodziły bądź z konsystorza biskupiego we Włocławku, bądź z innych w dyjecezyi Włocław­skiej znajdujących się konsystorzy; pierwsze pochodzą z połowy mniej więcej XV. stulecia, drugie są wcześniejsze o lat jakie 20. Podajemy formuły w tym porządku, w jakim się one znaj­dują w rękopisach, a to najpierw 8 zaczerpniętych z manuskryptu Nr. 2136, a następnie 6 dalszych z kodeksu Nr. 348. Littera seu processus de bannis 1). 223. (fol. 70). Johannes de Pnow etc. discretis viris etc. salutem in domino. Cum inter A. de B, laicum et C. de M. puellam sponsalia per verba de presenti sunt contracta, bannaque de consumando matrimonio in facie ecclesie vestre sunt premissa, vosque canonice prohibiti ipsis pro hac vice banna dare recusastis, ideo vobis conmittimus per presentes, quatinus mox visis presentibus A. de B. laicum et K. de M. puellam in Christi nomine copuletis. Datum. rozprawę: Ueber Formelbucber, 1855, ale nadto jeszcze ogłosił obszerny zbiór rozmaitych formularzy od XI do XIV stulecia w IX tomie publikacyi zatytułowanej: Quellen und Erorterungen zur deutschen und bayeriscben Geschichte. — O zbiorach formuł do prawa i procesu kanonicznego, specyalnej monografii dotąd nie ma. 1) Ta i 8 następnych formuł pochodzi z rękopisu Nr. 2136. Item alia. 224. (fol. 8°). I. de P. etc. discretis viris Rectori etc. salutem in do- mino. Quia inter N. laicum de M. et K. puellam de S. banna in facie ecclesie de consumando matrimonio non sunt premissa, ideo vobis conmit- timus per presentes, quatinus mox visis presentibus seu, dum fueritis requi- siti, prefatum N. de M. laicum et K. de S. puellam in facie ecclesie vestre bannis die dominico proximo premissis, si aliquid canonicum non obsistat impedimentum, in domino copuletis, cerimoniis circa talia fieri consuetis adhibitis etc. Aliter sic. 225. (fol. 8°). Cum inter B. de G. filium talis, et K. de M. filiam talis b a n n a in facie ecclesie sunt premissa de consumando matrimonio etc. non obstante consanguineitatis impedimento, de quo plene sumus informati, quod inter predictos B. laicum et K. puellam nulla con- sanguineitas existit nec reperitur; ideo vobis committimus per presentes, quatinus mox visis presentibus vel dum fueritis requisiti ipsos B. et. K., si canonicum aliud non obsistat impedimentum, in facie vestre ecciesie in nomine domini copuletis, cerimoniis circa talia consuetis adhibitis etc. Datum. Littera vicarii in spiritualibus ad plebanum. 220. (fol. 8°). Dilecto nobis in domino. Sua nobis declaracione N. laicus de S. ostendit, quod cum M. vxor eius legitima ab eo recessisse, et diuagaretur per diuersas rnundi partes, prout et de presenti diuagaturt et K. mulierem de I. recepit in vxorem et cum ea manet, velut in matrimonio, vosque propter hoc denegatis ei ecclesiastica sacramenta. Quia cum idem M. laycus promisit habere diligenciam de prefata M. vxore sua prima infrahinc et festum s. Michaelis, ideo tibi comittimus per presentes, quatinus eundem M. manere insimul cum predicta K. vsque ad tempus hocidem toleretis et ad sacramenta ecclesiastica admittatis. Datum etc. ut supra. Forma dmorcy. 227. (fol. 8o). Johannes de P. etc. Significamus tenore presencium, quibus expedit vniuersis, quod orta dudum coram nobis in iudicio inter D. mulierem de C. ex vna et B. de S. laycum Cracouiensis diocesis de et super federe matrimonii et eius occasione reum partibus ex altera materia questionis, dicta D. coram nobis personaliter constituta contra eundem B. verbaliter proposuit, quod eam sibi promisisset ducere in uxorem per verba de futuro huiusmodique promissum per carnalem copulam ratificando et quod ex ea prolem procreasset, ad quam proposicionem predictus B. respondit negatiue preter hoc, quod eam carnaliter cognouit de eius bona voluntate; predicta vero D. intencionem suam volens probare nonnullos testes coram nobis induxit, quos nos ab eis recipientes iuramenta ad passionem crucifixi manualiter tacta de consensu parcium admisimus et admissos per notarios diligenter examinan decreuimus et eorum testium dicta seu attestaciones publicamus. Succes- siue vero visis proposicione actricis et responsione rei ad causam factis aliisque omnibus inter ipsas partes factis et habitis, ipsisque merito [ruminatis etc.] Christi nomine invocato auctoritate domini nostri Jhesu Christi et domini S. episcopi Cracouiensis nobis in hac parte concessa matrimonium inter predictos B. et D. nullum fore declarantes invenimus eundemque B. ab impedicione et instancia eiusdem D. absoluimus sibique super vlterioribus impedimentis perpetuum silencium imponimus et eidem B. licenciam ad alia vota in domino nubendi cum illis, cum quibus voluerit personis, dedimus et damus per presentes. Datum. Monicio conira mulierem quando recedit a viro. 228. (fol. 16). Discretis viro rectori, vicariis in S. et qui presentibus fuerint requisiti salutem in domino. Sua nobis conquestione monstrauit Johannes de P., quod licet cum M. muliere de Sand. per verba de pre- senti in facie Ecclesie solenniter matrimonium cum ipsa contraxit, sibi- que Johanni perplures dies [in] effectu cohabitauerit coniugali iure, timore dei postposito contra voluntatem dicti Johannis recedendo hincinde va- gatur in anime sue periculum et preiudicium thori coniugalis, petens sibi a nobis super talibus prouideri. Ideo vobis in virtute etc. mandamus, qua- tinus M. dictam vestris in ecclesiis publice proponentes efficaciter crida- tenus moneatis, vt infra 6 dierum spacium vestram huiusmodi monicionem immediate sequentes, quos eidem pro trina canonica monicione et peremp- torio termino prefigimus et assignamus, ad predictum Johannem maritum suum legitime redeat secumque maneat et eidem obediat et effectu iun- gatur vxorali. Quod si secusfecerit, extunc nos pro non responsione M. christi nomine invocato excommunicamus, in hys scriptis. Datum ut supra. Monicio contra maritum quando vagatur. 229. (fol. 16). Discretis viris etc. Salutem in domino. Quia nobilis T. mulier conquestione monstrauit, quod licet C. kmetho de S. cum ea per verba de presenti copula in facie Ecclesie solenniter subsecuta matrimonium contraxerit, et eidem per plures dies, ebdo- madas seu annos adheserit amore coniugali, tamen nunc timore dei post- posito auctoritate propria eandem eiciens cuidam meretrici non erubuit adherere, petiuitque sibi a nobis super talibus prouideri. Cum igitur talia agantur in anime C. kmethonis pregraue periculum et scandalum plurimo- rum, vobis executoribus supradictis in virtute sancte etc. mandamus, qua- tinus dictum C. kmethonem in Ecclesia publice proponentes efficaciter inducentes moneatis, quem eciam nos monemus, vt infra spacium VI dierum vestram huiusmodi monicionem inmediate sequencium, quos eidem pro omnibus dilacionibus et peremptorio termino prefigimus et assignamus, pre- fatus C. kmetho, presumpta meretrice reiecta, M vxorem suam legittimam ad se recipiat eique adhereat conmanendo et effectu tractet maritali; alioquin si secusfecerit etc. Forma diuorcy propter consanguineitatem. 230. (fol. 21). Johannes de P. etc. coram nobis M. de B. et M. de P. conparentibus ac asserentibus se contraxisse matrimonium ignorantes, quod fuissent sibi in tercia linea consaguineitatis ab vna parte e t ab alia in quarta coniuncti, quodque nuper ad eorum noticiam deveniente consanguineitate predicta pecierunt ab invicem iudicio separari. Nosque ad informandum nos de facto nonnullos testes coram nobis productos recepimus, qui iuramentis in manibus nostris ad passionem Christi prestitis de dicenda veritate sub iuramentis huiusmodi singulariter singuli deposuerunt ipsos fore consanguineos in tercio et 4to gradu consanguineitatis. In supra et dicti Mathias et M. premissa esse vera per iuramentum in manibus nostris similiter prestitum asseruerunt ita esse. Nos igitur attendentes, quod premissis existentibus verum matrimonium inter eos contractum non teneat, consaguineitate predicta obstante, ideo auctoritate dei omnipotentis et reuerendissimi in Cristo patris domini W. etc. nobis in hac parte commissa per hanc nostram sentenciam, quam ferimus in hiis scriptis decernimus et declaramus matrimonium inter dictos M. et M. propter premissa tanquam inter consanguineos contractum fuisse et esse nullum ipsosque M. et M. ab invicem separandos et separamus, ipsis et eorum cuilibet cum aliis personis nubendi in domino licenciam concedimus — Datum etc. ut supra. Commissio pro diuorcio faciendo, recepto iuramento dumtaxat ab ptroque consorcium 1). 231. (fol. 291). Sandiuogius etc. Discretis etc. Salutem in domino. Ex propositis per vos coram nobis intelleximus, quomodo quidam W. et K. de B. post contractum in facie ecclesie ante lapsum duorum annorum cum ea, qua decuit, sollempnitate matrimonium, infra eosdem annos, dan- tes ex intencione vestra diligentem operam non potuerunt sibi debitum reddere coniugalem quOuismodo, K. ipsius V. sponsa, ut proposuistis, asse- rentes quod per ipsum V. tamquam impotentem et ad ius matrimonii penitus inabilem [non esset cognita], et non per eam illud staret; cum itaque, ut coram nobis deduxistis, seruata iuris disposicione in talibus fleri consueta iam clare didiceritis ita esse ipsumque V. fuisse antea et nunc esse naturaliter frigidum, atque insuper adeo pauperes et egenos, quod pro recipiendo diuorcio coram nobis testibusque inducendis omnino non sufficiant, de vestra legalitate, de qua indubiam fidem gessimus et hactenus gerimus, confidentes in premissis, committimus vobis et mandamus, quatinus ipsis V. et K. voca- tis recepto ante omnia ab ipsis iuramento corporali, si insuper ita per prestitum iuramentum fuisse et esse, prout dicebant coram vobis, adhuc esse dixerint affirmantes, ipsos ab invicem auctoritate ordinaria, qua vos in hoc dumtaxat casum plenarie fungi volumus per presentes separetis, ipsi K., cum quo maluerit, matrimonium contrahendi concedentes faculta- tem, testes vero, si qui vobis in hoc necessarii fuerint, sexus utriusque, si se odio uel rubore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam veritati testimonium perhibere [conpellatis]. Datum. Commissio examinis testium. 232. (p. 292). Sandiuogius decanus et canonicus Crusuiciensis necnon vicarius in Spiritualibus generalis reuerendi in Christo patris et domini 1) Odtąd idą formuły z kodeksu No. 348. Archiv. kom. hist. t. V. 24 Johannis, dei gracia Episcopi Wladislauiensis, et officialis eiusdem geueralis honorabili viro domino Rectori parrochialis Ecclesie in Gdansk salutem et fraternam in domino caritatem et mandatis nostris firmiter obedire. Noueritis, quomodo Elyzabeth mulier de Gdanczk quendam Henricum assertum clericum de ibidem per nostras citacionum litteras [ad] nostrum iudicium euocasset et evocauit, tandem termino veniente ipsis partibus coram nobis comparentibus Elizabeth mulier oblata citatoria debite executa egit in et per modum querele contra Andream predictum verbotenus, quod licet ipse Andreas [cum ipsa matrimonium per verba de presenti contraxerat], hoc ipsum in facie Ecclesie consumare non curauit neque curat, vnde petiuit eundem Henricum ad consumandum ipsum matrimonium in facie ecclesie conpelli. Ex aduerso ipse Henricus Gleser animo litem contestandi negauit narrata, prout narrantur, et petita fieri ron debere; tandem nos auditis proposicionibus et responsionib us ipsorum, Elizabeth intencionem suam probare mandauimus, prout petebat, sed propter loci distanciam et viarum discrimina versus Raczans se comode inducere non posse [a!legans] peciit cum instancia ipsa Elizabc th, quatinus recepcionem et examen huiusmodi testium alicui ydonee persone in Gdanczk comittere, et ipsi super hoc nostras litteras decernere dignaremur. Nos vero Sandiwogius decanus et officialis predictus peticionem huiusmodi iuri et racioni consonam attendentes, vobis, de cuius industria et legalitate fiduciam in domino pleniorem obtinemus, examen et recepcionem huiusmodi testium, quos ipsa Elizabeth duxerit nominandos et inducendos, duximus committendum et comittimus per presentes, hortantes vos in domino, quatinus vocatis dictis testibus ad presenciam vestri ipsos in presencia partis adverse ad hoc legitime citate, alias in contumaciam infra hinc ad duos menses assumpto ad vos notario fidedigno; quem ad hoc duxeritis eligen dum, receptis primitus a quolibet testium iuxta condicionem ipsorum de dicenda veritate, super qua per vos requisti fuerint, [iuramentis], iuxta industriam a deo vobis collatam secrete et diuisim super accione in presenti vobis littera remissionis directa examinare curetis. Attestaciones vero seu dicta huiusmodi testium per vos examinatorum vna cum presenti remissione, necnon toto processu, quem contigerit in facto examinis testium eorundem vos habere, clausas, ligatas et sigillatas ac ailas talibus modo et forma dispositas, quod eis apud nos in iudicio et extra plena fides adhiberi valeat, per specialem et fidelem ac iuratum nunccium infra dictum terminum nobis versus Raczans et alias quantocicius poteritis, transmittatis, testes vero, qui nominati fuerint, si se gracia, odio uel fauore subtraxerint, censura ecclesiastica mediante cogatis testimonium veritati perhibere. Datum Raczans penultima die mensis Aprilis anno domini M° CCCO XVIII, indiccione vndecima, pontificatus sanctissimi domini, domini Martini pape quinti Anno primo. Sigillo nostri officidatus presentibus subinpresso. Execatorium diffinitiue sentencie in causa matrimoniali, 233. (p. 317). Salutem in domino et presentibus fidem indubiam adhibere. Pridem in causa et causis, que coram honorabili viro domino Petro Pauli canonico Crusuiciensi et officiali Wladislauiensi inter Elizabeth mulierem ex vna et Johannem pistorem de Brest de et super federe matrimonii et ipsius occasione vertebatur et vertitur parte ex altera, idem dominus Petrus in huiusmodi causa matrimoniali rite et debite seruatis seruandis et usque ad sentenciam diffinitiuam procedens inclusiue, per quam pronunciauit, decreuit et declarauit inter predictum Johannem et Elizabeth antedictam verum, legitimum et indubitatum matrimonium contractum et consumatum dictamque Elizabeth veram et legitimam vxore.m dicti Johannis ac dictum Johannem ipsius virum legitimum fuisse et esse et propterea ad seruitutem coniugalem ipsum Johannem dicte Elizabeth, [tamquam sue uxori, et dictam Elizabeth] ipsi Johanni tamquam suo marito legitimo obligauit et astrinxit, prout hec omnia et singula in sentencia per prefatum dominum Petrum lata lacius continentur; vero quia dicta Elizabeth dictam sentenciam debite execucioni peciit demandari, sibique litteras executorias contra dictum Johannem maritum suum in forma debita decerni; nos itaque attendentes ipsius peticionem fore iuris consonam, quodque iusta petentibus non est denegandus assensus, attento presertim, quod parum esset promulgare sentencias ac iura condere iusticiamque ministrare, nisi execucioni debite mandarentur; quocirca ad execucionem dicte sentencie procedentes et ipsam exequi volentes, ut tenemur, vobis dominis omnibus et singulis predictis in virtute obediencie et sub excommunicacionis pena, quam in vos et vestrum quemlibet ferimus in hiis scriptis, nisi nostris mandatis parueritis ad effectum, precipimus et mandamus, quatinus prefatum Johannem pistorem de Brest personaliter accedentes, si ipsius presenciam comode habere poteritis, alioquin in ecclesiis vestris uel in domo sue habitacionis moneatis, quem et nos monemus per presentes, ut infra sex dierum spacium, quorum duos pro primo, duos pro secundo, et reliquos duos pro tercio et peremptorio termino ac monicione canonica eidem assignamus, [ut] dicte sentencie diffinitiue per prefatum dominum Petrum officialem Wladislauiensem contra ipsum late pareat realiter cum effectu, prefatamque Elizabeth tamquam vxorem suam legitimam ad se recipiat et assumat sibique matrimonialiter comaneat ipsamque affeccione maritali pertractet, prout obligatur et tenetur, Alioquin si secus fecerit et mandatis nostris et predicte sentencie diffinitiue parere contempserit, extunc dictis diebus elapsis prefatum Johannem pistorem excommunicamus in dei nomine in hiis scriptis. Quare vobis omnibus et singulis dominis superius nominatis et cuilibet vestrum sub penis suprascriptis mandamus, quatinus prefatum Johannem sic excommunicatum in vestris Ecclesiis singulis diebus dominicis et festiuis coram Christifidelibus infra missarum sollempnia alta et intelligibili voce denuncietis, et aliis denunciare faciatis; tamdiu etc. Monicio ad conpellendum cuiusdam uxorem, ut marito suo adhereat. 234. (p. 336). Wenc. dei gracia etc. discreto viro etc. Mandamus vobis, quatinus peremptorie moneatis Annam filiam sculteti in tali villa vel loco, quam et nos monemus per presentes, ut infra triduum uel sex dies a monicione vestra sibi facienda N. laico de C. marito suo legitimo adhereat ipsumque coniugali affeccione, — (uel si monetur maritus, tunc ponatur maritali affeccione), — in domo, mensa et lecto, ut tenetur, pertractet, iuxta diffinitiuam sentenciam contra ipsum et pro parte N. promulgatam. Alioquin ipsam extunc exigente iusticia dicta monicione tamquam canonica premissa excommunicamus in hiis scriptis. Quam sic excommunicatam etc. (ut supra in aliis monicionibus etc). Matrimonialis cause processus. 235. (p. 341). Boguslaus officialis etc. Discretis viris etc. Quia ex testium produccione coram nobis facta in causa matrimoniali vertente inter M. et N. de S. super eo, quod Glemens pater dicti Nicolai minus vere asserebat eandem Maczeykouam cum filio eiusdem Clementis in gradibus affinitatis et consanguineitatis prohibitis mutuo attinere, euidenter compe- rimus dictam M. cum dicto N., cum quo matrimonium, ut premittitur, contraxit et carnali copula subsequente consumauit, nullum consanguinei- tatis uel affinitatis. gradum attingere, propter quem matrimonium sic con- tractum consumari non deberet. Sed omnino invenimus ipsos abiles et ydoneos ad fedus matrimonii consumandum. Quocirca vobis mandamus, quatinus memoratum N. cum dicta M. in facie ecclesie, cum id poposcerint, c o p u 1 e t i s, et memoratum Glementem, qui, ut presumitur, maliciose con- sanguineitatem et affinitatem inter filium suum N. et M. predictos interue- nisse dixerat, personaliter accedentes, si comode poteritis, alias in ecclesiis vestris proponentes moneatis, quem etc., (ut in alia forma monicionis mo- neatur); pro expensis factis et ipsis testibus etc. Datum. Monicio contra vxores. 236. (p. 341). Boguslaus officialis etc. discreto viro, Rectori ecclesie in Przypust et ad quos presentes peruenerint, uel qui presentibus fuerint requjsiti, salutem in domino. Mandamus vobis etc. moneatis M. in G. mo- rantem, quam et nos monemus per presentes, vt infra sex dies [a] moni- cione etc. ad Petrum de S. suum maritum legitimum redeat, a quo fugit, fugiensque hincinde discurrit, rediensque sibi conmaneat, nunquam ab ipso fugitiua, ipsum in domo, mensa, lecto coniugali affeccione pertractando. Alioquin extunc dicta monicione etc. (ut alias patet in forma etc). WYKAZ RZECZY. Liczby oznaczają Nr. porządkowy zapisek. A. Absolutio a petitione contractus matrimonii, 99. — a sententia canonis, 37. — a petitione maritali, 25. Actio pro puero, 25. Adiudicatio uxori medietatis laborum in matrimonio aquisitorum, 67. Adulterium, 42, 60, 88, 121, 175, 191, 199, 208, 213, 221. — cum uxore germani fratris, 124. — manifestum, 172. Aetas legitima, 182. Aetas nu bilis, 185. Affinitas contracta ex dampnato coitu, 134. Amici, 182, 197. — carnales, 150. Anni discr et ionis, 213, 214. Anni nubiles, 182, 184, 214. Anulus, 30, 93, 131, 132, 137, 145, 146, 151, 209, 210. — argenteus in signum veri matri- monii datus, 15. Appositio conditionis, 186. Arrae, 100, 181, 196, 198. Arrestatio rerum et vestimen- torum, 101. Ars tortoriae, 38. Assignatio diei sponsalium fien- dorum, 53. Assignatio cursus unius anni ad probam operi carnali adhibendam, 112. B. Banna, 27, 31, 32, 60, 61, 66, 68, 70, 102, 105, 108, 190, 194, 195, 209, 217, 223, 224. Bibere in nomine matrimonii, 100. — in signum sponsalium, 145, 146. Bigamia, 126. Boni homines, 77, 136, 212, cf. Proci. C. Canonicae sanctiones, 39. Carceres Catheloniae, 150. Cautio fideiussoria de securitate vitae, 111. — pro complenda dote, 196. Causa matrimonialis, 7, 9, 13, 16, 24, 81. Causae matrimoniales sunt fauorabiles, 187. Colebratio diuortii, 3. — nuptiarum, 75. Censura ecclesiastica, 71. Cohabitatio carnalis, 165, 166. Commissio examinis testium, 232. Compater, 133. Compatrissa, 133. Compositio, 221. Compulsio, 30. Concessio circuli unius anni ad dandam operam cognitioni car- nali, 57. Concordia, 206. Conditio, 185. Confirmatio matrimonii clande- stini iuramento, 175. Coniuges veri, 190. Consuetudo wlgarium circa spon- salia contrahenda, 209. C o n s u m a t i o matrimonii in facie ecclesiae, 43, 49, 118. - matrimonii clandestini copula car- nali, 175, — copula carnali matrimonii per verba de praesenti contracti, 125. — matrimonii veri, 182. — matrimonii per copulam carnalem, 34, 69, 70, 71, 72, 76, 84, 86, 98, 107, 113, 148, 168, 175, 183, 191, 195, 207, 227. — realis matrimonii, 36. — sponsalium in facie ecclesiae, 108. Contractio sponsalium per verba de presenti, dando crinale, anulum et invicem bibendo, 93. Contractus coram hominibus factus, 28. — illicitus, 133. — matrimonii, 34. — sponsalium, 176. Copula carnalis, 17, 21, 28, 51, 60. — signum veri matrimonii, 15. Copula ecclesiastica, in facie ecclesiae, 5, 14, 15, 36, 39, 56, 60, 66, 72, 82, 86, 92, 94, 110, 113, 128, 138, 141, 173, 212, 214, 217, 220. — matrimonialis, 61. — per verba de praesenti, 110. — sacramentalis, 128. Copulatio per presbiterum alienae parrochianae, 31. — per plebanum non premissis bannis alienorum parrochianorum, 85. — sponsorum de mandato officialis et consensu partium, 188. Crimen puerperii, 206. Crinale, crinile, 30, 100, 131, 132, 137, 145, 146, 181, 196, 198, 205, 209, 210. Cursus communis wlgarium circa sponsalia contrahenda, 209. D. D e c r e t a in causis matrimonialibus aliquando reuocantur et perpetuam executionem non recipiunt, 187. Decretum ecclesiae, 60. Defectus aetatis, 182. Denunciatio pro excommunicatis, 29. Desponsatio inanis, 89. — puellae per amicos et tutores ipsius, 182. — secunda, 89. — totalis, 176. Dilatio copulae ecclesiasticae, 102. Dimissio a iuramento, 108. — de causa matrimonii, 202. D i s p o s i t i o esculentorum et poculentorum pro die sponsalium, 53. Dissolutio matrimonii, 187, 189. — sponsalium futuri temporis per liberum dissensum partium, 135. Diuortium, 3, 41, 60, 62, 73, 80, 81, 87, 90, 95, 104, 112, 120, 126, 130, 134, 139, 142, 147, 152, 154, 156, 162, 167, 170, 172, 173, 177, 178, 180, 187, 189, 205, 207, 213, 214, 216, 217, 218, 231. Dos (poszag), 149. Dotalitium, 30. E. Euidentia experimentalis, 116. Examen hominis impotentis, 51, 64, 120, 122, 130, 187 — testium, 134, 151, 153, 157, 158, 159. — virginis per mulieres, 7. — virginitatis per honestas feminas, 95. Exposita facta per maritum ad bona vxoris reformanda, 119. F. F a m a publica, 79 Fideiussio pro dotalitio, 30, 97. Fideiussores de securitate vi- tae, 4. Fides vnius coniugis in matri- monio legitimat filios, 67. Firmatio conditionis iuramento, 185. — sponsalium iuramento, 162. Frigiditas naturalis, 116, 193, 218. Forum conscientiosum, 74. — contentiosum, 74, 90. Frater baptismalis, 132. H. Homicidium, 191. Honestas matrimonialis, 95. I. Impedimentum adulterii, 126. — affinitatis, 87, 153, 154. — cognationis spiritualis, 117, 132, 133, 205. — consanguineitatis, 43, 53, 63, 104, 225, 230. — criminis, 215. — impotentiae, 52, 64, 120, 122, 129, 130, 143, 156, 183, 187,231. — ligaminis, 69, 73, 81, 90, 115, 142, 147, 152, 162, 170, 172, 173, 178, 190, 196, 199, 221. — vis et metus, 105, 167, 177, 179, 180, 183, 187, 198. Impeditio contractus matrimonii propter sponsalia autecedentia, 160. — copulae dandae, 70. — matrimonii coram iudice et ecclesia, 110. Impositio minarum, 34. Impotentia, 4, 51, 57, 58, 112, 193. — coeundi, 95, 217, 218. Inductio testium, 7, 170. Informatio confessorum, 215. Inhibitio, 198. — matrimonii contrahendi, 99, 218. I n h i b i t i o iudicio seculari intimata iudicandi causas matrimoniales, 140. — plebani, 142. — secundarum nuptiarum, 69. Initium matrimonii, 209. Inquisitio de statu et vita, 38. Instigator, 142. Interdictio copulae ecclesia- sticae, 200, 201. Iudicium sponsalium et matrimonii, 140. — ecclesiasticum, 74. Iuramentum calumpniae, 20, 54, 69, 84, 86, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 98, 105, 110, 113, 116, 117, 126, 133, 134, 137, 139, 141, 143, 147, 148, 160, 163, 205, 209, 214, 217. — de secuntate vitae, 15. — de veritate dicenda, 20, 134, 142. — decisorium, 2 5, 74. — purgatorium, 74. Iusscriptum, 132. Ius secular e, 107. L. Legitimatio prolis, 67. — prolis parentum diuortiatorum, 152. — prolis per subsequens matrimo- nium, 175. Littera iudicialis, 24. — testimonialis, 29, 73. — testimonialis copulationis, D9. — testimonialis super ratificatione matrimonii, 10, Litterae episcopales, 60. — executoriae, 233. Lunaticus, 127. M. Mandatum archidiaconi et officialis, 140. — consumandi matrimonium in facie ecclesiae, 186. — copularedi, 15, 223, 224, 225, 235. — copulandi ad plebanum direc- tum, 53. Maritus iuris, 139. Matrimonium clandestinum, 175. Matrimonium copula carnali non consumatum, 82. — contractum in facie ecclesiae, 18, 21. — contractum per uerba de praesenti, 6, 36. — contractum in facie ecclesiae per uerba de praesenti, 33. — indissolubile, 150. — iuris, 93, 115. — legitimum, 126. — nulium, irritum, 22, 126. — verum, 15, 181. — verum et legitimum, 186. — verum, legitimum et indubitatum, 233. Mediatores, 188. Metus, qui cadebat in constantem virum, 18. Minoritas annorum, 216. Modus et consuetudo circa spon- salia contrahenda, 30. Mos bonorum vicinorum et catho- licorum, 111. N. Neophita, 38, 116. Nota infamiae, 186. Nuncii paranimphi, 176, cf. Proci. Nuptiae, 132. — secundae, 60, 74, 142, 167, 173. 0. Offertorium, quod datur per mulieres introductas ad ecclesiam parrochialem post partum et nuptias, 203. Ordinatio tutorum, dum virgo I viro traditur, 119. P. Paranimphi, 181, cf. Nuncii, Proci. Patrocinium in causa matri- moniali, 19. Pacladanye, 30. Podwoysky, seruus communis ciuitatis, 38. P o e n a, III. marcarum, 112. — X. marcarum, 192, 198. Poena, XXX. marcarum, 2, 4. — L. marcarum, 119. — C. marcarum, 5. — XX. marcarum de pace habenda, 185. — carcerum, 24, 50, 65, 101, 186, 191. — cippi, 50. — excommunicationis, 2, 4, 11, 18, 22, 24, 36, 40, 41, 50, 58, 65, 101, 112, 140, 161, 186, 191, — periurii, 191. — synodalis, 37. Poenitentia, 42, 134, 154, 175, 192, 215, 222. — sacramentalis, 60. Poszag, dos, 149. Prandium nuptiarum, 63. Proba triennalis, 64, 193. Probatio experimentalis, 57. — virginitatis per matronas iuratas, 129. — virginitatis VII. honestis mulieribus, 57. Proci, 33, 53, 77, 131, 132, 137, 145, 176, 181, 188, 194, 196, 197, 198, 210, 220. Proclamatio bannorum, 27, 31. — bannorum una vice, 132. — bannorum bina vice, 106. — bannorum tribus vicibus, 68, 81, 83. — bannorum quatuor vicibus, 93. — bannorum temporibus prohibitiuis, 102. Prohibitio commanendi, 191. Promissio ducendi in vxorem, 15, 17, 27, 28. — ducendi in vxorem per verba de praesenti, 76 — ducendi in vxorem mediante iuramento, 56, 71, 72, 107, 168. — ducendi in vxorem per iuramentum cum manus stipulatione, 86. R. Raptus, 198. Ratificatio matrimonii, 10. — sponsalium per verba de prae- senti contractorum manuum mu- tua stipulatione, 14. R e c e p t i o copulae ecclesiasticae non praemissis sponsalibus ne- que bannis, 105. Redditio operae pro copula car- nali tribus annis continuis, 52. Reformatio bonorum, 212. Remissio ad confessorem pro poenitentia suscipienda, 42. — sponsalium futuri temporis, 55. — mutua sponsalium de futuro, 169. Res parafernales, vestimenta, 222. Reseruatio actionis, 25, 85. Resolutio sponsalium futuri tem- poris, 55, 89, 131, 132, 136, 155, 171. — sponsalium futuri temporis mu- tuo dissensu partium, 161, 169. Restitutio dotalitii, 95. Retractatio sententiae diuor- ciatiuae, 215. Ritus ecclesiasticus, 91, 95, 143. Ruthenus, 219. S. Satisfactio pro labore per vxorem diuorciatam in domo mariti facto, 95. Scismaticus, 116. Sententia canonis, 37. — contumaciae, 32. — diuorciatiua, 208, 215. Separatio, 52, 127. — quoad thorum et cohabitationem (conmansionem), 42, 127. Seruus communis ciuitatis, qui dicitur podwoysky, 38. Solennitas ecclesiastica, 185. — nuptiarum, 82. — sponsalium, 209. Soror baptismalis, 132. Sponsalia, 21, 82, 102, 105, 148, 194, 214. — per uerba de futuro (futuri temporis), 3, 14, 123, 132, 141, 209, 227. — per verba de praesenti (praesentis temporis), 20, 78, 93, 100, 114, 115, 118, 125, 128, 131, 138, 139, 142, 158, 162, 163, 164, 175, 191, 195, 198, 223, 228, 229. Archiv. kom. hist. T. V. S p o n s a 1 i a praesentis temporis matrimonialia. 171. — ad verum matrimonium pertinentia, 181. — matrimonium facientia, 108, 196. — cum manuum susceptione, 106. — in praesentia procorum contracta, 137. — secunda, 90, 115. S p o n s i o fidei seruandae, 30. Sponsus irresolubilis, 139. S t a t u s matrimonialis, 199. — vidualis, 186, 195. Stipulatio manuum, 14, 15, 20, 71, 110, 131, 132, 137, 139, 141, 176, 181, 196, 198. Subarratio anulo, 184. — anulorum in signum sponsalium de futuro, 123. — anulis et crinalibus, 209, 210. T. Testes idonei, 187. Testimonium veritatis per medicum in causa matrimoniali, 16. Tortura, 94. Traditio in coniugem, 185. — legitima, 170. Transgressio canonis ratione datae copulae vetitis temporibus, 37. Tutores, 119, 182. Y. W. Vadium (zaclad), 22, 161. Venia, 88. Verba contractum fortificantia, 194. — matrimonium facientia, 125. Verificatio copulae ecclesiasti- cae per litteras, 40. Vinculum matrimonii, 176. — fortius matrimonii, 182. Visiones et fantasmae demonum, succubi appellatorum, 192. Votum de seruanda continentia, 186. — recipiendi in vxorem, 207. Vxor concubinaria, 38. Wiprawa (vestimenta), 149. Z. Zaclad (vadium), 22. 25 WYKAZ ZAPISEK w związku ze sobą będących. 5. 13. ! 136. 7. 16. ! 143. 13. 5. i 144. 16. 7. ! 145. 34. 35. 146. 35. 34. 147. 54. 55. ! 148. 55. 54. 153. 57. 58. 154. 58. 57. 157. 72. 74. 159. 74. 72. 160. 80. 81. 161. 81. 80. 162. 98. 99. 165. 99. 98. 169. 133. 134. 177. 134. 133. 180. 135. 136. 135. 183. 187. 144. 184. 185. 143. 185. 184. 146. 187. 183. 145. 200. 201. 202. [48. 201. 200. 202. [47. 202. 200. 201. 54. 204. 206. 53. 206. 204. 62. 169. 207. 208. 215. 65. 208. 207. 215. 61. 209. 210. 211. 60. 210. 209. 211. 57. 169. 211. 209. 210. 59. 215. 207. 208. 57. 162. 214. 216. 80. 216. 214. 77. i 217. 218. 218. 217. CORRIGENDA. wiersz: zamiast: czytaj: Nr. 38, 11 od góry, «vnam neophtiam» «vnam neophitam». " 124, 8 " «obmissa er circa» «obmissa et circa». " 130, 8 " «seperari» «separari». " 139, 8 " «in Cranistaw» «in Crasnistaw». " 143, 4 " «duabus septimauis» «duabus septimanis». " 146, w wierszu drugim po słowach: «Anne, nate» umieścić należy: «Johannis Puchala kmethonis de Osmolicze, elidendo proposicionem laboriosi». wiersz: zamiast: czytaj: Nr. 187, 8 od dołu, «carnalter cognouisse» «carnaliter cognouisse». « 191, 16 od góry, «quid animo» «qui animo». « 191, w wierszu 17 od dołu, po słowach: «cum eadem» zamieścić należy: «dictam Agnetem interfecisse, contractumque cum eadem». wiersz: zamiast: czytaj; Nr. 197, 6 od gory, «ad horam terciarium» «ad horam terciarum». " 213, 1 " «offic. Lubl. IV» «offic. Lubl. VI». " 214, 1 " «offic. Lubl. IV» «offic. Lubl. VI». „MODUS INQUIRENDI SUPER STATU ECCLESIAE GENERALIS" z pierwszej połowy XV stulecia podał i objaśnił BOLESŁAW ULANOWSKI. W należącym do zbiorów Biblioteki Jagiellońskiej rękopis­mie Nr 2415,1) znajduje się na kartach 228 — 232 osobną całość stanowiący zabytek, nad którym wypisane są w formie nagłówka następujące wyrazy: „Modus inquirendi super statu ecclesie generalis". Niema zresztą przy zabytku tym żadnej daty, tak że jedynie tylko z jego treści oraz ze znajomości ogólnych stosunków mo­żebnem się staje w należyty ocenić sposób jego doniosłość oraz przybliżony czas jego powstania. Gdy zaś wskazują z jednej strony cechy paleograficzne że mamy do czynienia z pomnikiem pochodzącym z pierwszej po­łowy XVgo stulecia, to pozwalają nam ze strony drugiej w nimże samym zamieszczone wzmianki o herezyi Hussa z pewnem twier­dzić prawdopodobieństwem, że stosowanym był w praktyce nasz „Modus inquirendi" najpewniej jeszcze w IIIcim dziesiątku XV wieku, kiedy to właśnie zajmowano się w Polsce ze szczególną troskliwością obmyśleniem środków mogących posłużyć do cał­kowitego wyparcia zakradających się z sąsiedniego kraju sekciarskich nauk. 1) W pierwszej swej części zawiera rękopis Nr 2415 dzieło Miko­łaja z Błonia o Sakramentach. Skoro zaś osobną niebawem ogłosimy pracę o wybitnym tym kanoniście Polskim, w której podamy dokładną wiadomość o wszystkich znanych nam rękopisach jego traktatu, przeto odsyłamy czytelnika co do bliższego opisu w mowie będącego kodeksu, do tej właśnie rozprawy. Zbyt ważnym jednakże wydaje się nam w mowie będący zabytek, aby można było poprzestać na ogólnikowem tylko wska­zaniu chwili, w której prawdopodobnie powstał, jakoteż na suchem zaznaczeniu, że nie mały przedstawia on naukowy interes. Przystępujemy przeto do bliższego rozświecenia okoliczności, którym zawdzięcza "Modus inquirendi" swoją genezę. I. Jedną z najważniejszych attrybucyi i obowiązków biskupich było wykonywanie ścisłej kontroli nad duchowieństwem dyjecezalnem, oraz pilne przestrzeganie, ażeby miejscowa ludność w ni­czem nie zbaczała od przepisów kościelnych. Ta rozległa i nader ważna sfera działalności biskupów wchodziła w życie przy po­mocy instytucyi wizyty,1) którą przedsiębrali częściowo sami bi­skupi, a częściowo w ich zastępstwie archidyjakoni.2) Zaprzysiężeni umyślnie w tym celu synodalni świadkowie (testes synodales) mieli informować w każdym kierunku wizytującego dyjecezyje lub archidyjakonat prałata, który następnie zobowiązanym był do jak najenergiczniejszego usunięcia dostrzeżonych nadużyć i niepo­rządków. Z powodu rozległości dyjecezyi polskich można na pewno przyjąć, że zazwyczaj dopełniali wizyty archidyjakoni, którzy naj- 1) Nie wchodzimy w bliższe szczegóły, bo przedmiot ten posiada dość obszerną i wyczerpującą literaturę. Wymieniamy na pierwszem miejscu zna­komite dzieło Thomassina: Vetus et noua ecclesiae disciplina circa be­neficia et beneficiarios etc. T. II Lib. III Cap. LXXVII—LXXXII (w edycyi Weneckiej z r. 1730 p 752-766); a następnie nowsze prace: Binterima: Die vorziiglichsten Denkwiirdigkeiten der ChristKatholischen Kirche V. 3. p. 36—57; Dove go: Untersuchungen iiber die Sendgerichte, w Zeitschrift fiir deutsches Recht und deutsche Rechtswissens. XIX p. 321—394; tegoż autora: Beitrage zur Geschichte des deutschen Kirchenrechts (Die Frankischen Sendgerichte) w Zeitschrift fur Kirchenrecht herausg. von Dove u. Friedberg, IV p. 1—45, i V p. 1 — 42, oraz «Das Sendrecht der Mainund Rednitzwenden, ibidem IV p. 157—175, ważne dlatego zwła­szcza bo dotyczy ludności słowiańskiej; Auerbach: De visitationum ecclesiasticarum progressu a primis temp. usque ad concil. Trident. (roz­prawa doktorska); pomijamy w wyliczeniu tem podręczniki, z których każdy mniej lub więcej obszernie kwestya się tą zajmuje. 2) c. 6. X. I. 23; — cf. rozdział: De officio archidiaconi w Statutach prowincyjonalnych Mikołaja Trąby z r. 1420, a zwłaszcza ustęp pierwszy, który brzmi: «Item statuimus, quod archidiaconi suos archidiaconatus singulis annis visitent per se vel per alios idoneos, fideliter, et non perfunctorie, in quo ipsorum consciencia oneramus, et dum officium visitacionis exercent ab omnibus presbyteris sibi subiectis audire canonem teneantur, et eos, si id quod legunt intelligant, examinare in officio misse, toto ordine, in verbis, gestis atque signis. — Starod. Prawa Polsk. Pomn. IV p. 195. prędzej i najłatwiej mogli sie z zadania tego wywiązać. Relacyje skład ane biskupom przez archidyjakonów stanowiły najbogatszy materyjał do ocenienia stosunków kościelnych pewnej dyjecezyi i dostarczały najodpowiedniejszej podstawy do zarządzenia wła­ściwych środków zaradzczych 1). Wizyta przedsiębrana przez archidyjakonów nie różniła się co do swojej istoty od wizyty biskupiej, bo występowali w tym wypadku archidyjakoni jako delegaci biskupa, a jedynie tylko względy utylitarne sprawiały, iż w rzeczy samej rozwijali archi­dyjakoni daleko w tym kierunku żywszą od biskupów działal­ność. Jeżeli archidyjakon mógł przy wizycie swej zbadać jedynie stan duchowieństwa niższego, to oczywiście sięgała wykonywana przez samego biskupa kontrola i dalej i głębiej. Bo ulegały jej tak kapituły jak też i sami archidyjakoni a więc cały ogół dyjecezalnego duchowieństwa. W każdym jednak razie nie był i w tym wypadku wynik wizyty zupełnie wyczerpującym, bo nie dawał wskazówek ani co do zachowywania się i moralności zwierz­chnika dyjecezyi, ani co do stanu duchowieństwa zakonnego, które z powodu exempty nie ulegało wizytowaniu i kontroli bi­skupiej 2). 1) Bardzo w tej mierze pouczającym jest wstęp do dzieła Andrzeja z Kokorzyna «super canone misse», który przytaczamy pod Nr III w ca­łości. Andrzej z Kokorzyna był równocześnie professorem teologii na Uni­wersytecie Krakowskim i archidyjakonem Krakowskim. Przedsięwziąwszy wizytę swego archidyjakonatu, przekonał się, że nie mają poszczególni ple­bani dostatecznego wyobrażenia o znaczeniu Mszy i należytem jej celebro­waniu. Relacyja, którą z tego powodu złożył biskupowi krakowskiemu, Zbi­gniewowi Oleśnickiemu, była powodem, że polecił biskup wygotować An­drzejowi popularny traktat mający służyć duchowieństwu jako urzędowy podręcznik w sprawie celebrowania Mszy św. Wyraźnie zaznacza Andrzej z Kokorzyna, że bierze się do pisania nie jako professor Uniwersytetu, ale jako archidyjakon, mający w pierwszej linii obowiązek dbać o wy­kształcenie podlegającego mu duchowieństwa. 2) W Dekretale Innocentego IVgo [c. 1. De censibus, exactionibus et procurationibus (III. 20) in VI0] zawierającym postanowienia co do wi­zyty arcybiskupiej i stanowiącym w § 1: «Deinde liceat ei per totam provinciam vel eius partem visitationis officium exercere, civitates et dioeceses, suffraganeos suos et eorum subditos, cathedralium et aliarum ecclesiarum capitula et monasteria, ecclesias et alia religiosa et pia loca, cleros et populos libere visitando, ac procurationes a locis tantum recipere visitatis», orzeka § 6: «Hanc autem visitandi formam ab uniuersis, etiam episcopis aliisque praelatis, ordinario iure suos subiectos visitantibus, plene obseruari praecipimus, saluis super hoc rationabilibus et approbatis religiosorum consuetudinibus et regularibus institutis; z czego wypływa, że w zwykłych przynajmniej wypadkach tj. jeżeli nie występował biskup jako delegat apostolski nie miał on też upoważnie- Dopiero uskuteczniona przez arcybiskupa wizyta całej pro­wincyi dawała zaokrąglony i zupełny obraz stanu duchowieństwa i stosunków religijnych na pewnem terytoryjum. Instytucyja wi­zyty arcybiskupiej była też prawu kościelnemu dobrze znaną a najdokładniej określił jej warunki cytowany już przez nas Dekretał Innocentego IVgo1). II. Rozglądnąwszy się w treści omawianego przez nas zabytku uderzają nas przedewszystkiem następujące okoliczności: 1) Inkwizycya „de Statu Ecclesiae" o której wspomina nasz „modus inquirendi" ma się odbywać: „tam de capite, quam de membris". 2) Dotyczy ona zatem nietylko duchowieństwa niższego, ale również i całego episkopatu. 3) Rozciągniętą ma być i to bardzo dokładnie także do wszyst­kich klasztorów. Spostrzeżenia te wystarczają, aby uznać w zabytku naszym nie zwykłą instrukcyje dla wizytatorów synodalnych lub archidyjakonów, ale o wiele większego znaczenia formularz, bo bę­dący oczywiście podstawą do pytań i dochodzeń pozostających w związku z wizytą przedsiębraną w obrębie całej prowincyi. Instrukcyi dla wizytatorów synodalnych, wydawanych dla użytku dyjecezyi Polskich, ogłoszonych jest dotychczas tylko dwie: pierwszą znaleść można w Codex epistolaris p. 350, druga znaj­duje się w tym samym tomie co niniejsza rozprawa na str. 3o. Wystarczy chociaż najpobieżniej porównać je z naszym „Modus inquirendi", aby zachodzące między nimi różnice natychmiast ocenić. Pierwsza, pochodząca prawdopodobnie z XIVgo wieku do­tyczy niższego duchowieństwa i ludności świeckiej, druga ma za przedmiot wyłącznie duchowieństwo niższe: o biskupach i kla­sztorach mowy w nich całkiem nie ma. Chcąc więc oznaczyć czas, kiedy ułożonym mógł być nasz nia do wizytowania exymowanych klasztorów. Dopiero sobór Trydencki zaprowadził pod tym względem pewne zmiany rozporządzając (c. VIII. Sessio XXI) że «monasteria, in quibus non viget regularis obseruantia» mają wizytować biskupi jako delegaci apostolscy co roku, «monasteria" zaś »in ąuibus viget obseruantia regularis» tylko wtedy, jeżeli upłynie 6 miesięcy od bezskutecznego wezwania zwierzchności zakonnej do przedsięwzięcia wizyty klasztornej i usunięcia dostrzeżonych niedostatków. 1) c. 1. in VI0 III. 20; — cf. Thomassinus Vetus et Nova Discipl. II. Lib. III cap. LXXXII. Zmiany, które w tym kierunku wprowadził Sobór Trydecki, sformułowane są: c. III. Sess. XXIV. „Modus inquirendi," trzeba mieć na oku takie tylko okoliczności i wypadki, w których przedsięwziętą została w Polsce wizyta metropolitalna, co o ile nam wiadomo, zbyt często się nie zdarzało. III. W związku z synodem prowincyjonalnym WieluńskoKali­skim pozostawało tylko ułożenie owej instrukcyi dla wizytatorów synodalnych, którąśmy w tym samym tomie powyżej ogłosili. Synod bowiem poświęcił cały jeden rozdział uchwalonych przez siebie statutów wyliczeniu środków obronnych przeciwko heretykom (remedia contra hereticos). Siódme z rzędu „remedium" zarządziło: „quod domini episcopi dirigant et expediant visitatores literatos integre opinionis archidiaconos, vel alios, qui visitent totam diocesim inquirendo de fautoribus, receptatoribus et defensoribus prauitatis heretice Johannis Hus, et spećialiter, qui faciant sibi libros presentari tam per rectores parrochialium ecclesiarum, quam eorum predicatores, circa quos videndos diligentiam habeant, an aliqua suspecta sint in eisdem libris inserta, et si invenerint; extunc eosdem suspectos de heresi, si poterint, vinctos representent. Ktokolwiek uważnie odczyta wspomnianą instrukcyje, połą­czy ją związkiem przyczynowym z przytoczonym co tylko ze Statutów rozporządzeniem. Dlatego też jestem zdania, że instrukcyja ta ułożoną została za wspólnem porozumieniem się obecnych na Synodzie biskupów a to bądź jeszcze w Kaliszu bądź nieco później, w każdym je­dnak razie zastosowywaną bywała ona we wszystkich dyjecezy­jach w niezmienionem brzmieniu. Można zatem twierdzić, że nie upoważnił Synod Kaliski ar­cybiskupa Gnieźnieńskiego do przedsięwzięcia prowincyjonalne] wizyty, lecz że nakazał tylko biskupom, aby w pewnym specy­jalnym i wyraźnie wymienionym celu zarządzili wizytowanie swoich dyjecezyi. W najbliższym jednak czasie po Synodzie Kaliskim odbyły się jeszcze dwa inne prowincyjonalne koncylija, jedno pod prezydencyą Mikołaja Trąby, drugie zwołane przez Wojciecha Ja­strzębca, których wprawdzie statutów nie posiadamy, ale których istnienie zaświadczają nam bardzo poważne świadectwa. Jeszcze w Konstancyi postanowił papież Marcin V, że naj­bliższy Sobór powszechny odbędzie się w Pawii. Miano w dal­szym ciągu obradować nad sprawą reformy, ale wprzód życzył sobie papież zyskać ze wszystkich krajów obfity materyjał, ma­jący posłużyć do tem dokładniejszego przeprowadzenia poprawy Archiv. kom. hist. t. V. duchowieństwa. Jedynie prowincyjonalne koncylia mogły dostar­czyć papieżowi potrzebnych informacyi. Dlatego też wezwał Mar­cin V z początkiem Marca r. 1422 arcybiskupów, aby ci ze swej strony zwołali co rychlej synody prowincyjonalne, których uchwały i deklaracye miały według zdania papieża „magnam illuminacionem et commoditatem afferri ad corpus uniuersalis Ecclesie in generali concilio reformandum". Znaną nam jest tylko wystosowana do arcybiskupa Gniez­nieńskiego bulla, ale ogólnikowa całkiem jej treść i brak wszel­kiej wzmianki o herezyi Hussa i stanowisku Polski w obec Czech każą nam wnosić, że mamy w tym wypadku z okólnikiem pa­pieskim do czynienia, którego jeden egzemplarz przesłanym zo­stał oczywiście i do Gniezna. Datowana 1 Marca 1422 bulla nadeszła do Polski najprę­dzej w początku Kwietnia. Wywarła ona ten skutek, że arcybi­skup Mikołaj po naradzeniu się z biskupem Krakowskim, Woj­ciechem, i Płockim, Jakubem z Kurdwanowa, zwołał okólnikiem z 25 lipca 1) synod prowincyjonalny na dzień św. Bartłomieja do Łęczycy. Chociaż nie posiadamy żadnego dowodu, że ten na dzień 24 Sierpnia zwołany synod rzeczywiście się zabrał, to przecież zważywszy, iż arcybiskup Mikołaj umiera dopiero 4 Grudnia, możemy z wszelkiem przypuszczać prawdopodobieństwem, że nie pozostał okólnik arcybiskupi bez praktycznego rezultatu. W roku 1423, w którym dnia 12 Lipca objął Wojciech Ja­strzębiec stolicę Gnieznieńską, odbył się znowu synod prowincy­jonalny w Łęczycy. Obradowano na nim głównie nad sposobem przeciwdziałania herezyi Hussa, a o uchwalonych przez Synod zarządzeniach doniósł natychmiast nowy arcybiskup papieżowi, opisując mu równocześnie ogólny stan rzeczy w Polsce. Z od­powiedzi papieskiej dowiadujemy się tak o fakcie obradowania prowincyjonalnego Synodu w r. 1423, jak o przedmiocie jego narad; polskie źródła nie dostarczają nam żadnych w tym. kie­runku bliższych wskazówek. Rozporządzając temi wiadomościami wypada nam posta­wić sobie pytanie, czy nie właściwem by było upatrywać ści­ślejszy związek między naszym „Modus inquirendi" a jednym z dwóch ostatnich wspomnianych przez nas prowincyjonalnych synodów. Tak mało o nich wiemy, że o stanowczą odpowiedź pokusić się niepodobna; wolno nam przecież wystąpić przynaj­mniej z hypotezą. 1) Okólnik arcybiskupi wraz z transsumowaną w nim bullą papieską ogłaszamy pod L. II. w nosząc po bulli papieskiej i okólniku arcybiskupim poru­szono na koncylium Łęczyckim z r. 1422 przedewszystkiem sprawę poprawy duchowieństwa. Wszak należało się przygotować do ogólnego Soboru, którego wyłącznym niemal przedmiotem miała być reforma „in capite et membris". Czy mógł Synod w tak ważnej sprawie bez odpowiednich decydować zarządzeń. Czy mógł występować ze zdaniem swojem i wnioskami nie mogąc je poprzeć zaczerpniętymi z miejscowych stosunków dowodami. Re­forma jako ogólne mgliste hasło, mogła wprawdzie nawet jako czczy frazes wywoływać niepokój i żywić oppozycyję, ale owo­ców wydać nie mogła, dopókiby poprzestano na teoretycznych wywodach, dopókiby nieuwzględniono partykularnych interesów i nie zdobyto szerokiej podstawy do zaprowadzić się mających zmian i ulepszeń. Na to tylko polecił papież zwołać poprzednio prowincyjonalne koncylia, na to kazał przesłać sobie co rychlej ich uchwały, aby z autentycznych źródeł poznać stan duchowieństwa we wszystkich krajach i raz już nareszcie wyjść z ogólników i deklamacyi, które zapełniały posiedzenie soborów i współczesną litteraturę. Jak nadmieniliśmy powyżej, nie dawały wizyty przedsię­wzięte przez biskupów w poszczególnych dyjecezyjach komplet­nego obrazu stanu duchowieństwa w pewnej prowincyi. Jedynie Metropolita a więc arcybiskup Gnieznieński, zdolnym był osiąg­nąć odpowiadające celowi rezultaty przedsiębiorąc czy to z włas­nego natchnienia, czy to z upoważnienia prowincyjonalnego sy­nodu metropolitalną wizytę. Mniemam, że głównym a może na­wet jedynym rezultatem synodu Sierpniowego była objawiona w tej sprawie powszechna zgoda, oraz zarządzenie niezbędnych środków, aby myśl wizyty arcybiskupiej nie została w wykona­niu skrzywioną lub nawet udaremnioną. Jeżeli z trudnością tylko mógł podołać biskup wizycie dyjecezalnej, to już z pewnością była wizyta całej Polskiej prowincyi zadaniem, z którego w krótkim stosunkowo czasie nie potrafiłby się nigdy wywiązać arcybiskup Gnieźnieński. Z konieczności więc musiał on użyć do pomocy osobnych delegatów, którzyby w jego imieniu i według jednostajnej i urzędownie ułożonej instrukcyi ciężkiej tej dokonać musieli pracy. Kogo wybrano na delegatów arcybiskupich, i kiedy zaczęli oni spełniać powierzoną im czynność, — jeżeli w ogóle weszły uchwały Synodu w praktyczne zastosowanie, — odpowiedzieć nie umiemy. Sądzimy tylko, że „Modus inquirendi", który ogła­szamy pod L. I jest właśnie tą instrukcyja, którą sformułowano dla delegatów arcybiskupich, mających w jego imieniu wizytę Metropolitalną sprawować. Możnaby nam zarzucić, że zanadto śmiało łączymy chwilę powstania naszego zabytku z synodem z roku 1422. Odbył się przecie zaraz w roku następnym inny synod, prowincyjonalny, na którym te same mogły przejść zarządzenia, które my przy­pisujemy koncylium poprzedniemu. Na ten zarzut stanowczej dać repliki niepodobna; rozczytując się jednak w pismach będących w związku z synodem z r. 1422, oraz w odpowiedzi papieskiej na relacyje Jastrzębca z synodu odbytego w r. 1423, przyjmu­jąc nareszcie, że zwołany w r. 1422 synod istotnie do skutku przyszedł, nie możemy się oprzeć przekonaniu, że wyłuszczone przez nas zapatrywanie najbardziej jest do prawdy zbliżonem. IV. Godząc się na przedstawioną w powyższym wywodzie hypatezę, zyskujemy zarazem odpowiedź na pytanie, kto był auto­rem naszego „Modus inquirendi". Nie możemy co prawda au­tora tego wskazać po imieniu, ale szukać go chyba nie będziemy gdzieindziej jak w otoczeniu najbliższem arcybiskupa. Liczne cy­taty z Dekretu, Dekretałów, księgi Szóstej, kodeksu Justyniana, świadczą o wykształceniu prawniczem redaktora naszego zabytku. Dokładniej wskazać źródeł, któremi się posługuje, na razie jest niemożliwem. Prawdopodobnem jest tylko, że nie brakło w są­siednich prowincyjach na podobnego rodzaju instrukcyjach, które znane były z pewnością i w Polsce i mogły posłużyć za wzór do sformułowania naszego zabytku. Najbardziej rozpowszechnionym przykładem na podobne py­tania, jak te, które obejmuje nasz „Modus inquirendi", są począt­kowe ustępy księgi Iszej i IIgiej w dziele Reginona „De Synodalibus causis et disciplinis ecclesiasticis" 1). Na Reginonie opierali się też wszyscy niemal późniejsi redaktorowie instrukcyi dla wizytatorów synodalnych, zaprowadzając coraz to nowe w elaboratach swych modyfikacyje. Jeżeli np. porównamy naj­dawniejszą znaną dotychczas instrukcyje Polską tj. tę, która ogło­szoną została w Cod. Epist., z zamieszczonemi u Reginona py­taniami, dojdziemy do przeświadczenia, że jedynie początkowy ustęp: (Episcopus in synodo residens... ille sanctorum reliquie) dosłownie jest zgodnym z odpowiednim ustępem dzieła „de Synodal. causis," w poszczególnych zaś artykułach zachodzi oczy­wiście pod względem rzeczy częściowa zgodność, ale zachodzą 1) W edycyi Wasserschlebena z r. 1840, p. 19—26 (96 pytań) i 207—216 (86 pytań); z Reginona czerpał Burchard z Wormacyi w kompilacyi swojej zatytułowanej «Decretorum libri XX», cf. Lib. I cap. XCIV. też obok odmiennej zgoła stylizacyi i takie różnice, które dowo­dnie świadczą, iż albo została dana instrukcya niezależnie uło­żoną, albo że opiera się ona na jakimś nieznanym nam dzisiaj wzorze. To samo powiedzieć możemy o naszym zabytku. Poru­szając się w tych samych pojęciach i stosunkach, jakich się do­tykały wszystkie niemal instrukcyje wizytacyjne musi też i on za­wierać tej samej mniej więcej treści co one materyał. Ale tak układ jak stylizacyja naszego „Modus inąuirendi" nie wykazuje z żadnym ze znanych nam, a podobne przeznaczenie mających, pomników tak blizkiego pokrewieństwa, aby można tę lub ową instrukcyje za wzór do niego uważać. Wzmianki natomiast o herezyi Hussa, jakoteż kilka słów Polskich użytych w tekscie, zapewniają nas o pochodzeniu Pol­skiem naszego zabytku, co wobec ogólnikowej zazwyczaj treści tego rodzaju pomników, niemałej jest doniosłości. Co się nareszcie tyczy zewnętrznej formy, w jakiej docho­wał się nasz „Modus inąuirendi", to zwrócić należy uwagę na ostatnie w nim zamieszczone wyrazy: „Recordamini mei, ut aliquid acceptetis". Słowa te świadczą, że mamy właściwie przed sobą list, którego jedną częścią składową jest nasz zabytek. Wi­docznie prosił któryś z dostojników kościelnych drugiego o na­desłanie mu świeżo ułożonej instrukcyi; może tym proszą­cym był który przez arcybiskupa, względnie przez Synod, wy­znaczony delegat. Żałować wypada, że pisarz, który przez nie­uwagę pomieścił w swym odpisie końcowe wyrazy listu, nie posunął swej nieuwagi aż do przepisania całej jego osnowy oraz umieszczonego na stronie odwrotnej adresu. Możebyśmy wów­czas o wiele dokładniej zapoznać się mogli z okolicznościami, w których powstał nasz „Modus inąuirendi". I. Modus inquirendl super statu Ecclesie generalis. Prelatus volens inquirere de statu Ecclesie, tam de capite, quam de membris, inprimis recipiat iuramenta ab illis, qui sunt in ecclesia, et eciam ab aliis, si opus fuerit, qui iurabunt in hac forma: Iuramentum — Ego N iuro ad sancta dei Ewangelia super omnibus hiis, que scio uel credo in hac ecclesia reformanda tam in capite. quam in membris exceptis occultis criminibus meram et puram dicere veritatem, siue fuero interrogatus, siue non, et dictum meum non reuelabo alicui sine licencia superioris mei. Deinde procedat ad inquisicionem hac forma: Quero a te, an scis uel credis uel farna est Episcopum uel aliquem clericum ciuitatis uel diocesis fecisse concessionem super quacunque re spirituali pro pecunia uel aiia re temporali data uel promissa uel retenta uel ex pacto uel ex conuencione. Item an scis uel credis uel fama est, quod aliquis dederit Episcopo pro eo, quod est incontinens, uel pro eo, quod habet uel habuit concubinam uel sustinuerit pro aliquo alio comodo temporali. Item an scis uel credis, uel fama est, quod Episcopus aliquid receperit uel habuerit per se uel per alium tacite uel expresse, uel clericus aliquid dederit uel promiserit per se uel per interpositam personam pro beneficio ecclesiastico obtinendo uel ut eligeretur uel precibus illud contulerit, I. q. 1. Reperiuntur 1), et c. Sunt nonnulli 2); de sy[monia] ad hoc et c. Sicut3); de eta[te] et quali[tate et ordine preficiendorum], Tuam4). Item an scis uel credis uel fama est, quod Episcopus monuerit clericos suos super vita et honestate et diligencia super diuinis officiis et aliis et quod deliquentes puniantur, ut in princ. c. Ut clericorum 5); XII d. De hys 6); de cen[sibus, exactionibus et procuracionibus], Romana, §. Sane, li[bro] VI7). Item an scis uel credis uel fama est Episcopum uel canonicum aut aliquem clericum cuiuscunque status uel ordinis concubinam habere uel ei 1) c. 7. G. I. qu. 1. 5) c. l3. X. III. 1. 2) c. 114. C. I. qu. 1. 6) c. 13. §. 1. D. XII. 3) c 6. X. V. 3. 7) c. 1. §. 4. in Vlo. III. 20. 4) c 10. X. I. 14. cohabitare uel eam suis expensis in domo uel extra tenere uel ad aliquem accedere uel ad se venire uel cum aliqua suspecta muliere consorcium uel colloquium habere; de cohabitacione clericorum et mulierum, c. III1), et in C. de Episcopis et Clericis 2), autem Episcopus, XXXII dist., Presbiter3), LXXXI dist. Legitur4). Item an scis uel credis uel fama est aliquem eorum aleatorem esse; de vita et honestate clericorum c. Clerici uei mo[nachi]5), et in C. de Episcopis et clericis6); — aut interdictum vel blasphemum; de clericis male[dicis] c. II7); XXV dist. §. alias ea demum in fi.8) et c. se [quens] 9); XXI dist. Denique10); XXIII, q. III, Si igitur, 11) et. c. se[quens] 12). Item si scit uel credit uel fama est aliquem esse proditorem secretorum domini Archiepiscopi aut capituli in preiudicium Ecclesie uel personarum, vel vsurarium; XLVI dist., Non licet 13), et c. se[quens]14); de Vsuris, Preterea 15). Vel Coniuratorem seu conspiratorem; XI q. Coniuracionum16), et c. se[quens]17), de [Sententia et] re iudicata, Cum I et A.18), deinde exhibita. Vel alienatorem rei ecclesiastice; XII q. II, Monemus l9), et in[itium] c. se[quentis]20); de re[bus] ecc[lesiasticis] ali[enandis] uel non, c. Si quis presbiter 21). Vel obligatorem rei ecclesiastice; de pig[noribus et aliis cautionibus] c. I22), et in C. de Episcopis et Clericis, Sancimus 1. in princ 23). Vel male administrantem uel res ecclesiasticas dilapidantem et consumentem uel male dispensantem; XXVIII dist., De Siracuzane 24); de Simo[nia], Licet Heli25); III. q. II. Quia ea26); de accu[sationibus inquisitionibus et denunciationibus] c. Si27); de officio [et potestate iudicis] delegati, Venerabili 28). Item an scis uel credis uel fama est, quod sacrista uel thezaurarius uel custos vasa uel vestimenta uel alias res uel ornamenta ecclesie: puta libros uel alia diuino cultui dedicata bene seruauerit, uel si aliqua de mobilibus uel immobilibus diminuta sunt, et per quem, et quare, et quando, et qualiter; de officio Sacristae c. 1.29); de officio Custodis c. I.30); XXV dist, Perlectis in fine31); de officio Archidiaconi, Ea que32); XII. II, Alienaciones 33). Item si scit et credit uel fama est aliquem prelatum uel canonicum, altaristam uel viccarium stare irreuerenter in Ecclesia confabulantttn uel diuinum officium turbantem. Item si scit uel credit uel fama est, quod aliquis ecclesiam execrauerit sanguine, uel semine humano. 1) c. 3. X. III. 2. 2) Cod. 1. 3. 3) c. 18. D. XXXII. 4) c. 2 5. D. LXXXI. 5) c. 15. X. III. 1. 6) Cod. I. 3. 7) c. 2. X. V. 26. 8) c. 3. §. 4. in fi D. XXV. 9) c. 4. D. XXV. 10) c. 6. D. XXI. 11) c. 10. C. XXIV. qu. III. 12) c. 11. G. XXIV. qu. III. 13) c. 9. D. XLVI. 14) c. 10. D. XLVI. 15) c. 7. X. V. 19. 16) c. 22. C. XI. qu. I. 17) c. 23. C. XI. qu. I. 18) C. 2 2. X. II. 27. 19) c. 18. C. XII. qu. 2. 20) c. 19. in. C. XII. qu. 2. 21) c. 6.X. III. 13. 22) c. 1. X. 111. 21. 23) I. 25. §. 1. in princ. Cod. I. 3. 24) c. 13. D. XXVIII. 25) c. 31. X. V. 3. 26) c. 9. C. III. qu. 2. 27) c. 12. X. V. I. 28) c. 37. X. I. 29. 29) c. 1. X. I. 26. 30) c. 1. X. I. 27. 31) c. 1. in fine. D. XXV. 32) c. 3. X. 1. 23. 33) c. 37. C. XII. qu. II. Et sic querendum est de singulis officiis de hys, que ad quemlibet eorum in Ecclesia pertinere dinoscuntur, quod dicitur in princ. c. Perlectis 1), et XXI dist., Cleros 2), cum se[quenti]3). Item an scis uel credis uel fama est, quod officia diuina deuote horis competentibus et solempniter celebrantur, et an in singulis mos ecclesie diocesane uel Metropolitane in diuinis seruetur; de cele[bracione] mis[sarum et sacramento Eucharistiae et diuinis officiis] c. i.4) et c. Dolentes 5); XII. De hys 6); et de Con[secratione] dist. II, Institutum 7). Item si scit uel fama est aliquem prelatum uel canonicum, altaristam uel vicarium diuina non celebrantem. Item an interfuit exequiis mortuorum, et an teneret ecclesias uel cimiteria, eucaristiam uel reliquias et alia huiusmodi munde uel caute; de celebracione missarum etc. Cum creatura 8) et c. Sane 9), et de custo[dia] euca[ristiae chrismatis et aliorum sacramentorum] c. I. II.10). Item qualiter baptizant uel penitencias iniungunt et an ad hec facienda prompti sunt uel negligentes, et an aliqui ob hoc sine penitencia uel baptismo decesserunt, de bap[tismo et eius effectu] c. 1.11); quinta dist., Baptizari12), de officio Archipresbiteri c. III.13), et de Con[secratione] dist. III., De categumenis 14), et c. Ne quod absit15); de pe[nitentiis] et re[missionibus] c. fi[nalis]16); XXVI. qu. VI. c. Si quis presbiter l7); et c. se[quens] 18). Item an in Ecclesia cathedrali et per diocesim deputatati sunt predicatores et confessores litterati et ydonei et exemplares, de offi[cio] [iudicis] ordi[narii], Inter ce[tera]19). Item an scis uel credis uel fama est aliquem esse in ciuitate uel diocesi hereticum uel suspectum de heresi uel conuenticula per tales fieri, vel an scis domum uel predium uel antrum, uel locum, vbi conueniunt, vel an scis uel credis uel fama est aliquem esse laudatorem uel vice eorum ministrantem eis quo ad victum uel vestimentum et alia necessaria; de Hereticis, Excommunicamus, 1. §. Credentes 20); et c. Si aduersus21); et c. se[quens]22) in princ; C. de summa Trinitate 1. II.23) et in C, de Episcopis et Clericis, Conuenticula 24); XXX dist., Si quis extra25), et c. se[quens]26; C. de Hereticis, Cuncti27), et 1. Ariani28), et 1. sequens 29), et autem Credentes 30), XXXV. qu. VI., Episcopus in Sinodo31). Item an Episcopi et clerici sint assidui in officiis et an surgunt ad matutinas horis competentibus et an intrant chorum honeste cum cappis uel sine cappis cum superpiliciis uel sine. Item an Episcopus per se in festiuitatibus precipuis et maioribus anni solempniter diuina celebrat, et si non celebrat, que causa, et vtrum sepe uel raro ad Ecclesiam accedit Cathedralem. 1) c. 1. in princ. D. XXV. 2) c. 1. D. XXI. 3) c. 2. D. XXI. 4) c. 1. X. 111. 41. 5) c 9. X. 111. 41. 6) c. 13. D. Xll. 7) c. 31. D. II, de Consecr. 8) c. II. X. III. 41. 9) c. 10. X. III. 41. 10) c. 1 et 2. X. III. 44. 11) c. 1. X. III. 42. 12) c. 3. D. V. 13) c. 3. X. I. 24. 14) c. 15. D. IV. de Consecr. 15) c. 98. D. IV. de Consecr. 16) c 16. X. V. 38. 17) c. 12. C. XXVI. qu. 6. 18) c. 13. C. XXVI. qu. f>. 19) c. 15. X. I. 31. 20) c. 13. §. 5. X. V. 7. 21) c. 11. X. V. 7. 22) c. 12. in princ. X. V. 7. 23) 1. 2. Cod. I. 1. 24) 1. 15. Cod. I. 3. 25) c. 11. D. XXX. 26) c. 12. D. XXX. 27) 1. 3. Cod. I. 5. 28) 1. 5. Cod. I. 5. 29) 1. 6. Cod. I. 5. 30) Noua constitutio Fridcrici Imp. de statuds etc. ad 1. 4. God. I. 3. 31) c. 7. C. XXXV. qu. 6. 2og Item an Episcopus et cierici et presertim capitulum pignorauerint aliqua de possessionibus ipsius Ecclesie auctoritate propria. Item si Episcopi uel capituli negligencia aliqua de possessionibus aut decimis Ecclesie sunt alienata; De vita et hone[state] cleri[corum], Quoniam1), cum suis concordanciis. Item an scis uel credis aliquos esse falsarios litterarum apostolicarum uel aliarum quarumcunque seu instrumentorum, aut membranas subscriptas manibus aliquorum notariorum, et vbi sunt et manent, uel aliquos vtentes falsis instrumentis, uel ad quorum instanciam sunt huiusmodi membrane subscripte, aut instrumenta falsa confecta auditorum rothe et camere, et eciam regalium. Item an scis uel credis uel fama est aliquos esse symoniacos, periuros, dilapidatores, de Symonia, Licet Heli2); de [Sententia et] reiu[dicata], Cum I. et A.3). Item an scis uel credis aliquid esse reformandum, corrigendum in persona decani. Item in persona presbiteri. Item si in persona archidiaconi, et sic omnium aliorum de [personis] Ecclesiarum. Item an scis, credis aut fama est aliquem prelatum aut canonicum vicarium uel altaristam tenentem canes et secum ad ecclesiam ducentes. De statu monachorutn et Regularium ecclesiarum. Sed cum inquiritur generaliter in monasterio Regularium tam in capite, quam in membris, primo circa substancialia regule est querendum capto primitus iuxta formam prescriptam a singulis iuramento, deinde procedendum est in hac forma. Vtrum aliquis monachus uel conuersus aut de familia monasterii uel subditis sit suspectus de prauitate heretica aut fautoria et signanter heres i Viclefistarum et Hussitarum, aut si aliqui laudant dictam heresim et sectam. Item vtrum abbas uel prior prohibuit fratribus, ne dicant defectus domino Metropolitano. Vtrum monachi omnes ipsius monasterii sunt professi regulam et ordinem sancti Benedicti. Item an seruant veram obedientiam abbati et suis prepositis, sicut Religiosi obedire tenentur. Item an aliqui monachi sint proprietarii in monasterio. Item an continenter viuunt. Item an ibi debito modo seruatur silencium in claustro et mensa et aliis debitis horis et locis. Item an omnes semper et simul in refectorio comedunt, et an ad mcnsam legitur. Item an in refectorio carnes comeduntur. Item an omnes insimul in dormitorio dormiunt. Item an officium pariter et nocturnum ordinate in Ecclesia horis competentibus celebratur, et vtrum continue omnes ad horas veniunt. Item an bene et continue portant habitum monachalem. Item an vtuntur vestibus uel lintiaminibus lineis. 1) c 9. X. III. 1. 2) c. 31. X. V. 3. 3) c. 22. X. If. 27. Archiv. kom. hist. t. V. 27 Item an iacent nudi uel induti. Item an iacent in fisconibus uel in culcitris. Item an ibi bene obseruantur ieiunia per Ecolesiam et secundum suam regulam instituta. Item an est ibi aliquis vagabundus uel secularibus inmiscens se negociis. Item an fiunt ibi capitula frequenter et quid in eis agitur. Item utrum fiunt ibi aliqua indebite uel contra regulam beati Benedicti uel alterius sancti, cuius regulam sunt professi. Item an scit, quod abbas aut prepositus bene peragat officium suum et vtrum aliquid faciat uel concedat per vsurariam prauitatem. Item an scit uel credit aliquid corrigendum uel reformandum in persona abbatis vel circa eius officium. Item quot et que sunt officia in ipso monasterio. Item an scit uel credit aliquid emendandum, corrigendum uel reformandum circa personam uel officium camerarii uel prioris claustralis, et sic de aliis officiis. Item an officiales monasterii racionem reddunt de suis administracionibus, et cui et quando et qualiter. Item an res et bona dictorum officiorum bene custodiuntur et administrantur. Item quot monachi sunt in monasterio preter officiales. Item qui sunt illi ex nominibus. Item an scit uel credit aliquid emendandum, corrigendum uel reformandum in A. Item an in B. Item an in C. et sic de omnibus aliis monachis sigillatim. Item quot et qui sunt ibi conuersi. Item an scit vel credit aliquid emendandum, corrigendum ucl reformandum in A. conuerso, item an in B., item an in C. et sic de omnibus aliis conuersis. Item an scit uel credit aliquid emendandum uel corrigendum uel reformandum in se ipso, et sic quilibet de abbate ct de omnibus aliis et de se ipso interrogabitur, et eciam ipse abbas de se ipso et de quolibet alio iuxta premissa. Postea vero circa temporalia sic interrogabitur. Item an monasterium est debitis obligatum et quantis et quibus. Item an aliqua bona eius sunt aiienata uel distracta. Item an abbas tenet ad manum suam omnes possessiones monasterii. Item an abbas uel prepositus bene procurat et diligenter facit excoli seu cultiuari eas. Item an bona eius mobilia et immobilia sunt pignori obligata, et que et quibus ct quare. Item an abbas, aut prepositus bene defendit et diligenter iura monasterii. Item ad quantum ascendunt communiter prouentus seu redditus monasterii. Item quot monachi possunt inde viuere, si bene et legaliter administrarentur. Item quot monachi sunt ibi modo monachi sacerdotes, quot dyaconi, quot subdyaconi, quot in minoribus et quot in probacione. Item an est ibi solitus numerus monachorum. Item an procurantur, ut decet, in victu et vestitu. Item an prouentus monasterii conuertuntur in vsus et uecessitates monachorum, uel in vtilitatem ipsius monasterii. Item an ibi seruatur hospitalitas, et qualis. Item an est ibi infirmaria et qualiter ibi infirmi procurantur. Item an monasterium habundat in blado et vino et lignis et aliis necessariis. Item an sunt ibi libri, vestes, cruces, calices et alia vasa et ornamenta ecclesiastica, et si aliqua abbas uel prepositus tempore sui regiminis auxit, uel diminuit, et que et quanta. Item an persone alique suspecte, uel contra honestatem, religionem ingrediuntur infra septa monasterii. Item an scit uel credit aliqua alia in ipso monasterio in spiritualibus et temporalibus reformacione seu correccione indigere. De statu ecclesiarum parrochialium. Cum autem in ecclesiis parrochialibus similiter tam in capite, quam in membris inquiritur : Inprimis prelatus examinet sacerdotes in canone misse et forma conficiendi, necnon baptizandi et vngendi infirmos et aliorum sacramentorum administracione et an sciant legere, et quod legunt, inteliigant. Deinde faciat vocari de qualibet villa iure parrochiali spectante ad ecclesiam duas uel tres personas magis idoneas, fidedignas: Et primum a sacerdotibus et clericis deinde a predictis viris recipiat iuramenta in forma in principio descripta. Inprimis quero a te, an scis, quod Rector Ecclesie et vicarius diuina missarum officia celebrant et vtrum sepe uel raro, et an solum diebus dominicis uel festiuis, aut eciam aliis diebus ferialibus. Item an scis, quot vilias habet ecclesia racione parrochie ad eam pertinentes. Item an plebanus teneat vicarium in subsidium cure. Item quantorum reddituum est Ecclesia et vtrum ex ea possunt plures vicarii sustentari sine penuria Rectoris. Item vtrum plebanus uel vicarius predicat populo verbum dei, et vtrum exponit Ewangelium, et declarat misticum sensum Ewangelii, et an in wlgari oracionem dominicam, salutacionem beate Marie virginis et Simboium apostolorum, quod Credo dicitur, exponant populo omni die dominica cum confessione generali wlgariter kaijoszo bogu etc, Item vtrum sacramenta seruantur sub clausuris et seris, et in quo loco conseruantur. Item an alique incantaciones uel supersticiones facte sunt per aliquem de sacramentis. Item an plebanus uel vicarius audiunt confessiones, quandocunque rcquirentur, et an parati sunt ire ad infirmos cum sacramentis et similiter ad baptizandum et sacram vnccionem. ltem an scis uel credis, uel fama est, quod aliqui per negligenciam plebani uel vicarii sui, aliqui mortui sunt sine confessione et sacramentis, videlicet baptismo. Item vtrum scit vel credit, aut fama est plebanum aut vicarium pro- didisse alicuius confessionem sacramentalem, videlicet peccatum sibi confessum in preiudicium confitentis. Item an scis uel credis uel fama est, quod plebanus uel vicarius facit pacta de sacramentis videlicet baptismo, sacra vnccione, matrimonio, exigentes pecunias, antequam ea conferant. Item vtrum banna proclamant tribus vicibus, antequam in facie ecclesie matrimonium contrahunt copulandi, et an aliquos sine bannis copulauerunt. Item vtrum plebanus uel vicarius faciunt pacta pro sepulturis mortuorum. Item vtrum plebanus uel vicarius solet missas pro defunctis celebrare, cum funera mortuorum adducuntur, et an sub aliquo pacto hoc faciunt. Item si scit, credit uel fama est, quod plebanus aliqua mobilia uel immobilia ab ecclesia sua alienauit, vendidit, uel distraxit, aut pignore obligauit, et que et quare, aut cui, et si aliqui ornati, calices, libri et alia ad cultum dei deputata sunt deperdita. Item si scit uel fama est, qu.od plebanus uel aliquis parrochianus detineat aliquas pecunias uel res fabrice Ecclesie debitas. Item an scit uel fama est, quod Ecclesia sit sanguinis effusione uel seminis emissione humani, ut puta per fornicaciones, polluta et execrata, aut per aliquem ipsius inmunitas lesa. Item utrum scis uel credis uel fama est, quod plebanus aut vicarius et ministri Ecclesie continenter viuunt, et an aliquis eorum teneat in domo uel extra concubinam uel aiiquam mulierem suspectam, aut cum feminis suspectis conuersatur et quibus nominibus concubine et femine vocentur, et an prolem genuerunt et procreauerunt ex eisdem. Item si scit, a quo tempore uel per quod tempus easdem concubinas uel feminas tenuerunt, et an conuersati sunt cum mulieribus suspectis. Item vtrum scis uel credis uel fama est plebanum uel vicarium aut ministros fore rixosos aut sediciosos, et an aliquem percusserunt, vbi et in quibus locis. Item vtrum intrant thabernas et inebriari consueuerunt plebanus et ministri. Item vtrum plebanus, vicarius et ministri ludunt taxillos, aleas etc. Item an in domibus sacerdotum ceruisia propinari sicut in thabernis consueuit. Item an sacerdotes aliquas procuraciones teneant uel officia laycorum. Item an plebanus adeptus est symoniace ecclesiam uel ordinem. Item cui, quid et quantum promisit aut donauit ad hoc, ut ecclesiam assequatur. Deinde queratur de laycis. An omnes in parrochia confitentur et communicent de corpore domini nostri Ihesu Ghristi. Item an sint aliqui inconfessi et non communicantes isto anno. Item si sunt aliqui excommunicati aut sustinentes sentencias excommunicacionum vltra annum, quia tales sunt suspecti de heresi. Item si sunt aliqui percussores clericorum aut sacerdotum aut eciam parentum. Item si sunt aliqui homicide penitenciam non agentes. Item an sint publici adulteri. Item an publici periuri. Item an publici incendiarii. Item an publici sacrilegi. Item an sunt aliqui publici vsurarii, uel tenentes hereditates, agros, ortos, prata et alia fructifera in pignus, nolentes computare fructus in sortem. Item an aliqui mutuant pecunias super vsura, wlgariter wplath, vel viliorem monetam, ut postea soluatur eis melior ex pacto. Item [an] aliqui male senciunt de sacramentis aut fide catholica. Item si sunt aliqui heretici, Husiste, Viclefiste de Bohem i a uel eorum sectam tenentes uel eam docentes uel ipsam sectam approbantes aut delendentes. Item si sunt aliqui receptatores hereticorum, uel defensores aut fautores presertim Husistarum uel Viclefistarum. Item an sunt aliqui sacrilegi, incantatores uel diuinatores cum inuocacione demonum aut aliorum nominum, aut aliquas supersticiones facientes et seruantes. Item an aliqui habeant duas vxores. Item an aliqui sunt concubinarii. Item an sint aliqui, qui repulsis a se vxoribus legitimis alias superduxerunt illegitimas. Item an [sunt] aliqui viri uel femine fugientes vxores suos uel maritos. Item an sunt aliqui tenentes scorta et alias inmundas feminas in domibus ipsorum. Item an aliqui contractis sponsalibus uel fide data aut iuramento de matrimonio contrahendo alias receperunt vxores. Item an sunt aliqui vxoricide. Item [an] aliqui interfectis vxoribus suis adulteras, propter quas machinati erant mortem vxorum legittimarum, superduxerunt. Item an aliqui adulteras receperunt in vxores, quibus fidem dederunt viuentibus maritis ipsarum, et econtra adultere adulteris ipsarum. Item an aliqui receperunt in vxores ipsorum comatres uel conpatres uel sororem spiritualem ex baptismo uel confirmacione in fronte aut filiam spiritualem, aut aliam sororem in quarto gradu etc. Recordamini mei, ut aliquid acceptetis etc. II. 1. Processus Nicolai archiepiscopi super Synodo ProTiuciali Lanciciam convocata pro die b. Bartholomei an. 1422. Nicolaus, dei gracia sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopus et primas, Venerabilibus viris Dominis: Preposito, Decano, Scolastico, Custodi, Cantori, Cancellario ceterisque Prelatis et Canonicis eiusdem Gneznensis ecclesiae, fratribus nostris in Christo sincere dilectis, salutem et fraternam in domino caritatem, et nostris, immo verius apostolicis, firmiter et humiliter obedire mandatis. Literas sanctissimi in Christo Patris et do-" mini nostri, domini Martini, divina providencia pape quinti, eius vera" bulla plumbea in cordula canapi more Romane Curie dependente sigillatas, non viciatas, non cancellatas, nec in aliqua sui parte suspectas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes nobis ex parte ipsius Domini nostri Pape presentatas, nos cum ea, qua decuit, reuerencia recepisse noveritis, tenorem, qui sequitur, continentes: Martinus episcopus, seruus serorum Dei, venerabili fratri nostro.. Archiepiscopo Gneznensi salutem et apostolicam benedictionem. Sicut omnipotens Deus de trono innefabilis maiestatis per ministeria creaturarum suarum Uniuersum conseruat, regit et temperat, ita nos, qui eius vice in apostolatus culmine constituti, licet immeriti, Christiano generi presidemus, quantum possibile est et ab ipso conceditur, per suas semitas..... s optimum ducimus, officiis, consiliis et procuracionibus aliorum a nobis dependencium prelatorum, universalem ecclesiam gubernare. Cum itaque super omnia ad reformandum statum ecclesiasticum, qui hoc tempore indigere [vide]tur habundante nequicia et frigescente hominum caritate, suscitatis inter fideles bellis atque discordiis et invalescente heretica pravitate, animum intendamus, et cum liquido nobis appareat ex provincialibus conciliis rite et mature celebratis magnam illuminacionem et commoditatem afferi ad corpus uniuersalis Ecclesie in generali concilio reformandum, fraternitati tue, quam fide feruentem et in agendis circumspectam esse non dubitamus, per apostolica scripta suademus, committimus et mandamus, ut, quam cito tibi commoditas affuerit, in idoneo tue diocesis loco instituas tuum provinciale concilium, ad illud, ut est moris, sollempniter convocatis suffraganeis tuis et prelatis aliis,. ceterisque personis ad prefatum concilium reformandis, in quo quidem pro tua sapientia ea proponi, statui et ordinari studeas, que ad laudem et honorem Dei et ad conservationem et augmentum religionis et fidei christiane reformationem cleri in moribus et in vita, salutem populi, pacem quietemve provincie cognoueris pertinere. Nec minus pro tua discrecione consideres et in eodem provinciali concilio considerari facias et videre, si que per nos fieri oporteat et disponi in Concilio generali, quod Deo auctore sumus habituri. Volumus autem quecunque statuta et ordinata et previsa et premeditata fuerint, nobis quamcitius per tuas literas facias manifesta, ut si que ex illis fuerint, que Sedis Apostolice presidio et auctoritate indigeant, eadem nostro et apostolice Sedis munimine roborentur, et alia proponenda ad illu min a tionem generalis Concilii au c tor itat e possint discuti et ponderari, ut, quod ante omnia cepimus, pro salute fidelium animarum pro quieto statu Reipublice Christiane, pro reformacione Ecclesie in hoc futuro generali Concilio salubriter providere valeamus. Datum Rome apud sanctum Petrum Kalendis Martii, Pontificatus nostri anno quinto (d. 1 Martii 1422). Cum itaque super omnia pro reformando statu ecclesiastico prefato Sanctissimo Domino nostro Pape liquide appareat ex provincialibus Conciliis rite et mature celebratis magnam illuminacionem et cornmoditatem afferri ad corpus universalis Ecclesie in generali Concilio reformandum, ne ergo ex dilationibus commoditas premissorum aliqualiter valeat prorogari et differri, igitur mandatis apostolicis iuxta earundem iiterarum apostolicarum traditam et directam nobis formam volentes in omnibus, ut tenemur, obedire et parere, de consilio Reuerendissimorum patrum, dominorum Alberti Cracouiensis et Jacobi Plocensis Episcoporum nobiscum tunc in opido K. . .awensko 1) Plocensis diocesis existencium nostrum provinciale Concilium in civitate Lanciciensi nostre Gneznensis diocesis ipso die beati Bartholomei apostoli proxime nunc venturo instituimus duce Christo celebrandum. Eapropter auctoritate apostolica predicta nobis in hac parte commissa fraternitatem vestram presentibus obsecramus, hortamur, requirimus, pariter et vocamus, quatenus eodem sub debito, quo nobis, immo verius prefato Sanctissimo Domino nostro Pape obedire tenemini, ad faciendum celebrandumque Deo auctore predictum provinciale Concilium ad locum et diem predicta velitis personaliter interesse et debeatis, tractaturi, disposituri et definituri nobiscum et cum aiiis nostris confratribus, episcopis et prelatis, quos simili requisicione ad dictum concilium provinciale duximus convocandos, de omnibus et singulis, que ad [laudem et] honorem Dei et ad conservacionem et augmentum religionis et fidei orthodoxe, reformacionem Cleri in moribus et vita, salutem po- puli, pacem, quietemve provincie cognoverimus pertinere.. in Concilio communibus de iure et laudabili obseruancia predictum et consuetum, ut tractatibus et conclusionibus inter nos mature prehabitis iuxta contentum dictarum literarum apostolicarum et tenorem, ea, quecunque spiritus sancti gracia cooperante in dicto generali concilio statuta, ordinata, premeditata ac conclusa fuerint et provisa, prefato Sanctissimo Domino nostro Pape per nostras literas, quamcicius poterimus, faciamus manifesta. Datum in castro nostro Lowicz vicesimaqumta die mensis Julii, anno domini Millesimo quadringentesimo vicesimo secundo, nostro sigillo presentibus subinpresso. (d. 25 Julii 1422). (L. S.). 1) Czerwensko? (Czerwińsk nad Wisłą). Na papierze wypisany i mocno już zniszczony oryginał tego okólnika znaj­duje się w Archiwum Kapitały Gnieznieńskiej w połączeniu z egzemplarzem Sta­tutów Synodalnych Mikołaja Trąby z r. 1420. Wierny odpis tego ważnego i o ile mi wiadomo, nieogłoszonego aktu zawdzięczam uprzejmości Szanownego Księdza Kanonika Ignacego Polkowskiego. 2. Litterae papae Martini V ad archiepiscopum Gnesnen- sem an. 1423 directae. Grata fuerunt nobis, que tu uria cum suffraganeis tuis scripsisti de provinciali vestro concilio Lanciciae celebrato, et de remediis contra insurgentem heresim per vos devote et sapienter appositis: sed super omnia gratum esset, si charissimus in Christo filius noster Vladislaus Poljonie Rex illustris et dilectus filius nobilis vir Alexander Lituanie dux id facerent, quod scripsistis, ut videlicet non solum abstinerent a subsidio hereticorum et Sigismundum eorum nepotem revocarent, sed etiam una cum aliis fidelibus principibus insurgerent contra eosdem hereticos, sicut vobis, ut scribitis, promittebant; hec esset vera et certa via ad eorum synceram voluntatem ostendendam in populo Christiano, qui admiratur et dolet, quod tanto tempore tenuerunt predictum Sigismundum in subsidio hereticorum, et contra nos etiam increpationes et querelae multae sunt factae, quod nimia beniuolentia erga eos sine animaduersione condigna talia fieri in preiudicium fidei catholice tanto tempore toleremus. Sed dudum implete sunt aures nostre huiusmodi promissionibus a seruitoribus et beniuolis prefatorum Regis et ducis, quod primo Sigismundus in Bohemiam missus esset pro reduccione hereticorum, deinde cum de ista reduccione nil fieret, quod ipse continuo reuocaretur: verum cum videamus eundem non reuocari, sed persistere et immorari in eorum subsidio, tolerare non possumus, quin pro debito summi apostolatus officio aliter moneamus eosdem Regem et ducem ut in introclusa copia litterarum; quas ad eos misimus, continetur: te vero et suffrageneos antedictos, quibus velis presentium copiam destinare, stricte requirimus et hortamur in Domino, ut omnibus viis et modis, quibus melius poteritis, studeatis prefatos principes continere, ne auxilia vel fauores Bohemis hereticis subministrent aliquo colore quesito, sed statim revocent Sigismundum et ad confusionem hereticorum cum aliis fidelibus se coniungant, et pacem habere velint cum omnibus catholicis Christianis. Datum Romae etc. Raynaldi, Annales Eccles. VIII p. 570. Pismo papieskie pochodzi z ostatnich miesięcy 1423 roku, jak wypływa z porównania biegu wspomnianych w niem wypadk6w. — Pismo to streszczaja: Daniłowicz Skarbiec 11. Nr 1383, i Lewicki w Mon. Medii Aevi, XI Nr 1342. III. Praefatio ad tractatum super canone Missae Andreae de Cocorzino. Reuerendissimo in Christo patri ac dmino, domino Sbigneo, dei gracia et apostolice sedis diuina prouidencia Episcopo Cracouiensi, Andreas de Cocorzino, sacre theologie professor archidiaconus Cracouiensis, debitam obedienciam et honorem. Quia vestre Paternitati exposui, quomodo in visitacione archidiaconatus Cracouiensis multos sacerdotes ignaros inueni errantes circa canonem Misse et circa formas sacramentorum, quorum ignorancia in sacerdotibus multum est periculosa et defectus dampnabilis; quibus vestra benigna venerandaque Paternitas compaciens michi Andree de Cocorzino dedit in mandatis, ut aliquid scriberem circa predicta breui stilo et facili pro informacione dictorum sacerdotum. Sed timeo in hoc facto Paternitatem vestram plura de me presumere, quam in veritate sunt presumenda, et estimare me fore tanti ingenii, quare circa predicta pro communi vtilitate et informacione dictorum sacerdotum aliqua scribendo possem comportare. Cum tamen de gracia dei multi magistri et doctores sunt nunc mecum in vniuersitate Cracouiensi viuentes, quorum non sum dignus procumbens soluere corrigias calciamentorum, qui plura viderunt et ea meliori diligencia sunt scrutati attenciusque masticauerunt, qui longe melius in hiis et aliis vestram venerandam Paternitatem possent absque dubio predictos sacerdotes informare, mei magis interest tamen, quam aliorum, cum sint archidiaconatus mei, meeque subiaceant visitacioni. Ideo forte ad scribendum circa premissa me vestra Paternitas tanquam ipsorum debitorem plus quam alios preceptis ac mandatis paternis instigauit. Ego autem velut filius obediens preceptis ac mandatis vestre benigne Paternitatis cupiens parere, tractatum vnum de predictis breuem, verbis Ienioribus ac facilioribus, quibus conpediosius potui, propter simplices et ignaros compilaui, ut faciliter quibuslibet de premissis ea, que legerent, scirent; subiciens tamen hec mea scripta in omnibus punctis correccioni Paternitatis vestre seniorumque meorum. Huius autem speculi prima superficies erit exposicio canonis misse; quia tamen vnam partem scire rei et aliam ignorare suspensos reddit animos hominum, volui tenorem non tantum canonis sed omnia, que in missa sunt, ad profundam signorum ipsorum significacionem lucide interpretari, que quandoque a multis non intellecta transitu indeuocionis et inaduertencie insipida cernuntur; intellecta vero et intrinsecus masticata ignem diuini amoris in cordibus intelligencium accendunt, veluti quidem nucleuum naturaliter dulcem deglucientes integre dul- Archiv. kom. hist. T. V. 28 cedinem ipsius non percipiunt, ipsum autem masticantes dentibus conterendo, quam dulcis sit, si sanum organum existit, ipsorum sensus veraciter recognoscunt etc. Część przytoczonego powyżej wstępu do traktatu „De canone misse" An­drzeja z Kokorzyna, ogłosił już Wiszniewski (Hist. lit. V. p. 14. uw. 7), ale nad­zwyczaj błędnie i niedokładnie. Nasze wydanie opiera się na textach przechowa­nych w rękopisach Nr 2213 i 2600 Bibl. Jagiell. — Każdy z obu tych textów jest sam dla siebie niedostatecznym, dopiero pilne uwzględnienie ich obu po­zwala uzyskać względnie najlepszą lekcyę. EXHORATIO VISITATIONIS SYNODALIS z dyjecezyi Włocławskiej z wieku XIV wydal Dr WŁADYSŁAW ABRAHAM. Formularze pytań dla świadków synodalnych, instrukcyje dla wizytatorów mające służyć do pomocy w czasie odbywania wi­sytacyi są dla historyi prawa kościelnego danego kraju bardzo cennem źródłem, gdyż podają nietylko obraz wykonywania ustaw kościelnych i dyscypliny kościelnej tak nad klerem jak i świeckimi lecz także niejednokrotnie i wiadomości o normach prawnych zkąd innąd nie znanych. Wprawdzie główny plan takich instrukcyi wszędzie był jednakowym lecz zawsze w każdej prawie pro­wincyi kościelnej a nawet dyjecezyi w miarę wydania nowych ustaw czy to prawa powszechnego czy praktykularnego starano się je pomnażać i uzupełniać. Główny zaś w tym kierunku interes przedstawia właśnie ta część instrukcyi, która obejmuje pytania świeckim na synodach (sendach) zadawane i dotycząca występków osób świeckich przeciw wierze, obowiązkom religijnym, prawom i przywilejom kleru, w pytaniach tych bowiem znajdują się i uwy­datniają częstokroć rysy charakterystyczne obyczajów danego spo­łeczeństwa, tudzież stanowiska prawnego jakie kościół w niem zajmuje. Naszych tego rodzaju instrukcyi znamy bardzo mało, jedną niedawno ogłoszoną odnoszącą się tylko do wizytacyi kleru z XVgo wieku1) i drugą bez daty2) odnoszącą się wprawdzie do świeckich osób, lecz zbyt krótką i lakoniczną aby na jej podsta­wie szersze wysnuwać wnioski. 1) Ulanowski »Kilka uwag o statutach dyjecezalnych krakowskich z XIVgo i XVgo stulecia. Kraków 1888 str. 29—32. 2) Codex epist. saec. XV str. 250. W tym samym jednak kodeksie rękopiśmiennym w którym się ta ostatnia mieści, znajduje się też inna od obu poprzednich razem wziąwszy obszerniejsza, odnosząca się tak do kleru jak i świeckich," dozwalająca tem samem wglądnąc głębiej i pełniej w wykonywanie u nas dyscypliny kościelnej na synodach tudzież w sposób powstawania takich instrukcyj. Gdy nadto i czas w któ­rym mogła powstać da się bliżej oznaczyć, przeto sądzimy że zasługuje na ogłoszenie. Kodeks w którym się znajduje jestto rękopis papierowy Nr. 348 z XV wieku już przez Helcla w tomie I Starodawnych prawa polskiego pomników na str. XII—XVI dość szczegółowo opi­sany, obejmujący obok statutów Kaźmierza Wielkiego i kilku tra­ktatów kanonistycznych głównie z zakresu procesu kościelnego, także rodzaj księgi formuł konsystorza Włocławskiego. Cały rękopis wraz z wszystkiemi częściami składowemi miał widocznie służyć do praktycznego użytku dla konsystorza i oficyjała przy sprawowaniu sądów i układaniu pism z jurysdykcyją biskupią w związku zostających i w tym też celu zamieszczono w nim zapewne i cały szereg aktów z polskich stosunków zaczerpnię­tych, u nas bowiem podobnie jak i gdzie indziej przerabiano wówczas i uzupełniano traktaty od obcych pochodzące autorów aktami wziętemi ze stosunków miejscowych i nasz kodeks kilka tego rodzaju przykładów w sobie mieści. I tak najprzód po tra­ktacie (Proprietates seu similitudines) (str. 141 — 150) dodano kilka aktów konsystorza Włocławskiego z lat 1418—1420, w ten sam sposób uzupełniono aktami z dyjecezyi gnieźnieńskiej i poznańskiej (str. 173. 184. 187—189) formularz obcy doczepiony do Summy de processu et omni ordine iudicii Johannis Andreae (str. 161 do 190) a wreszcie złączono z niedokończoną nawet Summą su­per stylo notariae Jana z Bononii (str. 241 — 276) bez zaznacze­nia różnicy źródła obszerny już formularz wyłącznie prawie z aktów z dyjecezyi Włocławskiej z lat 1370—1429 złożony ciągnący się od str. 277 kodeksu do str. 407. W tym też formu­larzu właśnie zamieszczone są i owe instrukcyje: znana już, kró­tsza na str. 324 bez ogólnego napisu i druga, znacznie dłuższa na str. 325 — 328 pod napisem „Exhortatio visitationibus synodalis". Helcel domyśla się, że kodeks ów w dziesiejszej swej formie pochodzi najpóźniej z r. 1430. Wniosek ten jest najzu­pełniej uzasadniony; świadczą o tem obok pisma i znaki wodne papieru i treść aktów. Sądzimy jednak że czas powstania poszcze­gólnych części kodeksu jest różnym i że co się tyczy formularza który nas tu bliżej obchodzi, a przynajmniej głównej jego części w której nasza instrukcyja się mieści, granicę tę można jeszcze na czas wcześniejszy około r. 1420 przesunąć. Cały formularz bowiem nie pisała jedna i ta sama ręką a i układ jego nie jest zupełnie jednolitym. Ten sam pisarz pisał tylko summę Jana z Bononii i większą część formularza aż do str. 367 a mieszczą się tu akta o ile z nazwisk osób w nich występujących (Sbilutus ep. Wlad. Ulrićus ep. Termapolensis suffragan Włocławski Baguslaus officialis Wład. Nicolaus Strossbark cantor pozn. Jo­hannes scolasticus Wlad. vicarius in spiritualibus Wład. Sandivogius decanus Crusv. officialis Wlad.), tudzież z dat gdzieniegdzie wypisanych wnosić można, z czasu od r. 1374 aż do r. 1418. Na str. 367—372 znajduje się znowu inną ręką pisany traktacik Descriptio simoniae, lecz w całości przekreślony, poczem od str. 373 rozpoczynają się najrozmaitsze dodatki formularza kilkoma zupełnie odmiennemi a różnemi od poprzedzających, chociaż zdaje się współczesnemi pisane rękoma, obejmujące akta z czasu od r. 1420—1429 a tylko na str. 377 i 378 znajdują się odpisy do­kumentów z r. 1383. Treść tych aktów jest najrozmaitszą i nie zupełnie odpowiadającą pierwotnemu planowi formularza; obok litterae instanciales króla do kapituły włocławskiej co do wy­boru biskupa po śmierci Jana r.. 1421 jest zamieszczony decretum electionis kapituły dotyczący wyboru po śmierci Sbyluta r. 1383, dalej Instrucciones kardynała legata Brandy dane „predicatoribus verbi crucis contra Wicleffitas" i przesłane arcybiskupowi Mikołajowi Trąbie, następnie litterae regiae contra haereticos ad episcopum z r. 1423 i t. p. Akta te wpisane są po większej części dorywczo, co robi wrażenie jakgdyby ktoś używający for­mularza kończącego się na str. 367 uzupełniał go zaraz współ­cześnie w miarę potrzeby i w miarę przychodzących do kancella­ryi aktów dodając i dokumenta dawniejsze (jak ten dotyczący elecyi po śmierci Sbyluta) jakie miał pod ręką, a które ze względu na bieżące wypadki za potrzebne na razie uważał. Z tych też powodów sądzimy, że ów formularz do str. 367 pisany jedno­stajnie, porządnie, jedną i tą samą ręką, jest wcześniejszym od owych dodatków i że musiał powstać około r. 1420, z tego czasu bowiem już żadnego aktu w nim nie znajdujemy a uzupełnienia dopiero z r. 1421 się rozpoczynają. Materyjału do ułożenia pier­wotnego formularza dostarczyły również akta znajdujące się w ar­chiwum kapituły i konsystorza Włocławskiego, gdyż wszystkie za­mieszczone dokumenta odnoszą się wyłącznie do stosunków tej dyjecezyi i rzeczywistych wydarzeń dotyczą, nie podlega więc zdaje mi wątpliwości, że i nasza inkstrukcyja w środku tego for­mularza się znajdująca była w dyjecezyi tej używaną i do jej po­trzeb zastosowaną. Wymownym zresztą tego dowodem jest jej treść, nie tylko bowiem znajduje się tam wyraźna wzmianka o biskupstwie Włocławskiem i języku polskim, ale nadto używa instrukcyja w jednym miejscu wyrazu polskiego „nawanszy" na oznaczenie nawiązań „appendicula" czarów jakie czarownice robią. Co do pochodzenia tej instrukcyi t. j. czy w Polsce orygi­nalnie powstała i tu pierwotnie była ułożoną czy też dopiero uzupełnioną, sądzimy że wedle wszelkiego prawdopodobieństwa główny jej zrąb był zapewne wzięty z jakiegoś wzoru obcego,1) w każdym jednak razie posiada wybitne cechy świadczące wy­mownie, że nie jest ona prostym odpisem jakiejś instrukcyi obcej, lecz że ją odpowiednio do naszych stosunków przerobiono i uzu­pełniono. Dla przekonania się o tem dosyć jest porównać ją ze znaną instrukcyją sąsiedniej lecz nie polskiej dyjecezyi pomezań­skiej.2) Obie są do siebie stosunkowo bardzo podobne, tak że na pierwszy rzut oka możnaby sądzić o ich wzajemnej od siebie zawisłości, cały szereg pytań bowiem powtarza się w obu pra­wie dosłownie. Zachodzą jednak między niemi i znaczne różnice. Instrukcyja pomezańska dzieli się na dwie odrębne części: inquisitorum clericorum i laicorum, podczas gdy nasza jest jednolitą, tamtej brak nadto wstępu wraz z rotą przysięgi świadków sy­nodalnych, która osobno bez związku z instrukcyją jest zamiesz­czoną3) a od formuły przysięgi w naszej instrukcyi się różni. For­muła nasza zdaje mi się być bezwarunkowo wcześniejszą od roty pomezańskiej, gdyż jest więcej podobną do owej pierwotnej roty z wieku Xgo która się u Reginona znajduje i którą zamie­ścił w swoim dekrecie Gracyan,4) podczas gdy formuła pomezań­ska zdradza pochodzenie o wiele późniejsze oparte na teoryi o procesie inkwizycyjnym, którą tu widocznie także zastosować chciano5). Instrukcyja nasza nareszcie jest cokolwiek od pome­zańskiej obszerniejszą i większą rozmaitość pytań przedstawia. Brak jej wprawdzie dłuższego wywodu o lichwie jaki się tam 1) Por. Dove Untersuchungen uber die Sendgerichte. Zeitschrift fur deutsch. Recht T. XIX z r. 1859 str. 328—394. i Zeitschr. fiir Kirchenrecht IV str. 1—45, 157 i nast. V. str. 1 i nast. 2) Jacobson Geschichte der Quellen des katholischen Kirchenrechts der Provinzen Preussen und Posen, Konigsberg 1837 str- 247—265. W wy­ daniu naszej instrukcyi oznaczamy dla porównania ustępy oryginalne dru­ kiem rozstrzelonym. 3) Ibid. Eid der Synodalzeugen str 2 56 nr 76. Zamieszczona u Jacob­ sona «Informatio pro visitatoribus» nr 75. obejmująca wskazówki jak się wizytatorówie przy odprawianiu Sendu i przedstawianiu pytań zachowywać mają, nie znajduje się w naszem źródle — informacyje tę poniekąd w dro­ bnej mierze zastępuje wstęp jaki się przy naszej znajduje. Wstęp ten je­ dnak różni się wybitnie od informacyi pomezańskiej. 4) c 7. C. XXXV. q. 6. 5) «Velis denunciare nobis de omnibus criminibus exceptis occul- tis». Te ostatnie słowa są właściwością roty świadków przy procesie in­ kwizycyjnym. znajduje, tudzież kilku pytań dotyczących jurysdykcyi plebanów w sprawach małżeńskich, posiadania pieczęci jak również dwu­krotnie w pomazańskiej i w inquisitorium clericorum i laicorum powtórzonego pytania „Item si quis sciat aliquem librum vel libros, quaternum vel quaternos racionum ad episcopatum pertinentes vel quecunque debita que episcopo sunt solvenda," nasza nato­miast posiada cały szereg pytań których tam niema a pytania te właśnie są bardzo charakterystyczne, dotyczą bowiem stosunków między klerem a świeckimi, dziesięcin tudzież czarów i herezyi. Z tego wszystkiego wnoszę, że jeśli obie zostają w jakimkolwiek ze sobą związku i stosunku zawisłości to chyba w tym, że po­wstały z jakiegoś wspólnego źródła niezawiśle od siebie i odpo­wiednio do stosuków miejscowych zostały przerobione, albo że pomezańska powstała z naszej gdy jeszcze owych charakterysty­cznych dodatków nie było. W każdym razie nie podlega wątpli­wości, że nasza instrukcyja w swoim dzisiejszym kształcie zbyt wyraźnie zdradza samoistność układu. Czas jej powstania w dzisiejszej jej formie da się też w przybliżeniu oznaczyć. Że pochodzi z czasów wcześniej­szych przed r. 1420 dowodu nie potrzeba, gdyż w tym czasie już formularz był spisany i nadto wtedy również rozpoczyna się energiczniejsza akcya kościoła polskiego przeciw Hussytom, a w naszej instrukcyi o tej herezyi nie ma najmniejszej wzmianki widocznie więc datuje się ona z czasu kiedy hussytyzm w Polsce był nieznany. O innej za to herezyi wspomina i przeciw innym związkom występuje, a mianowicie przeciw Beghardcm i Beghinom. Jak wiadomo kościół zaczął przeciw stowarzyszeniom tym występować głównie w początku wieku XIVgo za Klernensa Vgo który je potępił i wtedy też synody praktykularne poczęły przeciw nim wydawać ustawy. Następca Klemensa Vgo Jan XXlIgi sprzyjał im jednak znowu, w końcu wieku XIVgo zaś za Bonifacego IXgo (r. 1394 i 1395) pojawiają się ustawy pa­pieskie rozróżniające heretyckie stowarzyszenia Beghardów i pra­wowierne i są tylko przeciw pierwszym skierowane1). Pytanie w naszej instrukcyi do stowarzyszeń tych się odnoszące nie zna wcale podobnej różnicy, lecz występuje wprost przeciw związkom takim w ogóle, cytując ogólny zakaz Klemensa Vgo, pochodzi więc z czasów przed Bonifacym IXym. Mogło ono być wprawdzie przyjęte wraz z tekstem instrukcyi zkąd innąd, lecz ponieważ nie znajduje się w instrukcyi pomezańskiej do naszej podobnej, gdy nadto w naszej jest przy samym końcu zamieszczone i to nie 1) Hergenrother Handbuch der allgem. Kirchengeschichte. Freiburg. i B. 1885 T. II. str. 779. To rozróżnianie już znacznie wcześniej jest widoczne. między pytaniami do herezyi się odnoszącemi, przeto sądzimy, że jest oryginalnym dodatkiem u nas powstałym, wywołanym ja­kimś pozytywnym krokiem władzy kościelnej. Nie ważymy się wprawdzie powstania tego pytania odsuwać aż do czasu Kle­mensa Vgo lecz prawdopodobnem jest, że powstało ono w śro­dku wieku XIVgo z tego czasu bowiem z r. 1354 pochodzi bulla Benedykta XII przeciw Beghardom tycząca się właśnie stosun­ków polskich1). W dyjecezyi Włocławskiej zaś już od dawna usposobienie dla tych stowarzyszeń musiało być nie przychylne zwłaszcza od czasów zatargów z nimi w latach 1319 i 13212) o dobra biskupstwa Włocławskiego, które dawniej im rozdarowano. Przypatrzywszy się jeszcze bliżej innym znowu ustę­pom tej instrukcyi i to właśnie takim, które się w pomezańskiej nie znajdują, można spostrzedz pewną analogiję między niemi a niektóremi postanowieniami Synodu Uniejowskiego arcybiskupa Janisława z r. 13263) tudzież z dekretem tegoż arcybiskupa doty­czącym dziesięcin wydanym w Chęcinach w r. 13304). Na tej podstawie formułujemy wniosek że dzisiejsza forma naszej instrukcyi pochodzi z czasu między r. 1326 a 1360 że więc już w czasach Kaźmierza W. w tej formie mogła być używaną. Nie jesteśmy wstanie natomiast rozstrzygnąć pytania czy instrukcyja ta jest dyjecezalną Włocławską czy też prowincyjo­nalną gnieźnieńską, jej analogija ze statutami prowincyjonalnemi przemawiałyby za drugą możliwością, przeciwnie znowu wzmian­ka w toku instrucyi o biskupstwie Włocławskiem mogłaby świadczyć, że instrukcyja jest dyjecezalną Włocławską. Podając tekst instrukcyi dodajemy nadto kilka aktów wyję­tych z tego samego formularza a odnoszących się do zwołania i odroczenia synodu, i do powołania świadków synodalnych. Do­kumenta te pochodzą wprawdzie z początku wieku XVgo zasłu­gują jednak na ogłoszenie z powodu, że podobnych zkąd innąd nie znamy. 1) Theiner Monumenta Poloniae I nr. 735. 2) Theiner ibid. Nr, 230 i 253. Z aktów tych okazuje się że dawniej biskupi Włocławscy Beghardom sprzyjali. 3) Zwłaszcza §§. 9. 10 i 12 edycyi Helcla dotyczące jurysdykcyi świe­ ckiej, jus spolii i przestrzegania cenzur kościelnych. Pytania instrukcyi oczywiście nie zgadzają się dosłownie z temi postanowieniami ale dość do­ kładnie ich myśl formułują. Zawisłość ta objawia się głównie na § 10. 4) O płaceniu dziesięciu z nowo wykarczowanych pól. I. Exhortatio visitationis synodalis. p. 325—328 Fratres! nos sumus missi per dominum nostrum Episcopum et eius capitulum omnibus sibi comissis in salutem; et est intencionis domini nostri predicti et suorum, peccata euellere et virtutes plantare in cordibus Christi fidelium. Et quia est opus misericordie et magnum apud Deum meritum proximum ab errore reuocare ut vir impius derelinquat viam et vir iniquus cogitaciones suas, ideo ne et vos qui vestra bona fama deferente magis honesti et senes estis deputati in ista parochia, ex aliqua criminis taciturnitate forte tamquam ex quodam consensu videamini peccata approbare, dicentes meram veritatem de qua interrogati fueritis de omnibus excessibus et peccatis que obuiant saluti animarum comissis hic in parrochia vel alibi ubicunque in isto Episcopatu que ad uos peruenerunt ex visu auditu vel fama vel quomodocunque, pro illo diuinam retribucionem expectaturi. Sed, quia testis qui veritatem quam nouit occultat et eciam is qui mendacium dicit reus est, primus quia prodesse non wlt, secundus quia nocere desiderat, sancti patres decreuerunt iuramenta esse exigenda ab hiis, qui ut testes interrogati veritatem dicere debent, ergo iurabitis sub hac forma et quiuis seorsum: Ego enim iuro ad sanctorum dei reliquias, quod quecunque noui aut audiui, que contra voluntatem dei et totam christianitatem in ista parrochia facta sunt, aut eciam in aliis vicinis parrochiis, quod ea nec propter parentelam nec propter amorem nec propter timorem nec propter precium nullatenus cellabo Episcopo meo aut eius misso seu missis sed interrogatus veritatem dicam quam scio, sic me deus adiuuat et iste sanctorum reliquie. Si vero viderint presentatos per parrochianos senes grandewos, honestos, bone fame tunc pretermisso iuramento nisi quod eis insinuetur qualiter deberent iurare si non essent tam honeste persone, sic ad inquisicionem procedatur: Item an per negligenciam aliqui homines neglecti fuerint in sacramentorum percepcione maxime tempore infirmitatis vel mortis aut decesserint sine confessione aut sine baptismo et ex quorum negligentia hoc factum est. Item si aliqui plebani aut sacerdotes manifestauerint confessionem sibi confitentium verbo signo vel nutu vel quocunque alio modo. Item si aliqui sacerdotes missam celebraverunt aut celebrant horis canonicis pretermissis. Item si qui plebani aligenos parochianos suscipiant ad missas in contemptum aliorum plebanorum et absque eorum licencia maxime in diebus dominicis et festivitatibus magnis aut sacramenta vel ad alia iura parochialia vel ad ecclesiasticam sepulturam. Archiv. kom. hist. t. V. 29 Item si qui sacerdotes negligant celebrare populo saltem in festiuitatibus uel diebus dominicis aut aliis temporibus quibus de consuetudine fuerit celebrandum. Item si qui sacerdotes in loco interdicto, aut excomunicati aut suspensi celebrauerunt antea absolucionem. Item si qui sacerdotes uel clerici non viatores ingrediantur ad thabernas ad bibendum cum aliis potatoribus uel ad comedendum. Item si qui clerici per se teneant vel regant thabernas aliis potum vendendo. Item si qui sacerdotes longo tempore obmiserint celebrare et que causa. Item utrum aliquis defectus est in ornamentis aut libris ecclesie et ex quorum culpa talis negligencia proveniat et visitatores hec actualiter inspiciant. Item si viderint ecclesiam minantem ruina discoopertam destructam vel cimiterium nonuallatum seusepitum interrogent ex quorum culpa talis negligencia provenit. Item utrum corpus Christi et alia sacramenta caute custodianturtam a muribus quam a sortilegiis. Item si qui teneant ecclesias parochiales in dyocesi ad quas non sunt per Episcopum per collacionem canonicam provisi aut legittime instituti. Item si qui a patronis receperint beneficia cum diminucione prouentuum aut negligant iura ecclesie defendere. Item si qui beneficia sint adepti symoniace. Item si qui denegant sacramenta petentibus nisi soluant pecunias. Item si qui celebrauerunt coram publice excommunicatis aut eos admiserunt ad diuina preter quam ad sermonem. Item si fama sit de aliquo sacerdote aut clerico qui teneat aliquam concubinam aut mulierem suspectam in domo uel extra domum. Item si quis sacerdos uel clericus ludo alearum seu taxillorum aut allis ludis illicitis frequenter intendit. Item si quis celebrauerit non jeiunus aut in ebrietate per sompnium non digestum uel plures missas uno die celebrauerit excepto in natiuitate domini et que causa. Item si aliqui sacerdotes absoluunt a peccatis uel sentenciis a quibus absoluere non possunt preter auctoritatem sedis Aposstolice aut Episcopi. Item utrum aliqui sunt sepulti in Ecclesia uel cimiterio qui decesserunt in notorio mortali peccato aut in excommunicacione aut qui r e c t a m fidem catholicam non habuerunt, uel non tenuerunt, aut manifesti usurarii, vel qui ad minus semel in anno non sunt confessi aut sacram communionem non receperunt. Item si qui sacerdotes aliquos nominatim ex communicant propria auctoritate non premissa monicione. Item si qui sucerdotes obmiserunt sive obmittunt demunciare excommunicatos suspensos et interdictos prout receperunt in mandatis a prelatis suis. Item si qui clerici per alios ad ordines presentati suis presentatoribus promiserint aut iurauerint quod eos super prouisione sua non inquietent. Item si qui sacerdotes super incertis debitis vel aliis male aquisitis de quibus nescitur cui restitui debeant confltentes absque licencia Episcopi speeiali adquem de iure pertinent talia disponere, disposuerunt. Item si qui beneficiati se diu absentent a suis beneficiis absque licencia Episcopi Wladislauiensis. Item si qui clerici in sacris ordinibus constituti inmisceant se negociis seculanbus ordini suo non congruentibus, uel si qui comam nutriant uel alias incongrue incedant absque habitu uel tonsura, clericali. Item si qui plebani receperunt vicarios aut presbyteros ignotos de quorum conuersacione non constet et utrum sint in presbyterura ordinati et maxime si tales receperunt absque licencia Episcopi uel auctoritatem habentis. Item si qui plebani alienauerunt de rebus Ecclesiarum suarum. Item si qui clerici celebrent in Ecclesia sua uel oratorio effusione sanguinis uel modo alio exsecrato vel sepellient in cimiterio similiter exsecrato ante quam episcopali reconciliacione mundetur. Item si qui sunt qui teneant aliquid iniuste de bonis ac iuribus episcopalibus. Item si qui sunt obligati aliquibus debitis ipsi Episcopo uel mense sue. Item si uacante aliqua Ecclesia res sacerdotis derelictas aliqui receperunt consumpserunt uel inter se diuiserunt. Item si aliqua bona sciunt de nouo exstirpata dequibus non datur decima Episcopo. Item si aliqui plebani decimas mense episcopalis iniuste occupant. Item si laici aliqui occulte retinent decimas mense episcopalis uel aliarum ecclesiarum seu beneficiorum nec eas soluunt. Item si qui pulsis rusticis de agris ab eisdem nolunt soluere decimam. Item si omnes ad quos spectat decimare nobiles et ignobiles integre decimant. Item si plebanus uel alius loco sui sepe predicet uerbum dei in E cclesia. Item utrum sacerdotes concedant indiscretas i ndulgencias ad recipiendum homines. Item si sacerdotes exponant populo in sermonibus capitulum omnis utriusque sexus1). Item si quis Episcopo suo uerbis aut factis seu nutibus infidelis extiterit. Item si qui diu sine confessione per annum integrum uel per plures similiter absque communione [permanserint]. Item siqui sint commanentes tamquam coniuges qui non sunt in legittimo matrimonio constituti. Item si qui sint in gradu subdiaconatus uel ultra et stent cum mulieribus tamquam legittime coniugati. Item si qui coniuges nolunt simul manere et que causa. Item si qui superduxerunt alias uxores, habentes primas uxores uel e econuerso uxores alios maritos. Item si qui coniuges male uiuunt puta contencionibus et rixis illicitis. Item si quis uir grauitur uxorem suam tractat. Item si qui alias uxores duxerunt antequam certificali fuerint de morte uxorum suarum uel antequam auctoritate Episcopi fuerint iudicio Ecclesie separati simul et econuerso de mulieribus. Item si qui contraxerint. sponsalia vel matrimonia clandestine seu occulte absque solemnitate plebani vel vicariisui. Item si qui sunt adulteri manifesti. Item si qui sunt incestuosi et puta ubi consanguineus cum consanguinea vel affinis cum affini vel compater cum commatre vel sua filia spirituali carnale commercium habuerunt vel se illicito matrimonio copulauerunt. Idem intelligendum de confirmacione ut puta inter confirmatum et illum qui eum tenet ad confirmacionem aut eundem confirmatum et tenentem filios et filias uxorem ante carnaliter cognitam. Item si qui sint heretici vel de sacramentis Ecclesiae male sencientes, Item si qui invocant demones 1) c. 12 X de poen. et rem. V. 38. vel credunt vel colunt plures quam unum deum qui omnia creavit aut si qui adorent seu pro deo colent aves vel a rbores vel alias creaturas, Item si que sunt i n c ant a t r i c es ut puta herbas fodientes, appendicula ad colla facientes videlicet in wlgari nawanszij uel manus inspicientes, ceram plumbum lique facta fundentes, i.gnem aquam aues inspicientes et ex eis futura predicentes, et si aliqui pro talibus habeant recursum ad eas et qui sunt qui currunt ad easdem. Item si qui occulta et suspecta conventicula inter se habuerunt ex quibus oriatur suspicio contra fidem. Item si qui Judei aut pagani baptizati ritum infidelium reassumpserunt. Item si qui sunt exercentes usuras vel recipiunt possesiones aliquas ut puta villas allodia mansos in pingnus vel in obligacionem et fructus ac redditus quos medio tempore ab eisdem temporibus ultra labores et expensas recipiunt non computent in sortem nec permittunt per eosdem redditus debitum extenuari. Item si qui de lucro usurario usuram recipiunt. Item si qui colorato sub tytulo vendicionis usuras exerceant ut medio tempore de fructibus rei vendite percipiant nam licet ille contractus empcio vel vendicio appelletur sub dolo tamen est vera inpignoracio ad lucrum usurarium capiendum. Item si qui recusant vendere pro parata pecunia sed pocius dant ad longiora tempora propter maiorem pecuniam recipiendam. Item si qui percusserint uel captivaverint clericos ordinatos seu religiosas personas vel eos rebus spoliaverint. Item si qui laici receperint oblaciones sacerdotibus oblatas. Item si qui violaverint libertatem ecclesiasticam ut puta si fugientem cimeterium vel ecclesiam offenderint seu per captivitatem eduxerint. Item si qui rapuerint aliquod de ecclesia vel de dote ecclesie. Item si qui1) aut alias violaverint ecclesias vel cimeterium. Item si qui sunt incendarii qui domos vel orrea vel alias res aliorum incenderint vel ad hoc dederint consilium aut iuuamen. Item si qui periurium commiserint uel fuerint falsi testes. Item si qui fuerint homicide qui non satisfecerint proximis occisorum neque absolucionem obtinuerint. Item si qui viri vel mulieres per culpam suam aut negligenciam oppresserint pueros aut occasionem eorum morti dederint. Item si qui magni peccatores et manifesti penitenciam publicam agere neglexerint. Item si quis testamentum factum ad Ecclesiam vel ad alia pija loca impedierit seu neglexerit adimplere. Item si qui pacem vel treugas violaverint ordinatas. Item si qui c oger in t a 1 i q uo s exc o m m uni c at o s absolvi vel interdictum relaxari per vim vel per metum. Item si excommunicati vel alii quibus est sepultura ecclesiastica interdicta in Ecclesia vel cimiterio sint sepulti. Item si qui falsarii iitterarum vel sigillorum vel eciam monete ponderis u 1 n e vel cuiuscunque mensure. Item si qui consules vel alii potestatem habentes statuta faciant contra clerum aut contra iura ecclesiastica. Item si qui sint beghardi uel beniguine que post et contra factam prohibicionem a domino Clemente papa quinto statum beniguarum assumpserint. Item si qui iudices uel consules requisiti neglexerint viduis et orphanis iusti- 1) Słowo w rękopisie opuszczone. ciam exhibere. Item si qui sint spoliatores stratarum viduarum pauperum auteorum oppressores. Item si qui prohibeant uel impediant causas que ad ecclesiasticum iudicium pertinent deferri et tractari coram suo iudice ecclesiastico vel querimonias coram ipso proponi. Item si qui laici violenter sepeliverint in cimiterio vel ecclesia corpora excommunicatorum, interdictorum aut manifesto peccato decidencium. Item si qui plebizani sint suis plebanis inobedientes aut rebelles. Item si qui non celebrant festiuitates aut violaverint ieiunia ab Ecclesia precepta. Item si qui laici trahunt clericos ad iudicium seculare. Item si qui preter magnam necessitatem baptizant pueros extra Ecclesiam in priuatis domibus sive locis. Item si qui negligant venire diebus dominicis et festiuis ad missas et ad sermonem suarum propriarum parrochiarum. Item si qui parrochiani tempore missarum uel sermonum exerceant risus uel fabulaciones inutiles. Item si sciant pater noster, ave Maria et symbolum et utrum plebani in festivitatibus predicta pronunciant per se vei per alios Polonos in Polonico Teutonicis in Teutonico. Item si qui contempnant accipere confirmacionem in fronte. Item si aliqui clerici vel laici aliqua enormia fecerint de quibus scandalum sit exhortum. II. 1. Processus generalis pro Sinodo celebranda. p. 306. Johannes dei gratia Epus. Wladislauiensis uniuersis et singulis dominis abbatibus, prioribus, prepositis, decanis, archidiaconis, cantoribus, custodibus et thezaurariis nec non canonicis altaristis ecclesiarum nostrarum kathedralis Wladislauiensis et collegiate Sti Petri Crusuicensis omnibusque et singulis ecclesiarum parochialium rectoribus ac prioribus et officialibus hospitalariorum Sti Johannis Sepulcri dominici Jerosolimitani ac illi uel illis qui de iure uel consuetudine ad nostram diocesanam sinodum venire tenentur in terra Cuiavie nostre diocesis consistentibus salutem in domino et nostris mandatis firmiter obedire. Pastoralis officii debitum exequentes ad hoc nostri animi exacta versatur intencio, ut circa gregis a deo crediti custodiam in vinea domini sabaoth sollicitis excitemur vigiliis et animarum saluti iugis attencione cogitacionis submovendo et noxia agendo, profutura intendere diligenter debeamus, ut excusso a nobis negligentie sompno nostrique cordis oculis vigilancia sedula vigilantibus animas deo lucri facere sua nobis cooperante gracia valeamus, ut in nostris subditis morum honestas, tociusque vigeat regula discipline, quod que observancia canonica in eis vigeat vite sanctitas prepoleat ac tocius ecclesiastice norma iusticie resplendeat luculenter ac ad profectum et utilitatem nostre tocius diocesis nostrique cleri reformacionem in capite et in membris fiendam salubriter intendentes, sinodum nostram diocesanam generalem die dominica post festum Ste Elizabeth vidue inmediate sequenti que erit XX mensis nouembris in ecclesia nostra Wladislauiensi duximus et statuimus conuocandam ac in hys scriptis conuocamus et indicimus ad diem et locum suprascriptum eundem, que omnia et singula ad vos et vestrum cuiuslibet noticiam deducimus et deduci volumus per presentes. Quorum vobis et vestrum cuilibet in virtute sancte obediencie et sub excommunicacionis et sinodali penis quas in vos et vestrum quemlibet nisi secus feceritis ac ad nostram dictam Sinodum veneritis trina tamen canonica monicione premissa ferimus in hiis scriptis ipsasque vos et vestrum quemlibet incurrere volumus ipso facto, quatenus vos omnes domini superius nominati et vestrum quilibet ad dictam nostram sinodum personaliter et in propria persona veniatis et veniant per tres dies continuos sese inmediate sequentes in eadem nostra sinodo cum apparatibus condescentibus ab olim fieri consuetis permansuri et alias recepturi quod sancte religionis acreformacionis status exposcet racionisque, et ordo congruum (sic) ac sacrorum canonum dictauerint sanctiones. Datum in castro nostro Raczans XIII die mensis septembris anno Millesimo CCCC°XVII. nostro sigillo maiori in fidem et testimonium premissorum subimpresso. Unus ad alium presentem nostram litteram iuxta ordinem ab olim tentum portet ultimus vero nobis ad dictam sinodum reportet. 2. Processus contra testes sinodales. p. 306. Iohannes dei gracia Epus Wladislaviensis Discretis viris Ecclesiarum parochialium rectoribus per et infra decanatum ruralem Radzouiensem existentibus salutem in domino. Quia Sinodum nostram diocesanam domino dante die dominico inmediate post festum Elisabeth sequente celebrandam ih dyocesi Wladislauiensi per nostras litteras patentes intimavimus ad omnium noticiam dicte sinodi celebrationem deducentes, verum quia ut nostrorum subditorum ad quorum correctionem et reformacionem intendimus excessus canonice corrigantur et nobis nostreque sinodo emendandi plus patulo innotescant honorabilem ac discretum virum Mgrum Marcum in Sbrachlino et Martinum in Przymust ecclesiarum parochialium rectores in testes sinodales delegamus ac in parte sollicitudinis nostri pontificalis officii presentibus deputamus, mandantes quatenus eosdem nostros testes sinodales recipiatis et honeste pertractetis ipsis [in] inquirendo de statu vita et conversacione vestris parentes et obedientes tamquam nobis, prouiso quod circa dictam inquisicionem et examen per dictos testes sinodales per nos deputatos facienda ipsorum consciencias oneramus. Quod si qui in premissis rebelles extiterint et mandatis nostris non paruerint ipsos et eorum quemlibet penam sinodalem et inobediencie volumus incurrere ipso facto. Datum Raczans. 3. Processus quod Sinodus generalis est transposita 111 alium diem quam fuit intimatum. p. 305. Sandivogius decanus etc. commissarius per reverendissimum in Christo Patrem et dnm dnm Johannem dei gratia Epum Wladislauiensem specialiter deputatus universis et singulis dominis ecclesiarum parochialium rectoribus in diocesi Wladislauiensi terre Cuijavie existentibus salutem in domino et presentibus et fidem indubiam adhibere. Licet idem reverendus pater dnus Johannes Epus Wladislauiensis sinodum suam diocesanam dominico die proxime post festum Ste. Eiyzabeth venturo in civitate et ecclesia Wladislauiensi indixerat et statuerat celebrandam, quia tamen arduis negociis ecclesie sue interra Pomeranie prepeditus nec non ex aiiis causis racionalibus animum suum mouentibus dictam sinodum transposuit ad diem dominicum proximum post festum Epyphanie domini in qua capitulum generale ecclesie Wladislauiensis predicte tunc celebrabitur et distuiit in loco et civitate predictis celebrandam que vobis omnibus et singulis dominis predictis ex commissione et mandato speciali prefati dni Epi. nobis super hoc specialiter per sua scripta factis et directis intimamus noti ficamus insinuamus ac ad vestram et vestrum cuiuslibet noticiam deducimus et deduci volumus per presentes. Datum Raczans etc. Nostro sub sigillo. unus ad alterum secundum cursum deferat sine mora. etc. „EXAMEN TESTIUM super vita et moribus Beguinarum per inquisitorem hereticae pranitatis in Sweydnitz anno 1332 factum". Jedna, z najciekawszych sekt, które pojawiły się w zachod­niej Europie, i bardzo szybko dotarły aż do Polski, była sekta Begardów i Beginek 1). Na Slązku 2) zwłaszcza rozszerzyła się ona dość znacznie i uległa w następstwie, podobnie jak w Niem­czech, dotkliwym prześladowaniom. Do dnia dzisiejszego nie zdołali historycy ani rozświecić powstania Beginek, ani z całą się przekonać dokładnością o przypisywanych im powszechnie 1) Litteratura dotycząca Begardów i Beginek podana jest wcale wy­czerpująco w artykule Bauera S. J., pomieszczonym w drugiem wydaniu Encyklopedyi kościelnej Wetzera i Welte go (II, szpalta 204—209). Posta­nowienia rozmaitych soborów i synodów, wydawane w tym kierunku po­cząwszy od XIIIgo wieku, streszczone są w Hefele go Conciliengeschichte Tom VI, passim. — Co do wprowadzenia Beginek do Polski, to nieco wiadomości znaleźć można w Bulińskiego Historyi kościoła Polskiego I p. 402 — 403. — Z ogłoszonych przez Theinera bull Papieskich, z których korzystał Buliński, najważniejszemi są bulle Jana XXIIgo z 11 Września 1319 (Vetera Mon. I p. 150) i 23 Stycznia 1321 (ibidem p. 163) donoszące nam, że już tak wcześnie prześladowano w Polsce Begardów i palono ich nawet na stosie. W Małopolsce znalazły Beginki skuteczną opiekę u żony Władysława Łokietka, księżnej Jadwigi. Dokumentem z 28 Stycznia r. 1315 (Kod. Dypl. Małop. II p. 230 Nr. DLXI) bierze Jadwiga Beginki Sando­mirskie «in curam et procuracionem ac defensionem» i zapewnia im dawniej już przyznane wolności. Wspomniane są one również w Statutach dyjece­zalnych biskupa Krakowskiego Floryjana Mokrskiego z r. 1373 (Starod. Prawa Polsk. Pomn. IV p. 48). 2) O Beginkach Śląskich wspominają z nowszych autorów: Heyne, Dokumentirte Gesch. des Bisthums Breslau I p. 405—411; Grunhagen, GeSchichte Schlesiens I p. 162. Archiv. kom. hist. t. V. 30 błędach. Prawdopodobnie nie zdawano sobie i współcześnie na­leżytej w tej mierze sprawy. Tyle bo naraz rozszerzało się w końcu XIII i początku XIVgo stulecia najrozmaitszych sekt i nieapprobowanych kongregacyi, tak często podszywały się je­dne pod drugie, że z samej tylko nazwy nie można jeszcze pe­wnego wyciągać wniosku, że mamy w danym wypadku z tą a nie inną do czynienia sektą. Już w wieku XIII kilkakrotnie występowano na rozmaitych synodach przeciwko Beginom, ale najcięższe na nich gromy spadły w roku 1311 wskutek postanowień Soboru odprawionego w Vienne. Dotyczące uchwały wciągnięte są do zbioru zwanego „Clementinae", 1) i stały się punktem wyjścia do srogich prze­śladowań Beginek we wszystkich chrześcijańskich krajach. Wpraw­dzie złagodził Jan XXII 2) ogłoszone przez Klemensa V Dekretały o tyle, że rozróżnił kacerskie i prawowierne Beginki, ale rozumie się samo przez się, że przez to nie uniknęły one po­przednich prześladowań. Papież Klemens bowiem poruczył inkwizytorom heretyków pilne śledzenie za prowadzonym przez Beginki sposobem życia, a ponieważ jedynie tylko rezultat przedsięwziętego w tym celu śledztwa mógł dostarczyć kryteryjum do ocenienia, czy pewna liczba Beginek należy do pierwszej lub drugiej kategoryi, więc tak samo przed jak po bulli Jana XXIIgo uprawnieni byli inkwizytorzy do zastosowywania w praktyce roz­porządzeń papieskich z r. 1311. W dyjecezyi Wrocławskiej nie sprzyjali biskupi nowej i przez papieża potępionej już sekcie. Dowodzą tego akty biskupa Hen­ryka (1301 — 1319), zamieszczone w t. z. Formularzu Arnolda z Protzan3), odwołujące się wprost do postanowień Soboru w Vienne. Równocześnie występowali Dominikanie bardzo sta­nowczo przeciw Beginkom i z grona ich mianowany zawsze inkwizytor nie zaniedbywał korzystać z przysługujących mu attrybucyj, by coraz nowe wytaczać śledztwa przeciwko „moniales capuciatas", jak zazwyczaj nazywano Beginki. Jedno nawet z tych śledztw pozostawiło po sobie nadługo pamięć w tradycyi, jako „processus egregius contra cappuciatas moniales, que sectam struebant beckhuardorum". Przeprowadzić je miał Jan de Swenkinfelt, ale bliższych o niem wiadomości nie umiano dotychczas przytoczyć 4). 1) c 1. Clem. III. 11; — c. 3. Ciem. V. 3. 2) c, vnic. Extrav. Comm. III. 9. 3) Formularz ten wydał bardzo starannie Wattenbach w V Tomie Co- dicis Diplomatici Silesiae; akty odnoszące sie do Beginek znajdują sie p. 59—63 (No 76—78) i 253 (No 49). 4) Cf. uwagę, którą zamieścił Wattenbach w Cod. Dipl. Sil. V p. 60. Tymczasem udało mi się odnaleść całkowity tekst notaryjalnego dokumentu, w którym podane jest całe brzmienie przesłu­chania świadków dokonanego istotnie przez Jana de Swenkinfelt w r. 1332 w Swidnicy. Ów Jan był podówczas inkwizytorem heretyków i należał oczywiście do zakonu Dominikanów1). Akt zaś, który mam na myśli dochował się w dokładnej kopii z XV stulecia oprawnej razem z kilkunastoma odpisami listów z tego czasu w jeden ko­deks nie wielkiej objętości. Kodeks ten stanowi własność Kapituły Krakowskiej, a moż­ność korzystania z niego zawdzięczam nadzwyczajnej dobroci księdza kanonika Polkowskiego, który porządkując powierzoną swojej pieczy Biblijotekę, coraz to nowe wynajduje w niej skarby. Przedsięwzięty przez Inkwizytora Swidnickiego „examen testium" opiera się na wspomnianych już dwóch uchwałach So­boru w Vienne, dlatego przytaczamy obie te uchwały w całości, przez co o wiele lepiej uwydatniają się poszczególne pytania zadawane świadkom przesłuchiwanym w 1332 roku w refekta­rzu dominikańskim w Swidnicy: I. Clemens V in eoneilio Viennensi 2). Quum de quibusdam mulieribus, Beguinabus vulgariter nuncupatis, (quae, quum nulli promittant obedientiam, nec propriis renuncient, neque profiteantur aliquam regulam approbatam, religiosae nequaquam exsistunt, quamquam habitum, qui Beguinarum dicitur, deferant, et adhaereant religiosis aliquibus, ad quos specialiter trahitur affectio earundem,) nobis fidedigna ralatione insinuatum exstiterit, quod earum aliquae, quasi perductae in mentis insaniam, de summa Trinitate ac diuina essentia disputent et praedicent, ac circa fidei articulos et ecclesiastica sacramenta opiniones catholicae fidei contrarias introducant, et multos super his decipientes simplices, eos in errores diversos inducant, aliaque quam plura periculum animarum parientia sub quodam velamine sanctitatis faciant et committant: nos, tam ex his, quam ex aliis, de ipsarum opinione sinistra frequenter auditis, eas merito suspectas habentes, statum earundem sacro approbante concilio perpetuo duximus prohibendum et a Dei ecclesia penitus abolendum, eisdem et aliis mulieribus quibuscunque sub poena excommunicationis, quam in contrarium facientes incurrere volumus ipso facto iniungentes expresse, ne statum huiusmodi, 1) Cf. Heyne op. cit. p. 732 sq. 2) c. 1. Clem. III. 11 (De Religiosis domibus, ut episcopo sint subiectae). I. Clemens V in concilio Viennensi 2). Quum de quibusdam mulieribus, Beguinabus vulgariter nuncupatis, (quae, quum nulli promittant obedientiam, nec propriis renuncient, neque profiteantur aliquam regulam approbatam, religiosae nequaquam exsistunt, quamquam habitum, qui Beguinarum dicitur, deferant, et adhaereant religiosis aliquibus, ad quos specialiter trahitur affectio earundem,) nobis fidedigna ralatione insinuatum exstiterit, quod earum aliquae, quasi perductae in mentis insaniam, de summa Trinitate ac diuina essentia disputent et praedicent, ac circa fidei articulos et ecclesiastica sacramenta opiniones catholicae fidei contrarias introducant, et multos super his decipientes simplices, eos in errores diversos inducant, aliaque quam plura periculum animarum parientia sub quodam velamine sanctitatis faciant et committant: nos, tam ex his, quam ex aliis, de ipsarum opinione sinistra frequenter auditis, eas merito suspectas habentes, statum earundem sacro approbante concilio perpetuo duximus prohibendum et a Dei ecclesia penitus abolendum, eisdem et aliis mulieribus quibuscunque sub poena excommunicationis, quam in contrarium facientes incurrere volumus ipso facto iniungentes expresse, ne statum huiusmodi, 1) Cf. Heyne op. cit. p. 732 sq. 2) c. 1. Clem. III. 11 (De Religiosis domibus, ut episcopo sint subiectae). dudum forte ab ipsis assumptum, quoquo modo sectentur ulterius, yel ipsum aliquatenus de novo assumant. Predictis vero religiosis, per quos eaedem mulieres in huiusmodi Beguinagii statu foveri, et ad ipsum suscipiendum induci dicuntur, sub simili excommunicationis poena, quam eo ipso, quod secus egerint, se noverint incursuros, districtius inhibemus, ne mulieres aiiquas praedictum statum (ut praemittitur) dudum assumptum sectantes, aut ipsum de noyo forsitan assumentes quomodocunque admittant, ipsis super eo sectando vel assumendo praebentes ullo modo consilium, auxilium vel favorem, nullo contra praemissa privilegio vaiituro. Sane per praedicta prohibere nequaquam intendimus, quin, si fuerint fideles aliquae mulieres, quae promissa continentia vel etiam non promissa, honeste in suis conuersantes hospitiis, poenitentiam agere voluerint, et virtutum Domino in humilitatis spiritu deservire, hoc eisdem liceat, prout Dominus ipsis inspirabit. II. Clemens V in eoneilio Viennensi1). Ad nostrum, qui desideranter in votis gerimus, ut fides catholica nostris prosperetur temporibus, et pravitas haeretica de finibus fidelium exstirpetur, non sine displicentia grandi pervenit auditum, quod secta quaedam abominabilis, quorundam hominum malignorum, qui Beguardi, et quarundam infidelium mulierum, quae Beguinae vulgariter appellantur, in regno Alemanniae procurante satore malorum operum, damnabiliter insurrexit, tenens et asserens doctrina sua sacrilega et perversa inferius designatos errores. [1.] Primo videlicet, quod homo in vita praesenti tantum et talem perfectionis gradum potest acquirere, quod reddetur penitus impeccabilis, et amplius in gratia proficere non valebit. Nam, ut dicunt, si quis semper posset proficere, posset aliquis Christo perfectior inveniri. [2.] Secundo, quod ieiunare non oportet hominem, nec orare postquam gradum perfectionis huiusmodi fuerit assecutus, quia tunc sensualitas est ita perfecte spiritui et rationi subiecta, quod homo potest libere corpori concedere, quicquid placet. [3.] Tertio, quod illi, qui sunt in praedicto gradu perfectionis et spiritu libertatis, non sunt humanae subiecti obedientiae, nec ad aliqua praecepta ecclesiae obligantur, quia, ut asserunt, ubi spiritus Domini, ibi libertas. [4.] Quarto, quod homo potest ita finalem beatitudinem secundum omnem gradum perfectionis in praesenti assequi, sicut eam in vita obtinebit beata. 1) c. 3. Clem. V. 3. (De haereticis). [5.] Quinto, quod quaelibet intellectualis natura in se ipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae, ipsam elevante ad Deum videndum, et co beate fruendum. [6.] Sexto, quod se in actibus exercere virtutum est hominis imperfecti et perfecta anima licentiat a se virtutes. [7.] Septimo, quod mulieris oscuium, (quum ad hoc natura non inclinet,) est mortale peccatum, actus autem carnaiis, quum ad hoc natura inclinet, peccatum non est, maxime quum tentatur exercens. [8.] Octavo, quod in elevatione corporis Jesu Christi non debent assurgere, nec eidem reverentiam exhibere, asserentes, quod esset imperfectionis eisdem, si a puritate et altitudine suae contemplationis tantum descenderent, quod circa ministerium seu sacramentum eucharistiae, aut circa passionem humanitatis Christi aliqua cogitarent. Nonnulla etiam alia sub simulata quadam sanctitatis specie dicunt, faciunt et committunt, quae oculos divinae Maiestatis offendunt, et grave in se continent periculum animarum. Quum autem ex debito commissi nobis officii huiusmodi sectam detestabilem et praemissos ipsius exsecrandos errores, ne propagentur ulterius, et per eos corda fidelium damnabiliter corrumpantur, exstirpare ab ecclesia catholica necessario habeamus: nos sacro approbante concilio sectam ipsam cum praemissis erroribus damnamus et reprobamus omnino, inhibentes districtius, ne quis ipsos de cetero teneat, approbet vel defendat. Eos autem, qui secus egerint animaduersione canonica decernimus puniendos. Porro dioecesani et illarum partium inquisitores haereticae pravitatis, in quibus Beguardi et Beguinae huiusmodi commorantur, suum officium circa eos diligenter exerceant, inquirentes de vita et conversatione ipsorum, quaiiterue sentiant de articulis fidei et ecclesiae sacramentis. In iilos vero, quos culpabiies repererint, nisi abiuratis sponte praedictis erroribus poenituerint, et satisfactionem exhibuerint competentem, debitam exerceant ultionem. [5.] Quinto, quod quaelibet intellectualis natura in se ipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget lumine gloriae, ipsam elevante ad Deum videndum, et co beate fruendum. [6.] Sexto, quod se in actibus exercere virtutum est hominis imperfecti et perfecta anima licentiat a se virtutes. [7.] Septimo, quod mulieris osculum, (quum ad hoc natura non inclinet,) est mortale peccatum, actus autem carnalis, quum ad hoc natura inclinet, peccatum non est, maxime quum tentatur exercens. [8.] Octavo, quod in elevatione corporis Jesu Christi non debent assurgere, nec eidem reverentiam exhibere, asserentes, quod esset imperfectionis eisdem, si a puritate et altitudine suae contemplationis tantum descenderent, quod circa ministerium seu sacramentum eucharistiae, aut circa passionem humanitatis Christi aliqua cogitarent. Nonnulla etiam alia sub simulata quadam sanctitatis specie dicunt, faciunt et committunt, quae oculos divinae Maiestatis offendunt, et grave in se continent periculum animarum. Quum autem ex debito commissi nobis officii huiusmodi sectam detestabilem et praemissos ipsius exsecrandos errores, ne propagentur ulterius, et per eos corda fidelium damnabiliter corrumpantur, exstirpare ab ecclesia catholica necessario habeamus: nos sacro approbante concilio sectam ipsam cum praemissis erroribus damnamus et reprobamus omnino, inhibentes districtius, ne quis ipsos de cetero teneat, approbet vel defendat. Eos autem, qui secus egerint animaduersione canonica decernimus puniendos. Porro dioecesani et illarum partium inquisitores haereticae pravitatis, in quibus Beguardi et Beguinae huiusmodi commorantur, suum officium circa eos diligenter exerceant, inquirentes de pita et conpersatione ipsorum, qualiterue sentiant de articulis fidei et ecclesiae sacramentis. In illos vero, quos culpabiles repererint, nisi abiuratis sponte praedictis erroribus poenituerint, et satisfactionem exhibuerint competentem, debitam exerceant ultionem. Zabytek który ogłaszamy obecnie, nie odnosi się wprawdzie bezpośrednio do Polski, ale zawarte w nim o Beginkach i Begardach szczegóły, dotyczą oczywiście niektórych przynajmniej członków tej sekty, którzy w Polskich rozprzestrzenili się dyje­cezyjach. Natomiast jest przesłuchanie z r. 1332 ważnym przyczyn­kiem do ogólnej historyi Niemieckich a zwłaszsza Sląskich Beginek, o których nie posiadaliśmy dotąd tak dokładnych i wy­czerpujących wzmianek. Również i ze stanowiska historyi prawa kanonicznego za­sługuje zabytek nasz na pilną uwagę, bo mamy w nim wska­zówkę, w jaki sposób wprowadzali w źycie inkwizytory here­tyków postanowienia zapadłe na soborze z 1311 roku. Te wszystkie względy czynią z przedsięwziętego w Swidnicy przesłuchania świadków w sprawie Beginek bardzo doniosły i interesujący dokument. In nomine domini amen. Sub anno natiuitatis eiusdem M°CCC°XXXII0, Indiccione XVma, in vigilia natiuitatis gloriosissime virginis et matris Marie, que est VII0 Idus Septembris 1) hora quasi prime in Sweidnitz Wratislaviensis dyocesis in refectorio domus religiosorum virorum fratrum ordinis Predicatorum in presencia mei notarii subscripti ac honorabilium et reverendorum virorum dominorum Heynrici Schammonis plebani de Putrido ponte, Arnoldi rectoris Capelle leprosorum ante Sweidnittcz, Petri Swarczmanni lectoris, Johannis Lewe, Conradi de Ebirsbach fratrum ordinis Minorum, fratrum Craschonis, Arnoldi, Swen, Iohannis, Modilici, de ordine Predicatorum, honorabilis et religiosus vir dominus frater Iohannes de Swenkenfelt, lector Predicatorum ibidem in Sweidnicz inquisitor contra hereticam pravitatem per Wratislaviensem et Lubucensem dyoceses auctoritate apostolica deputatus multorumque aliorum virorum religiosorum, secularium et sapientum tam virorum ac mulierum infrascriptas testes pro testimonio contra Capuciatas moniales coram se fecerat evocari videlicet: Hedwigim de Wratislavia, Adilheyd quandam inclusam, Katherinam de Lipcz, Margaretham pictricem, Cunegundim de Monsterberg, Luttardim de Lipczk, Elizabet de Strigouia, et Iulianatn, que coram predicto inquisitore conparentes ad sanctam dei crucem ipsam manualiter tangendo omnes et singule de veritate dicenda iuraverunt in hunc modum: Ego Hedwigis, ego Adilheildis, ego Katherina, ego Margaretha et ego Cunegundis et ego Lutthardis et cgo Elizabet et ego Iuliana iuramus ad sanctam dei crucem, quod omnem veritatem dicemus, quam scimus de moribus et vita et conversacione Capuciatarum monialium, nec hoc dimittemus causa timoris, amoris, fauoris uel invidie, nec propter aliam aliquam causam. Sic nos deus adiuvet et hec sancta dei crux. Quequedam testes per predictum inquisitorem et me subscriptum notarium sunt examinate diligenter diebus subnotatis. Prima testis Hedwigis de Wratislavia iurata et interrogata de vita et moribus Capuciatarum, cum quibus aliquando conversata fuit, respondit, quod fuit cum eis in Sweidnitcz non plene per annum et Wratislawie tribus quartalibus annis, dicit eciam interrogata, quod isto anno feria quarta in ebdomada Penthocesten incluse in earum cameris laboraverunt, in diebus quoque dominicis disponunt lanas suas ad operandum per ebdomadam et in diebus apostolorum fuerunt post prandium et hoc dicunt esse bona opera. Item Hedwigis iurata et interrogata dixit, quod percuciunt se inter- 1) d. 7 Septembris 1332. dum usque ad sanguinem et dicunt, hoc non esse nude, sicut fit, confitendum sed involute, et dicunt quod ille, que sic alias percuciunt non debeant habere aliquam conscienciam de impaciencia, cum sint perfecte et nunquam efficiantur inpacientes, percusse vero adhuc oportet, ut petant veniam a percutientibus. Item iurata et interrogata dixit eas obedienciam habere inter se, cum non sint alicuius ordinis approbati dicuntque ad subditas sibi: oportet vos flecti vel frangi, et mittunt se ad domus suas diuersas involute causam sic dicendo: bona, vade mecum ad talem locum vel ad talem, sicque vadens postea detinetur. Item iurata et interrogata respondit quod capuciate dixerunt ei: Si necessitas infirmitatis te occuparet et quod Corpus Christi non portaretur ad domum nostram, velles tu pocius domum exire et accipere Corpus Christi uel manere in domo et mori sine sacramento Christi; tunc ego dixi: Pocius vellem domum exire et accipere Corpus Christi ; Capuciatis respondentibus, quod ipse hoc non facerent, et subiunxerunt; Tu non vales nobis ad paupertatem. — Item Hedwigis interrogata per iuramentum dixit, quod cum esset inter eas, et ut eis interdum videbatur, quod nimiam moram in ecclesia orando protraxisset: Stomachate, dixerunt ei, tu iaces super te, tu fugis te ipsam, d u m y n s t dich selbir, non expedis paupertati. Item Hedwigis iurata et interrogata dicit, quod dicunt et est eorum opinio, quod cum sint in statu perfecto, sompnus, vigilia, cibus et potus, ieiunium, quantum ad meritum sunt equalia, et omnia opera propter deum per eas facta sint equalia, quia esse earum est opus earum. Item Heduigis iurata et interrogata dixit, quod habent camerulam quandam paruam in domo sua, quam nemo ingreditur, nisi sola magiitra. Item dicit per iuramentum, quod dicunt velle se ad earum sectam iuuencuias recipere, quas secundum suum possunt informare propositum, non antiquas mulieres, quas ita ut iuuenes informare non possunt, et dicunt: Antiqui canes non possunt bene domari; percuciuntque se cum cordis nodatis et acuatis et corrigiis vsque ad sanguinem et dicunt hoc se facere ideo et fieri debere, ut natura edometur. Item eadem Hedwigis iurata et interrogata dixit se vidisse, quod [non]nunquam plures earum existentes in stuba in exitu prima prostrauit se circa limen hostii, quam conculcans secunda in exitu prostrauit se iuxta eam, quam conculcans et primam tertia in exitu et sic deinceps conculcauerunt se et prostrauerunt, donec omnes consumerentur. Et ipsa Hed wigis fuit ex eis, que hoc fecerunt, et hoc fuit in Wratislauia. Item Hedwigis iurata et interrogata dicit de certa sciencia, quod docent iuuenculas in recepcione earum nunquam sumere necessitatem cibi, potus, etc. donec perficiantur; perfecte enim effecte, ut dicunt, possunt et debent recuperare, que et quantum prius caruerunt, et nec in vestibus habere dicunt necessitatem. Et si aliqua in bonis vestibus venit ad eas, induunt eam semicinciis auferendo vestes bonas et pro se tanquam pro perfectis vsurpando. Et si qua non wlt dare vestes, tunc dicunt ad eam: tu non vales ad paupertatem. Audiuit eciam ab ipsis, quod dixerunt: homo hic tantum posset profici, quod esset perfectus, et ille, que sunt in tali statu perfeccionis et spiritu libertatis non tenentur alicui obedire. Item Hedwigis iurata et interrogata [dixit], quod cum diceret ad eas: oportet me confiteri, quod nerebam in ebdomada Penthecostes, ipse responderunt, non oportet te fooc confiteri, quia sunt bona opera et dicit, quod earum sit opinio, quod quidquid contra earum voluntatem fit, hoc reputant peccatum. Et dicunt sic Capuciate subditis suis: fac, quod iubemus te et non peccabis, quia non iubemus, quod sit peccatum. Et si subdite earum facerent aliquid de genere bonorum operum contra earum voluntatem, ut ire ad ecclesiam et similia, contra iussum earum, hoc reputant peccatum. Item iurata et interrogata dixit se frequenter audisse de ore Girdrudis de Ciuitate, que est hic: Sicut deus est deus, ita ipsa esset deus cum deo; et sicut Christus nunquam separatus est a deo, sic nec ipsa; et si quando aliqua impuritas sibi accidit, ipsa se mox deo in pristina puritate cOnformat, stans in equalitate diuina. Et quando Hedwigis ipsam super hys acuis verbis reprehenderet, alie eam defenderunt. Item Heduigis dicit iurata: quando fuerunt reprehense, quod tunc dixerunt: Nos videmus in libro vite, sed sacerdotes et predicatores vident in cutibus faccarum. Nos volumus claudere domum nostram et volumus facere, quidquid nobis placet. Item iurata dicit, quod quondam audiuit in Wratislauia, quod quedam dixerunt: Si Christus nasci deberet, adhuc inveniretur ita pura virgo, sicut fuit beata virgo Maria. Item Hedwigis dixit, quod Capuciate ipsam in ecclesia pedibus calcassent propter hoc, quod deponeret contra ipsas, et nominauerunt eam antiquam hereticam et serpentem, dicentes, quod perpetue damnaretur, quod destruere vellet earum bonam vitam. Item Hedwigis eadem iurata et interrogata dixit, quod semel cum Anna ceca iuit ad parrochiam in Sweydnitcz, et hoc non est dimidius annus, volens communicare, sed quia sacerdotes diu protraxerunt, dixit ipsa Hedwigis: Ach deus, quod ita diu protrahunt; Anna dicente: Si non esset bonum conueniencie, nuncquam vellem huc venire ad communicandum. Item dicit, quod vna in Sweidnitcz sit, que vocatur Gerdrudis de Olsna, que publice contra quendam fratrem predicatorem, quando predicauit de hereticis et de eis, insurrexit, et dixit sibi in faciem: Vos menciemini. Item frater Conradus de Ebirsbach ordinis Minorum idem in sua consciencia dixit, quod vna de Capuciatis aput eum fuerit et ipsum rogauerit, quod Hedwigym ad hoc teneret, quod omnino diceret de eis aliquid, nec eas infamaret. Item Hedwigis iurata et interrogata: vtrum causa amoris, fauoris uel invidie testificeretur, respondit, quod non, sed propter deum et iusticiam, et ut fides confirmetur. Adelheidis secunda testis, quondam inclusa, iurata et interrogata de vita et moribus Capuciatarum, cum quibus conuersata est, respondit, quod fuerit cum eis vno anno minus tribus septimanis, et dicit, quod habent obedienciam inter se et emittunt subditas suas et mittunt in domibus suis, sicut alii religiosi, et ipse me volebant et ego nolui. Item eadem iurata et interrogata dixit, quod est communis modus inter seniores earum, quod diebus dominicis et festiuis operantur opera similia nerendo, suendo et alia opera similia faciendo, incluse tamen et custodem ponendo, ut si quis venerit et pro eis sciscitatus fuerit, respondeant eas esse in ecclesia vel alibi. Et cum super hoc reprehenderetur per ipsam Adelheidim, utpote quia contra ordinacionem facerent ecclesie, stomachando responderunt: Miramur multum, quod ecclesia est ydolum tuum effectum, et quod tot annis non meruisti aput deum, quod esses perfecta, ut sederes domi et operareris opera karitatis. Item dicit iurata, quod est communis modus inter eas, quarum magistra est Heylbig, quod recipiuht iuuenculas ad sectam suam et a iuuentute imbuunt illas doctrina sua, que sic imbute a iuuentute incipiunt (s) tamquam veridicam, et est talis: Quod non oportet confiteri rem aliquam nude, sicut perpetrata est, et reprehenderunt eandem, quia voluit confiteri Predicatoribus vel Minoribus, suadentes ei, ut non confiteretur aliis, preterquam cui ipse confiterentur, dicentes: Tu vil.is, vis totum, quod tu scis, inmundis sacerdotibus apportare. Item iurata dixit, quod omnis intencio earum est, ut ostenderent coram hominibus ymaginem sanctitatis, et hoc faciunt propter auariciam, ut, parentes hominibus sancte Archiv. kom. hist. t. V. 31 et bone, ab eis recipiant multas elemosinas et dona; et prohibent snbdites suis ire ad parrochiam et ad alias ecclesias, nisi habeant secum per ipsas destinatas pedagogas; et se ipsas preferunt omnibus aliis ordinibus, dicentes in sua secta perfectum esse statum paupertatis et in nullis aliis et omnes alias mulieres, quantumcunque devotas, vituperant et statum adnullant earundem. Item iurata et interrogata dicit hanc doctrinalem proposicionem inter eas: Quidquid libenter faceres, noli facere et omne tibi valde contrarium perfice. Item iurata dicit, quod docent iuvenculas se debere exercitari tali exercicio gravi, per quod deducuntur extra racionem, unde quedam ex eis inventa aput leprosas et propter indiscreta exercicia et castigaciones irracionabiles ad mentis insaniam perducta, et hec cognominatur de Glacz, et interrogata, quare non commederet, quid ibi in affliccione iaceret, respondit: Quia ad tantam perfectionem deuenisset, quod non indigeret commedere nec bibere, quia Christus eam pasceret; et fuit totaliter infatuata et in racione destructa. Item Adelheidis iurata et interrogata dicit se audivisse ab illis, que fuerunt aput eas, quod titulus earum est: unio filiarum Vdillyndis, in qua secta multa sunt statuta: primo quod attrahunt ad sectam suam blandis sermonibus et dulcibus virgines et mulieres indifferenter, cuiuscunque status existant uel condicionis, quas suadent vivere secundum eorum iussa et voluntates, nec ecclesie nec uliius iussa curare; secundum est quod docent in earum congregacionis domo manere, in coquina vel in aliis officinis ipsarum, nec sermonem, nec ecclesias adire, asserentes eas credere debere, quod propterea, quia propriam voluntatem dimiserunt et propter opera caritatis, que operantur, dominus deus eis inspirabit, quecunque doctores aliqui seu predicatores in ecclesia docere possunt, dicere uel predicare; et quanto plus, vt eadem iurata retulit, ad que aliqua mirabiliter horret, ad [ea] tanto plus cogitur talis huiusmodi operare, ut earum voluntas frangatur et natura. Et [ad] hoc confirmandum Hedwigis de Wratislauia iurata dixit, quod inter eas existens semel invenit erucam inter olera coctam, quam cum naturaliter horret, incitaverunt eam, ut ipsam comederet et suam naturam vinceret, quod tamen non fecit, sed flendo earum conatum evasit. Item Adelheidis iurata dixit: de catta mortua inuenta in platea per quandam ad earum coaccionem excoriandam, quod cum illa ex horrore nature facere dissimularet, cogerunt eam tandem arvinam, que esse poterat in catta, exprimere, seu excipere et cum ea ipsarum calceos inungere et pellem super forum venalem portare, ut magis vinceretur in ea horror naturalis ; et hoc accidit in Stroszburg. Item Adilheydis iurata dixit, quod audivit ab ilio genere hominum scilicet a begardis eis familiaribus, cum locuntur de summa Trinitate, quantum possibile est homini de hoc loqui, ut dicunt vnus alium interrogans : scis uel intelligis aliquid de hoc sensu; alter quispiam respondens dicit: scio, et in tantum sanctam Trinitatem in potestate habeo, quod equito eam veluti sellam dextrarii. item eadem Adilheydis iurata dixit, se scire de certa sciencia, quod cum alique, que dicuntur perfecte inter eas et ad plenum exercitate exeunt ab earum congregacione, ad libertatem, ut dicunt, spiritus veniendo, tunc luxuriantur omni tempore nullam differenciam temporis oportunitate habita faciendo cum Beghardis commeduntque carnes in vigiliis apostolorum et sextis feriis, vbi hoc commode possunt perficere, nec de hoc conteruntur, nec confitentur conscienciam de hoc penitus non habendo, eademque iurata dicit, quod inter tales Beghardos et huiusmodi mulieres portantes ymaginem sanctitatis maxime et artissime paupertatis committuntur opportunitate nacta quasi omnia genera peccatorum Sodomiticorum et inmundiciarum, hec dicit de certa sciencia, quia audivit ab illa, cui talia acciderunt, et eciam de certo ab alys est experta, quod abutuntur se mutuo lateraliter et in anum tangentes se mutuo impudice et lingvas suas in ora sua ad invicem pre delectacione mittentes oportunitate habita eciam in ecclesia sive infra sermonem sive Missam sive alia divina officia celebrata; dicit eciam iurata, quod ad hanc opinionem, quod huiusmodi factum nepharium fiat quasi licitum, induxerunt et inducunt huiusmodi homines scelestos, religiosos aliquos de approbatis ordinibus, prelatosque aliquos seculares ecclesiarum et sacerdotes. Item iurata dixit se hic in Sweydnicz in domo earum Beghardis ministrasse commedere et quod dicti Beghardi volebant postea aliqua ad ipsas loqui ista repellebantur ab aliis huiusmodi verbis : Recede hinc, hic non habes aliquid facere. Item Adelheidis dixit iurata, quod audivisset de ore Gertrudis de Ciuitate, que est inter eas hic, ista verba: Quando deus omnia creauit, tunc ego concreavi sibi omnia uel creavi omnia cum eo, et sum deus cum deo, et sum Christus, et sum plus. Item dixit iurata se audisse a Margaretha de Lichenaw, quod Christus ascendens et lignum sancte Crucis securn in celum assumpsit; ista contradicens, quod non, sed pro salute hominum asserens, quod in terris dimiserit, reprehensa fuit valde, quod esset grossa ancilla, habens sensum, qui non wlt sistere, sed omnia penetrare. Item eadem Adelheidis iurata dixit, quod Gerdrudis de Ciuitate asseruit se portare Eternitatem arietinam, et multis audientibus dixit. Item Anna ceca dixit, ut Adilheydis iurata dicit, se audisse de ore eius, quod infra XXti annos nunquam sit mentita, [neque] posset ad impacienciam incitari, licet multis verbis inpaciencie multas concitet ad impacienciam. Item iurata dicit, quod omnia, ad que coguntur respondere, involute respondent et sub glosis communiter omnes, et hanc doctrinam habeant et capiunt ab eadem Anna ceca et Gertrudi de Olzna. Item iurata et interrogata dicit, quod audivit magistram earum nomine, Helbig, dicentem: Nobilius opus, quod posssum facere, est ut portem tynam cum fecibus seu ceruisia ultima per plateas, ut satis ordinem sororibus meis; et illa eadem operatur omni tempore, eciam Pascato, et ad hoc alias inducit, et que nolunt, ipsas persequitur. Item Adilheydis interrogata respondit se audisse a magistra et a Gerdrude de Ciuitate et ab Anna ceca pluries et ab aliis eciam communiter, quod essent in tali statu, qnod omnia earum opera esent perfecta et esset oracio apud deum ipsarum vigilare, sicut dormire, commedere et bibere sicut ieiunare, ociari sicut laborare et in ceteris similiter. Item iurata dicit, quod cum in domo earum graviter infirmaretur cupiens communicare petensque, quod sacerdos cum sacra communione vocaretur, ipse ei responderunt: Tu toto anno confiteris et communicas, non sufficit tibi, credis, quod inmundum sacerdotem velimus vocare propter te et dare sibi denarios; tu paupertati non tantum profecisti, quod paupertas debeat vel velit facere pro te hoc; at illa cum econtrario responderet: Certe ego desidero sumere corpus Christi, nec sine eo in infirmitate mea esse possum vel valeo; e contrario iile responderunt: Tu debes te dimittere; intendentes, quod deberet sine communione morit, Cumque quedam miserta diceret: Refollicemus pauperculam aliquantulum et infirmam; atie econtrario dixerunt: Dimittas dyabolum mori, ut paupertas expurgetur. De flagellis vero dicit iurata et interrogata, ut Hedwigis. Item Adilheydis iurata dicit, quod audivit ab eis in Aquisgrani, quod asseruerunt Christum habere duo esse: vnum divinitatis et aliud humanitatis; quibus auditis iuvencule earum statim dixerunt: Et nos habiture sumus duplex esse; asserueruntque ibidem vnam in Trinitate personam fore corpus Christi, aliam animam eius, terciam divinitatem ipsius. Suntque ipsa testante talis condicionis, quod quidquid senciunt se intelligere, fidem circa hanc materiam et eius similes concipiunt, firmiter tenent, nullatenusque dimittunt, sic in pertinacibus suis contemptibus, ut frequencius moriendo. Item iurata et interrogata dixit, ut testatur, se ab eis audisse in Sweydnicz asserciones huiusmodi temerarias: Nos sumus, que seruamus decem precepta. Nos sumus, qui sequimur sancti Spiritus consilia. Nos sumus, que vivimus secundum Ewangelium. Nos habemus veram fidem, quam coram regibus et principibus confiteri volumus et probare; dicuntque, quando aliquis incipiet insurgere contra ipsarum sectam, hoc esse signum novissimi diei certissimum et adventus Antechristi et perfeccionis earum consumacionis. Item iurata et interrogata testatur, quod, quando portatur Corpus Christi ad aliquem infirmum, inquirendo prius quo et ad quem portatur infirmum, mittunt illuc ex suis pallidas, exterminatas facies habentes, ut appareant coram hominibus religiose et spiritales, conmittentes eis, ut suadeant infirmis blandis sermonibus et pietatem pretendentibus, ut legent testamenta pro pauperibus, id est pro eis, suggerendo infirmis, quod melius faciunt legando testamenta pro eis, quam si hoc facerent quibuscunque sacerdotibus secularibus uel religiosis; et ad funera mortuorum mittunt similiter et eadem intencione et pro elemosinis tales personas religiosum vultum pretendentes; et addidit, cum esset inter eas et quando invitaretur veluti pauper ad prandium vel ad cenam ab aliquo cive uel civissa oneraverunt eam saccis iubentes eam, ut de cibariis sibi appositis subtraheret et pro eis, que asserunt se pauperes, portaret. Et, quando hoc contradicente consciencia facere noluit, repulerunt eam a loco, vbi prandere solita erat, scilicet ab vxore Hylfriti, civis Sweidnicensis, et aliam sibi substituerunt. Item iurata testatur, quod cum aliqua earum in infirmitate incepit agonizare, tunc loco «Credo» et aliorum bonorum operum, que agonizanti homini preponuntur, ut in fide stabilis perseueret, spem de misericordia dei firmam concipiat, et contricionem offense diuine habeat, replicant sibi omnem defectum et offensas, quas contra eas commisit, dum inter eas viveret. Item eadem iurata Adelheydis dicit, quod Heylbig de Molendino magistra earum dixerit: Quando Christus in celum ascendit, nonne duxit Corpus suum secum, quod hic tantum honoratur; tunc ipsa Adelheyd volebat de hoc instare, tunc Anna ceca prohibuit eam, ne verbis eius responderet. Item, Adelheydis ut dicit iurata, fuit magistra earum per dimidium annum. Item dicit iurata, quod audivit ab illo genere hominum, quod hic homo tantum posset proficere, quod inpeccabilis efficeretur et quod voluntas eius caperetur, sicut beate virginis; dicit eciam, quod iste, que sunt in perfeccione, non sunt humane subiecte obediencie, et deffendunt offertoria et dicunt, quod transcenderunt omnem obedienciam; hee sunt, que ab eis veniunt ad spiritum libertatis. Item dicit iurata, quod Capuciate dicunt, quod se exercere in actibus virtutis est hominis imperfecti, perfecti autem anima licenciat a se omnes virtutes. Item dicunt Capuciate, ut Adelheydis iurata dicit, quod ab intus tantum habent de divinitate et arce contemplacionis sue, quod non opportet assurgere, nec aliquam reverenciam exhibere corpori Christi, quod dicunt figuram esse, nec occupari de passione domini, et alia misteria incarnacionis. Item Adelheydis iurata dicit, quod in Mencz seniores de secta earum coegerunt iuvenes, ut asseres mortuorum de omnibus. ecclesiis domum portaverunt et cum digitis oportuit, quod carnes fetidas de asseribus deponerent, ut propter horrorem domarentur. Et quod iuvenes de ossibus capitum, scilicet de caluariis, commederent et biberent. Item iurata dicit, quod semel ipsa Adelheidis in Sweidnicz communicata fuit sine licencia magistre, tunc dixerunt ei: tu potuisses pocius ranam accepisse in os tuum, quam sine nostra licencia communicasse. Dicit eadem iurata, quod Gertrudis de Ciuitate mutata semper veste sex diebus inmediate sequentibus communicata fuit incipiendo in magna quarta feria. Item iurata dixit, quod in Colonia fuit quidam Beghardus, qui cum frigus habuit, ecclesias intrauit, et quascunque potuit ymagines furabatur et ignem de eis calefaciendo se. Item interrogata, vtrum talia timore, odio, vel rancore etc. respondit: amore fidei et veritatis. — Hee due examinate sunt eadem die, quo iuraverunt. Katherina de Lypcz, tercia testis, que cum Capuciatis in Lypcz dimidio anno conversata fuit, iurata et interrogata de vita et moribus earum respondit, quod laborabant diebus dominicis et festivis, dicentes hoc non esse peccatum, ut pro pauperibus laborarent, nec necessitas coegit eas ad hoc, cum haberent omnia necessaria. Item iurata dixit, quod ibidem asseruerunt, quod sic talibus diebus laborare non esset confitendum, nec de hoc habenda esset consciencia. Item ibidem dixerunt ad eandem, ut iurata et interrogata asseruit: quidquid iubemus te, fac, et non peccabis, quia non iubemus te peccatum, quia deo facimus et congregacioni, quod facimus. Item Katherina iurata dicit, quod cum ibidem diceretur ab aliis, quod paucis plus quam virgini matri concessum esset, quod ad conductum earum in hora mortis Christus adveniret, ceteris vero sancti angeli mitterentur, quod dedignarentur, si ad conductum earum angeli venirent et non Christus in propria persona cum virgine matre, tante sanctitatis essent. Et hoc audivit in Lypcz a quadam nomine Eiizabeth de Geytan; dicit quod audivit ab Anna ceca in Sweydnicz, que dicit: Multi sancti sunt in celo, quorum festum peragitur, ita merito festum alicuius hic in terris celebraretur, quia sancti aliqui peccaverunt, inter nos alique sunt, que nuncquam peccaverunt. Item iurata dicit, quod eedem ipsam ibidem docuerunt, quod de negligenciis in ecclesiis in remissione divini servicii commissis et de offensis contra eas commissis, quando diceret coram eis cuipam suam, humiliter se prosternendo, et ipse parcerent sibi dicendo: Deus parcat tibi; quod ita esset absoluta, sicut sacerdos eam absoiueret, nec hoe indigeret confiteri. Item Katherina iurata et interrogata dicit, ut Adelheydis, se multociens audisse, quod Capuciate dixerunt: si fas esset nos predicare, melius sciremus, quam multi sacerdotes vel doctores, quia ipsi vident in cuttibus faccarum, sed nos videmus ab intus. Item Katherina iurata dixit, quod cum venisset ad eas et mansisset XIIIIor diebus, dixerunt ei: Si iam morereris in voluntate manendi nobiscum, anima tua nunquam intraret purgatorium. Item dicit, quod habeant quibus obediant, dicuntque, quod, que eis non seruent obedienciam, de suo collegio dampnentur, hocque dicunt se habere a deo, quia a papa non habent. Item Katherina iurata et interrogata dicit, ut alie due: Hedwigis et Adelheidis, quod docent iuvenculas, quas ad earum sectam induxerunt: Totum, ad quod inclinamini, non debetis facere et quod abhominabile vobis videtur et contrarium debetis facere et hoc tam in cibo, quatn in potu, quam in ieiunio, oracione, in vestibus et in ceteris omnibus. Item Katherina iurata dicit, quod cum ieiuniis, vigiliis et aliis modis se extenuauerint, percuciunt sibi venam in pede dicentes et docentes ho:, quod semper pallor in facie maneat et appareat, et facies exterminata videatur, quod est pro earum intencione conveniens, ut hominibus sancte videantur et religiose. Item iurata et interrogata [dicit, quod] persuadent iuvenculas ad earum sectam receptas domi manere, non adire ecclesias seu sermones, dicentes eas magis mereri, si domi laborant pro sororibus, et quod debeant credere, quod deus docebit et inspirabit eis domi, quidquid predicatur uel docetur in ecclesia, et sint earum oracionibus participes, sicut essent in Ecclesia. Item iurata dixit, quod dicunt: si homo non pecasset, deus nichilominus incarnatus fuisset; et si deus esset incarnandus, aliqua de secta earum deberet se sic tenere, quod esset digna fieri mater Christi. Item Katherina eadem iurata et interrogata dixit, quod quandoque mittunt iuvenculas per vias earum castitati et pudicicie periculosas, et si alique timendo periculum sue pudicicie remurmurant, dicunt: Quare times, nichil tibi nocet, si quid tibi in via contingat. Item dicit iurata, quod suaserunt sibi et dixerunt, quod multo melius esset sibi domi laborare pro pauperibus dominicis diebus et festivis, quam in Ecclesia multas venias facere, et orare. Item iurata Katherina dixit, quod diebus dominicis vice balnei procuraverunt sudores pedum et corporis, aliquas herbas pro hoc vsu decoquentes, eisque decoctis vtentes, dicentes hoc hys diebus facere non fore peccatum, sed licitum, quia aliis diebus oportet laborare. Item dicit, quod cum super hys, que inmediate precedunt, haberet conscienciam, ab eisque quereret, quomodo hoc confiteri deberet, respondenmt, quod grossi sacci lanarum, que essent loris in mundo, deberent talia confiteri, ipse nichil facerent, quod confiteri oporteret, quia facerent pro deo et pauperibus. Item Katherina iurata dixit, quod modo isto anno in die sancte Marie Magdalene hic in Swidnicz Sophia filabat, Anna parabat lanam, ut neret eam die sequenti, Girdrudis de Olzna suebat, et modo in die Marie Magdalene est annus, quod ipse me vocaverunt, ut laborarem cum eis, et ego per totum diem ibidem suebam, et tunc dixerunt verba superius posita de sanctis. Item iurata dicit eas multa dicere de beata virgine, que egerit in templo purgando et alia opera servilia faciendo, et si hoc non fecisset, nunquam mater Christi effecta fuisset. Item Katherina iurata dicit: Beghardus de tali secta in Glogovia in ecclesia fratrum dixit ad eam, cum esset ibi sola : Si vicisti te et si superiores virtutes vite vicerunt inferiores, tunc primo perfecta es et de subtili spiritu, adhuc enim es de grosso spiritu, tunc quidquid accideret tibi in caritate dei, non noceret tibi in castitate, non haberes peccatum; et tacte mulieres per ipsos inpudice in mamillis et alibi cum certentur et erubescant, dicunt Beghardi ct ipse Capuciate, quod hoc est grossi spiritus signum: non potuisti omnibus diebus vite tue tantum vti de spiritu, quod curialiter te haberes vel exhiberes te ad virum. Item Katherina iurata dixit, quod Capuciate dixerunt, quod earum oraciones valenciores sunt, quam oraciones sacerdotum. Si enim sacerdotes possunt Christum cohercere in panem, tunc nos ipsum possumus cohercere in cor. Et coram (s) oraciones earum precellunt oraciones omnium sacerdotum, quia sine peccato sunt et non faciunt peccatum; hoc audivit in Lypcz. Item interrogata per iuramentum, utrum odio, amore, timore vel rancore testificata sit, dicit, quod non, sed propter hoc, quia audivisset, quod esset bonum propter fidem dicere veritatem. Margaretha pictrix quarta testis, que fuit inter Capuciatas, conversata fuit in Swidnicz medio anno et tribus septimanis, iurata et interrogata de vita et moribus ipsarum respondit, quod multociens viderit, quod ipse dominicis et festivis diebus laboraverunt, et quod dicunt: Nulla inter ipsas perfici potest, nisi plus prona sit ad faciendum opera pro ipsis sororibus, quam ire ad ecclesiam. Item iurata et interrogata dicit, quod ipsarum magistra vocatur Helbig, sine cuius licencia nusquam vadunt, nec audent ire. Item yeniens ad eas Anna ceca precidit sibi crines, coram qua et aliis genuflexit, dum sibi hoc fieret. Item iurata et interrogata dixit se audisse ab eis : Si aliquis vel aliqua haberet bolum panis in manu et diceret hec verba confeccionis (s) etc, quo facto reciperet illud intencione communicandi, tantum valeret et sumeret, ac si a sacerdote communicaretur vel reciperet et hoc audivit ab eis in Swidnicz. Item dicit iurata, quod [audivit] ex parte earum, cum esset cum eis, quod dixerunt et asseruerunt aiiquas fore inter se, que abdicatis omnibus voluptatibus in tanta subaccione sensualitatis et virium inferiorum sub racione viverent, sicut beata virgo; in tantum fuit beata virgo in corde eius adnullata, quod per sex septimanas nullam habuit deuocionem ab beatam virginem, nisi sicut ad aliam mulierem uel virginem. Item iurata dixit ab eis se audiviss.e, quod impeccabiles efficerentur peccato mortali. Item dixit iurata, quod asserunt: si esset mos, nos digniores essemus omni die Corpus Christi recipere, quam sacerdotes quicunque. Item dixit, quod docent et dicunt de visu et de cogitacionibus et huiusmodi in civitate vel extra ipsarum domum commissis esse confitendum, sed que intra domum ipsarum accidunt, de huiusmodi vero non, sed terminandum cum sororibus esse excipiendum, coram quibus super huiuscemodi dicunt culpas suas, hec ante manifeste docuerunt et asseruerunt, sed postquam sunt notate, dicunt, quod propter bonum continencie oportet eas aliqua, que non esset necesse, facere. Item dixit, quod asserunt filium beati Angustini ab ipso quesiuisse: Dic pater bone, quam magna est anima; et ille respondit, ut fingunt: Tam magna est, quod omnes sancti et angeli eam implere non possent, sed ipsa in deo omnia impleret;— filius: dic quam pulchra sit; pater: tam puichra est, quod si sancti et angeli eius pulchritudinern et similitudinem quererent, tanto magis dissimiles essent; — filius: dic, quo vult anima; Augustinus: wlt in bonum finem, vbi efficietur inconprehensibilis, cum bonum comprehendet. Item dixit se audivisse ab eis dicentibus, quod vellent hominem instruere, si temptaretur a concupiscencia, quomodo si esset mulier, evaderet eam absque accessione ad virum; sed oportet semper esse duas. Quibus auditis Margaretha scandalisata hoc male, sive in malum sensum tendencia intellexit, et sensus malus dictorum verborum tali experimento habuit: quia cum ipsa semel esset multum perturbata, ab vna ipsarum fuit brachiis circumdata et talibus verbis allecta, quod mirabiliter fuit carne mota. Tunc circumdans eam dixit: Si velies michi consentire, vellem tibi aliqua secreta aperire, ad que esses apta, quod nuncquam haberes desiderium a nobis recedendi, et hec fuit Anna ceca. Et antique conveniunt in cellario exclusis iuvenculis; quid ibi faciant, ignorat. Item iurata, vtrum assererent secundum articulum, qui ponitur in Clementinis, vel aliquid ei simile, — De hereticis, Ad nostrum1), dixit se non audivisse ab eis tam expresse verba, sicut in isto articulo continentur, sed similia verba et appropinquancia huic sensui audivit, ut dixit, et facta consona huic oppinioni suspicatur ex hoc eas facere, quando conveniunt in cellario iuvenculabus exclusis ex nutibus precedentibus et annuicionibus et aliis gesticulacionibus multimodis et ex hoc, quod celant se et occultant se a iuvenculabus et prohibent sibi mutuo, ne revelentur iuvenculabus secreta ipsarum, per quod hoc habet, quod antique nullum ieiunium ecclesie tenent. Item dicit, quod dicunt, quod nunquam potest una ipsarum invita perfici, nisi si eciam innocens inculpatur, reddat se ream confiteaturque nocuisse, hanc dicunt viam compendiosiorem ad perfeccionem, talisque, ut asserunt, vita ipsarum digna efficitur. Item dicit, quod audivit ab eis, quod oportet ecclesie statuta observare et ordinaciones propter bonum conveniencie, ne prodantur, et earum conventiculum perturbetur, et quod dimitterent frequenter divina officia visitare et ecclesias, nisi propter bonum conveniencie, ut homines devocionem ad eas concipiant, ipsisque benefaciant. Item dicit, quando virgines 1) c. 3. Clem. V. 3. alique inter eas, aut iuvenes mulieres racione pudicicie timent sole per terras discurrere racione studii, ut ipse solite sunt facere, propter dehonestacionis ac oppressionis periculum, leviter hoc ferunt, et ut opinatur et audivit ab una puella inter eas, licet non nude, quod si violarentur, nichil curarent, quia nichil eis noceret. Item dicit, quod vbicunque congregantur Beghardi, semper alique de Sweidnicz aut de Wratislauia concurrunt ad eos pro doctrina et post reditum earum solent dicere de eis subditis suis: Talis homo — nominando eum aut eam — habet cum deo magnam familiaritatem et similitudinem et bene scit loqui de eo, tamquam homo nobilis, et deus bene potest opus suum perfici in eo et consequi. Item circa IVtum articulum in Clementinis, De hereticis, Ad nostrum, interrogata respondit, quod opinantur et dicunt propter vitam suam pauperem apostolis in celo equabuntur, nec aliquo modo eis erunt inferiores. Item dicunt, quod in earum vita quilibet debet [comedere|os porci racione necessitatis, ut quidquid possit habere, commedat collum gruis, ut se caute circutnspiciat, quid et coram quo loquatur, et acciput bouis, ut equanimiter omnia sustineat quecunque a sacerdotibus vel a reiigiosis ipsis inferantur. Alias enim, ut asserunt, perfici non possunt et reputant magnam inpungnacionem, si quid dicatur contra earum vitam. Item circa V et VI articulos in Clementinis, Ad nostrum, interrogata dicit , quod opinantur et dicunt, quod postquam homo excesserit, subplantaverit, sive subpeditaverit inferiora omnia et mundana, tunc dat se ad approximacionem, nuditatem et puritatem divinam et solam, nec curat amplius, quidquid in inferioribus viribus paciatur, quia spiritus ex hoc stans in arce sua non inficitur, nec mordetur, et tunc licenciant a se virtutum opera, quia tantum valet ex eis tunc dimittere, quantum fecere, et ostendunt se tales amplius, ac si non indigeant ieiunare vel orare. Et si faciunt, faciunt iuvenculabus in exemplum et tales sic, ut dicunt, omnia inferiora excedentibus oportet alias eis, ut dicunt, inferiores in omnibus deseruire necessitatibus, ne in altitudine contemplacionis sue retardentur. Item iurata dicit, quod dicunt, quando deus vult aliquod opus nobile operare in aliquo nobili fhomine, tunc talis in medio aliorum sedens surgit quantocius sequestrare se, eique similes similiter mox surgunt de medio cum tali homine seque sequestrando ad loca secreta, hocque non solum dicunt, sed eciam faciunt, sequestracione vero facta, quid faciant, ignorat ipsa et alie iuuencule vel neophite inter eas. Item circa VIII articulum, quod dicunt, quod vel nichil vel quasi oportet nos facere, querere in humanitate, ex quo habemus deum in anima, et si faciunt Corpori Christi reverenciam, faciunt, ne ab hominibus notentur. Et concordancia facta vidit in Colonia opponi, quod ibidem in elevacione Corporis Christi et viri aliqui et femine ipsa notante minime solebant assurgere sive aliquam reverenciam exhibere. Item interrogata, utrum disputaciones et alia huiusmodi de religiosis domibus, que ponuntur in Clementinis, Cum de quibusdam sint inter eas 1), respondit, quod sic. Item dixit, quod asserunt, quod mulier vel virgo, que confirmatur in vita in secta ipsarum, non est sui ipsius, sicut puer vnius anni, sed est communitatis. Item super 3° articulo per Adilheydim confesso interrogata respondit, quod dicunt et asscrunt rem non nude debere confiteri, sicut acta est, sed si aliqua alteri confiteretur, quam cui ipse confitentur, possit esse libencius inacuta. Item dicit ad 4-tum articulum per Adilheydim confessum interrogata respondit ipsum totum esse verum, non debent earum iuuencule, ut docent eas, dicere in confessione: negligens fui vel neglexi divinum officium, nec ex hoc de- 1) c. 1. Clem. III, 11. prehenduntur, si domi maneant, dum diuina misteria peraguntur. Item circa Vtum articulum per Adhilheydim confessum interrogata dicit, quod docent talem proposicionem et alie deducunt eam plus, alie minus. Item dicit Beghardos dicere talem similitudinem: Si ego cogitavi facere ymaginem, si melior fit, quam cogitaueram, tunc superauit meam intencionem et meliorata est vltra eam, sic anima lucratur suo exercicio, quod melius, quam deus cogitauerit, efficitur, hoc consequitur ex accione propria et conatu, meliorque efficitur, quam ex deo emanauerit, et tunc quiescit super arbore quadam, cuius nomen, qualiter ipsum nominent, ignorat. Interrogata, si begine hanc opinionem sequantur et acceptent, respondit: verbum earum est eciam. Item interrogata de indiscretis exerciciis et doctrina, ut Hedwigis et Adelheydis protestantur, dixit, quod interfuit, quando percusserunt se cum pellibus de hericio et pectinauerunt carnem suam pectinibus fullonum, qui wlgariter Cartyn dicuntur, verberantes se kathenulis acuatis et corrigiis nodosis et hec docent iuvenculas facere et suadent, de ieiuniis et aliis similiter, donec ex toto incorporantur eis, et tunc ducunt cum eis remissius esse agendum. Infirmis non miserentur, nec magna eciam necessitate vrgente decumbere eas permittunt; exemplum de Katherina de Gorlicz, quam infirmitate graui decumbere prohibuerunt usque ad terciam diem mortis sue; nec permittunt aliquam procurari sacramento corporis Christi, nisi in ea videant signa mortis, que se cognoscere putant. Item interrogata super primum articulum filiarum Vllindis ex ipsarum statutis de unione per Adilheidim confessum, quod ille est titulus earum, ut audivit, eciam licet non expresse audiret ab eis verba et doctrinam, ut Adelheidis testata est, tamen earum opera sunt dictis consona verbis, occupant enim subditas suas diversis laboribus diebus festivis et quandoque iubent, ut locione vasorum, eieccione sordium et aliis huiusmodi, per que impediuntur abstrahere se a divinis officiis et sermonibus, et que mandantur statuta per ecclesiam audire et si nunquam iubentur ire ad ecclesiam, hoc faciunt propter apparenciam, ut sub pelle agnina tegatur mens lupina, ymo quod peius est, quod asserunt et suadent, quod ille, que talia suadent et faciunt pro earum communitate, in caritate sunt deo magis proxime easque credere debere tantum gracie ex hoc percipere, sicut ex ire ad ecclesiam et audire sermones. Item circa illud, quod dixit Adilheidis de Beghardis, quod aliquando equitant secundum Trinitatem, dicit, quod Begine huiusmodi talia dicunt verba, ex quibus simplices magis in errorem labantur, quam edificantur, et scripturas aliquando peruerse exponunt. Exemplum: veri adoratores etc, sic exponunt: debere deum adorare sine labiis et sine lingua, hoc sit adorare in spiritus et veritate, et affirmant aput se quandam oracionem esse magis deo approximare facientem, quam Pater noster. Item interrogata super hoc, quod Adelheydis confessa fuit de inmundiciis, impudiciis ac sodomia exeuncium ab eis et usque ad libertatem spiritus veniencium dicit se talia audivisse ab aliis, sed non vidit, nisi quod suspicabatur talia de quodam cum quadam in osculis et in tactibus impudicis, ac in tenebris frequenter convenerunt et illa iacebat in lecto simulans se oculos dolere. Item interrogata super hoc verbo, quod Adilheydis confessa fuit et audivit a Gerdrude de Ciuitate, quod ipsa cum deo omnia creauit, dixit se frequenter audisse ab aliis de secta illa, sed non a Gergdrude et addit, quod affirmat, quod homo in congregacione divina possit beatam virginem precellere et opinatur se ipsos eam precellere, si tenent paupertatem voluntariam, sicut Christus, quem dicunt se tenere. Interrogata super hoc, quod dicunt crucem sanctam cum Christo simul in celum ascendisse, ut Adilheydis iurata testatur, respondit, quod audivit eas asserentes, quod Archiv. kom. hist. t. V. 32 25o Christo in celum ascendente non remanserunt in terra, nisi cruces latronum. Item audivit, ut eciam Adilheidis testatur, ab Anna ceca, quod non sit mentita tot annis et nec ad impacienciam prouocari, et a Gerdrude de Olzna et ab Heilbig de Praga, que est inter eas veluti Custos inter Minores et pecunias superfluas vnius domus, si sunt, defert ad aliam sue secte. Item dicit, ut Adilheidis, quod ad omnia, ad que respondere coguntur, respondent involute etc. Item de hoc, ut Adilheydis de nobiliori opere, quod se Helbig magistra earum asserebat posse facere etc. illius articuli testatur, ut Adilheidis. Item dicit de status earum perfeccione, qui talis est, prout asserunt, quod omnia earum opera sunt perfecta, et quod omnia earum opera sint quedam sublevacio in deum, ut oracio. Item addidit eas asserere, quod nunquam aliquis salutem consequitur coadiutorio creaturarum, ut predicacionibus et aliis ordinacionibus ecclesiasticis et sacramentis, sed dicunt se ab intro sine aliquo exteriorum creaturarum auxilio qualicunque salutem consequi, et dicunt nunquam posse esse aliquam perfectam in presenti, nisi ad hoc perveniat, quod nullum sustentaculum habeat creature. Item interrogata, vtrum dicerent se non esse impacientes, respondit, quod sic. Item super XII articulo per Katherinam confesso, respondit, quod primam partem non audivit ab eis, sed vltimam, que est fides earum audivit a Gerdrude de Olzna. Interrogata, vtrum talia dixisset odio, timore etc. respondit, quod non, sed causa amoris, iusticie, fidei et veritatis. — Hee due sunt examinate in die Nativitatis beate virginis, Anno quo supra etc Cunegundis de Monsterberg quinta testis iurata et interrogata de vita et moribus Capuciatarurn respondit, quod cum quereret ab eis in Wratislauia, si essent aliis sororibus meliores, responderunt, quod sic, quia haberent durissimam vitam et plus aliis perfectam. Item iurata dicit, quod suo tempore, quando fuerit inter eas, vni obedierunt, ut magistre. Item iurata dicit, quod alias sorores appellant: saccus lanarum et palliatas. Item de flagellis testatur, ut alie. Item iurata dicit, quod XII eciam ebdomadibus fuerit inter eas in Wratislauia et licet pauperes reputarentur et appellarentur aput homines, tamen haberent omnia bona, ut ollas cum butyro et sagimine plenas et alia necessaria, et dicunt, quod melius est mendicare et domi laborare pro sororibus operari opera caritatis, quam in ecclesia orare medio tempore. Et quidquid proprii habent venientes ad eas ab earum proprietate et possessione et potestate deponunt, recedentibus ab eis non reddunt. Vnde sicut in potestate prioris aut Guardiani sunt res subditorum, ita est inter eas; ipsaque Cunegundis cum esset inter eas oportuit, si quandoque voluit extra domum aliqua necessitate ire, licenciam recipere a magistra semperque metsecundam incedere. Item iurata dicit, quod, quando venit ad eas, oportuit facere promissionem obediencie, propriis renunciare et alia huiusmodi, que solent fieri in religionibus approbatis. Interrogata, utrum odio, amore etc., respondit: non, sed iusticie causa et veritatis. Luthardis de Lypczke sexta testis iurata et interrogata de monbus et vita Capuciatarum et quanto fuerit inter eas, respondit: quod in Erfordia uno anno et in Lypcz 3-bus quartalibus anni. Item sub iuramento mterrogata, respondit, quod magistra earum est Helbig in Sweydnicz. Item mrata et interrogata de titulo earum, quo intytulantur filie Vldillindis in umone respondit, quod Vdillindem bene audivit commendare, quod esset bona soror, et teneret alias ad deum, et non plus. Non testatur odio, amore, sed iusticie causa etc. Elizabeth de Stregouia septima testis iurata et interrogata de vita et moribus Capuciatarum respondit se in Swidnicz inter eas XI ebdomadibus fuisse. Item dicit, quod oportuit eam obedire eis et omnia vota in seculo per eam facta adnullata asseruerunt ex obediencia eis facta sive promissa. Item iurata dicit, quod ex verbis earum taliter sibi innotuit, quod non indigerent confiteri, si quid consciencie haberent de cibo, sive potu, sive nova vita, quam assumsisset, sed quidquid eis diceretur de hoc, vellent recipere. Item dixit, quod talibus verbis traxerunt earn ad se, per que sibi dabant intelligere, quod assumens vitam earum nunquam intraret purgatorium, et efficeretur superior omnibus viventibus in hoc mundo, swaseruntque sibi, ut oraret exulibus Christi vestigiis, ut daretur sibi gracia intrandi ad congregacionem ipsarum, et si veniret ad eas, vellent eam sanare in corpore et in anima, et postquam venit ad eas in voluntate vitam ipsarum assumendo flexis genibus coram eis, precidebant sibi crines, omnibusque propriis renunciau it, extenuerunt eam ieiuniis, vigiliis ac aliis exerciciis tam irracionabiliter, quod cum prius esset puelia speciosa, parvo tempore fuit in tantum destructa, quod vix nuncquam recuperabit, nec de pane dando ei ad saturitatem et carnes nominatas per eas: Gotirschlagen fleysch, id est, per se mortuas, nec muscas abigunt de mensa in estate, et si aliqua commedens aliquam vometur, dicunt famem, si quam patitur, debere eam pati propter deum. Item Corpus Christi sumere et ecclesias adire non permiserunt eam et alias iuxta ipsarum devocionem, sed iuxta suum beneplacitum, videlicet seniorum Capuciatarum. Item fatetur illam proposicionem: Omne contrarium tibi facito, et ad quidquid non inclinaris, facito; et large exponunt eam secundum eas et dicunt fieri debere, ut natura concuciatur. Item de flagellis dicit, sicut alie. Item dicit, quod in diebus apostolorum et dominicis aliquando post vesperas, aliquando post conpletorium filabant uel lanam pro nendo parabant, cauendo tunc aduentum hominum, ne notarentur, pro posse suo. Item docent, quod homo debet se reddere culpabilem de quocunque, eciam si innocenter inculpatur. Item solite sunt dicere verba involuta et subtilia, profunda et alta, de Trinitate, que non intelligunt. Item oportuit eam interdum geniculare ante magistram et petere licenciam commedendi de pane ad saturitatem, que diu differens, tandem de modico dedit licenciam, nec aquam recentem bibere permisit sed turbulentam. Item iurata dixit, quod solent habere triplicem cervisiam: optimam, quam bibunt Seniores, quando eis videtur. Et iterum aliam valde bonam, quam bibunt Seniores eciam, et in fine bonam, quam bibit conventus, et postea habent turpem wlgariter nuncupando Glatwircze non coctam, quam dant pauperibus et civissis, dicentes se aliam non habere, quando visitantur per eas ciuissas, ut ipsis conpaciantur, et huiuscemodi occasione multas elemosinas percipiunt. Causa iusticie et fidei hec testificatur, Yliana octaua testis iurata et interrogata de moribus et vita Capuciatarum respondit, quod suprema magistra earum est Heylbig, quod Hedwigis de Wratislauia precidit sibi crines. Item dicit, quod iuvenis Margaretha docuerit eam Credo sic: Credo cum sancto Petro in deum patrem omnipotentem et cum sancto Andrea et in Ihesum Christum filium eius etc. Item dicit, quod Heilbig misit Margaretham de Lichenow in Erfordiam, et hoc audivit ab Hedwige de Wratislauia, et scit pro certo, quod debuit ibi manere vno anno. Dicit eciam, quod omnes tenent obedienciam magistre et sine eius licencia nichil presumunt facere vel exire. Item iurata dixit se vidisse Annam cecam iracundam, Gerdrudim de Olzna inpacientem, tunc, quando licenciauerunt Hedwigim de Wratislauia. Testimonium non fert causa amoris, sed iusticie et fidei et precipue veritatis. — Iste quatuor precedentes examinate sunt in crastino Nativitatis B. M. Margaretha de Nowo foro, nona testis, que coram inquisitore una cum Elizabeth de Monsterberg, quarum dictum subsequitur, in presencia mei subscripti notarii sanctam dei crucem manualiter tangentes anno, mense, indiccione et loco, quibus supra, III ydus Septembris de veritate dicenda, quemadmodum prime iuraverunt, que ambe examinate sunt eodem die. Margaretha inquit iurata de vita et moribus Capuciatarum respondit, quod per Katherinam quondam ipsa et Agnes de Rechyn, que est in Wratislauia, fuerunt seducte, quod promiserant eam sequi extra terram, primo accepto consilio a suo confessore retractauerunt, tunc ista Katherina, que est etiam modo in Wratislauia dixit ad eas: Vos retractastis et perdidistis tale factum et bonum, quod dubium est, vtrum umquam maneatis aput deum et magis bonum, quam umquam de cutibus boum possint vobis dicere vel tradere, et hoc accidit in Nouo foro. Et illa eadem Katherina, ut Margaretha retulit, non vult petere hospicium, sed indifferenter iacet in platheis et ubicunque. Item Margaretha iurata dixit, quod cum per yemem cum eadem Katherina ad hospicium esset recepta, festivis diebus dormiebat, ferialibus laborabat post omnes missas, cum super hoc reprehenderetur, non indigeo ibi esse, sed grossi homines, quia ego habeo tantum de deo, quod superfluit, et oportet me interim per forum vagari et alibi, ut deum pati possim. Et hoc predicat frater Theodorus de Curia ordinis Minorum, ut sibi dicebatur in Wratislavia. Elizabet de Monsterberg decima testis, que fuit inter Capuciatas,-iurata et interrogata dixit, quod Seniores quandoque sequestrauerunt se ab ea et ab aliis iuvenculabus, sed, quid fecerunt, nescit. Item mortuum pullum sustulit in plathea et asportauit ad eas, cum fuit cum eis, quia hoc credebat fieri. Item dixit, quod bonas tunicas portauerunt ad carnem, sed desuper semicincia. Getrudis, quondam vxor Zacharie de Putrido ponte, vndecima testis iurata et interrogata dixit, quod vna ex Capuciatis, quam bene novit peperit puerum in domo sua, que cum quesivisset ab ea, quomodo pueros genitos occultarent, Capuciata respondit: Magistra nostra docet nos, quod adfuso rothe, in qua rota solemus lanam nehre, percuciamus eas in capite, sive in cerebro. Item dixit, quod eadem instruxit eam multa sortilegia et incantaciones, pro aliquibus desideriis consequendis et adversitatibus avertendis. Hec iuravit VII Ydus Septembris et fert testimonium veritatis. Anno domini M°CCC°XXXIP indiccione XV0, III0 Ydus Septcmbris 1) in Refectorio domus fratrum Predicatorum in Sweydnicz subscripto in presencia mei Notarii subscripti et testium suprascriptorum multorumque aliorum virorum, quam eciam mulierum frater Iohannes de Swenkenfelt inquisitor hereticorum predictus coram se per citacionem subscriptas Capuciatas videlicet Gerdrudim de Olzna, 1) d. 11 Septembris 1332. Annam cecam, Gerdrudim de Civitate, Mechildim, Cunegundim, Gelam, Zophiam, Hedwigim et Margaretham fecerat euocari. Que inquam coram ipso comparentes manualiter sanctam dei crucem tangentes iuraverunt, quemadmodum prime testes, iuraveruntque, quod omnem, quam scirent, veritatem vellent de se et aliis dicere. Et Margaritha prima testis inter Capuciatas iurata et interrogata dixit, quod isto anno feria 4ta post Ramos palmarum venit ad congregacionem earum, quia Anna eius cognata deduxit eam de Gorlicz XII annorum puellam. Item veniendo ad eas in eius recepcione geniculavit ojram eis et preciderunt sibi pylos, Margaretha de Lychenow, et receperunt ab ea votum, quod nunquam vellet ab eis recedere, sed obediens esse et paupertatem voluntariam cum eis tenere usque ad mortem. Item interrogata, si plebanus iuberet eam ire ad ecclesiam, aliquid aliudve de genere bonorum operum facere, et magistra prohiberet, — quid faceret, vel cui obediret; respondit, quod magistra prohibente, quod plebanus iuberet, facere non audet. Item secundum eam Heylbig est magistra, que in sui absencia instituit Gerdrudim de Olsna. Item dicit, quod non audet ire ad ecclesiam, nec ad alia officia divina sine licencia magistre vel ea contradicente. Item laboraverunt aliquando, ut asserit, dominicis diebus post vesperas filando lanam et pro nendo parando et repeciendo. Item Credo cum sancto Petro dicit se didicisse ab Anna ceca et vlterius Iulianam instrunxit. Item dicit, quod aliquando dominicis diebus iusserunt eam domi manere aliquibus laboribus ipsam occupantes dixerunt, quod ita bene domi oraret, sicut in ecclesia tt tantum mereretur Item proprium non habent, sed totum, quod habent, in potestate superiorum est. Item dixerunt, quod secta earum esset ordo, quod audiens promisit eam tenere. Item percussit se cum pellibus ericii et pectinauerunt eciam se cum carthonibus, sed alie verberaverunt se cum kathenulis acuatis et corrigiis nodosis. Item videtur sibi, quod audiverit ab eis, quod que in earum secta voluntatem haberet manendi et sic moreretur, quod nunquam intraret purgatorium; et hec examinata est eodem die, quo iuravit. Gerdrudis de Ciuitate secunda de Capuciatis iurata et interrogata, dicit, quod inter eas XXIVor annis fuerit. Item interrogata dicit, quod ab aliis sororibus dififerant, que laborant, quia ipse sunt de votuntaria paupertate, subiunxitque: heu perfecte non tenemus; sectam earum congregacionem nominat, sed dicit, quod non sit ordo. Item dicit, quod earum secta non sit statuta ab ecclesia, nec confirmata. Ilem iurata dixit, quod in secta nostra ita bene salvari possimus, sicut Predicator vel Minor, si ita bene vivimus et servamus; dicit, quod nullum inimicum habeat in Sweydnicz. Item iurata et interrogata, utrum haberent inter se magistram dicit: habent inter se ancillam, sine cuius licencia non audent quoquam ire et volentes aliqua vel aliquid facere tunc dicunt: magistra, licencia michi ire ibi vel hoc facere; tunc illa respondet non: si, vult denegare licenciam, addendo: sed rogo te, bona, mane, uel si tibi bonum videtur, vade uel f.c Item dixit se sectam dictam in Sweydnicz [intrasse]. Item iurata dicit, quod nichil proprii habet, sed soror est inter eas, que dispensat hona habita inter eas comportata secundum earum necessitatem, si tamen aliqua causaretur necessitate, quod illi sorori non videretur esse necessitas, non consentiret tali. Item ad omnia interrogata per inquisitorem involute et quasi sub glosis respondit. Item interrogata, utrum nunquam dixisset: quando deus creavit omnia, cum eo omnia concreavi et sum deus cum deo etc. respondit: audivi predicare, sed non multum vlterius docui. Item interrogata, utrum laborasset in feria IIIa Pentecostes, respondit, quod videretur sibi: sic. Item interrogata, utrum hoc fecerit ex necessitate paupertatis, dixit, quod non, sed propter necessitatem suorum. Item confessa est, quod audivit predicare: si homo non peccasset, nichilominus deus incarnatus fuisset, et hoc ulterius affirmavit coram aliis, sed tamen occulte. Examinata ipso die Zophia tercia capuciata iurata et interrogata dicit, quod fuerit inter eas IVor annis in Sweydnicz; dixit, quod sic attraxerunt eam, quod vita earum esset melior, quarrr aliarum sororum, et sectam earum dicit congregacionem et non ordinem. Dicit eciam, quod habent magistram, nomen eius dicitur Heylbig, et quidquid ipsa deseruit, hoc non est suum, sed congregacionis, et quando voluerit alicubi ire, tunc oportet, quod a magistra recipiant licenciam. Audivit ab Anna ceca et a Gertrude de Olsna, quod Heilbig alias eciam esset magistra, sed Gertrudis de Olsna modo tenet vices loco Heilbig, que tenet eis capitulum sexta feria, in quo verberat eas cum corrigiis, flectuntque genua coram magistra et dicunt culpam suam, tunc magistra parcit eis et tamen postea confitetur sacerdotibus. Interrogata, utrum congregacio earum esset bona, respondit: Magistra dicit, quod sit bona, sed ipsa nescit. Item dicit, quod isto anno feria IIII in ebdomada Pentecostes in camerula sedendo nerehebat. Item quod hoc aliis de secta videbatur non esse peccatum, licet sibi videretur. Item audivit ab eis, quod quicunque moreretur, si non habuerit animum ab eis recedendi, nunquam purgatorium subintraret. Item dixit, quod sine licencia magistre non confitentur, nec recipiunt Corpus Christi. Item a senioribus audivit: tu potes domi aliquid laborare, in quo plus mereretur, quam visitando ecclesiam. Item audivit a senioribus et a mediocribus, quod deus tantum dilexisset hominem, si non peccasset, nichilominus incarnatus fuisset. Item audivit ab eisdem, si propter aliquam causam Corpus Christi ad domum non portaretur, vellent in infirmitate se mittere de domo exportare et communicare et post communionem redire, et antequam domum abiurarent, pocius Corpore Christi perpetue carerent. Item dixerunt ei: Fac, quod te iubebimus et non peccabis, quia non iubemus te peccatum. Hec examinata est die, mense, anno quo supra. Hedwigis de Strigouia quarta Capuciata, que fuit inter eas vno anno post festum beati Michaelis iurata et interrogata dicit, quod habeant magistram, et suprema est Heilbig, et modo Gerdrudis de Olzna preest, quam tamen non nominant magistram, sed sororem, dicit eciam, quod Gerdrudis de Ciuitate aliquando dixit verba, que non intellexit, quia profunda fuerunt. Item dixit in diebus festivis, aliquando filabant uel nerebant, sed diebus apostolorum et dominicis non audivit eciam ab ipsis: si homo non pecasset, deus tamen fuisset incarnatus. Item dicit, quod audivit a Cunegundi de Friburg, priusquam vpluntariam paupertatem et sectam dimitterem, prius vellem mori, sic et sperarem, quod deus esset mecum. Et quidquid Hedwigis deservivit, hoc non fuit suum, sed communitatis. Item Hedwigis fatetur se audisse ex ore Gerdrudis de Olsna super hoc se iacticare, quod in Wratislauia in publico sermone surrexerit et predicanti verbum dei in faciem cunctis audientibus, qui aderant et audire poterant, dixerit: Vos mentimini. Item confitetur, quod congregacio earum non per papam nec per aliquem episcopum est confirmata, et tamen dicit se nescire, utrum in bono statu sit, an non; examinata die supra. Anna ceca quinta Capuciata iurata et interrogata dicit, quod fuerit inter eas XXVI annis et in Sweydnicz intrauit et magistra earum protunc vocabatur Geze, sed est mortua renunciavitque propriis, sed magistra pronunc est Helbig, que commisit magisterium Gerdrudi de Olzna. Congregacionem pauperum nominat sectam earum. Item dicit, quod titulus earum est in vnione filie Vdillindis. Item interrogata, si congregacio earum sit approbata, dicit, quod non; si approbata esset, diu emisissemus illum, per quem haberemus hoc. Item dicit, quod homo potest ita bene vivere in earum congregacione, quod salvaretur. Item dixit, quod quondam dixerit: Quidam sancti sunt in celo, quorum festum celebratur, aliqui sunt ita sancti in terris; sed si malum est, tunc amplius dimittere volo. Et statim mutavit verba sua dicens, quod nesciat, si umquam dixerit. Item fatetur se dixisse: Multa facimus propter bonum conveniencie, que sic non faceremus. Item dicit se velle portare penitenciam, quam posset preter uel excepta crucis signacione. Hee, tres videlicet Zophia, Hedwigis de Strigouia et Anna Ceca prescripte, examinate sunt II Ydus Septembris anno quo supra. Nomen notarii publici dicitur; Nicolaus quondam Heynrici de Panckendorff miliario vno a Sweydnicz distans. Signum vero ipsius consuetum tali in forma habetis: S. N. „ORDINATIO BELLICAE MOTIONIS" ex anno 1506 podał Dr A. Blumenstok. Podaną poniżej ordynacyją znalazłem w Biblijotece Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie (Rp. Nr 254. fol. 158 i nast.), w kopii XVIII wieku. Szczegóły ważniejsze, odnoszące się do ogólnej organizacyi pospolitego ruszenia i ważne zwłaszcza dla zrozumienia jego prawnego ustroju, uwzględniłem już na innem miejscu,1) nie mogąc jednakowoż podać jej tam w całości. Ordynacyja ta, jak z jednej strony jest bardzo ciekawem źródłem do historyi Aleksandra, a szczególniej do stosunku tego monarchy do możnowładztwa urzędniczego, tak z drugiej na­biera dla przedmiotu, do którego się przedewszystkiem i bezpo­średnio odnosi, niesłychanej wagi. Obok ordynacyi Kazimierza Jagiellończyka z roku 1477,2) jest ona jedynym znanym obszer­niejszym pomnikiem ustawowym, z którego o organizacyi pospo­litego ruszenia możemy powziąść pewne wyobrażenie, nie potrze­bując — co do ważniejszych przynajmniej spraw — uciekać się do domysłów. O ile zaś jest dokładniejszą od wspomnianej ordy­nacyi, łatwo na pierwszy rzut oka osądzić. Należy jednak przy wszelkich wnioskach, czynionych na tej podstawie, zwrócić uwagę na to, iż wiadomości przez tę ordynacyję podane, nie są równej wartości. Nie urządza ona pospo­litego ruszenia zasadniczo, lecz tylko aż do przyszłego Sejmu; ma więc również jak ordynacyja z r. 1477 znaczenie chwilowe i niektóre przepisy należy poczytać raczej za specyjalne rozpo­rządzenia, spowodowane pewnemi chwilowemi potrzebami, nie 1) Przewodnik Nauk. Liter. z roku 1888, p. 32. 2) Volum. legum I. f. 227, u Przyłuskiego f. 940, pod mylną datą 1475; ob. Przewodnik Nauk. i Liter. 1888. p. 30. uw. 6. Archiv. kom. hist. T. V. 33 zaś za skutek prawnego obowiązku; odnosi się to jednak głó­wnie do przepisów czysto organizacyjnych i mniej ważnych, boć trudno przypuścić, aby sprawy zasadnicze doznawały częstej zmiany. Podaje też ordynacya cały szereg przepisów, o których wyraźnie mówi, iż są oparte na dawnych statutach („statuti antiqui constitutionem"), a nie brak i takich wzmianek, które już samym stylem różnią się znacznie od owych okolicznościowych i dorazowych przepisów, dowodząc temsamem znacznie dawniej­szego pochodzenia i ogólnego rozpowszechnienia. Obok postanowień co do urządzenia pospolitego ruszenia, zawiera ordynacyja ta na końcu jeszcze kilka postanowień, nie odnoszących się bynajmniej do pospolitego ruszenia, tak, iż mo­żnaby przypuścić, iż to właściwie cała konstytucyja sejmowa, z powodu głównego zajęcia się pospolitem ruszeniem, przez pó­źniejszego kopistę „ordinatio bellicae motionis" nazwana. Ponie­waż nie możemy rozstrzygać, czy tak jest w samej rzeczy, czy też te postanowienia i przepisy są może późniejszym dodatkiem, uważaliśmy za stósowne zatrzymać tytuł powyższy. Tekst podajemy w zupełności podług kopii. Alexander Dei gratia Rex Poloniae, Magnus Dux Lithuaniae Russiae Prussiaeque dominus et haeres. Significamus tenore presencium, quibus expedit universis, quia in hac convencione generali pro defensione communi ac statu Reipublicae meliore cum Consiliariis Regni, istarum vero Cracoviensis et Russiae Terrarum Nuntiis conclusiones atque Decreta sanximus, approbavimus scripsimusque infrascripta ad conventionem generalem alteram proxime futuram dumtaxat valituras. Imprimis propter necessitates nos in Magno Ducatu urgentes, Lithuaniam exhinc profecturi constituimus in Regno in nostra absencia hac vice usque ad Nostrum de Lithuania reditum Magnificos et Generosos: Vicesgerentem nostrum Spitconem de Iaroslaw Castellanum Crac. et Campiductores duos generales: Nicolaum de Camieniecz Palatinum Sandomiriensem et Capitaneum Cracoviensem et Stanisiaum de Chodecz Marschalcum Regni nostri et Capitaneum Leopoliensem. Istorum vero Campiductorum Coadjutores Nicolaum Phirlei de Dambrowicza Vexilliferum Crac. et Capitaneum Lublinensem, Stanislaum Lanczkorunski Pincernam Sandomiriensem, Nicolaum Kresa, Bohumil czernin (sic). Imprimis itaque Dominus ipse Vicesgerens Spitek de Iaroslaw CasteL Crac. habiturus erit facultatem nostram Regiam ad movendam et dirigendam expeditionem bellicam, habebit etiam facultatem conferendi Bona horum, qui non intererunt expeditioni bellicae; illi autem non censebunt interesse, qui non venerint cum suis Palatinis seu Capitaneis ad dominum Vicesgerentem in diem et locum per ipsum designandum. Item quod praefatus D. Vicesgerens habeat plenariam Mtis Nostrae facultatem puniendi omnes excessus iuxta Consilia Dominorum sibi additorum et iuxta statuta Regni atque iuxta Constitutiones in campo faciendas atque proclamandas. Item quod D. Vicesgerens cum Consilio Campiductorum et aliorum sibi additorum habeat teneatque vigilanter et accurate bonos et fideles exploratores, ne postea propter ignorantiam veritatis frustra fieret Terrarum motio; qui quidem D. Vicesgerens, ut possit melius auctoritatem sibi per Nos commissam exercere, nos de Consilio Consiliariorum nostrorum instituimus Campiductores generales suprascriptos super terris predictis et super omnem militiam tam nobilem, quam stipendiariam et Coadiutores speciales, quos suprascripsimus aliosque per ipsum Vicesgerentem assumendos, quos nos hisdem Ductoribus Exercituum addimus velut adjutores, et habebunt facultatem Campiductores talem, qualem Campiductor Regni Generalis habere consuevit. Coadjutores vero in omni administracione campestrali eosdem Campiductores adiuvabant. Item decernitur Terrarum Cracoviensis et Russiae expeditio generalis, quam quidem expeditionem motionemque praecedent equitum stipendiariorum quatuordecim centena, peditum vero ducenti, qui debent mitti in Russiam ubi Dno Vicesgerenti et Campiductoribus consultius videbitur et utilius, post quos serviles Terrae debent moveri mox per restes primas tanquam per ultimas, ipse vero D. Vicesgerens de Consilio Campiductorum supradictorum tempus et locum designabit. Item ad eam terrarum motionem ordinatum statutumque est, quia nos, si in Regno fuerimus, in absentia vero nostra D. Vicesgereens cuilibet Palatino restes dabit fenestratas absque inscriptione diei et loci, et tot erunt quot sufficient ad omnes districtus in illo Paktinatu existentes, cum quibus restibus nos seu in absencia nostri Vicesgerens noster speciales scribet Palatino litteras cum designatione loci et diei quatinus pro eisdem constituatur cum Terrae Incolis sue militaribus Palatinatus sui, ipse vero tandem Palatinus receptis talibus restibus et habito illo avisamento super die et loco sibi designatis, si dies et locus in restibus per Nos aut Vi- cesgerentem non esset inscriptus, eum inscribet Palatinus sic ut illi spe- cialibus litteris intimatum est. (Tandem idem Palatinus speciales suas litte- ras universis Castellanis in Palatinatu suo existentibus scribet, easque cum restibus mittet, mandans, ut militiam Castellaniarum suarum ducant cum eisque veniant ad Palatinum pro predictis die et loco per Mtem Re- giam seu Vicesgerentem designatis). Castellani etiam. recepto tali a Pala- tinis avisamento cum restibus designabunt diem et locum intra Castella- niam Nobilitati suae Castellaniae competentem, pro quibus die et loco praecedent Nobilitatcm ipsi Castellani et quatuor diebus praestolabuntur eam, in crastino autem quartae diei progressuri sunt cum Castellanis suis ad Palatinum usque in locum in restibus scriptum et per eundem Palatinum designatum, attamen Castellani designaturi erunt locum, ad quem Castellanum infra illos quatuor dies quilibet Terrigena constitui teneatur sub poena trium marcarum argenti pro monetaria cussionis Reipublice 1) in manus Thesaurarii Regni reponenda, ad cuius repositionem poenae is qui ad locum neglexit ve- nire per Vicesgerentem et Campiductores sibi additos debet astringi. Item Castellanus in loco Congregationis in Castellania circumspicere attendereque debet, ut quilibet juxta exientam (sic) bonorum et statuti antiqui constitutionem in bello serviat, secus si ille fecerit, talem quemlibet deferet Castellanus Palatino, Palatinus autem Vicesgerenti. Item Nobiles progrediendo ad locum generalem stationes et nocturnos facient secundum antiquas constitutiones, nullas villas ingrediendo et nullibi duos nocturnos faciendo, providendo etiam, ne saepibus et aedificiis villarum noceant, sub sylvis stationes a villis longius eligant. Item avisamenta ad villas vicinas Castellanus praemittat tempore oportuno, prope quas nocturnare debebit, ut tanta pabula, quae sufficerent exercitui conducerent, villis singulis certum numerum capularum siliginis avenae aut ordei injungendo. Item statuimus horum avenae per quatuor ternarios, item horum ordei pro 1 grosso item horum siliginis grosso 1, ubi vero triturata non essent grana, mandabit Castellanus, quod singuli, qui capulas recipiunt, pro singulis capulis siliginis solvant per duos grossos Polonicales: pro ordei vero et avenae per unum grossum juxta antiqua statuta. Reliqua vero ad victum necessaria juxta veteris statuti dispositionem solvere quilibet sit astrictus. Si vero Castellanus ordinem praemissum in proficiscendo, avisamenta villanis de conductione frumentorum praedictorum praemittendo, stativa tenendo, 1) Reipublice dopisano na marginesie. pabula solvendo tenere et solvere neglexerit siue noluerit, et damna inferre permiserit, solus ipse ductor poenam regalem quatuordecem marcarum luet irremissibiliter pro fisco communi exigendam et damna nihilominus solvere tenebitur. Si autem Castellano aliquis Nobilium obedienciam recusaret et contra ordinationem ipsius faceret, extunc quilibet poena trium marcarum totiens quotiens pro mobedientia Castellano applicanda irremissibiliter punietur, damnis nihilominus per ipsum damnificatis resarcitis. Ubi vero Castellanus poenas ejusmodi exigere non posset et rebellem haberet Exercitum, conscribat singulorum excessus et facinora et cum in locum generalis congregationis pervenerit, regestrum huiusmodi excessuum Palatino praesentabit cuius auxilio Regiae Mtis aut Campiductoris auctoritatem impetrabit, ut in huiusmodi facinerosos animadvereretur cum eftectu. Si vero Castellanus negligens fuerit in corrigendo vel facilis, ipse poenarum Regalium et damni ubilibet illati reus reputabitur et poenis similibus castigetur. Item Pallatini singuli suas terras praeveniant et tentoria sua prius extendant in loco Generalis Congregationis in restibus designato, priusquam Castelianiae eorum advenerint sub poena absentiae a bello, praedictam vero constitutionem de stativis faciendis et damnis non inferendis tam de bonis Spiritualium, quam Saecularium, praefati domini Consiliarii intelligentes ac simul observantes decreverunt, ut transitus Castellanorum sit per vias diversas, ne in uno tractu bona destruantur, ubi istud fieri potest commode. Item repetendo antiquas constitutiones Casimiri et Joannis Alberti Regum, declaratum esse volumus, ut nos, qui de jure eonsuevimus in nostris ac Spiritualium et Saecularium castris relinquere Terrigenas, consideremus ne relinquamus eos qui multa haberent bona, ne per hoc publica defensio debilitaretur et ne homines possesionatos ad servitium publicum seu terrestre obligatos in stipendiarios vel servitores nostios recipiamus nisi servitium suum terrestre de bonis suis sufficienter expediverint et sub Banderio tenestri cum palatini scientia se collocaverint, secus si fecerint, poena absentiae a bello puniantur. Item quod istorum et qui.loco aliorum serviunt, sicut viduarum minorennium et qui ad arma insufficientes existant extra Regnum agunt et infirmorum notoria fiat speciale Banderium sive specialis acies, ne per hoc aliqua fraus in Republica fieret. Item puod filii Nobilium in servitiis Dominorum existentes non intercedant bellum pro Parentibus servientes, sed si placet Patri, qui est ad bellum idoneus in domo manere recipiat filium de servitio vel secundum bonorum suorum qualitatem servientem expediat et expeditionem suo Palatino conscribendam demonstret eandemque vel secum vel seorsum in alia acie habeat, secus si fecerit, a bello absens esse censeatur illoque modo puniatur; illi autem Nobiles, qui propter paupertatem et bonorum exiguitatem pedester servire deberent, poterint licenter a Dominis servari et in equo Domini satisfacere servitio. Item nullus praetextu litterarum regalium ad cuiuscunque instantiam et quacunque ratione Bonorum Regalium obligatorum ac praetextu officiorum quorumcunque Regalium et terrestrium ut Burgrabii, Zupparii et Tribuni Exactores et Zupparii officiales ad decennium tantummodo censeantur esse a publica defensione absoluti aut exempti. Ita tamen quod literaliter per nos quocunque in praejudicium Juris communis exempti ire personaliter teneantur, nisi essent notorie infirmi. Officiales vero quibuscunque officiis obligati bona hereditaria seu Regalia habentes et notorie infirmi secundum facultatem Bonorum suorum loco sui expediant et expeditionem suam Palatinis suis repraesentent et sub poenis supradictis ipsimet officia sua custodient. Item quod quilibet sub suo vexillo militabit et locum ad quem constitutus erit, tam diu custodiat et in eo perseveret quousque Mtem Regiam aut ejus Vicesgerentem de Consiliariorum tamen scientia dissolvetur exercitus et dabitur licentia resignandi. In casu vero quo quis locum suum desereret vel absque scientia recederet, talis cujuscunque status et conditionis existat collo et bonis omnibus privetur, bona vero quibus delinquentes privabuntur distribui debent nobilibus Reipublicae servientibus. Item cum aliquis petet bona sibi dari ejus, qui a bello absens erat, talis ibidem in Exercitu probabit istud, propter quid bona auferenda essent, quo probato, ut non reliquatur in futurum occasio dubitandi et contendendi, ibidem debent bona conferri petenti. Qui vero manifeste recesserit aut fugerit a loco suo, illi nulla suffragabitur excusatio, sed puniendus sit collo, bonis et honore. Item qui Campiductori non obedierit sive non obtemperaverit juste rem convenientem imperanti, talis puniatur per ipsum Campiductorem juxta Dominorum illic praesentium decretum. Item si ventum eo esset exercitibus campestraliter proficiscentibus, quod subito hosti occurrendum esset, tenebuntur universi in loco terrestri non tamen in domo existentes curribus et aliis impedimentis onerosis relictis velociter ad locum pro tempore imperato concurrere et se illic sub poenis paedictis statuere sicque se ad omnem actionem promptos paratosque reddere. Item quo ordine ad bellum eundum erit, eodem de bello redeundum absque damno cujuslibet et insuper quod ipsa reversio sit non eisdem viis, quibus ad bellum itum erat sed aliis specialibus, ubi istud fieri posset. Item si aliquis bona resignaret, ut Reipublicae non serviret juramento met septimus probabit, quia istud fecerit non in fraudem nec in damnum Reipublicae. * Item dum aliquis alterius habet bona sive in obligatione seu arenda licet talem qui tenet in obligatione seu arenda posset a bello intercedere is qui obligat seu inscribit dummodo intercedere promitteret cum consensu Regis ad cuius Mtem pertinet a bello libertatem concedere. Tamen quia hac vice de consensu nostro tales libertatis prerogativae et exceptiones etiam perpetuae sunt ad decennium suspensae idcirco statutum conclusumque est, quod uterque istorum tam obligans et arendans quam obligatorius et arendatorius ire ad bellum teneatur. Item quoniam districtus Pilsnensis fuit non parvus castellano vero carens, qui eidem ad bellum ductor esset, idcirco Castellanus Polanecensis eam quam ex antiquo habere consuevit habeat jurisdictionem facultatemque et praesertim ut illum ducat Exercitum Districtus Pilsnensis. Item visum erat utile et necessarium, quod Cracoviensis et Russiae Terrae quae defensionis onus gesturae erunt his temporibus, contributiones privatas facerent de illisque argentum ad monetariam emerent de quo nummos minutos cudi procurarent, et ex illis minutis speciales stipendiarii in auxilium defensionis istarum terrarum servarentur una cum aliis stipendiariis, qui communi aere Terrarum Majoris Poloniae servabuntur, de quo etiam argento medios grossos in monetaria nostra publica cudent, pro quibus Thesaurius noster pannos emet ad contentandos illos istarum Terrarum speciales stipendiarios convertendos, qui Thesaurius sic tam argentum illud quam monetas et mediorum grossorum(?) dispensaret, uti hic juramentum praestitit. Sed licet super illud consentiamus nos, tamen quia nuntii terra- rum ad eam rem dicebant se facultatem non habere a fratribus in terris singulis existentibus, idcirco ob eam rem conventiones in terris singulis suprascriptis instituemus (pro Dominica Laetare) in quibus istud cum terrigenis tractaridum consulendumque sit. Ut autem Status Ecclesiasticus se utcumque accomodet tantis Nobilitatum oneribus, hortati sumus Reverendissimum et Reverendos in Christo Patres D. D. Bernardinum Archiepiscopum Leopoliensem Joannem Cracoviensem ac Mathiam Premisliensem ac Nicolaum de Koscielec Chelmensem Episcopos tunc praesentes, super quae illud suas supremas operas effectuales adhibendas offerentes et alios praedictarum Terrarum Episcopos nostros et rithus Ruthenici Curatores, ut ipsi quoque ad cussiones praedictas monetarum charitativum speciale subsidium sive in argento sive in pecuniis Nobilitati militiaeque istarum Terrarum tribuant saltem pro una hac vice dumtaxat et praesertim specialiter popones Rutheni per unum florenum in auro contribuant, ad quod locorum Capitanei eos compellant. Item D. Cancellarius daturus erit litteras universales, quae notoriae erunt ad exactiones in Conventionibus terrestribus decernendas sicut decernentur, contribuendas. Eas autem litteras Vicesgerens noster dari mandabit juxta Conventionum terrestrium decreta. Item ut subditi nostri de Regno et Ducatu magno Lithaniae videantur in unitate fraternitatis esse, ordinaturi sumus, quod Lithuani quoque sicut Poloni in locis non procul a Polonis sitis jacebunt campestraliter, concursuri de utroque Dominio subito ad omnem eventum subitum. Item Consules Cracov. ad conventionem terrestrem Cracoviensis terrae suprascriptam decernimus vocandos quatenus et ipsi decretis illinc futuris afficiantur. Item de Dignitariis et Officialibus in terris non residentibus ac de modo Electionis Regiae constituendo apud nos hic petito, responsa deliberationesque nostras differimus ad Conventionem futuram generalem. Quae omnia praemissa approbamus. Consiliarii quoque universi spirituales et saeculares et terrarum praedictarum nuntii approbarunt decernentes pro jure teneri usque ad Conventionem proxime futuram generalem. Et in testimonium praemissorum omnium sigiilum nostrum praesentibus est subimpressum. Datum in Conventione Lublinensi generali feria secunda post Dominicam Invocavit proxima an. 1506. Regni vero nostri 5. FORMULAE ad ius canonicum spectantes, ex actis Petri Wysz, episcopi Cracoviensis (1392-1412), maxima parte depromptae edidit B. Ulanowski. Znaczenie formuł w szeregu źródeł historycznoprawnych ocenionem zostało w należyty sposób. We formułach przejawia się prawo w zastosowaniu praktycznem, a każda formuła odpo­wiada olbrzymiej ilości rzeczywistych przypadków, w których zaszła potrzeba sporządzenia danego aktu prawnego. Protokóły poszczególnych sądów, czy to świeckich czy duchownych, nie sięgają prawie nigdy do tej epoki, w której pewien sąd rozwijać zaczął swoją działalność; jeżeli przeto istnieje z tego właśnie, czasu zbiór formuł prawnych dający się odnieść do ściśle ozna­czonego terrytoryjum i do ściśle oznaczonego systemu prawnego, to zbiór ten zastępuje dla nas nietylko same księgi sądowe, ale jest nieraz od nich daleko jeszcze obfitszem źródłem informacyi, ponieważ pomiędzy objętymi w tym zbiorze formułami, znaj­dują się zazwyczaj i takie, którychby nam protokóły sądowe nie dostarczyły. Jak już miałem sposobność kilkakrotnie zauważyć, księgi sądów kościelnych w Polskich dyjecezyjach rozpoczynają się dopiero z początkiem XV. stulecia, z XIV. zaś wieku nie do­chował się nam najmniejszy nawet fragment. Wobec tej oko­liczności jasnem jest, że najbardziej nam musi zależeć na od­kryciu i ogłoszeniu takich zbiorów formuł, odnoszących się do działalności sądów biskupich w Polsce, którebyto zbiory obejmo­wały materyjał pochodzący z XIV. lub przynajmniej z samego początku XV. stulecia. Zresztą nie da się tu postawić ogólnej normy, bo jeżeli w pewnej dyjecezyi, jak np. Włocławskiej lub Archiw. kom. hist. T. V 34 Płockiej rozpoczynają się księgi dopiero z 3-cim lub 4-tym dzie­siątkiem XV. wieku, to oczywiście i zbiory formuł, reflektujące na stosunki tych właśnie dyjecezyj, będą dla nas i wtedy bar­dzo cenne, jeżeli dostarczony przez nie materyjał należeć będzie chronologicznie do tego samego mniej więcej czasu. Rozglądając się w formularzach, dochowanych w dość zna­cznej liczbie w rękopisach Polskiego pochodzenia, należy mieć na uwadze następujące względy: 1) Sądy duchowne w Polsce kierowały się temi samemi zasadami prawnemi, co sądy duchowne w innych katolickich krajach; zbiory przeto formuł, uskutecznione we Włoszech, Fran­ cyi lub zwłaszcza Niemczech, mogły bez wszelkiej trudności znaleść zastosowanie praktyczne we wszystkich dyjecezyjach Pol­ skich. 2) Wobec istnienia zagranicą znacznej ilości podobnego rodzaju zbiorów już w tej chwili, kiedy najpierw pomyśleć mo­ żemy o oryginalnej w tym kierunku pracy Polskiego ducho­ wieństwa, nasuwa się z konieczności wniosek, że przez pewien dość długi niewątpliwie przeciąg czasu, posługiwano się w Pol­ sce wyłącznie formularzami pochodzenia obcego. 3) Okoliczność, iż we formułach należących do pewnego zbioru nazwy osób i miejscowości, odpowiadają stosunkom tej lub owej dyjecezyi Polskiej, nie jest jeszcze dostateczną wska­zówką, że cały zbiór lub nawet któryś poszczególny akt po­wstał na gruncie Polskim. Było to bowiem w średnich wiekach ogólnie przyjętem, że kopiści przepisujący zbiory formuł pocho­dzenia obcego, nadawali im za pomocą czysto zewnętrznych środków szatę i koloryt miejscowy. Takim najbardziej rozpo­wszechnionym, bo najłatwiejszym, środkiem była zmiana nazwisk obcych na krajowe. 4) Przy pewnej wprawie można na pewno oznaczyć, które formuły w danym zbiorze polegają na autentycznych aktach wy­danych przez biskupa lub innego dygnitarza duchownego w tej lub owej dyjecezyi; lecz nawet w takich zbiorach, które składają się w głównej części z odpowiednio skróconych autentycznych aktów miejscowego pochodzenia, znajdują się prawie zawsze i inne, przejęte z obcych ogólnych zbiorów. Badając historyję prawa kanonicznego w Polsce, musimy więc być zgóry przygotowanymi na to, że obok formularzy, których bezpośrednią łączność z pewną dyjecezyja możebnem będzie stwierdzić, znajdzie się daleko więcej takich, które albo zachowały cechy zbiorów ogólnych, rozpowszechnionych w całej chrześcijańskiej Europie, lub też zewnętrznie tylko przybrały po­stać pozwalającą wnosić, że służyły do użytku praktycznego w danym biskupim sądzie. Nie potrzeba dodawać, że formularze, obejmujące akty autentyczne, wydawane przez władzę duchowną w jednej z Pol­skich dyjecezyj w pewnym okresie czasu, są dla nas cenniej­szymi, niż zbiory formuł zewnętrznie tylko do stosunków miej­scowych adaptowane. Lecz i te przedstawiają nie mały interes, bo na nich przecież uczyli się notaryjusze biskupi praktyki kan­celaryjnej, i takie właśnie ogólne zbiory formuł stały się nie­wątpliwie punktem wyjścia przy rozwijaniu działalności processualnej, której późniejszym obrazem są tak liczne w XV. wieku księgi sądowe. Z formularzy, które były w zastosowaniu praktycznem w obrębie prowincyi Gnieźnieńskiej, znanych jest dotychczas trzy: 1) Formularz Arnolda z Protzan z pierwszej połowy XIV. w., osnuty na praktyce sądów duchownych dyjecezyi Wrocławskiej, wydany w całości przez Wattenbacha w V. tomie Kodeksu dyplomatycznego Sląska. 2) 3) Formularze zawarte w rękopisach biblijoteki Jagielloń­ skiej Nr. 348 i 2136, z których to zbiorów, pierwszy odnosi się do dyjecezyi Włocławskiej, drugi do Krakowskiej. Z obu tych formularzy podaliśmy wyjątki odnoszące się do spraw małżeń­ skich w publikacyi zatytułowanej „Praktyka w sprawach mał­ żeńskich w sądach duchownych dyjecezyi Krakowskiej". Formu­ larz Włocławski jest dawniejszy od Krakowskiego i bardziej od niego cenny, bo składa się z samych prawie takich aktów, któ­ rych pochodzenie Włocławskie jest zupełnie pewne. Zbiór ten ogłosimy w całości, skoro tylko ukończoną zostanie w toku bę­ dąca Publikacyja Synodów dyjecezyjalnych Włocławskich, przy­ gotowana do druku przez nieodżałowanej pamięci księdza Pra­ łata Zenona Chodyńskiego. Obecnie ogłaszamy inny, od Włocławskiego jeszcze cenniej­szy, bo o lat kilkanaście starszy formularz, który prawie w ca­łości się składa z aktów autentycznych, wydawanych przez biskupa krakowskiego Piotra Wysza (1392—1412). Można to uważać za szczęśliwe zrządzenie, że formularz, który obecnie wydajemy, pochodzi z czasów tego właśnie biskupa, którego i statuty synodalne są w komplecie znane, i z którego czasów ogłoszonym już został bardzo skrzętnie materyjał dyplomatyczny odnoszący się do dziejów Krakowskiej dyjecezyi. Nie potrzebujemy zastanawiać się nad treścią aktów formu- larzem tym objętych, bo treść ta uwidocznioną zostanie z jednej strony w spisie nagłówków, z drugiej w wykazie rzeczy; dlatego poprzestajemy na kilku danych niezbędnych do lepszego zapoznania się z zewnętrzną stroną wydawanego przez nas obecnie pomnika. Niestrudzony w poszukiwaniach naukowych, a zwłaszcza w porządkowaniu bogatego archiwum kapituły Krakowskiej, ksiądz kanonik Ignacy Polkowski odszukał w ciągu żmudnej tej pracy pewną ilość dyssolutów, których łaskawie użyczyć mi raczył do umiejętnego użytku. Prawie wszystko, co w dyssolutach tych się znalazło, na uwagę zasługuje, i będzie stopniowo stanowiło przedmiot rozmaitych publikacyi. Między innemi zna­lazły się i dwa zwitki oraz dwie luźne kartki, które po bliższem ich zbadaniu okazały się być fragmentem formularza z czasów biskupa Piotra Wysza. — Jak wielkie w zbiorze tym zachodzą braki, oznaczyć niepodobna, i wątpliwem jest bardzo, czy się to kiedy da uskutecznić; — to natomiast jest zupełnie pewnem, że oba odnalezione zwitki nie należą do siebie, lecz stanowią fragmenty dwóch odrębnych redakcyj formularza składającego się w przeważnej części z aktów wydanych przez Piotra Wy­sza. Wynika to ztąd, że kilka formuł wciągniętych do pierwszego zwitku, powtórzonych jest dosłownie w zwitku następnym. Po­nieważ nadto oba zwitki odmienną zostały zapisane ręką, nieulega wątpliwości, że mamy w danym wypadku do czynienia z dwoma odmiennemi redakcyjami tego samego formularza. Okoliczność ta, którą zaznaczamy bliżej w wydaniu, wska­zuje, że formularz Piotra Wysza musiał nie małe znaleść roz­powszechnienie, skoro pojawił się aż w dwóch układach. Rę­kopism , na podstawie którego uskuteczniamy nasze wydanie, pochodzi z pierwszej połowy XV. stulecia, kwestyi chronologi­cznej bliżej oznaczyć się nie da. Jesteśmy przekonani, że pomnik niniejszy, w którym znaj­duje się cały szereg niezmiernie interesujących aktów biskupich, zaliczonym będzie do najznakomitszych źródeł do historyi prawa kanonicznego w Polsce; obecnie jeszcze, aby przegląd materyału prawnego uczynić o ile możności przystępnym, podajemy spis nagłówków, zauważając, że nagłówki umieszczone w nawia­sach, dodaliśmy sami, bo brak ich w rękopisie nad odpowied­nimi aktami. 1. (p. 1). Commisio ea que bonis. 2. (p. 1). [Permissio exercendi sacerdotale officium data presbitero, qui sacros ordines ab alieno suscepit Episcopo]. 3. (p. 1). [Commisio appellacionis]. 4. (p. 2). Littera confirmacionis super altare. 5. (p. 3). Procuratorium sub sigillo. 6. (p. 3). Absencia ad triennium. 7. (p. 3). Canon late sentencie. 8. (p. 4) Dispensacio ad annum. 9. (p. 4). Comissio cum inquisicione. 10. (p. 4). Comissio. 11. (p. 4). Comissio super homine ecclesie. 12. (p. 5). Comissio permutancium. 13. (p. 6). Contumacia. 14. (p. 6). Comissio super heresi. 15. (p. 7). Indulgencie [ab] esu carnium. cf. Nr. 62. 16. (p. 7). |Inhibicio iudicandi causas spirituales in fore seculari]. 17. (p. 8). Interdictum per unum vel duos dies. 18. (p. 8). Monicio super plebanum propter defunctum sepeliendum. 19. (p. 8). Excommunicacionis declaracio super raptores bonorum spiritualium. 20. (p. 10). Monicio contribucionis. 21. (p. 10) Sequestrum. 22. (p. 10). Dimissoria. — cf. Nr. 59. 23. (p. 11). Instrumentum acceptacionis, 24. (p. 11). Gracia de mensa domini Episcopi. 25. (p. 12). Littera receptorialis. 26. (p. 12). Forma investiture ex modo conmutacionis. 27. (p. 12). Induigencie pro elemosinis iudeo baptisato. 28. (p. 13). Gracia de mensa domini Episcopi. — ef. Nr. 49. 29. (p. 13) [Commissio appellacionis]. 30. (p, 14). Littera dispensacionis super defectu natalium pro B. de C. 31. (p. 14). Littera divorcii inter virum et feminam. 32. (p. 14). Transsumptum super litteris pape exempcionalibus. 33. (p. 15). Absolucio sacerdotis ad tempus mittentis ad curiam Romanam de homicidio clericorum. 34. (p. 15). Dispensat episcopus cum rectorc ecclesie parrochialis, quod studens non teneatur usque ad septennium nisi ad subdiaconatus ordinem promoveri. 35. (p. 15). Compromissio in arbitrium ex utraque parte. 36. (p. 16). Compromissum et arbitrium. 37. (p. 16). Pro quodam paupere littera episcopi concedentis litteram indulgencie. 38. (p. 16). Indulgencie pro eccksia nova. 39. (p. 17). Super eodem. 40. (p. 17). Confirmacio indulgenciarum per episcopum facta. 41. (p. 17). Indulgencia pro monasterio monialium. 42. (p. 17). Forma subdelegacionis. 43. (p. 18). Ratificacio fraternitatis. — cf. Nr. 71. 44. (p. 20). Excepcio recusacionis. 45. (p. 21). Sentencia diffinitiva contra infamatum de homicidio. 45a. (p. 21). Forma libelli super decimis. 46. (p. 23). [Commissio inquisicionis]. 47. (p. 23). Statutum ecclesie collegiate sancte Marie Wisliciensis 48. (p. 23). Forma absencie triennalis et ad eligendum confessorem ydoneum 49. (p. 24). Forma gracie de mensa episcopi. — cf. Nr. 28= 50. (p 24). Transsumptum. 51. (p. 24). Forma inquisicionis. 52. (p. 25). Forma inquisicionis. 53. (p. 25). Citacio per curiosam de vicino ad vicinum. 54. (p. 25). Commissio ad investiendum. 55. (p. 26). Forma receptorialis. 56. (p. 26). Forma credencie. 57. (p. 26). Forma provisionis. 58. (p. 26). Relaxacio interdicti. 59. (p. 27). Forma dimissoria. — cf. Nr. 22. 60. (p. 27). Forma receptorie. 61. (p. 27). Forma unionis. 62 (p. 27). Indulgencia [ab] esu carnium. — cf. Nr. 15. 63. (p. 28). Indulgencia confessionalis. 64. (p. 28). Indulgencia ad audiendum confessiones a certo numero personarum. 65. (p. 28). Aitaie portatile. 66. (p. 28). Forma inhibicionis fructuum et rcddituum. 67. (p. 29). Forma dispensacionis super defectu oculi. 68. (p. 29). Forma interdicti ponendi. 69. (p. 30). Forma conductus. 70. (p. 30). Comissio appellacionis, quando quis a sua appellacione recedit cum absolucione ad cautelam. y. (p. 30). Ratificacio fraternitatis. — cf. Nr. 43. 72. (p. 32). Ratificacio concordie. 73. (p. 32). Forma relaxacionis interdicti. 74. (p. 32). Forma investiture canouicatus et prebende ex modo permutacionis. 75. (p. 33). Forma interdicti ad alienam dyocesim virtute laudi. 76. (p. 34). Forma vicariatus. 77. (p. 35). Forma inhibicionis. 78. (p. 37). Investitura dignitatis. 79. (p. 37). Forma gracie ad tempora vite facte per episcopum de certa villa. 80. (p. 38). Recognicio. 81. (p 38). Forma vicariatus. 82. (p. 38). Forma vicariatus in bonis temporalibus. 83. (p. 39). Transsumptum. 84. (p. 39). Dimissoria. 85. (p. 39). Privilegium fundacionis piscine. 86. (p. 40). Comissio cum inhibicione. 87. (p. 40). Forma et Hcencia libere testandi. 88. (p. 41). Acceptacio, provisio et iuris reservacio. 89. (p. 42). Sic episcopus altaris fundacionem indulgencia supediat et confirmat. 90. (p. 42). Privilegium confirmacionis ecclesie noviter fundate. 91. (p. 43). [Commendacio inquisitoris]. 92. (p. 43). Altare portatile curie Romane. 93. (p. 43). Comissio auctoritatis infra parrochiam et extra. 94. (p. 44). Investitura abbacie. 95. (p 44). Commissio contribucionis. Commissio ea, que de bonis. 1. (p. 1). Petrus etc. honorabili B. etc. salutem. Exposuit coram nobis discretus A. rector ecclesie in B. , quomodo nonnulle p e r s o n e ecclesiastice et seculares sexus utriusque de et super fructibus, censibus, redditibus, pecuniarum summis et rebus aliis ad dictam ecclesiam suam pertinentibus iniuriantur eidem, quocirca de vestra legalitate plurimum in domino presumentes causam et causas huiusmodi inter ipsos A. et easdem personas ecclesiasticas et seculares, quas coram vobis duxerit nominandas, eciam si tales sint, que absque speciali nostro mandato coram vobis non poterint conveniri, tenore presencium comittimus audiendum et cum omnibus suis emergenciis, dependenciis, incidenciis et connexis aucto- ritate nostra fine debito terminandum, mandantes et volentes, quatinus eis- dem personis ad dicti instanciam aut tociens, quociens opus fuerit et requi- siti fueritis; legitime convocatis, dum coram vobis paruerint, auditis par- cium predictarum hincinde propositis, quod iustum fuerit decernatis, facientes, quod decreveritis, ipsis partibus hincinde per censuram ecclesia- sticam firmiter observare; testes autem, qui fuerint nominati, si se gracia, odio, timore vel favore ac amore subtraxerint, quociens necesse fuerit, coram vobis censura simili mediante cogatis veritati testimonium perhi- bere; harum quibus... [Permissio exercendi sacerdotale officium data presbitero, qui sacros ordines ab alieno suscepit Episcopo]. 2. (p. 1). Petrus etc. discreto Jacobo Rosa de Bochna presbitero nostre diocesis salutem in domino sempiternam. Licet tibi vive vocis o r a c u 1 o iuxta iura canonica in nostra diocesi exercendi necnon divina sacramenta inhibuimus ministrandi pro eo, quod sine nostra licencia omnes sacros ordines ab alieno Episcopo susce- pisti, tamen visis formatis seu litteris reverendi in Christo patris, fratris Angeli, episcopi Marrochiensis, ab ipso concessis, quod per eundem domi- num episcopum ad sacerdocium es promotus, quia nobis humiliter suppli- casti, ut tibi predictum officium in nostra diocesi predicta exercendi facul- tatem indulgere dignaremur; nos tuis supplicacionibus benigniter [acclinati] predictum sacerdotale officium in dicta nostra diocesi exercendi per presentes nostras litteras tibi concedimus plenius, presentium, [quibus] nostrum sigillum est appensum, testimonio litterarum. Archiw. kom. hist. T. V. 35 Datum in Nova Sandeczh ipso die sancti Martini, anno domini Millesimo tricentesimo etc. (d. n Novembris 139?). [Commissio appellacionis]. 3. (p. 1). Petrus etc. honorabili et circumspecto viro N. preposito sancti Floriani canonico Cracoviensi nostreque curie cancellario salutem cum sincera in domino caritate. Exposuit coram nobis honorabilis vir M. Waltherus rector ecclesie medie partis Omnium Sanctorum in Cracovia, quomodo honorabilis vir M. Stanislaus, decretorum doctor canonicus Scar- bimiriensis nosterque in hac causa principalis commissarius, ad importunam instanciam discretorum virorum M. Andree rectoris scole, Ambrosy, Vin- cency, Georgy, Bartholomey, vicariorum ecclesie Omnium Sanctorum predicte, libello, peticione, necnon replicacione pro parte dicti M. Wal- theri coram prefato Stanislao productis et oblatis non obstantibus, quas- dam excepciones, ut idem M. Waltherus asseruit, frustratorias et inanes pro parte dictorum Andree, Ambrosy, Vincency, Georgy et Bartholomey vicariorum in preiudicium non modicum et gravamen dicti M. Waltheri et sue ecclesie predicte admisit, replicaciones quoque ipsius M. Waltheri admittere curavit. Quapropter senciens se ipse M. Waltherus et dictam suam ecclesiam per eundem M. Stanislaum decretorum doctorem indebite sic gravari ad nostram audienciam appellavit. Cum itaque cognicioni articuli appellacionis memorati et cause principalis memorate quo ad presens pluribus aliis nostris et nostre ecclesie prepediti negociis comodose intendere non valemus, de vestra circumspec- cionis legalitate plurimum in domino presumentes articulum appel- 1 a c i o n i s memorate et cause principalis tenore vobis presencium nostra auctoritate comittimus audiendum et cum omnibus suis emergen- ciis, incidenciis, dependenciis et connexis fine debito terminandum, deci- dendum, diffiniendum cum potestate absolvendi a quibusvis excommunica- cionum sentenciis per prefatum M. Stanislaum latis et eciam promulgatis, mandantes, quatinus dictis partibus et hiis, qui ad vestri presenciam evo- candi fuerint, legitime vocatis et auditis hincinde propositis et allegatis, quid iustum fuerit, decernatis, quidque decreveritis, ab ipsis partibus appel- lante et appellata nostra auctoritate predicta per censuram ecclesiasticam faciatis observare. Testes autem, qui nominati fuerint, si se gracia, timore, odio, vel favore subtraxerint, censura simili compellatis veritati testimo- nium perhibere, inhibentes vobis (s) nichilominus prefato M. Stanislao, ne de huiusmodi causa se peramplius intromittat, sed causam ad dictum N. pre- positum remittat. Datum in Nova Sandecz die XII mensis Julii anno domini M° quadringentesimo tercio nostro sub sigillo. (d. .12 Julii 1403). Littera confirmacionis super altare. 4. (p. 2). Laczslaus de Crawar, dominus in Hesestem tutor bonorum Ticinensium, recognoscimus universis presencium sub tenore, quod in pec- catorum remedium singulare salutemque animarum sempiternam et pre- cipue quondam nobilis domini Workonis de Crawar, fratris nostri karissimi pie memorie, et ad parentum et predeCessorum specificeque germanorum nostrorum fratrum memoriam retinendam, de vera et bona deliberacione atque consensu nobilis domini Benessii de C. nostri fratris legitimi, super quibus habitis d e d i m u s iugiter presentibus atque damus inviolabiliter et conferimus octo marcas grossorum annui census et Moravici pagamenti ad illud altare, quodipse frater noster videlicet olim dominus Vorko in dei omnipotentis laudem precipuam, sancte et individue Trinitatis et beati Bartholomei apostoli venerabilisque Marie Magdalene atque beati Vincencii martiris ad honorem in ecclesia nostra Ticzin eo fratre nostro in extraneis per nos fieri fundari censibus et dotari principaliterque viro discreto domino N. de C. presbitero suo et nostro capellano fideli devoto dilecto conferendum propter ipsius fratris nostri testamentum perpetuum legando attencius deputavit, eapropter decrevimus statuentes, quod utique eiusdem census altaris de et super villa C. per iudicem et incolas huius ville annis singulis debitisque temporibus, prout moris est, censum dari, videlicet quatuor marcas in festo beati Gregorii et iterum IIII marcas in festo beati Stanislai sibi domino N. et eius successoribus altaristis semper de prima pecunia perpetue et indempniter tradi, persolvi atque computari plenius debebuntur, contradiccione atque impedimentis quibuslibet procul motis; addicientes eciam, si, quod absit, eadem villa nostra C. in parte vel in toto ex parte nostri vel orphanorum ipsius domini Vorkonis fratris nostri aut successorum nostrorum causa contingente aliquo modo desolaretur, extunc nos, quamdiu tuicionem illorum bonorum tenebimus, omnem illum censum in parte vel in toto nondum solutum semper de camera nostra debemus, volumus et sincere promittimus adimplere reddentes nichilominus eosdem nostros iudicem et incolas dicte ville nostre C. de solucione dictarum octo marcarum per presentes liberos perpetuis temporibus penitus et solutos. Volumus eciam striccius et mandamus, ut idem dominus N. capellanus noster et eius successores pro nostra specialiter et demum pro parentum nostrorum salute animarum deum omnipotentem devotissime horis canonicis, vigiliis et missarum officiis per eundem N. et eius successores celebrandis cottidie deprecentur, dum tamen dumptaxat humane fragilitatis obstaculum ipsum et ipsos non impediverit, et quod ipsorum officia missarum atque horarum debito tempore et sine quovis preiudicio ecclesie ac plebani ibidem existentis, prout moris consistit, teneantur, totique prefati altaris officio plebanus cedere debeat et non amplius, adiungentesque hanc specialem condicionem, quod idem cappellanus noster et eius successores omnibus et singulis septimanis ad officiandum IIII missas perpetuo tempore constringantur: videlicet unam pro defunctis, 2am de sancta Trinitate, 3am vero de sancto Spiritu et 4am de Apostolis, dum tamen dies et tempus congrue se obtulerint et dum aliquis dies festus huiusmodi officiis non repugnaverit, pretactus etc. noster capellanus et eius successores cum capellanis nostris, videlicet altaristis, ebdomadariis omnibus et singulis semper una die in ebdomada quacunque, statuimus, in dictarum animarum memoriam cum vigiliis novem leccionum et missarum officiis pro defunctis devote celebrabunt. Et si aliquod festum notabile hanc diem reprimeret, tunc proximo die sequenti quavis semota negligencia harum memoria peragatur. Ceterumque idem capellanus noster et eius successores ipsimet propria eorum pecunia propter administracionem lumina tria comparabunt. Et si memoratum censum ipsi domino N. vel eius successoribus aliquo certo loco demonstrabimus, in hoc nobis contradicere non habebunt, salvo tamen iure patronatus dicti altaris, quod nobis, quam diu bona supradicta rexerimus tuicione, perhenniter observandum [competet]. Testes huius rei sunt etc. Et ego P. de B. rector ecclesie in T. ad dictorum dominorum meorum heredum peticionem considerans in eo divini cultus et ecclesie profectum augmen- tari et honorem dicti altaris, prout de verbo ad verbum, articulo ad articulum continentur, omnia premissa benivole admisi atque presentibus admitto tali sub condicione hiis sincere consenciens, quod predictus capellanus et eius successores nulla penitus votiva vel testamenta, nec aliquem ecclesie questum percipere debeant, sed simpliciter suo contenti censu singulisque diebus atque summis festivitatibus in circuitu ecclesie peragendo, nisi racionabili causa prepediente, superpiliciati interesse michique et omnibus plebanis meis tenebuntur obedire. In cuius... Procuratorium sub sigillo. 5. (p. 3). Petrus etc. nobilibus viris dominis.. iudicibus, subiudicibus, camerariis, subcamerariis, ceterisque iudiciis Sandomiriensis, Radomiensis terrarum presidentibus grati favoris et complacencie incrementum. Quia nostris et ecclesie nostre occupati arduis negociis, ita quod terminis iudicialibus comode interesse non valemus in omnibus et singulis nostris et nostre ecclesie causis tam hereditariis, quam eciam iniuriarum, unde facimus, constituimus et ordinamus modo, via et forma melioribus, quibus possumus, statuimus videlicet hunc, qui presens procuratorium demonstrando exhibuerit, nostrum verum et legitimum procuratorem, actorem, factorem, negociorum 110-strorum et nostre ecclesie gestorem et specialem nuncium et generalem coram quocunque iudice seu iudicibus cum quibuscunque personis cuiuscunque status, condicionis existant, dantes et concedentes eidem nostro procuratori plenam et omnimodam potestatem agendi, defendendi, litigandi, litem contestandi, testes, litteras, privilegia et quaslibet probaciones inducendi, crimina et defectus opponendi, et, si necesse fuerit, ad superius tribunal provocandi et appellandi, et alia omnia et singula faciendi et exercendi, que in premissis et circa premissa fuerint necessaria seu eciam opportuna; tenore presencium promittentes rata, grata atque firma [habere] omnia et singula, quecunque per predictum nostrum procuratorem acta facta et procurata fuerint seu ordinata. Harum quibus nostrum sigillum.. . Anno etc. Absencia ad triennium. 6. (p. 3). Petrus etc. discreto.. clerico salutem. Cum racione studii te versus Cracoviam transferre cupias tempus aliquod in eodem studio vigilancius deducturus, quocirca nos volentes tua in hoc laudabili proposito pia desideria presencialiter conservare tenore presencium occasione premissorum triennalem absenciam a data presencium concedentes tibi misericorditer indulgemus, porro dicto triennio durante circa tuam ecclesiam predictam in C. personas ydoneas presbiterales, que onera eidem ecclesie in C. annexa vice tui sufferant, constituentes ibidem relinquas, et quod infra unum annum dicti triennii te facias ad gradum subdiaconatus congruis temporibus a iure statutis promovere. Elapso vero dicto triennio ad dyaconatus ac presbiteratus ordines infra unius anni circulum dictis temporibus te facias promovere. In cuius rei testimonium. Datum... Canon late sentencie. 7. (p. 3). Petrus discretis viris, vicariis, ebdomadariis ecclesiarum in a. b. c. et presentibus requirendis salutem in domino. Sua nobis hono- rabilis B. canonici talis ecclesie insinuacione exponentis comperimus evi- denter, quomodo nobiles a. b. c. de C. pridem in strata et via pu- blica ipsum violenter invadentes contra deum et iusticiaro manus in ipsum B. iniecerint temere violentas tamquam sacro- rum vilipensores canonum et contemptores , que omnia adeo sunt notoria et manifesta, quod exevidencia patrati sceleris clamore non indigent acusatoris, nec aliqua tergiversacione celari poterint, seu eciam occultari. Cum itaque nostri sit officii persecutores milicie clericalis, maxime nepharios ipsorum excessus et flagicia pro posse corrigere et cohercere, ne ex venie facilitate eisdem daretur (s) in dete- riora occasionaliter prorumpere quovismodo presumant vel collabi, et ne eciam ex impunitate scelerum repportare commodum videantur; sane huiusmodi flagiciosum tam magnum tamque gravem excessum conniven- tibus nolentes oculis pertransire, iusticia nos urgente et iusta dicti B. ca- nonici exposicione , requisicione et instancia coram nobis in medio propo- sita exposcente, in prefatos a. b. c. presbiteralis dignitatis et ordinis offensores propter huiusmodi manuum v olentarum inieccionem canonem late sentencie XVII qu. IIII. Si quis swadente dyabolo etc.1) contra tales a. b. c. in nomine domini dignum duximus declarandum ac tenore presencium declarantes decrevimus, declaramus et pronunciamus prefatos a. b. c. sentenciam huiuismodi excommunicacionis a dicto canone prolatum ipso facto incurrisse et incurrere, eisdemque tamdiu subiacere debere et excommunicatos publice nunciari, quousque passo iniuriam satifaccione congrua refusa munus et beneficium absolucionis a Sede dumtaxat apostolica meruerint reportare Quare vestre discre- cioni sub excommunicacionis pena mandamus, quam in vos et quemlibet vestrum, nisi feceritis , que vobis precipimus et mandamus, trium dierum trina canonica monicione ferimus in hiis scriptis, quorum unum pro primo, unum pro secundo et residuum tempus pro tercio et peremptorio termino vobis omnibus et singulis prefigimus assignantes, quatinus dum, quando et ubi per dictum B. canonicum et pro parte ipsius fueritis requisiti, seu alter vestrum fuerit requisitus, predicta omnia et singula in nostra presenti declaracione canonis contenta realiter et cum effectu exequi dictosque a. b. c. sic, ut premittitur, excommunicatos publice in ecclesiis vestris singulis diebus dominicis et festis nunciari curetis tamdiu, donec a nobis vel a superiori nostro aliud receperitis in mandatis. Datum... Dispensacio ad annum. 8. (p. 4). F. honorabili A. canonico Cracoviensi salutem in domino sempiternam. Ex certis causis ad hoc animum nostrum moventibus tenore presencium dispensantes misericorditer indulgemus, quatinus liceat tibi cum ecclesia parrochiaii in Moravicza, eciam que habes bene- ficia ecclesiastica sine privacionis periculo aut eciam cuiuslibet im- pedimento libere tenere, habere et possidere a data presencium usque 1) c. 29. C. XVII. qu. IV. ad unum annum, ita tamen, quod optando eligas alterum istorum vel quod circa ecclesiam in Morawicza parrochiali aut circa vicariam, vicecustodiam in ecclesia nostra Cracoviensi personaliter residebis post lapsum indulgencie dicti anni, quodque libere alterum istorum vel ecclesiam parrochialem aut huiusmodi vicarie vicecustodie officia ecclesie nostre predicte — conpetenti aut competentibus tibi beneficios vel beneficiis, pendente dicto anno, sine quolibet impedimento permutabi aut persone ecclesiastice ydonee et honeste cessante cuiuslibet contradiccione resignabis. In cuius rei etc. Presentibus. .. Comissio cum inquisicione. 9. (p. 4). P. honorabili ac religioso N. abbati ac toti conventui monasterii Szeczechoviensis salutem in domino sempiternam. Cura pastoralis officii hoc exigit., ut circa gregem dominicum sollicitos nos reddamus, ne serpens calidus inimicus hominis seminator zizanie subintrans modo mercenario oves dominicas dispergat et more novercali ac (s) pertractet. Attendentes eciam, quod, ubi correccio non reperitur, nerws ecclesiastice discipline annichilatur et rumpitur, considerantes igitur probitatem, maturitatem, regule observanciam in M. abbate Tinciensi, per quem credimus ruinosa reperare, casura erigere, eundem dirigimus visitanda loca vestra cum plenitudine iurisdicionis corrective, ut ibi visitet, plantet, riget, dissipet ac edificet secundum exigenciam meritorum ac demeritorum iuxta canonica instituta, cum publice honestatis sit, ne delicta remaneant impunita perversorum, et quod iustus, ut palma, floreat in domo domini; predictum igitur dominum M. inquisitorem nostri ex parte benigne suscipiatis ipsum honeste tractantes, ei tamquam bonum commune querenti humiliter ac religiose capita vestra inclinetis ac iuxta quesita et interrogata secundum deum et iusticiam ac fundamentum veritatis ad indagata respondeatis, in quibus religiosam vitam vestram ac. conscienciam oneramus 1). Volumus autem, ut predictum M. eundo et redeundo in expensis vestris habeatis. Datum... In cuius rei sigillum nostrum est appressum. .. Comissio. 10o (p. 4). P. honorabili B. etc. salutem etc. Exposuit corarn nobis providus C. d. D., quomodo F. de K. sibi decimam manipularem in B. et in C. emptam a discreto A. rectore ecclesie de B. manu vio-1 e n t a r a p u i t et eam detinet indebite occupatam. Tandem prefatus C. de D. processum monicionis cum sentencia contra dominum F. pro eadem violacione (s) rapina decime supradicte a nobis obtinuit et eciam reportavit, a quibusquidem processu, monicione, sentenciis memoratus F. ad Sedem MetropolitanamGneznensem, ut dicitur, appellavit, a quaquidem appelacione dictus F. recedens a nobis beneficium absolucionis dictorum processuum monicionis cum comissione ad ho- 1) Wysłanie przez biskupa Krakowskiego opata z Tyńca jako wizytatora do klasztoru Sieciechowskiego w ścisłym pozostaje związku z rozporządzeniem zamieszczonem przez Piotra Wysza w pierwszych jego Statutach synodalnych dla dyjecezyi Krakowskiej , które ogłosiliśmy przy rozprawie: „O pracach przygotowawczych do historyi prawa kanonicznego w Polsce". Odnośne rozporządzenie objęte jest roździałem „De visitatione monasteriorum" (p. 37). norabilem virum P. Stralicz canonicum Cracoviensem meruit obtinere. Tandem eodem C. ad presenciam dicti P. S. comissarii nostri ad certum diem et terminum peremptorium ad instanciam dicti F. citato legitime et vocato, quo termino adveniente idem C. quasdam excepciones causam suspicionis in se continentes coram prefato P. S, obtulit in medium et produxit, petensque in eadem, ut ipsum C. cum prefato F. ad nos et ad iudicium nostrum remittere dignaremur. Quiquidem P. S. minime advertens ac dictam excepcionem advertere nolens, in quosdam processus contra ipsum C. prorupit. Ideo prefatus C. ad nostram audienciam provocavit nobis humiliter supplicando, ut sibi desuper iusticie complementum ministrare dignaremur. Nos vero volentes unicuique reddere iusticie complementum, ut tenemur, nostris et nostre Ecelesie arduis prepediti negociis premissis intendere non valentes... Datum.. . Comissio super homine ecclesie. 11. (p. 4). Petrus etc. honorabili B. etc. Exposuit coram nobis A. canonicus Cracoviensis, quomodo A. B. de C. manu coniuncta contra deum et iusticiam et ecclesiasticam libertatem D. kmethonem de C. hominem nostre ecclesie nuper de facto detinentes vincularunt et mala malis addentes vinculatum attrociter wlneraverunt et semiviwm plagis aliis diversis passionatum et affectum dimiserunt in eo ipso non tantum persone sed pocius ecclesie gravamen, molestiam ac iniuriam inferentes; propter quod quamquam secundum iuris rigorem contra eosdem A. B. flagicii huiusmodi patratores per censure rigorem ecclesiastice procedere deberemus, volentes tamen cum eisdem violentis agere micius, ne in premissis aliquam occasionem captare valeant, vei eciam allegare gravitates, de vestra circumspeccione plurimum in domino presumentes causam et causas huiusmodi inter partes predictas racione premissorum et inde secutorum vertentes et verti speraturas tenore presencium vobis commitimus audiendum fineque debito terminandum cum omnibus earum incidenciis, emergenciis, dependenciis et connexis, mandantes, quatinus parcium predictarum, dum presenti nostra citacione infrascripta tracti legitime coram vobis paruerint, auditis hincinde propositis, quod iustum fuerit, decernatis, facientes, quod decreveritis, ab ipsis partibus hincinde nostra auctoritate per censuram ecclcsiasticam firmiter observari; testes autem etc. — Mandamus insuper discreto rectori ecclesie in C. aut eius vicario vel qui presentibus requiretur, ut visis presentibus in virtute sancte obedience dictos A. B., uno pro tribus edicto, ad instanciam prefati A. et D. kmethonis iniuriam passi legitime citent et citare, debeant, quos et nos citamus per presentes, ut coram vobis B., nostre cause presentis comissario, in domo habitacionis vestre feria tali, mane hora terciarum peremptorie compareant dictis A. et D. passo iniuriam super premissis expositis de iusticia responsuri. Datum. .. Comissio permutancium. 12. (p. 5). Petrus etc. honorabili B. etc. salutem etc. Quia honorabiles devoti nostri dilecti Paulus Nepronis canonicus Sandomiriensis et altarista altaris sancti talis siti in Ecclesia nostra Cracoviensi ab una, Jo. de C. canonicus Sandomiriensis et prebendarius capelle sancte Marie Egiptiace necnon rectoris ecclesie in B. ex sua et S. prebendarius Tancinensis, Nicolaus P. clericus gracialis nostre diocesis ab alia et C. de B. rector ecclesie in P. ex sua partibus hec ipsa eorum beneficia propter virtutum exercicia hincinde et alterutrum cupiunt permutare, nos quoque pluribus aliis nostris et ecclesie nostre prepediti negociis ipsorum beneficiorum permutacioni et canonice institucioni et investiture personaiiter interesse non valentes ipsorumque conmutancium sumptibus, laboribus et expensis parcere cupientes de vestra circumspeccionis legalitate plurimum in domino presumentes vobis tenore presencium committimus et mandamus, quatinus recepta ab eisdem permutantibus vice nostra dictorum beneficiorum renunciacione, que et pro quibus seu quomodolibet inter se voluerint permutare, visis, habitis patronorum huiusmodi beneficiorum consensibus, voluntatibus vel presentacionibus opportunis ipsos permutantes hincinde ad huiusmodi beneficia, que vicissim in manibus vestris auctoritate nostra duxerint quomodolibet permutanda, cedenda vel simpliciter resignanda, ipsos singulariter singulos ad singula, prout permutaverunt beneficia, nostra suffulti auctoritate in nomine domini instituatis, investiatis secundum iuris formam et eorum cuilibet permutancium vel eciam cedencium vestras opportunas investiture litteras sigillatim detis et eciam concedatis mandantes omnibus, quorum interest, quemlibet dictorum permutancium in singulorum huiusmodi beneficiorum possessionem inducere corporalem et realem, et de fructibus ipsorum beneficiorum singulorum per subditos, quomodolibet nominentur, eorum integre responderi ipsis permutantibus et cuilibet eorum singulariter singulis nostra auctoritate memorata. Nos autem omnia et singula per dictos permutantes et cedentes coram vobis loco nostri facienda exnunc, prout extunc ratificamus, confirmamus et eciam approbamus, salvo tamen sallario nostre curie notarii. Datum etc. Contumacia. 13. (p. 6). P. etc. discretis viris ebdomadariis etc. Licet M. gerens se pro clerico nostre diocesis per nostras patentes citacionis litteras ad hoc datas, et per certos executores in facto huiusmodi deputatos legitime executas, prout de earum execucione extitit nobis indubia fides facta, personaliter apprehensus ad nostri presenciam ex nostro officio pastorali citatus legitime extitisset, tamen in termino sibi prefixo videlicet in octava Purificacionis sancte Marie proxime preterita, in quo allegare, dare, ostendere et probare coram nobis debuit, quo iure aut titulo prebendam sancti M. in suburbio Sandomiriensi temere occupavit, per mortem N. ultimi et immediati canonici prebendarii eiusdem vacantem, et ad quam prebendam venerabilis magister S. decretorum doctor ad presentacionem A. abbatis et conventus in C. nostre diocesis, ipsius prebende verorum et legitimorum patronorum, auctoritate nostra ordinaria canonice noscitur institutus et possessionem ipsius corporalem et realem est adeptus; ipse vero M. parere contumaciter non curavit, neque de titulo aut iure, quibus huiusmodi prebendam occupare presumpsit, docuit vel ostendit, neque ad certa capitula in nostris huiusmodi citacionis litteris contenta respondit, neque causas raciouabiles reddidit, cur et quare penis canonum, necnon provincialium et synodalium statutorum super hoc editis secus taciens non deberet subiacere per se aut responsalem ydoneum allegavit, sed in quasdam, ut rumore angulari struitur, apposiciones diffugii 2§I qualiter, taliter in nostre iurisdiccionis delusionem se convertit; verum quia frivolis apposicionibus nec ius, nec iudex deferre consueverunt, quapropter nos eodem M. diucius et ultra horam solitam exspectato et non conparente contumaciter, ut prefertur, sollicitudine nostri officii et iusticia nos urgente, prout de iure debuimus, pronunciato contumace et ob huiusmodi contumaciam ipsum M. dei nomine invocato dignum duximus excommuni candum et excommunicamus in hiis scriptis, vobis et vestrum cuilibet sancte obediencie in virtute precipientes mandamus, quatinus eundem M. in ecciesiis predictis sic excommunicatum denunciari curetis singulis diebus dominicis et festis, non obstantibus suis frivolis apposicionibus memoratis, ne de sui contumacia videatur comodum reportare; tamdiu predicta exequentes etc. Datum... Comissio super heresi. 14. (p. 6). P. etc. venerabiii fratri P. lectori monasterii sancte Trinitatis ordinis sancti Dominici et inquisitori heretice pravitatis salutem in domino sempiternam. Dudum, ut intelleximus, propter subortam suspicionem heresis contra Jo. Gelitco, canonicum prebendarium ecclesie collegiati sancti Floriani, pro eo , quod idem Jo. per annum , ut asseritur, et amplius excommunicacionum sentencias per certos iudices latas sustinuit animo miserabiliter indurato, procedentes ex officio inquisicionis eundem legitime citastis et citari fecistis, ut dictam suspicio nem purgaret et, quomodo de fide sentiret quo ad claves beato Petro et suis successoribus et aliis iurisdicionem habentibus concessas, coram vobis responderet; ipse tamen, ut ass eritur , licet fuerit citatus legitime in termino , coram vobis sibi per vestras patentes litteras certis datis executoribus assignato, minime comparuit nec suspicionem predictam purgavit, et, [an] credat ecclesiam habere potestatem excommunicandi, datus in sensum reprobum, non respondit, propter quod vehemens presumpcio habita contra eum iam videtur transire in violentam. Verum quamvis in processu vestro certi sunt termini, ut dicitur, observati, adhuc tamen diffinitive sentencie calculum saltem quo ad privacionem beneficii, quod continet, contra eundem sic obduratum animo non tulistis, unde nos non voientes tam grave scandalum et suspicionis labe heresim conspersam oculis coniventibus pertransire, et paventes, ne ovis tam morbida gregem nobis creditum ex alto inficiat, de vestra circumspeccione plurimum in domino presumentes vobis auctoritate principali committimus cum omnibus incidenciis, emergenciis et annexis, quatinus resumendo causam predictam ab eo puncto, in quo est dimissa, dicto Jo. ad vestri presenciam legitime evocato tociens, quociens videbitur oportunum, auctoritate nostra et consensu suffulti, si premissa innitantur veritati, contra eundem Jo. primo ad privacionem dictorum canonicatus et prebende, et tandem, si opus fuerit, ad graviores penas iuxta qualitatem negocii et pertinacie gravedinem in ipso inquisicionis negocio omni timore semoto solumque deum pre oculis habendo, servatis servandis, racione previa procedatis, invocato, si opus fuerit, ad hoc auxilio brachii secularis. Testes autem, si timore, odio, precio vel amore [se] subtraxerint, cogatis veritati testimonium ecclesiasticam per censuram [perhibere]. In cuius rei testimonium sigillum etc. Archiw. kom. hist. T. V. 36 Indulgencie [ab] esu carnium.1) 15. (p. 7). Petrus dei gracia etc. Nobili etc. salutem in domino sempiternam Quia pressa gravi tui corporis langwore pro hac vice per esum carnium et lacticiniorum presumeres duce domino a dicta infirmitate pocius quam per esum piscium felicius respirare et sic sanitati pristine reddita deo tua holocausta cum fervencioribus tuarum graciarum accionibus precordiorum salubrius ymolare; quocirca tue egritudini pietate paterna consulere et de oportuno remedio providere misericorditer cupientes tempore medio eiusdem languoris singulis diebus carnes, feriis vero sextis et sabbatti eciam vigiliarum lacticinia et ova comedendi propter tue sustentacionem nature tibi presentibus licenciam et facultatem omnimodam paternaliter indulgemus, ita tamen, quod eisdem diebus, quibus premissa comederis, unius famem pauperis in nomine domini de collatis a deo tibi bonis circa tuam tabulam viscerose studeas recreare. Datum.... [Inhibicio iudicandi causas spirituales in foro seculari] 16. (p. 7). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis etc. strenuis et nobilibus dominis iudici, subiudici, camerariis et notariis, ceterisque iudicio regali in S. presidentibus salutem in domino sempiternam. Ad nostram audienciam pervenit, quomodo ad instanciam strenui militis, domini Clementis casteliani Czechoviensis, nobiles Scerbconem capitaneum Bodzanciniensem et Nicolaum Oczanski procuratorem curie in Kilce, nostros fideles dilectos, in causa decimarum et aliorum negociorum, spirituale forum pocius quam seculare concernencium, ad vestri presenciam ad certam diem evocari et citari precepistis; cum itaque dicte cause ad nostrum et non ad vestrum [forum], ut premisimus , pertinent, vos omnes et singulos unanimiter petimus, quin ymmo hortamur et monemus , ne vos de huiusmodi causis et negociis circa libertatem ecclesiasticam iudicandis aliquomodo intromittatis, sed ea cum partibus ad nostrum iudicium remittatis, cum nos eidem domino Clementi, secundum quod et ceteris hominibus iusticie complementum sumus parati ministrare, scientes, quod, si [in] causis predictis per vos aliquid contra ecclesiasticam libertatem attemptatum fuerit, in vos et quemiibet vestrum sentencias excommunicacionum et in ecclesias, ad quas vos descendere contigerit, iuxta statuta ecclesie interdicti sentencias promulgabimus indilate. Datum... Interdictum per unum vel duos dies. 17. (p. 8). Petrus etc. discretis etc. salutem in domino. Jam dudum nonnulli pro nostris certis decimis et debitis per ipsos hucusque non persolutis nostris excommunicacionis, aggravacionis etc. sentenciis in ipsos, ut prefertur, latis et promulgatis, demumque ecclesie locorum, ad que eosdem vel eorum alterum venire contigerat ecclesiastico extiterant subiecte interdicto, quas hucusque sustinuerunt et hactenus sustinent dati in sensum reprobum pharaonis duricia indurati in proprie 1) Porownaj poniżej Nr. 62. salutis eorum detrimentum et in scandalum non modicum Christifidelium plurimorum. Cum igitur crescente malicia merito crescere debet et pena, ne ipsorum perversitas aliis transeat in exemplum, ideo nos predictos, ut prius, excommunicatos, aggravatos dei nomine invocato in hiis scriptis presentibus nunciamus, vobis et vestrum cuilibet mandantes sancte obediencie in virtute et sub pena excommunicacionis, quam vos et vestrum quemlibet incurrere volumus, secus si feceritis, ipso facto, quatinus predictos sic excommunicatos, aggravatos, reaggravatos et interdictum quam diu, ut prius, incensis demumque interram proiectis candelis, pulsatis campanis in signum malediccionis eterne publice vestris in ecclesiis predictis denuncietis, interdictum ecclesiasticum in locis parrochiarum vestrarum, cum et quando aliquem predictorum ibidem venire contigerit tamdiu, quamdiu ibidem moram traxerint et per unum diem naturalem post recessum ipsorum curetis firmiter observari; ipsis vero vel aliquo eorum recedentibus post unum diem integrum post recessum ipsius vel ipsorum divina offiicia more solito resumatis. Quod interdictum inviolabiliter observetis et ab subditis vestris sub penis predictis faciatis firmiter observare, tamdiu premissa exequentes, donec satisfaccione prehabita absolucionis beneficium super premissis merebuntur obtinere, et vos super obtencione absolucionis huiusmodi per ccrtas nostras litteras plenius informabunt. Datum Cracovie... Monicio super plebanum propter defunctum sepeliendum. 18. (p. 8). Petrus etc. discreto etc. Quia R. etc. rector ecclesie in C. olim B. scoltetum de F. pro non solucione fertonum decimalium mense nostre nostris sentenciis excommunicacionis et aggrava- cionis innodatum, sicut deo placuit, de hac luce migrantem nuper defuuctum in ecclesia sua sepellivit contra iuris disposicionem, propter quod ipsa ecclesia videtur esse non inmerito poluta et violata et inibi divina ex eo licite celebrari non possunt; quare tibi mandamus, quatinus eundem R. personaliter accedens moneas efficaciter inducendo, quem et nos monemus per presentes, ut infra VI dies a die monicionis sibi per te faciende corpus dicti B. excommunicati et aggravati exhumul et ipsamque ecclesiam tamquam pollutam et violatam recon- ciliari procuret, alias si secus fecerit, nos ipsum R. excommunica- mus, et nichiiominus dictam ecclesiam nostra auctoritate propter premissa subicias ecclesiastico interdicto execucione facta. Excommunicacionis declaracio super raptores bonorum spiritualium. 19. (p. 8). Jo. etc. discreto etc. salutem in domino. Cum in pro- vincialibus et synodalibus constitucionibus sit cautum, quod omnes invasores et violenti manu raptores bonorum spiritualium ipso iure sint excommunicati, et bona seu res sic violenter rapta, in quemcunque lccum seu loca fuerint deducta necnon deducte, illius loci ecclesia seu ecclesie, si plures fuerint, debent ipso facto subponi ecclesiastico interdicto, et quia nobiles A. B. C. heredes de D. unacum ipsorum in hac parte conplicibus manu armata et violenti bona nostra episcopalia in C. et D. subintrantes homines nostros in eisdem degentes frumentis, ancis et aliis rebus diversis suppellectilibus spoliarunt et spoliare mandarunt; quocirca vobis et vestrum cuilibet sub pena trium marcarum predictis in constitucionibus apposita mandamus, quatinus predictos A. B. C. nominatim expressos excommunicacionis sentencias ipso facto incurrisse, excommunicatos[que] in vestris ecclesiis publice nuncietis, quos et nos ipsos et quemlibet eorum dictas sentencias incurrisse presentibus declaramus et ex eo nunciamus in hiis scriptis tamdiu, quousque satisfaccione premissa a nobis merebuntur absolucionis beneficium obtinere.3) Datum... Monicio contribucionis. 20. (p. 10).2) Petrus dei etc. universis et singulis nostre diocesis presbiteris, cuiuscunque gradus , condicionis , preheminencie existant, qui presentibus fuerint seu fuerit requisiti aut requisitus salutem in domino. Quia nostra cathedralis ecclesia Cracoviensis in diversarum parcium suorum edificiorum gravem minatur ruinam, ita ut, nisi eisdem edificiis per restauracionem non succurreretur diligenter , ipsa eccle- sia ad tantum deveniret periculum, ut post breve intervalli spacium nul- lus artificum sibi comode et de facili posset subvenire; nos vero, qui eiusdem ecclesie onera die noctuque portamus, volentes pericula huiusmodi debito tempore prevenire, vobis sancte obediencie in virtute districte pre- cipimus et mandamus, quatinus unus vestrum , qui super hoc fuerit requi- situs, die crastina post processionem more solito moneat efficaciter inducendo omnes et singulos, dignitates, personatus, officia aut canonicatus cum prebendis in eadem Cracoviensi ecclesia habentes seu possidentes, ut quilibet eorum singulariter de singulis suis beneficiis infra hinc et festum sancti Stanislai tempore May proxime futurum honorabilibus viris dominis N. offciali et Jo. nostris canonicis Cracoviensibus, aut uni eorum tres mar- cas : unam marcam cum media videlicet ante conductum Pasche proxime futurum et aliam marcam cum media ad festum sancti Stanislai supradic- tum pro reparacione prenotate nostre Cracoviensis ecclesie dent et assignent cum effectu, quod tempus eorum cuilibet pro trina et canonica monicione peremptorie prefigimus et eciam assignamus. Alias, si secus quispiam eorum fecerit, dictas quoque tres marcas temporibus quibus supra non solverit, nos ipsum et quemlibet eorum exnunc, prout extunc Christi nomine invocato excommunicamus in hiis scriptis etc. Sequestrum. 21. (p. 10). Petrus etc. honorabili viro Dzivissio preposito Scar- bimiriensi salutem cum sincera in domino caritate. Dudum honorabilis Jo. custos Kilciensis ad instanciam nobilis A. heredis de C. sentenciis ex- communicacionum, aggravacionum, reaggravacionum cum participibus suis per honorabilem Sbigneum archidiaconum Cracoviensem, nostrum commis- sarium ad hoc specialiter deputatum, et tandem nostris rathificatoriis diversis excommunicacionum sentenciis racione non solucionis certi debiti 1) Z statutów prowincyjonalnych akt ten ma na myśli postanowienie 12te Synodu z r. 1357 (constitucio super raptores bonorum ecclesie), Helcel, Star. Pr. Pol. Pomn. 1. p. 410; nieznane zaś są statuta dyjecezalne Krakowskie, któreby analogiczne zawierały w tej materyi rozporządzenie. 2) Strona 9ta niezapisana. et presertim viginti unius cum medio scotorum expensarum primorura processuum racione contumacie et alias pro monicione canonice fuerat irretitus, quasquidcm excommunicacionis sentencias plusquam infra unius anni spacium sustinuit et sustinet animo ipsius dampnabiliter indurato in anime sue pregrave periculum et in scandaium non modicum Christifidelium plurimorum; et quia excommunicato tali maxime pertinaci fructus ecclesiastici sunt merito subtrahendi, quapropter nos volentes unicuique reddere m iusticia operosos dicti Jo. custodis tante perversitatis contumaciam non valentes alio modo compescere de vestra legalitate plurimum in domino presumentes vobis tenore presencium committimus et mandamus, quatinus vocatis vocandis dicte custodie subditis universis ab eisdem de omnibus et singulis fructibus soillicite i n q u i r a t i s et quoscunque fructus ipsius custodie per diligentem inquisicionem reppereritis se spectare, ipsos nostra suffulti auctoritate invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii secularis in nomine domini sequestretis et tamdiu illibatos in sequestro huiusmodi teneatis integraliter et servetis, et ab aliis servari per censuram ecclesiasticam nostra auctoritate compellatis , quousque resercito eidem Helvigo debito, in quo eidem tam pnncipaliter quam accessorie obligari dinoscitur, memoratus ipse Jo. custos a nobis dumtaxat absolucionis beneficium, quod nobis specialiter reservamus, meruerit obtinere ab omnibus et singulis cxcommunicacionis sentenciis supratactis. Datum C r a c o v i e etc. Dimissoria. 22. (p. 10). Venerabilibus in Christo patribus, dotninis. archiepiscopis, episcopis aut eorum in spirituahbus vicariis sancte matris ecclesie comunio- nem et graciam Sedis apostolice habentibus universis P. dei gracia episcopus Cracoviensis levtrenciam debitam in omnibus et honorem. Cum B. de C. clericus nostre diocesis, ostensor presencium, ob spem carioris for- tune ad alienas dioceses se desiderat transferre et ibidem sacros ad ordines promoveri, vestram Reverenciam requirimus in domino et horiamur. quatinus dictum B., dum ad vos delinaverit, ad requisicio- nem etus ad omnes velitis sacros ordines promovere dummodo tamen iustum tytulum habuerit, propter quem ordines suscipere poterit supradictos, pacientes ipsum in sic susceptis ordinibus libere ministrare; de ipsius namque vita et conversacione testimonium, quantum humana fragilitas nosse sinerit, laudabile perhibemus, absol- ventes eum nichilominus a nostra obediencia sibi presentes pro dimissoriis duximus litteras concedendas. Datum in B. die tali, anno domini tali, nostro sigillo subappenso. Instrumentum acceptacionis. 23. (p. n). In nomine domini amen. Sub anno Nativitatis eiusdem millesimo CCCC° primo indiccione VIIIa, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini dcmini nostri Bonifacii divina providencia pape noni anno XII, die XIIIa mensis Septembris hora vesperorum vcl quasi in fori- bus ecclesie cathedralis Cracoviensis in Cracovia, in mei notarii publici testiumque infrascriptorum ad hoc vocatorum specialiter et rogatorum presencia constitutus personaliter discretus vir P. N. de C. clericus Craco- viensis diocesis, procurator et nomine procuratorio honorabilis viri domini Pauli Nepronis canonici cathedralis et rectoris seu archipresbiteri sancte Marie virginis parrochialis Cracoviensis ecclesiarum, tenens in suis manibus quasdam litteras apostolicas graciosas sanctissimi in Christo patris et domini nostri dominii Bonifacii divina providencia papc noni eius vera bulla plumbea graciosa in filis sericeis brunatici et glauci coloris executoria vera in cordula canapi bullatas sub data II ydus Novembris eiusdem domini pape anno primo et processurn inde secutum honorabilis domini Nicolai Lubich prepositi Dorlanensis, executoris earundem litterarum apostolicarum, de et super gracia de canonicatu sub exspectacione prebende ecclesie cathedralis Cracoviensis per Sedem apostolicam et per Sanctissimum in Christo patrem et dominum dominum Bonifacium papam nonum predictum eidem domino Paulo Nepronis graciose facta et concessa, non rasas, non viciatas, neque in aliqua sui parte suspectas, sed omni prorsus vicio et suspicione carentes; quarumquidem litterarum apostolicarum vigore et virtute canonicatum cum prebenda Ecclesie Cracoviensis vacantem per obitum bone memorie olim domini Wlosthiborii Cristini, ultimi et immediati ac legitimi possessoris canonicatus et prebende eorundem, nomine domini Pauli predicti, si et in quantum sibi de iure debentur, in Christi nomine accepit protestando sollempniter, quod si dicti canonicatus et prebenda eidem domino.. de iure non debentur, ius gracie sue predicte maneret salvum, sanum, integrum et illesum ad alios canonicatum cum prebenda ecclesie predicte Cracoviensis in proximo vacaturos acceptandum, seu acceptandos. Quasquidem litteras apostolicas et processum predicto honorabili et discreto viro domino Jo. canonico Premisliensi et vicario ecclesie sancte Marie virginis Cracoviensis predicte, tamquam subexecutori earundem Htterarum apostolicarum, reverenter exhibuit et preseatavit petens et eundem requirens instanter, ut sibi in personam domini sui, domini Pauli Nepronis predicti, vigore et virtute ipsarum litterarum apostolicarum et processus de dictis canonicatu et prebenda ecclesie Cracoviensis sic, ut premittitur, vacantibus auctoritate apostolica in nomine domini provideret, stallum in choro et vocem in capitulo sibi assignaret, si et in quantum sibi de iure debentur. Quiquidem dominus Jo. canonicus et subexecutor predictus tamquam filius obediencie litteris apostolicis et processu predictis reverenter acceptis et virtute earundem litterarum apostolicarum et processus atque auctoritate apostolica in eisdem litteris et processu contenta eidem P. nomine domini Pauli predicti de dictis canonicatu et prebenda sic, ut prefertur, vacantibus in nomine domini canonice providit et ipsum in choro ecclesie Cracoviensis predicte per superpilicii imposicionem de eisdem investivit ibi in stallo chori ipsum collocando, stallum in eodem choro et vocern in capitulo sibi assignavit, si et in quantum sibi, de iure debentur, alias reservavit sibi ius gracie predicte domini Pauli memorati dicta auctoritate apostolica ad alios canonicatum et prebendam sibi de iure debendos acceptandum sibique providendum de eisdem. Super quibus omnibus et singulis predictis P. procurator predictus a me notario publico infrascripto petivit sibi fieri presens publicum instrumentum. Acta sunt hec anno, indiccione etc. Gracia de mensa domini Episcopi. 24. (p. II). Nos Petrus, dei gracia episcopus Cracoviensis sacrosancte Romane ecclesie prothonotarius, notum facimus tenore presen- cium, quibus expedit, universis, quod attente perpensis et consideratis multiplicibus fidelitatum obsequiis per honorabilem dominum Johannem Andree de Corabovicze canonicum nostrum Cracoviensem nobis et ipsi ecclesie nostre hactenus exhibitis et in futurum auctore domino diligencius exhibendis, quorum contemplacione dictum dominum Johannem papalis gracie dono et prerogativa prosequi volentes cupientesque, ut et ceteri ipsius exemplo ad exhibenda nobis huiusmodi fidelitatum obsequia se reddere valeant inantea prompciores, canonicatum et prebendam in ecclesia collegiata sancte Marie Visliciensis in personam predicti domini Johannis Andree de Corabovicze de consensu venerabilis capituli nostri Cracoviensis de novo creavimus et virtute presencium creamus. Sed quia spiritualia sine temporalibus subsistere comode non possunt, dictis igitur canonicatui et prebende Visliciensi decimas mense nostre Episcopalis in villis scilicet: in C. in B. in districtu et territorio Sandomiriensi nostre diocesis consistentes de consensu dicti capituli nostri Cracoviensis adiungimus, asscribimus, appropriamus et incorporamus per ipsum dominum Johannem Andree de Corabovicze nomine dictorum canonicatus et prebende Visliciensis tenendas, habendas regendas, utifruendas et ad vite sue dumtaxat tempora possidendas. In quorum etc. presentes... Littera receptorialis. 25. (p. 12). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis etc. discreto viro B. presbitero Gneznensis diocesis salutem in domino sempiternam. Cum te ad nostram diocesim Cracoviensem transtulisti in ea propter virtutum exercicium conversaturus et spem fortune pingwioris adepturus nobis supplicari studuisti humiliter et attente, ut te in nostre diocesis filium recipere et circa tuam personam nostrorum serum Synodaiium statutorum restringere misericorditer dignaremur, quibus expresse dinoscitur esse tentum, quod nullus aliene diocesis filius in nostra diocesi Cracoviensi in suscepto presbiteri ordine propter plura exinde surgencia scandala et animarum pericula presumeret sine nostra licencia quoquomodo ministrare sub certis penis ibidem emanatis 1). Nos itaque tuis moti supplicacionibus, qui, ut plurium fidedignorum apud nos pro te laborancium vite laudabilis et honeste conversacionis comprobaris, ita tamen, quod in ea iuste vivas et honeste, de nostra liberalitate singulari te in nostram diocesim presentibus [recipimus] permittentes tibi in ipsa ubilibet divina officia digne celebrare et quevis sacramenta ecclesiastica ministrare sine tue et aliorum consciencie lesione; harum, quibus nostrum sigillum est appensum, et quas apud te inviolabiliter volumus remanere ad tui cautelam specialem, testimonio litterarum. Actum et datum die sancti B. Anno domini M° CCCC0 primo. 1) Biskup ma tu na myśli rozporządzenie swoje zawarte w statutach synodalnych Kra­kowskich z r. 1392—1396 pod nagłówkiem: „De clericis alienis et peregrinis ac canteriosis"; (O pracach przygotowawczych do hist. prawa Kanon. p. 32). Forma investiture ex modo conmutacionis. 26. (p. 12). Petrus del gracia etc. Notum facimus harum serie, quibus expedit, universis et presertim quos presens tangit negocium, seu tangere poterit quomodolibet in futurum, quod in nostra constituti personaliter presencia discreti viri Bogutha, factor parrochialis ecclesie in Mlinoga, ex una, et Johannes Parcossii, similiter factor parrochialis ecclesie in Milovicze , nostre diocesis, parte ex alia, cupientes ipsorum ecclesias predictas certis de causis legitimis animum eorum ad id moventibus in vicem permutare, idem Bogutha de Miinoga, dictus vero Johannes de Milovicze eorum ecclesias predictas in nostris manibus sponte et libere resignarunt ac omni iuri, quod cuilibet eorum in sua ecclesia predicta competebat, seu competere poterat, effectualiter in vim permutacionis predicte cesserunt et in signum huius uterque birretum, quod tunc in manibus habuit ad nostras manus dederunt. Nos itaque dictis resignacionibus et cessionibus, a dictis partibus receptis et favorabiliter admissis prefato Boguthe de dicta ecclesia in Milovicze, sic, ut premittitur, vacante ad presentacionem nobilium virorum A. B. G. heredum de F. et patronorum ecclesie in Milovicze prenotate, salvo tamen iure patronatus cuiuslibet, canonice providimus ipsumque per manus nostre imposicionem realiter investivimus de eadem, comittentes sibi curam temporalium, administracionem spiritualium et regimen animarum in eadem. Quocirca tibi rectori ecclesie in C. sub excommunicacionis pena mandamus, quatinus personaliter descendens ibidem in Milovicze prefatum Bogutham in possessionem ecclesie predicte inducas corporalem et realem, res et dotem cum omnibus et singulis fructibus, redditibus et proventibus, decimis et obvencionibus universis integraliter sibi assignando, precipiens nichilominus dicte ecclesie in Milovicze parrochianis , ut de cetero eidem Boguthe, eorum pastori, in omnibus obediant licitis et honestis sibique de omnibus fructibus, redditibus, proventibus integraliter respondeant, prout ad eorum quemiibet dinoscitur pertinere. Harum quibus nostrum etc. Actum et datum etc. Indulgencie pro elemosinis largiendis iudeo baptisato. 27. (p. 12). Petrus etc. universis et singulis sexus utriusque Christifidelibus per nostram diocesim Cracoviensem ubilibet constitutis salutem in domino sempiternam. Cum inter alia opera pietatis non est minimum personis defectuosis et presertim novis Christianis elemosinarum largicione subvenire, et quia B. de C. prescncium exhibitor divino illuminatus spiritu, fugatis tenebrarum erroribus, iudaice pravitatis perfidia et cecitate derelictis ad Christum verum lumen est conversus gracia sacra, cuius sacro baptismatis fonte est renatus nichil secum deferens preter unicum corpus nudum, qui veluti infans lactis dulcedine sic enutriri indiget nedum instruccione fidei verum eciam auxilio, subsidio Christifidelium nunc communi, vestram universitatem requirimus in domino et hortamur, quatinus quando et quociens cum presentibus fueritis requisiti, ipsum B. in causis coram vobis agendis fideliter velitis promovere intuituque dominice passionis, ne propter defectum necessariorum, quod absit, ad pristinum errorem tamquam homo, qui manum mittens ad aratrum retrospicit, valeat reclinari pro ipsius B. sub- sidio et vite sustentacione de bonis vestris a deo vobis collatis cum elemosinarum largicione manus vestras porrigatis adiutrices. Nos enim omnibus et singulis vere penitentibus, contritis et confessis, qui ipsas elemosinas predicto B. novo christiano [ad] sustentacionem fuerint elargiti, de iniunctis eis penitenciis XL dies in domino misericorditer relaxamus. Quocirca vobis omnibus et singulis nostre diocesis ecclesiarum parrochialium rectoribus, vicariis aut predicatoribus verbi dei iniungimus mandantes, quatinus in exortacionibus vestris, quas ad plebem feceritis cristianam, prefatum B. conversum affabiliter promovere cureti s, ut indulgenciarum possitis fieri participes predictarum; presentibus post unius anni decursum minime valituris. Actum et datum... Gracia de mensa domini Episcopi. 28. (p. 13). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis, sacrosancte Romane etc. honorabili viro Io. preposito sancti Nicolai et canonico Cracoviensis ecclesiarum salutem et sinceram in domino caritatem. Preclara virtutum et probitatum merita, quibus vos fulcitum plene cognovimus multipliciaque fidelitatum obsequia, que nobis et ecclesie nostre sollicita meditacione diligencius exhibere curavistis, nos inducunt, ut ad vestri status exaitacionem dirigamus omnimode mentem nostram. Quorum igitur consideracione cupientes vos specialis favoris prerogativa prosequi et ad exhibenda nobis amplius inantea servicia fideliora reddere proniorem vobis de c a n o n i c a t u ecclesie collegiate sancte Marie Sandomiriensis d e n o v o c r e a t o cum plenitudine iuris canonici de c o n s e n s u et unanimi voluntate fratrum nostrorum capituli videlicet Cracoviensis tenore presencium providemus. Sed quia spiritualia sine temporalibus comode subsistere non possunt, prebendam in decimis mense nostre episcopalis in Antiqua Sandecz scilicet et in Krzisanovicze de novo creantes dicto canonicatui applicamus, vobisque de consensu dictorum fratrum nostrorum capituli Cracoviensis, ut prefertur, presentibus providemus de eisdem. Quocirca vobis honorabilibus viris dominis.. decano, preposito, archidiacono, cantori, scolastico et custodi ceterisque canonicis et omnibus aliis ac singulis, ad quos prelatorum et canonicorum receptio dicte ecclesie collegiate Sandomiriensis spectare dinoscitur, mandamus firmiter iniungentes, quatinus prefatum dominum Io. in canonicum ipsius ecclcsie recipiatis et in fratrem sibi stallum in choro et vocem in capitulo cum plenitudine iuris canonici assignantes, recepto tamen ab ipso corporali iuramento de statutis et secretis ac consuetudinibus capituli observandis; mandamus itaque seriose omnibus et singulis wlodariis, procuratoribus, viceprocuratoribus et clavigeris nostris, ut supradictum Io. in prenotatis decimis in Antiqua Sandecz et in Krziszanowicze impetere et impedire quomodolibet non presumant. Harum, quibus nostrum scilicet et ipsius capituli nostri Cracoviensis sigilla sunt appensa, testimonio litterarum. Datum et actum Cracovie die tali. Anno domini etc. presentibus honorabilibus viris dominis A. B. C. canonicis Cracoviensibus. [Commissio appellacionis]. 29. (p. 13). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis etc. honorabili viro domino N. etc. salutem cum sinccra in domino caritate. Archiw kom hist. T. V. 37 Licet causam et causas inter discretum virum N. ab una parte et nobilem N. parte ab alia de et super quibusdam d e c i m i s honorabili Petro Strelicz etc. dudum comiseramus audiendum, decidendum et fine debito terminandum, licetque per partes predictas ad nonnullos actus coram predicto domino P. iudicialiter fuisset processum et usque ad attestacionum publicacionem terminoque eciam adveniente ad excipiendum contra personas et dicta testium pro parte dicti N. productorum procurator predicte N. contra personas et dicta testium asserens non valere certis ex causis excepit, idem dominus P. non attendens excepciones legitimas et iuridicas in quandam sentenciam diffinitivam, ut dicitur, prorupit, a quaquidem sentencia diffinitiva pro parte dicti N. ad nos fuit appellatum. Et licet huiusmodi causa et cause appellacionis inter partes predictas per nos fuisset honorabili viro domino Meczslao comissa, idemque dominus M., ut asseritur, verbotenus iudicialiter procedere cupiens prefato domino P. certo tenore litterarum inhibuit, ne inter partes predictas in huiusmodi causa et causis aliquid attemptaret coram dicto domino M. inter ipsas partes lite pendente, predictusque dominus M., ut asseritur, verbotenus partes sepedictas lite pendente ad interloquendum ad nos pro ulteriori processu parcium predictarum remisit, tamen iamdictus dominus P. ipsa lite pendente coram dicto domino M. non attenta, et remissione, si que facta est, non visa, ad instanciam, ut dicitur, inoportunam dicti N. ad expensas sex marcarum N. sepedictum de facto condempnavit, a quaquidem condempnacione et a predicto domino P. vicibus iteratis pro parte sepedicti N. extitit ad nos in scriptis appellatum; nosque volentes unicuique reddere iusticie complementum de vestra legalitate plurimum in domino confidentes huiusmodi emergencias et incidencias vobis duxirous presentibus committendum, facientes, quidquid decreveritis, inter partes predictas per censuram ecclesiasticam firmiter observare; testes autem, qui fuerint nominati, si se gracia, odio, timore vel favore subtraxerint, simili censura testimonium perhibere veritati conpescendo. Datum etc... Littera dispensacionis super defectu natalium pro B. de C. 30. (p. 14). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis etc. Reverendis in Christo patribus dominis archiepiscopis et episcopis ac unipersis et singulis, ad quos presentes nostre littere pervenerint et quos vresens negocium tangit vel tangere poterit quomodolibet in futurum, salutem et sinceram in domino karitatem. Litteras reverendissimi in Christo patris et domini domini Augustini episcopi Penestrini et Adrianensis per Nicolaum de C. scolarem Cracoviensis diocesis nobis presentatas recepimus sub hac forma: Venerabili etc. — scribatur tota bulla etc. — Post quarumquidem litterarum exhibicionem et presentacionem predictus N. nobis cum instancia debita supplicavit, ut ad execucionem mandati predicti nobis in hac parte comissi procedere curaremus, ut de iure tenemur. Nos igitur pensatis hiis omnibus, que nobis in dictis litteris demandantur, et ipsarum circumstanciis diligenter inquisitis, quia dictus Nicolaus per nos diligenter examinatus tam de ydoneitate persone, quam de sufficienti litteratura sua, vite conversacione aliisque meritis suis et virtutibus ydoneus est repertus, scilicet ut ad sacros ordines licite promoveri et beneficium ecclesiasticum valeat optinere, eciam si curam habeat animarum, ita tamen, quod idem scolaris, prout requirit onus beneficii, quod ipsum post dispensacioncm huiusmodi optinere contingerit, se faciat ordinari [et] statutis a iure temporibus 29I promoveri et personaliter resideat in eodem, defectu huiusmodi natalium non obstante, dummodo aliud canonicum non obsistat [impedimentum], iuxta tenorem predictarum litterarum auctoritate apostolica nobis in hac parte concessa presentibus dispensamus. In cuius rei testimonium etc. Item si vis cum scripcione, — tunc per istum modum: Super quibus omnibus... Littera divorcii inter virum et feminam. 31. (p. 14). Petrus dei gracia Episcopus Cracoviensis. Nove- rint universi, ad quos presentes pervenerint, quod materia questionis coram nobis inter Johannem textorem de Kazimiria, ex una, et Eiizabeth mulie- rem de Kazimiria de et super matrimonio pretenso vertente, parte ex altera, recepto itaque iuramento calumpnie et veritatis a partibus pre- dictis probaciones, qmbus lpse partes uti volebant, fuerunt inducte, quibus visis, consideratis et diligenter attentis, examinatis et perspectis reperimus, quod dicta Elizabeth mulier cum dicto Johanne minime poterat ma- trimonialiter copulari, licet de facto et erronee fuerat copulata, quia idem Johannes longe ante predictum erroneum contractum uxorem legitimam Dorotheam vivam habuit et nunc habet matrimo- nialiterque in facie ecclesie eidem Dorothee ante multa tempora erat copulatus, quod carnaliter copula subsequente inter ipsos con- sumaverunt. Unde nos Chnsti nomine, — et sic scribe totam senten- ciam ad finem — postea: Datum... Transsumptum super litteris pape exempcionalibus. 32. (p. 14). Nos H. decretorum doctor, custos et officialis Craco- viensis, necnon vicarius in Spiritualibus reverendi in Christo patris do- mini H. episcopi Cracoviensis universis et singulis, ad quos presentes per- venerint, notum facimus presentibus et futuris, quod veniens ad nostram presenciam religiosus et discretus vir Io. prior monasterii fratrum ordinis Heremitarum sancti Augustini in C. Posnaniensis diocesis, quorum nobis litteras seu litterarum apostolicarum quoddam transsumptum reverendi in Christo patris domini R. dei gracia Episcopi Cracoviensis et in ipsis lit- teris tenebatur indiccio et conservatoria iurium et privilegiorum religioso- rum virorum prioris generalis et fratrum ordinis Heremitarum sancti Augu- stini predicti sub manu publica A. B. de C. publici imperiali auctoritate notarii scriptas et subscriptas ipsiusque R. P. domini Fredrici, sigillo vero episcopatus sui Cracoviensis appenso in pressula pargameni oblonge figure de cera alba seu communi sigillatas, in cuius sigilli medio quedam ymago pontificalibus induta super Kathedram, in sinistra baculum pastoralem tenens, dextra autem manibus quasi ad benedicendum extensa, in capite vero tenens coronam, quasi sumpmi pontificis et ex utraque parte ipsius ymaginis pontificalibus indute due littere alphabeti videlicet F. a dextra et B. a sinistra apparebant, de Kathedra vero ipsius Episcopi pontifica- libus induta ex utraque parte ipsius ymaginis quasi duo leones medii cor- poris apparebant, sub pedibus vero quasi unus clipeus apparebat, in quo- quidam clipeo quasi duo lapides sculpti apparebant, littere autem sigilli predicti circumferenciales erant tales cruce priusposita: S. F. E. B. dei gracia Cracoviensis, sanas, salvas, et integras omnique vicio et suspicione carentes produxit et exhibuit, presentavit et publicavit cum instancia nobis, qua potuit, supplicando, quatinus easdem litteras dicti reverendi patris domini H. episcopi predicti de et super iuribus et specialiter vineis, terris omnibus et singulis possessionibus coniunctim vel divisim ac ipsam exempcionem in ipsius litteris suis seu transsumpcione et de super originalibus litteris dicti ordinis et eciam in eisdem litteris originalibus expressam ex officio nostro, auctoritate ordinaria approbare, ratificare et confirmare, et ne vetustate, fraccione seu quavis alia lesione corrumperentur, decretum nostrum apponendo innovari, copiari et in formam publicam redigi mandaremus. Quarumquidem litterarum tenor de verbo ad verbum dinoscitur esse talis: Fredricus dei gracia etc. — Nos igitur P. Episcopus Cracoviensis predictus peticionibus Io. prioris monasterii sancti Augustini ordinis Heremitarum sancti Augustini in augmentum divini cultus esse et fuisse rite et racionabiliter factam et ordinatam et canonice celebratam ipsam exempcionem huiusmodi necnon litteras Reverendi patris domini F. Episcopi Cracoviensis predicti super ea confectas connectas omnia in eis contenta approbavimus, ratificavimus et tenore presencium approbamus, ratificamus et confirmamus et per C. B. notarium nostrum publicum infrascriptum easdem litteras seu transsumptum cum decreti apposicione reverendi patris F. episcopi prefati fecimus et mandavimus innovari et transsumi et de verbo ad verbum auscultacione diligenti ipsarum facta exinde publicum instrumentum confici nostrique sigilli soliti appensione communiri. Et eapropter decrevimus, voluimus et mandavimus omnibus et singulis presentibus et futuris, quibus expedit, presenti transsumpto publico instrumento tamquam litteris seu transsumpto memorati domini Episcopi stare et firmam fidem adhibere. In cuius rei testimonium etc. Absolucio sacerdotis ad tempus mittentis ad curiam Romanam de homicidio clericorum. (s). 33. (p. 15). Petrus dei gracia etc. Universis et singulis, ad quos presentes pervenerint, salutem in domino. Quia discretus vir N. P. de I. presbiter nostre diocesis proposuit coram nobis, quod in rixa quadam contra quendam Martinum clericum, ut dicebatur, in minoribus ordinibus constitutum ipsum aliter evadere non vaiens in defensione vim vi reppellendo interfecit, allegans quoque, quod hac vice non possit, neque potest pro absolucione huiusmodi reatus ac homicidii et pro absolucione obtinenda a sentencia excommunicacionis, quam dictum clericum interficiendo incurrit, ad curiam Romanam propter nimiam paupertatis inopiam laborare, promittens nichilominus, quod, quamcito comode poterit, iter ad predictam curiam Romanam pro dicta absolucione obtinenda arripere est paratus, quodque iam a confessione penitenciam susceptam salutarem iuxta vires suas peragere incepit. Unde nos propter paupertatem ipsius ipsum a reatu dicti homicidii auctoritate, qua fungimur in hac parte, a predicta sentencia excommunicacionis Christi nomine invocato absolvimus per presentes, tamdiu et usque ad festum sancti Michaelis proxime futurum et quamdiu comode non poterit curiam Romanam adire, concedentes sibi ingressum Ecclesie et Christifidelium participacionem. Datum etc. nostro sigillo subappenso. Dispensat episcopus cum rectore ecclesie parrochialis, quod studens non teneatur usque ad septennium, nisi ad subdiaconatus ordinem promoveri. 34. (p. 15). Petrus dei gracia etc. dilecto nobis in Christo C. de B. rectori ecclesie parrochialis in D. nostre diocesis salutem in domino. Benivolencie specialis affectus, quem ad te tuis exigentibus meritis geri- mus, mentem nostram sollicitat, ut personam tuam prosequamur favoribus graciosis. Hinc est, quod nos tuis supplicacionibus acclinati tecum, ut insi- stens studio litterarum non tenearis racione tue ecclesie nostre diocesis usque ad septennium a data presencium conputandum ad sacros ordines preterquam ad subdyaconatum dumtaxat te facere promoveri, secundum tenorem constitucionis felicis recordacionis B o n i- facii pape VIII super hoc edite 1) tenore presencium dispensamus, proviso quod ad predictum subdiaconatus ordinem infra annum [a] tibi conmissi eiusdem ecclesie regiminis tempore [secundum] constitucionis eiusdem teno- rem te facias promoveri et in ecclesia ipsa predicto durante septennio suffi- cientem vicarium deputes, per quem in ea animarum cura diligenter exer- ceatur laudabiliter in divinis. In cuius rei testimonium... Compromissio in arbitrium ex utraque parte. 35. (p. 15). In nomine domini amen, Anno etc. Discreti viri P. de C, ex parte una, pro se et M. de.. pro se, ex altera, [con]promiserunt in B. de communi voluntate tamquam in arbitrum, arbitratorem et ami- cabilem compositorem, laudatorem et communem amicum stare laudo, arbitrio et precepto ipsius B. de omni lite, questione et peticione, quam vel quas dicti P. et M. occasione postimacionum ipsorum vel ex qua- cunque alia causa adversus predictos. . et.. agere de iure vel de facto petere vel litigare possunt simul, vel aiter eorum, usque ad hodiernam diem, ut dictus arbiter de dictis litibus, peticionibus, occasionibus et que- stionibus possit arbitrari, percipere et laudare, sicut ei placuerit, semei et pluries, die feriato vel non feriato, sedendo vel stando, partibus presen- tibus vel absentibus, cum scripturis vel sine scripturis, promittentes adin- vicem sub pena.. liberi premissa parti observanti per non observantem solvenda tactis eciam sacrosanctis Ewangeliis a dictis P. et M. pro omni- bus et singulis observandis se ratum et firmum habere et nullo tempore contravenire, quidquid dictus arbiter inter eos duxerit arbitrandum, lau- dandum, sentenciandum vel precipiendum, unde arbiter a supradictis par- tibus electus communiter sub pena suprascripta ac sacramentorum, reser- vata sibi potestate iterum arbitrandi, laudavit, arbitratus fuit et precepit etc, Laudatum et arbitratum fuit de vohmtate parcium ab utraque accep- tatum. Anno Nativitatis domini M° CCCC° II0 presentibus honorabilibus etc. Compromissum et arbitrium. 36. (p. 16). In nomine domini amen. Anno etc. Discreti viri B. de.., ex parte una, et T. de..., ex altera, pro se et suis heredibus et succes- l) Biskup udziela w tym akcie dyspenzy od obowiązku rezydencyi na mocy prawa udzielonego mu w c. 14. I. 6 (De elect.) in VI°. — Przepis ten jednak pochodzi nie od Boni­facego VIII ale od Grzegorza X. Jeżeli więc mowa jest w danym przypadku o konstytucyi Bonifacego, to jedynie z tego powodu, że „Liber sextus" zawdzięcza swoje powstanie temu właśnie papieżowi. 1) Biskup udziela w tym akcie dyspenzy od obowiązku rezydencyi na mocy prawa udzielonego mu w c. 14. I. 6 (De elect.) in VI°. — Przepis ten jednak pochodzi nie od Bonifacego VIII ale od Grzegorza X. Jeżeli więc mowa jest w danym przypadku o konstytucyi Bonifacego, to jedynie z tego powodu, że „Liber sextus" zawdzięcza swoje powstanie temu właśnie papieżowi. soribus conpromiserunt in C. et D. etc. — Ut supra, usque: stare laudo, arbitrio et precepto eorum de omni lite et questione seu peticione et controversia, que vel quas alter contra alterum seu unus vel plures vel eciam omnes facere seu movere possent seu moverunt vel pecierunt de iure vel facto usque ad hodiernum diem, seu deinceps moverint seu pecierint, et eciam divisione omnium bonorum dictorum [facta] et facienda, ut dicti arbitri de dictis litibus, peticionibus seu questionibus motis vel movendis de iure vel de facto et eciam de dicta divisione bonorum facienda possint arbitrari, precipere et laudari, sicut eis placuerit, simul et divisim, seu alter alteri commiserit vices suas semel et pluries, diebus feriatis vel non feriatis, sedendo vel stando, lite contestata vel non, presentibus omnibus supradictis.. et. . vel non, aliquibus eorum presentibus vel absentibus, promittentes per se suosque heredes et successores sibi adinvicem sub pena.. marcarum argenti per solempnem stipulacionem sibi adinvicem promissam observanti vel observantibus a non observante vel non observantibus dictorum.. et.. solvenda, tactis eciam ab ipsis sacrosanctis Ewangeliis corporaliter se ratum et firmum habere, quidquid dicti arbitri vel aliquis ipsorum inter eos duxerint arbitrandum seu laudandum vel precipiendum et, dicta pena soluta vel non, arbitrium dictorum arbitrorum et omnia et singula eius capitula firmum et firma permaneant, Actum etc. Unde nos dicti.. et.. electi arbitri sub pena.. marcarum super divisione omnium bonorum facienda et eciam de omni lite, questione et peticione, quam vel quas alter contra alterum seu unus vel plures contra unum vel plures vel eciam omnes facere seu movere possent, seu moverunt vel pecierunt usque ad hodiernum diem, seu deinceps moverint vel pecierint de iure vel de facto, ut apparet, per suprascriptum compromissum scriptum et publicatum manu.. notarii habito contractu diligenti inter eos, in nomine domini amen pro bono pacis et concordie, de communi voluntate, ipso domino cedente arbitramur, laudamus, precipimus et diffinimus sub dicta pena observanti vel observantibus dictorum.. et.. persolvenda et, soluta pena vel non, arbitrium nostrum et omnia et singula in ipso conpromisso contenta firma permaneant et tociens pena conmittatur et peti possit, quociens contra arbitrium nostrum infrascriptum vel aliquod eius capitulum factum fuerit, in primis, quod.. habent hec et hec etc. Laudatum et arbitratum fuit istud arbitrium [d.] et a. et.. approbatum in loco, anno domini etc. Pro quodam paupere littera episcopi concedentis litteram indulgencie. 37. (p. 16). Petrus dei gracia etc. dilectis in Christo filiis universis et singulis per nostram diocesim ubilibet constitutis salutem in domino sempiternam. Quia Io. lator presencium, quem annosa gravitas agriculture dedit inabilem, quemque paupertatis onus vehementer, affligit noviter ad presenciam nostram accedens nobis humiliter supplicavit, ut sue maxime paupertati providere misericorditer dignaremur, nos igitur suis iustis peticionibus acclinati eidem volentes facere graciam specialem tenore presencium omnibus et singulis, qui eidem Io. pauperi elemosinas erogabunt, XL dies de iniunctis penitenciis in domino misericorditer relaxamus. Harum quibus nostrum sigillum etc. Indulgencie pro ecclesia nova. 38. (p. 16). Universis et singulis Christifidelibus presentes litteras inspecturis. Nos P. dei gracia episcopus Cracoviensis salutem in do- mino sempiternam. Sanctorum meritis inclita gaudia fideles Christi assequi minime dubitamus, qui eorum patrocinia pro condigne devocionis obsequio promerentur illum quoque veraciter in ipsis, quorum gloria ipse est et re- tribucio meritorum. Nos igitur ad consequenda dicta gaudia causam dare fidelibus cupientes omnibus et singulis sexus utriusque hominibus vere pe- nitentibus et confessis, qui ad ecclesiam seu monasterium sancti Petri de.. diocesis.. quam propriis construxit sumptibus et expensis in eiusdem sancti necnon sancte Marie virginis gloriose et sancti.. festivitatibus ct per octo dies festivitates ipsas immediate sequentes cum devocione et reverertcia visitaverint annuatim, de Omnipotentis [dei misericordia] et bea- torum Petri et Pauli apostolorum auctoritate eius confisi singuli singulas dierum quadragenas de iniunctis eis penitenciis misericorditer in domino relaxamus, dummodo dyocesani voluntas ad id accesserit et consensus. In cuius rei testimonium. .. Super eodem. 39. (p. 17). Universis christifidelibus etc. — ut supra proximum, usque: Salutem in domino sempiternam. Splendor paterne glorie, qui sua mundum illuminat ineffabili claritate, pia vota fidelium de clemencia ipsius Maiestatis sperancium tunc benigno favore prosequitur, cum devota ipso- rum humilitas Sanctorum precibus et meritis adiuvatur; cupientes igitur, ut monasterium sanctimonialium Sancti.. congruis honoribus frequentetur et a Christifidelibus iugiter veneretur, omnibus vere penitentibus, contritis et confessis, qui ad ipsum monasterium in Nativitatis, Resurreccionis, As- censionis domini et Penthecosten ac Sanctorum.. etc. per octo dies festi- vitates ipsas immediate sequentes causa devocionis accesserint annuatim, de Omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius auctoritate confisi singuli singulas dierum quadragenas de iniunctis eis penitenciis misericorditer in domino relaxamus, dummodo dyocesani volun- tas ad id accesserit et consensus. In cuius rei testimonium. Datum etc. Confirmacio indulgenciarum per episcopum facta. 40. (p. 17). Universis et singulis sexus utriusque hominibus Christi- fidelibus presentes litteras inspecturis. Frater I. miseracione divina Epi- scopus.. salutem in domino sempiternam. Cum venerabiles fratres nostri.. et.. archiepiscopi et episcopi omnibus vere penitentibus, contritis et con- fessis, qui ad ecclesiam Sancti.. nostre diocesis in ipsius Sancti.. et in eiusdem ecclesie dedicacione et multis aliis festivitatibus in eorum litteris apprehensis causa devocionis annuatim indulgencias concesserint, videlicet eorum singuli singulas quadragenas, dummodo ad id nostra voluntas acce- deret et consensus; nos pie intencionis ducti proposito predictas indulgen- cias ratas habentes et gratas ipsas auctoritate ordinaria et ex certa sciencia confirmamus et de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius et Sanctorum.. et nostra auctoritate confisi omni- bus ad dictam ecclesiam in dictis festivitatibus solummodo accedentibus annuatim XL dies de iniunctis ipsis penitenciis misericorditer in domino relaxamus. In cuius rei testimonium. Datum etc. Indulgencia pro monasterio monialium. 41. (p. 17). Petrus dei gracia etc. Universis etc. Verum credimus habere propicium, si sanctos eius, qui in celestibus habitant, devote honorari procuramus in terris et fideles invitamus ad subsidia pietatis Christi pauperibus religiose servientibus conferenda. Cupientes igitur monasterium sororum de.. congruis honoribus frequentari ac ipsis sororibus, que pauperes sunt, misericorditer subveniri de omnipotentis dei misericordia et gloriose matris virginis eius ac beatorum Petri et Pauli apostolorum confisi suffragiis omnibus vere penitentibus, contritis et confessis, qui ecclesiam predicti monasterii sancti... in.. festo et, quandocunque ibi predicari contigerit verbum dei, cum devocione curaverint visitare ac ipsis sororibus manus porrexerint adiutrices, XII dies de iniunctis ipsis penitenciis misericorditer in domino relaxamus. In cuius rei testimonium. Datum etc. Forrna subdelegacionis. 42. (p. 17). Jo. talis etc. custos talis ecclesie etc. iudex in causa vertente inter subscriptas partes ab honorabili tali etc. de tali loco talis ecclesie iudice principali eiusdem cause a Sede apostolica principaliter delegato subdelegatus et specialiter deputatus discreto viro B. etc. salutem in domino et mandatis nostris ymmo verius apostolicis firmiter et humiliter obedire, Litteras subdelegacionis prefati domini N. decani vel custodis salvas, sanas et integras ac omni prorsus vicio et suspicione carentes, ipsiusque vero sigillo in pergameni pressula impendenti sigillatas nos recepisse noveritis sub talium verborum continencia et tenore: N. de tali loco decanus talis ecclesie, iudex cause vertentis inter partes subscriptas a Sede apostolica et eius auctoritate specialiter deputatus, honorabili viro tali de tali loco, custodi talis ecelesie salutem in domino et mandatis nostris ymmo verius apostolicis firmiter et humiliter obedire. Litteras sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini Bonifacii: In etc. — inseratur totus tenor. Sane cum ad presens vigore commissionis nobis directe et per nos humilitcr suscepte ad ulteriora ipsius cause propter diversa negocia nos et dictum nostrum decanatum concernencia fuimus in tantum a deo onerati, prepediti et fatigati, quod congnicionem presentis cause pro ista vice personaliter insistere nequeamus, ut igitur dicta causa propter predicta nostra negocia aliquamdiu quiescere videatur, ipsam causam et ipsius congnicionem cum omnibus emergenciis, incidenciis , dependenciis et connexis honorabilitati vestre, de qua fiduciam firmissime presumimus cum clausula, donec eam ad nos duxerimus re vocandam, conmittimus per presentes, vobis districte precipiendo mandamus, quatinus visis presentibus dictam causam vobis assumatis et in eadem ad ulteriora procedatis, prout ordo iuris postulat et requirit, iuxta [datam] vobis a deo prudenciam et traditam a Sede apostolica nobis formam. Testes autem, qui nominati fuerint, si se gracia, odio etc. subtraxerint, cogatis veritati testimonium perhibere. Datum.. Igitur auctoritate litterarum apostolicarum et commissionis nobis facte vobis in virtute sancte obediencie et sub excommunicacionis pena, quam in vos trium dierum canonica monicione premissa ferimus in hisscriptis, si nostrum, ymmo verius apostolicum mandatum exequi recusaveritis seu contempseritis quomodolibet adimplere, districte precipiendo mandamus, quatinus auctoritate nostra ymmo verius apostolica, uno edicto pro tribus efficaciter et peremptorie citetis Reverendum in Christo etc, quem et nos eadem auctoritate citamus per presentes et vocamus, ut coram vobis tali die etc. instans festum conpareat, hora tali, ante maius hostium ecclesie talis, vei ubi vos protunc presidere contigerit, discreto A. tali de tali loco talis diocesis super contumacia in prescripta conmissione de iusticia responsurus, facturus, recepturus, quod ius et racio persuadebit. Alioquin contumacia non obstante, quod iustum fuerit, favente domino faciemus. Datum nostro sub sigillo appenso. — Litteram redde sigillatam. — [Ratificacio fraternitatis.] 48. (p. 18). In nomine domini amen. Nos Petrus, dei gracia episcopus Cracoviensis, notificamus, quibus expedit, universis presentibus et futuris presencium noticiam habituris. Salvator humani generis homo Christus Jhesus, cuius sunt deiicie inter filios hominum habitare ad recuperandam draginam decimam et ovem perditam centesimam, humanam creaturam divine ymaginis figuratam lapsu prothoplasti perditam sue divinitatis per graciam nobis volens esse particeps nostram mortalitatis formam assumpsit, ut hominem de laqueo servitutis eriperet, in quem serpentina suggestio surrepsit. Quia qui propter salutem nostram advenit nostre saluti consulens, ad caritatis et dileccionis fervorem suos electos invitat dicens: hoc est preceptum meum, ut diligatis [vos] invicem, sicud dilexi vos; quod precepturn prius adimplere voluit, antequam contumeliose crucis patibulum et mortis amarissime supplicium ad abolendum humane perdicionis conscriptum lege peccati cirographum dignatus est sua pia miseracione subvenire. Quo pacto salutifero quidam fidelium scilicet discreti et circumspecti viri a. b. c. de F. et alii quam plures presbiteri, cives et incoie ibidem de F. divinitus excitati sue salutis cupientes adipisci rnedelam oracionibus , missis, elemosinis, exsequiis et obsequiis ac aliis caritativis operibus se devote prevenire volentes ad impetrandam divine pietatis clemenciam in sue salutis et suorum remedio , salubre spiritualis fraternitatis vinculum subire decreverunt in hunc modum videlicet, quod ipsi fratres et quilibet eorum VI vicibus in anno: primo, feria secunda proxima post dominicam Misericordia domini, secundo, feria secunda proxima post octavas Corporis Christi, tercio feria secunda proxima post diem Assumpcionis beate Marie virginis; quarto, post diem festi Omnium sanctorum feria secunda; quinto, feria secunda proxima post octavas Epiphanie; sexto, feria secunda proxima post dominicam Reminiscere ad ecciesiam parrochialem ibidem in F. ad celebracionem dicte fraternitatis conveniant, nisi absentibus causa legitima subveniat, et in ipsa ecclesia hora debita de mane missa pro defunctis per presbiteros predicte fraternitatis seu per alios fratres vocibus sonorosis extensis ac eciam psalterium cum vigiliis IX leccionum de vespere precedentis diei dominice eciam vocibus sonorosis extensis debeant decantari. Insuper singuiis diebus dominicis per totum anni circulum et in omnibus festivitatibus Marie benedicte primam missam de beata virgine per ipsius fraternitatis presbiteros aliosque fratres in mane voce sollempni et per cantum organorum debeat celebrari. Quibus missis ipsi fratres et quilibet eorum debeat interesse, oracionibus pro pace, pro Rege et antistite ac cunctis benetactoribus Ecclesie memoratis missis inclusis. Ceteri autem fratres layci et femine per viginti oraciones videlicet: «Pater noster» et totidem «Ave Maria» ad ho- Archiw. kom. hist. T. V. 38 norem omnipotentis dei matrisque eius virginis Marie infra predictarum missarum sollempnia tenebuntur decantare. Ceterum, cum aliquem ex ipsis fratribus ab hac luce migrare contigerit, ceteri fratres et femine ad exsequias et ad sepulturam peragendam fratris defuncti cum candelis debent convenire, nisi solempnitas diei vel alia causa legitima excusat absentes; missas quoque et vigilias et oraciones deo debitas per presbiteros ipsius fraternitatis sollicitanter peragere et complere et quidquid in ipsis missis per ipsos fratres et eorum quemlibet ad aram oblatum fuerit, pro rectore ipsius Ecclesie in F. debet totaliter conservari, super quo fraternitatis vinculo prenotati fratres a nobis confirmacionis beneficium humiliter pecierunt. Nos igitur adtendentes dictorum virorum pium propositum et salubre devocionis affectum, ipsumque paterno prosequi favore satagentes et ut mereamur oracionum et fraternitatis ipsorum esse participes, pretacte fraternitatis vinculum ac omnia et singula suprascripta, que circa premissa prefati fratres licite et debite ordinaverunt, rata et grata habentes duximus presentibus confirmanda. Et nichilominus alios, quos voluerint, ad eorum fraternitatem assumere ipsis damus omnimodam presentibus facultatem. Et ut celebracio dicte fraternitatis ardenti devocione exerceatur et corda sensusque assistencium ipsius fraternitatis ad exsequiarum celebracionem ardenciori et fervenciori amore accendantur, memoratis fratribus omnibus et singulis, qui compunccione cordis premissis interfuerint seu cum elemosinis et devocione visitaverint omnibus vere confitentibus contritis et confessis de Omnipotentis dei clemencia beatorumque Petri et Pauli apostolorum eius auctoritate plene confisi XL. dies indulgencie presentibus misericorditer impartimur et easdem indulgencias largiendi omnibus et singulis Reverendis in Christo fratribus nostris archiepiscopis, episcopis, qui in nostra dyocesi accedi poterint et signanter iam domino A. eadem gracia Episcopo C. nostro suffraganeo tenore presencium concedimus facultatem. Per premissa nolumus , nec intendimus nostris et ecclesie nostre iuribus ecclesiasticarum codicellis personarum in aliquo derogare vel ipsis presbiteris in hac parte indulgere, quominus codicellos et sua testamenta de nostra et successorum nostrorum speciali ad hec habenda et obtinenda sciencia et licencia, que nobis et nostris successoribus presentibus reservamus, concedere fuerint astricti. In quorum omnium testimonium et evidenciam clariorem presentes scribi et nostri appensione sigilli fecimus comuniri. Datum etc. Et nos frater N. divina et apostolice, sedis providencia Episcopus C. ad premissas pias devociones de licencia Reverendi in Christo patris et domini domini P. dei gracia Episcopi Cracoviensis suprascripti quadraginta dies modo premisso indulgenciarum adiungendo largientes nostrum solitum presentibus sigillum in eorundem clariorem evidenciam acclinati misericorditer appendimus. De anno domini ut supra. Excepcio recusacionis. 44. (p. 20). Coram vobis honorabilibus et discretis viris dominis hic presentibus et astantibus et te notario publico, tamquam autentica persona et fideli N. et P. ipsorum necnon omnium et singulorum eorum nominibus coniunctim et divisim proponunt, excipiunt et excipiendo dicunt contra quandam citacionem domini H. canonici Cracoviensis et contra ipsius iurisdiccionem, quod in causa et causis iniuriarum seu debiti inter H. et B. ipsorum iudex esse non potest, nec aliqualiter procedere vel ipsos excommunicare aut contra ipsos aliquid attemptare ex causis et racionibus infrascriptis, et primo pro eo et ex eo, nam iure sufficienter est expressum, quod nullus in causa propria vel simul iudex et pars esse potest, et quia nuper C. et D. moverunt et movent de tali re questionem, in qua cum prefatus H. est pars et consors litis, unde cum sit pars, iudex dictorum esse non potest, propter quod citacio predicta ipsius est nulla ipso iure, ipse quoque salva eius reverencia ad excommunicandum aliqualiter procedere non potest contra N. et P. predictos. Item ex eo et pro eo, quia iuris disposicione est sanccitum, quod adversarii suspecti eciam inimici — iudices esse non debent, neque possunt; et quia coram adversariis inimicis et suspectis iudicibus litigare est res periculosa et certos solet reddere eventus, naturale autem et iudiciarii est iudicis (s) ordinis adversariorum insidias declinare et eorum effugere examen; et quia prefatus H. in causa predicta est adversarius, quapropter ipsis est suspectus, ipsumque recusant ut suspectum fore iudicem eorum vel examinatorem litterarum ipsorum, unde iudex ipsorum esse non potest, nec debet, nec aliqualiter contra ipsos procedere valet. Item pro eo et fex] eo, quoniam expresse ponitur in iure, quod prelatus vel canonicus ac confrater in causa et causis suorum conprelatorum, concanonicorum et confratrum iudex esse non potest propter favorem et confraternitatem ac familiaritatem et amiciciam mutuam inter ipsos contractam et iuramento firmatam, quia huiusmodi favor, confraternitas, familiaritas et amicicia solet sepe impediri rei veritatem et equitatem vertere [in] iniquitatem, et quia causa predicta super tali re est mota et suscitata per prelatos et canonicos ecclesie predicte [contra] N. et P. antedictos, ipse vero H. est conprelatus , concanonicus et confrater conprelatorum et concanonicorum predictorum et consors litis et cause predicte, unde in causa et causis supradictis dicti N. et P. eundem H. recusant, ut suspectum fore iudicem eorum et ipsius iurisdiccionem officium atque forum declinant, propterquod in causa et causis supradictis iudex [esse] non debet, neque potest, nec ad excomunicandum ipsos N. et P. procedere valet vel valebit. Demum iure sufficienter est expressum, quod sicud per et post legitimam appellacionem, ita per et post recusacionem veram et legitimam iudicis officium et iurisdiccio sunt suspensa, et quidquid post et contra legitimam et veram excepcionem recusacionis fuerit attemptatum, irritatum est et inane ipso iure, et quia recusacio et excepciones recusatorie predicte sunt notorie vere et legitime in tantum, quod nulla tergiversacione celari possunt et nulla indigent probacione, nec est opus super ipsis ad arbitros recurrere, nisi in quantum velit prefatus H. de aliqua ipsarum vel de omnibus dubitare in hoc casu, si dubitaverit et dixerit se dubitare, ad probandum excepciones recusatorias eligant et nominant L. et K. ambos vel ad minus unum ipsorum et in casum predictum terminum coram prefatis arbilris seu altero eorum prefato H. assignent feria IIIa proxima; petunt igitur N. et P. predicti per prefatum H. presentes excepciones tamquam veras et iuridicas admitti et ipsos ab ipsius iure, iurisdiccione et officio remitti, alias protestantur de gravamine ad appellandum ad Sedem apostolicam ex causis, que lacius in appellacione interponenda dicentur verbo vel in scriptis. 3°° Sentencia diffinitiva contra infamatum de homicidio. 45. (p. 21). In nomine domini amen. Nos Jo. iudex ac inquisitor ad infrascripta per dominum papam specialiter deputatus notum facimus universis presencium noticiam habituris , quod cum idem dominus papa per litteras suas bulla plumbea in cordula canapi dependente eciam contra F. nobis negocium inquisicionis conmisisset, quarum litterarum tenor erat talis: Urbanus episcopus etc. — Nos ad execucionem huiusmodi mandati apostolici, prout tenemur, iuxta traditam, ut premittitur, per Sedem Apostolicam formam diligencius procedentes per litteras nostras certi tenoris dictis litteris apostolicis eisdem nostris litteris de verbo ad verbum insertis vocatis ad presenciam nostram dicto F. et aliis, qui fuerunt evo- candi, super omnibus premissis in ipsis litteris apostolicis contentis aucto- ritate apostolica nobis, ut premittitur, in hac parte concessa inquirentes diligencius veritatem, iuris ordine servato, qui [in] inquisicione huiusmodi erat servandus fidedignorum testimonio sufficientibus probacionibus ad hoc receptis per inquisicionem huiusmodi comperimus et invenimus, quod dic- tus F. unacum suis complicibus a. b. c. d. laicis heu proch dolor inter- fecit seu interfici procuravit et fecit et post hec hiis perpetratis idem F. ad omnes sacros ordines promoveri se fecit et administra- vit in eisdem. Igitur visis et diligenter examinatis probacionibus pre- dictis, habito iurisperitorum consilio, dei nomine invocato, solum pre oculis habentes, pro tribunali sedentes sentenciamus, diffinimus et diffinitive de- clarantes pronunciamus dictum F. premissa sic nephanda homicidia per- detrasse et post hec ad omnes sacros ordines promotum fuisse et in illis administrasse, ipsum F. e c c 1 e s i a tali auctoritate apostolica predicta privamus et ammovemus ab eadem sibique super ipsa ecclesia perpe- tuum silencium imponimus in hiis scriptis. In cuius rei testimonium pre- sentem nostram sentenciam diffinitivam per W. clericum Cracoviensis dio- cesis auctoritate imperiali notarium publicum infrascriptum scribi et nostri sigilli iussimus munimine roborari. Acta sunt hec anno, indiccione, ponti- ficatu etc. presentibus a. b. c. d. testibus ad premissa. Et ego B. etc. dicte sentencie diffinitive per dominum Jo. collacioni, probacioni ceterisque omnibus etc. et ea de mandato dicti domini Jo. inquisitoris predicti in hanc publicam formam redegi signo et nomine meis consuetis unacum ipsius domini Jo. sigilli appensione consignando in testimonium omnium premissorum. Forma libelli super decimis. 45 a. (p. 21). — Formula ista deest. — 1) [Commissio inquisicionis] 2) 46. (p. 23) domini conmittimus exercendum vobis precipientes et mandantes , quatinus receptis presentibus, loco, die et tempore captatis oportunis, adhibito vobiscum uno vel duobus publicis notariis ad ecclesiam et locum predictum 1) Dolna połowa strony 21 i caia strona 22 niezapisana. 2) Z tym aktem rozpoczyna się druga redakcyja formularza. Bochnensem personaliter descendatis et vocatis ad vestri presenciam eiusdem loci et vicinie, si opus fuerit, viris leligiosis, presbiteris, clericis, civibus, incolis, indigenis et per censuras tcclesiasticas nostra auctoritate conpulsis, qui fuerint tvocandi, secundum iuris ordinem et industriam a deo vobis datam lcceptis ab eisdem corporalibus iuramentis, si idem S. clamorem opcre conpleverit, cum eodem notario vel duobus, si vobis videbitur, super huiusmodi excessibus et ahis in charta speciali per nos missis, quorum copiam idem S. nostro decreto medio noscitur recepisse singillatim, diligenter et secrecius inquiratis et eorum dictis et deposicionibus in uno rodali ptr dictas personas auttnticas seu earum alterum fideliter redactis, conscriptis et vestro sigillo clausa sigillatis, statuto eidem S. certo die et loco ccmparendi coram vobis cadem nobis plenarie et realiter dirigatis, et alia omnia et singula in facto huiusmodi inquisicionis nostri suffulti auctoritate , faciatis et facere procuretis , que circa premissa et quelibet premissorum rtcessaria futrint et eciam oportuna ct sine quibus factum huiusmodi inquisicionis effectum debitum non posset aliquatenus sic sortiri. Datum etc. Statutum ecclesie collegiate sancte Marie Wisliciensis. 47. (p. 23). In nomine domini amen. Solliciti pastoralis officii interest officii (s) eclesiasticis comodis et felici sutditorum regimini debitis et salubribus remediis providere. Quapropter nes P. dei gracia Episcopus Cracoviensis harum , quibus expedit, serie declaramus , quod de anno domini M0 CCCCI0, in die Exahacionis sancte Crucis, in ecclesia sancte Marie collegiata W isliciensi cum fratribus nostris ipsius ecclesie prelatis et canonicis capitulariter congregatis dictam ecclesiam conspicientes invenimus iu cultu divino nimis [in] ordinate dispositam ac in structuris, edificiis et rebus plurimum defectuosam, ad quorum gitur restauracionem et reformacionem diligencius attendentes firmiter statuimus, quod vicarii prefate ecclesie horas canonicas Matutinum scilicet cum Laudibus, primam, terciam , sextam et nonam Vesperas et Completorium singulis diebus Dominicis et ferialibus voce decantent sub pena excommunicacionis , quam in quemlibet eorum, qui se absque legitima causa racionabili absentaverit, exnunc prout cxtunc ferimus, in quibus vicariis prepositus ipsius ecclesie potestattm habeat exercendi suam iurisdiccionem. De consensu itaque et voluntate unanimi fratrum nostrorum predictorum statuimus, quod ipsi prelati et canonici prenotate ecclesie pro fabrica ipsius quartam partem omnium fructuum et proventuum eorum, sub pena nostra excommunicacionis debeant assignare, ad quorum reddituum et proventuum exaccionem et conservacionem honorabilem N. Scolasticum Stobniciensem et canonicum Wisliciensem constituimus coliectoretn , qui prenotatos.. prelatos et canonicos ad assignandos huiusmodi proventus per sentencias nostras vel.. nostri officialis conpellendi plenam habeat facultatem. Denique statuimus, quod prelati et canonici memorate ecclesie per se vel eorum vicarios et non per substitutos circa ipsam ecclesiam debent residere, per quos eciam prelatos et canonicos capitulum bis in anno generale, videlicet in crastino festi Assumpcionis Marie Virginis benedicte, necnon in crastino sancti Martini fore volumus celebrandum. Freterea volumus, quod vicarii supradicte eclesie, parrochiales habentes ecclesias, infra unum mensem vel circa vicariam aut circa ecclesias eorum parrochiales sibi eligant mansionem, considerantes, quod non solum iuri divino, verum eciam et institutis canonicis censetur esse oppositum, ymmo et racio naturalis minime sinit et admittit, quod aliquod corpus conpositum simul et semel in diversis locis eodemque tempore constituatur. In cuius rei testimonium etc. Forma absencie triennalis et ad eligendum confessorem ydoneum. 48. (p. 23). P. dei gracia etc. Honorabili viro O. canonico Craco- viensi salutem in domino scmpiternam. Cum racione studii vos versus Bononiam aut Praga m transferre cupiatis tempus aliquod in eodem studio vigilancius deducturi, quocirca nos volentes vestro in hoc laudabi- liter proposito pia desideria paternaliter conservare tenore presencium oc- casione premissorum triennalem absenciam a dicta ecclesia conce- dentes vobis misericorditer indulgemus, ita tamen, quod tempore medio circa vestra predicta beneficia personas ydoneas presbitera- les, que onera eisdem beneficiis annexa vice vestra sufferant, consti- tuentes relinquatis. Et ut animabus salubrius consulatur, de nostra misericordia speciali vobis ibidem infra dictum triennium presbiterum ydo- neum et honestum, unum vel plures in confessorem aut confessores liceat eligere singulariter singuli, qui super peccatis, que sibi confitebimini, eciam in casibus nobis specialiter reservatis vobis confessis et contritis iniuncfa pro modulo pene penitencia salutari plenum nostra auctoritate absolucionis beneficium, quociens opus fuerit, largiantur. Harum, quibus nostrum solitum sigillum est appensum et quas a die date eorum, lapso dicto triennio, vires decernimus non habere, testimonio litterarum etc. Datum.. Forma gracie de mensa Episcopi. 49. (p. 24), — Haec formula concordat de verbo ad verbum cum prae- cedenti sub Nr. 28 posita. — Transsumptum. 50. (p. 24). In Christi nomine amen. Universis et singulis presens transsumptum seu publicum instrumentum [inspecturis] pateat per presentes, quod de anno domini M° CCCC0 primo, indiccione IX, die Mercurii, XIII mensis Septembris hora quasi vesperorum in domo honorabilis viri Petri de W. civis Cracoviensis, pontificatus Sanctissimi in Christo patris et domini B. digna dei providencia pape noni moderni anno XII, in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad hoc vocatorum et rogatorum presencia personaliter constitutus honorabilis vir dominus Io. de. . Cracoviensis diocesis in suis nominibus tenens quasdam litteras sive quoddam instrumentum auctoritate notarii publici sigillo honorabilis viri domini N. officialis Cracoviensis de cera communi a tergo, in facie vero de cera rubea figure rotunde seu spherice in pergameni pressula dependenti sigillatas, in cumsquidem sigilli medio in superiori parte ipsius sigilli quedam ymago pectoralis gerens in capite infulam Episcopalem, prout in predicto sigillo lucidissime apparebat, subtus vero ymaginem quidam clipeus subtiliter sculptus erat continens in se signum crucis et quatuor puncta, in circumferenciis eiusdcm sigilli hec littere capitales et legibiles [s]culpte erant: S. N. officiaiis Crac; — quasquidem litteras seu publicum instrumentum ego Laurencius vidi, palpavi et diligenter inspexi, ipsasque sanas, salvas et integras, non viciatas, non cancellatas, nec in ipsarum aiiqua parte suspectas, sed omni prorsus, vicio et suspicione carentes inveniens et considerans, habitaque collacione diligenti cum litteris originalibus et ad instantem requisicionem prefati Io. presens transsumptum formavi exinde publicum de verbo ad vevbum, nil addens vel minuens, quod sensum inmutet aut viciet intellectum, petens ut presenti transsumpto publico in iudicio et extra et ubicunque locorum, ubi necesse fuerit, ndes pienaria adhibeatur, stetur et credatur, ac si ibidem prefate littere originales offerrentur, producerentur et apparerent. Quarum iitterarum cum subscripcione notarii tenor sequitur per omnia et est talis: In nomine domini amen.. Super quibus.. Actum etc. Presentibus etc. Forma inquisicionis. 51. (p. 24). Petrus dei gracia etc. honorabili etc. salutem in domino. Quia nobilis A. heres in B. de collatis a deo sibi (beneficiis) bonis ecclesiam parrochialem in C. in certis decimis liberis, ut asserit, agris, pratis, pascuis, piscinis, obstaculis, silvis, nemoribus et aliis nulli penitus ecclesie obnoxias erigere d e n o v o [et] dotare preconcepit; quapropter nobis humiliter supplicavit, quatinus fundatam eandem ecclesiam ct dotatam ac prenotata donata eidem et in posterum donanda approbare et ratificare misericorditer dignaremur. Nos igitur de eisdem formis experiri cupientes, ne alicui viderentur iniuriam arrogare, de vestra circumspeccione plurimum in domino presumentes prefata omnia donata ad fundandam ecclesiam memoratam personaliter circueundi, videndi, pensandi, et si pro presbitero et clerico, quos inibi stare contigerit, sufficere poterint copiose, masticandi et circumspecta omnia nobis ad capitulum proxime celebrandum in Cracovia fideliter referendi... Super quibus vestras consciencias presentibus oneramus vobisque plenam tenore presencium coneedimus facultatem. Datum etc. Forma inquisicionis. 52. (p. 25). Petrus dei gracia etc. honorabili salutem cum sincera in domino caritate. Nostras aures dietenus vicinie impulsante gravi fama comperimus tandem evidenter, quomode discreti viri a. b. c, ecclesiarum parrochialium rectores, nostre diocesis, die quodam cum suis in hoc complicibus villam nostram in.. armati violenter subintrantes bellum miserate suscitarunt, in quo quendam familiarem domini.. diversis wlneribus affectum in suarum conscienciarum grave dispendium suscitarunt (s), inhumaniter interfecerunt et inibi perplurima scandala commiserunt, que omnia licet ex officio cure pastoralis consciencia nos urgente cum exacta diligencia inquirere et inquisita debite animadversione corrigere deberemus; tamen, quia ad presens pluribus nostris et nostre ecclesie hincinde [in]explicabiliter emergentibus sumus adeo negociis prepediti, ita quod inquisicioni et correccioni huiusmodi flagiciosi excessus comodose intendere non valemus, ideoque de vestra circumspeccionis legalitate singularem, ymmo plenissimam in domino spem gerentes tenore presencium conmittimus vobis 3°4 specialius et mandamus, quatinus figura et strepitu iudiciariis quibuslibet cessantibus in ecclesia proculmotis simpliciter et de plano omni delacione postergata nostra auctoritate et vice nostri ex officio de huiusmodi voluntario per dictos a. b. c. ecclesiarum parrochialium rectores homicidio, ut asseritur, perpetrato propria in persona, eciam, si opus fuerit. ad locum delicti personaliter descendentes coassumptis vobis personis autenticis , si clamorem opere compleverint, studiosissime et vigilantissime inquiratis, inquisita quoque et si ita est, ut affirmatur, inventa fuerint in personis dictorum a. b. c. invocato ad hoc si, opus fuerit, brachio seculari debita animadversione puniatis; et alia omnia et singula faciatis, que vobis perswaserit ordo iuris, et que nos eciam faceremus, si eisdem personaliter interessemus. Super quibus vestram conscienciam seriosius onerantes, vobisque plenam ac omnimodam damus, concedimus et conmittimus facultatem. Datum etc. Facta nostri mandati presentibus execucione operosa nobis relacionem super premissis indubiam facere procuretis etc. Citacio per curiosam de vicino ad vicinum. 53. (p. 25). Petrus etc. Universis et singulis monasteriorum.. abbatibus, necnon.. prepositis.. decanis.. archidiaconis. . cantoribus., scolasticis. . custodibus, necnon omnibus et singulis ecclesiarum conventualium nostre diocesis canonicis et conventualium. . prepositis, exemptis et non exemptis, per nostram dyocesim ublibet constitutis salutem in domino sempitcrnam. Quia Serenissimus princeps et dominus dominus W. dei gracia Rex Polonie etc. cum nonnullis.. episcopis et ceteris Regni Polonie nobilibus et regnicolis clare memorie domine H. olim regine Polonie ipsius consortis feria quinta proxima post festum sancte Margarethe virginis gloriose anniversarium Cracovie in ecclesia kathedrali preconcepit solempniter celebrare; quare vobis omnibus et singulis supradictis sancte obediencie in virfcute et sub excommunicacionis pena mandamus , quatinus vestrum quilibet in suo apparatu, prout ad cuiuslibet pertinet dignitatem, accione ob--missa feria quarta in crastino festi sancte Margarethe ad vigilias decantandas et sequenter feria quinta predicta ad missas celebrandas ad peragendum anniversarium prenotatum [adveniatis]; volumus autem, ut unus vestrum alteri sibi vicino hanc litteram nostri mandati presentem sine mora per nuncium proprium dirigat celerrime, ultimus vero vestrum ipsam totaliter executam sub excommunicacionis pena predicta ad nostram cancellariam reportet. Datum etc. Commissio ad investiendum. 54. (p. 25). Petrus, dei gracia episcopus Cracoviensis, honorabili viro etc. salutem cum sincera in domino caritate. Quia discretus N. de C. altarista altaris sancti Anthony in ecclesia nostra siti ex certis causis animum suum ad [id] moventibus proponit et intendit resignare, strenuus quoque miles P. heres de B. patronus eiusdem altaris in eventum resignacionis predicte discretum P. de S. clericum nostre diocesis pro institucione altaris eiusdem nobis humiliter presentavit, et quia huiusmodi resignacio ad presens ex certis causis legitimis officium debitum sortiri non poterit; nos vero propter ardua nostra et nostre ecclesie negocia ad partes remociores ad presens nos oportet transire, propter quod premissis como- dose non vaiemus personaliter interesse; idcirco de legalitate vestra plurimum confidentes vobis conmittimus et mandamus, quatinus eadem resignacione a prefato N. rite et racionabiliter accepta prenotatum P., si ipsum bene legere, construere et alias ydoneum per diligentem examinacionem, super quo vestram conscienciam oneramus, repereritis, ipsum ad idem altare nostra auctoritate prefigendo instituatis et realem possessionem [ipsi] assignetis, litteras quoque autenticas sibi super premissis et patentes tradatis. Datum Cracovie etc. Forma receptorialis 1). 55. (p. 26). Petrus dei gracia etc. discreto viro Michaeli de Stynavia presbitero Wratislaviensis diocesis salutem in domino. Cum te ad nostram diocesim Cracoviensem transtulisti in ea propter virtutum exercicium conversaturus et spem fortune pingwioris adepturus, nobis supplicari studuisti humiliter et attente, ut te in nostre diocesis filium recipere et circa tuam personam nostrorum serum Synodalium statutorum restringere misericorditer indulgeremus, quibus expresse dinoscitur esse tentum, quod nullus aliene diocesis filius in nostra diocesi Cracoviensi in suscepti presbiterii ordine propter plura exinde surgencia scandala et animarum pericula presumeret sine nostra licencia quovismodo ministrare sub certis penis ibidem emanatis. Nos itaque tuis iustis supplicacionibus acclinati, qui ut plurium fidedignorum apud nos pro te laborancium vite laudabilis et honeste conversacionis comprobaris, ita tamen, quod in ea iuste vivas et honeste, de nostra liberalitate singulari te in nostram diocesim presentibus recipimus, permittentes tibi in ipsa ubilibet divina officia digne celebrarc et quevis sacramenta ecclesiastica ministrare sine tue et aliorum consciencie lesione, presentibus autem post unius anni decursum a data presencium minime valituris. Datum C r acovie ipso die sancti Clementis Episcopi et martiris. Anno domini M° CCCCI0 nostro sigillo solito etc. Forma credencie. 50. (p. 26). Serenissime princeps et domine mi graciose. Accedet ad vestram Celsitudinem honorabilis Io. vestre Maiestati ex parte nostri certos articulos relaturus, cui petimus V. Serenitas in huiusmodi relatibus hac vice fidem creditivam dignetur adhibere, velud cum eadem Celsitudine vestra in propriis loqueremur personis. Datum Cracovie et aano domini M° CCCC primo. Forma provisionis. 57. (p. 26). P. dei gracia etc. Reverendo in Christo patri Stephano eadem gracia episcopo Czereczensi nostro sufTraganeo fraterne caritatis et salutis continuum incrementum. Reverende pater et frater noster in Christo dilecte. Quia discretus Michael Stanislai de Bobrek clericus Cracoviensis diocesis susccpturus ordines sacros ascribi desiderat milicie clericali, quocirca nos eidem Michaeli de competendi beneficio dante domino volentes providere eundem Michaelem dignum duximus presentandum ex 1) Cf. Nr. 25. Archiw. kom. hist. T. V. affectu requirentes, quatinus ipsum M. actu accolitam ad subdiaconatus et aliorum sacrorum gradus ordinum ad nostram provisionem velitis promovere. Datum etc. Relaxacio interdicti. 58. (p. 26). Petrus etc. Discreto etc. salutem in domino. Licet omnes et singule ecclesie parrochiales in decanatu Novifori site per nos legitime excommunitate fuissent interdicte ex eo, quod quidam. . burgrabius de C. cum suis in hac parte complicibus discretum.. Rectorem ecclesie in B. violenter captum, ligatum ad dictum castrum C. de facto duxisset et ibi eundem aliquandiu in captivitate tenuisset; tamen, quia idem.. burgrabius restituto eodem presbitero pristine libertati ipsum, ut dicitur, presbiterum per veniam placatum reddidisset et strenuus miles Io. de S. pro pena misericorditer inde secuta in nostra presencia personaliter constitutus obligavit se nomine dicti burgrabii sub pristinarum reduccione sentenciarum nobis in crastino Divisionis apostolorum proxime nunc venturo satisfacere cum effectu; sub spe igitur premissorum nos huiusmodi ecclesiasticum interdictum in dictas ecclesias occasione premissorum per nos legitime latum tollentes invocato dei nomine presentibus relaxamus, mandantes vobis ibidem more solito resumpta divina officia celebrare et ecclesiastica sacramenta ministrare. Datum Cracovie etc. Forma dimissoria 1). 59. (p. 27). Venerabilibus in Christo patribus ac dominis, dominis.. archiepiscopis. . episcopis aut eorum in spiritualibus vicariis generalibus graciam sedis apostolice et conmunionem Christifidelium optinentibus universis W. dei gracia episcopus Cracoviensis reverenciam debitam in omnibus et honorem. Quia M. de C. presbiter nostre dyocesis ob spem pinguioris fortune se ad alienas dioceses transferre desiderat et, prout deo placuerit, ibidem demorari speretque ibidem aliquod beneficium ecclesiasticum adipisci, ut ad hoc litteram dimissoriam atque licenciam sibi daremus, nobis humiliter supplicavit. Vestram igitur universitatem hortamur attencius et rogamus, quatinus, cum dictus M. ad vestras dioceses declinaverit vosque presentibus humiliter requisierit, ipsum velitis in vestris diocesibus recipere in clericum et quod possit suum sacerdotale officium realiter exercere, sibique de beneficio ecclesiastico, si se locus obtulerit, providere, de ipsius namque vita et conversacione, quantum humana nosse sinit fragilitas, testimonium iaudabile perhibentes presentes sibi litteras pro dimissoriis duximus concedendum, ac ipsum ad presens a nostra obediencia absolventes. Datum etc. Forma receptorie. 60. (p. 27). Petrus dei gracia etc. discreto viro etc. salutem in domino. Exhibitis coram nobis dimissorialibus reverendi in Christo 1) Porównaj powyżej Nr. 22. patris et domini W. dei gracia Episcopi Wratislaviensis litteris in personam tuam concessis et confectis, quia nobis humiliter supplicasti, ut tibi officium sacerdotale in nostra diocesi exercendi indulgere facultatem dignaremur, nos tuis supplicacionibus benigniter inclinati, maxime comperto ex eisdem litteris tibi datis, quod in illis partibus, quando stares, omnes sacrosanctos clericorum ordines suscipiens et usque ad sacerdocium in eisdem laudabiliter te rexisti, predictum sacerdotale officium in nostra diocesi exercendi per presentes nostras, quas tibi paternaliter donavimus, receptoriales litteras ad nostre dumptaxat beneplacitum voluntatis concedimus plenum posse. Datum etc. Forma unionis. 61. (p. 27). Petrus, dei gracia Episcopus Cracoviensis etc. No- tificamus tenore presencium quibus expedit universis, presentibus et futuris noticiam presencium habituris, quod licet alias ville videlicet a. b. c. iure parrochiali ad ecclesiam in S. spectabant ac pertinebant iure ab antiquo; nos tamen considerantes longam distanciam inter villas predictas ac S. fore ita, quod comode homines in dictis villis degentes pro recipiendis sacramentis divinisque dfficiis audiendis non valent dictam ecclesiam acce- dere; nos vero cupientes periculo animarum obviare, prout ad nostrum officium pertinet pastorale, superius nominatas villas ad ecclesiam parro- chialem in C. incorpo r amus, adiungimus, tenoreque presencium uni- mus quo ad percepcionem ecclesiasticorum sacramento- rum solummodo, non intendentes tamen aliquomodo dicte ecclesie in S. per hanc unionem in proventibus et quibuslibet obvencionibus preiudicium aliquod generari, sed decernimus ipsam ecclesiam eiusque rectorem dictis proventibus et quibuscunque obvencionibus, ut prius, gaudere, decernentes, et sancte obediencie in virtute mandantes dictis omnibus et singulis sexus utriusque hominibus in memoratis villis a. b. c. degentibus a rectore dicte ecclesie in C. omnia de cetero ecclesiastica percipere sacramenta, inhi- bentes supradicte ecclesie in S. rectori, ne peramplius dictarum villarum hominibus ecclesiastica quovismodo ministret sacramenta, seu aliqualiter se de eis intromittere non presumat. Harum quibus sigillum etc. Indulgencia [ab] esu carnium. 62. (p. 27). — Haec formula concordat de verbo ad verbum cum praecedenti sub Nr. 15 posita. — Indulgencia confessionalis. 68. (p. 28). Petrus dei gracia etc. provido viro A. et K. eius consorti civi Cracoviensi, necnon M. et D. sororibus, liberis ac totali familie ipsius salutem in domino sempiternam. Ut animabus vestris salubiius consulatur, tenore presencium inddgemus, quatinus liceat vobis ydoneum et honestum presbiterum secularem nostre diocesis vel per nos receptum et a communione Christifidelium non precisum in confessorem eligere, qui super peccatis, que sibi confitebimini, eciam in casibus pro nobis specialiter reservatis, nisi talia sint, propter que persona nostra merito seu pocius esset consulenda, vobis auctoritate nostra debite absolucionis beneficio et penitencia salutari providere vosque sacrosancte Eukaristie sacramento procurare valeat infra hinc et unum annum a data presencium, dum et quociens fuerit oportunum. Datum etc. Indulgencia ad audiendum confessiones a certo numero personarum. 64. (p. 28). P. dei gracia discreto viro etc. salutem in domino. Ut animabus Christifidelium et presertim [in] nostra diocesi Cracoviensi exi- stencium salubrius consulatur, tenore presencium indulgemus, quatinus liceat tibi a LX personis utriusque sexus nostre diocesis in foro conscien- cie confessiones nostra auctoritate audire, ipsisque eciam in casibus nobis a iure reservatis beneficium absolucionis impartiri; iniuncta primitus pro eisdem pro modo culpe penitencia salutari, voluntariorum homicidiorum, incendiariorum, depopulatorum agrorum, oppressionum virginum per vim, inieccionum manuum violentarum in clericos, sacrilegorum, excommunicatorum, interdictorum casibus dumptaxat exceptis; inhibentes tamen, ne occasione huiusmodi confessionis a dictis personis tibi confiteri volentibus aliquid exigere presumas, super quo tuam conscienciam strictissime oneramus. Datum. . Altare portatile. 65. (p. 28). P. dei gracia etc. nobiii viro etc. Salutem in domino sempiternam. Vestre affectum devocionis perpensius in domino conmen- dantes tenore presencium indulgemus , quatinus liceat vobis ab ydoneo et honesto presbitero nostre dyocesis vel per nos lecepto et a participacionc Christifidelium non excluso in locis domorum et castrorum vestrorum con- gruis et honestis aqua benedicta primitus aspersis, ubi tamen ecclcsie par- rochiales vel saltim oratoria non subsistunt et sine preiudicio earundem, nostra auctoritate missam voce submissa audire et coram vobis facere ce- lebrare, excommunicatis et interdictis penitus exciusis; presentibus autem post unius anni decursum a data presencium minime valituris. Datum etc Forma inhibicionis fructuum et reddituum. 66. (p. 28). Petrus dei gracia etc. discieto viro. . etc. salutem in domino. Cum excommunicatis a iure et ab homine fructus et rcdditus lcclesiastici secundum iuris districcionem sunt merito subtrahendi, et quia iam diu Philippus rector ecclesic in C. sentenciis excommunicacionum domini N. nostri officialis et demum nostris ratificatoriis una cum sibi participantibus racione non solucionis X marcarum certi debiti ad instanciam providi viri Ia. de Kazimirz existens legitime innodatus et eciam irretitus fructus dicte ecclesie, census, redditus et proventus actenus, utpote inobediencie filius, percipere et consumcre non expavit, divinis nichilominus officiis contemptibiliter se inmiscendo et eadem in perpetuum sue consciencie dispendium et supplicium nonnuilociens temere prophanando ab eisdem excommunicacionum scntenciis hucusque non pro- curavit pertinaciter se absolvi; nos itaque urgente iusticia ad studiosam coram nobis humiliter emissam dicti Ia. principalis instanciam volentes, ut tenemur, unicuique expeditam dante domino iusticiam ministrare, vestre mandamus discrecioni firmiter iniungentes, quatiuus dictum P. personaliter accedentes ipsum efficaciter inducendo moneatis, quem et nos monemus per presentes, ut infra trium dierum spacium a die monicionis conputando sibi per vos legitime fiende, quorum dierum unum pro primo, unum pro secundo, residuum diem pro tercio termino peremptorio trina canonica monicione premissa prefigimus, assignantes, ut a dictis excommunicacionum sentenciis impensa satisfaccione Ia. prenotato [super] debito supradicto absolvi se procuret, alias inhibeatis omnibus et singulis dicte ecclesie in C. parrochianis, ut prefato P., ut premittitur, sic excommunicato obedienciam nullam decetero prestent, neque de censibus, fructibus, decimis et aliis obvencionibus ad dictam ecclesiam pertinentibus respondeant quovismodo; sed discreto viro.. vicario eiusdem ecclesie de omnibus predictis respondere studeant, obedienter, integraliter et complete. Cui vicario, ne peramplius negligatur cura animarum, dicte ecclesie in C. presentibus conmendacionem, quousque predicto ad nos duxerimus revocanda, [committimus] mandantes.. vicario prenotato, quatinus recollecto de huiusmodi ecclesie fructibus predicte quinque marcarum unius fertonis debito nobis vel nostro vicario ad exsolvenda creditori memorato in manus fideliter representet, ad nostrum nostrique vicarii mandatum dispositurus ordinate; absolucione vero prefati P. et sibi participancium pro nobis dumptaxat reservata. Datum etc. Forma dispensacionis super defectu oculi. 67. (p. 29). Petrus, dei gracia etc. executor ad infrascripta per Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum F. dei gracia tituli sancte Susanne prcsbiterum Cardinalem domini nostri pape summum penitenciarium specialiter deputatus, significamus quibus expedit universis presentibus et futuris presencium noticiam habituris , quod in noscra personaliter constilutus presencia discretus Cle. Io. de Druskow clericus nostre diocesis Cracoviensis, rector parrochialis ecclesie sancti N. extra muros Cracovienses, litteram dispensacionis eiusdem domini F. Cardinalis ipsius vero sigillo de cera rubea in cordula fili dependenti more penitenciarie sigillatam nobisque directam coram notario publico et testibus infrascriptis exhibuit et produxit, quamquidem litteram cum ea, qua decuit, reverencia huiusmodi recepimus sub tenore: «Franciscus etc» — Post cuiusquidem littere dispensacionis presentacionem et receptacionem sumus per dictum Cle. cum instancia debita requisiti, ut ad execucionem ipsius procedere dignaremur iuxta traditam seu directam nobis in eadcm littera formam seu tenorem. Nos itaque P. episcopus et commissarius predictus volentes mandatum eiusdem domini F. Cardinalis debite exequi, ut tenemur, d efectum visus oculi dextri Cle. predicti tunc in nostra presencia personaliter constituti, quem non sua culpa sed ex quadam infirmitate narurali incurrit, prout sua consciencia mediante nos informavit, diligenter inspeximus; ex qua inspeccione certitudinaliter didicimus, quod idem Cle. lumen seu visum oculi predicti totaliter ammisit, sed in celebracione divinorum ammissio huiusmodi luminis seu visus oculi predicti nullum impedimentum sinistro oculo, quem sanum habet, defectum oculi dextri predicti supplente prestat seu inducit, talisque diformitas oculi predicti non intervenit, quod ex ea possit populus scandalizari, considerantes eciam, quod ipse Cle. laudabilis vite et honeste condicionis et conversacionis litterarumque studiis imbutus exstitit et in ecclesia dei militando multum fructum possit deo omnipotenti suffragante offerre, secum auctoritate predicta nobis in hac parte concessa, ut ad omnes sacros clericorum ordines, maiores videlicet et minores, non obstante defectu predicto valeat promoveri et in eisdem possit ubilibet ministrare, dispensavimus et in hiis scriptis dispensamus. In quorum omnium testimonium [et] evidenciam pleniorem dispensacionis litteras per B. nostre curie notarium subscriptum scribi et publicari mandavimus et nostri sigilli soliti appensionis munimine roborarh Actum et datum etc. Forma interdicti ponendi. 68. (p. 29). P. dei gracia etc. discreto etc. Licet, ut facultas et licencia laycis in laycum seviendi adimatur et maxime in loco sacro videlicet in Ecclesia et cymiterio, sacri canones et statuta synodalia nostra et predecessorum nostrorum sunt erecta inter cetera continencia, quod ubicunque laycus laycum in loco sacro videlicet ecclesia vel cymiterio capi, detineri, interfici aut graviter wlnerari aut eciam enormiter ledi contigerit, locus ille patrati sceleris, in quo dimissum (s) dinoscitur tamdiu ecciesiastico interdicto debeat subiacere, quousque[per]malefactorem seu malefactores nobis et ecclesie passe iniuriam satisfaccio condigna impendatur; nichilominus tamen, prout conperimus evidenter, quidam nobiles a. b. c. de anno presenti videlicet ipso die sancti M. in ausu temerario et sacrilego quendam S. heredem de C. in cimiterio ecclesie parrochialis in Jacubcovicz enormiter ac atrociter interfecerunt necnon se mutuo et inter se letaliter ibidem wlneraverunt; unde nos nolentes tam magnum tamque gravem sacrilegii excessum surda aure, vel connivantibus oculis aliquatenus pertransire, suffulti virtute canonum et synodalium statutorum predictorum, ecclesiam et locum in Jacubcovicz predictum, in quo scelus huiusmodi extitit perpetratum, necnon in ecclesiis (s) et locis circumvicinis ad spacium duorum miliarium Christi nomine invocato tam diu ecclesiastico subicimus interdicto, quousque ecclesie memorate passe iniuriam nobisque et nostre ecclesie Cracoviensi pro pena satisfaccio competens refundatur et prefati malefactores cum suis in hac parte complicibus nostre animadversioni promerendum presententur; mandantes vobis sancte obediencie in virtute, si est ita, ut prefertur, per binum campane pulsum a celebracione divinorum et ministracione sacramentorum publice abstinendo cessare debetis modo solito et consweto, tamdiu predicta exequentes, donec a nobis aliud habueritis in mandatis. Datum etc. Forma conductus. 69. (p. 30). Bonifacius etc. Venerabilibus fratribus, patriarchis.. archiepiscopis.. episcopis. . ac dilectis filiis. . electis.. abbatibus.. prepositis.. decanis.. archidiaconis et archipresbiteris, plebanis , rectoribus aliisque ecclesiarum et monasteriorum prelatis ipsorumque vicesgerentibus, capitulis quoque et conventibus ecclesiarum et monasteriorum ipsorum ceterisque personis ecclesiasticis, secularibus et regularibus ordinum quorumcunque, exemptis et non exemptis, ac domorum hospitalis sancti Johannis Jherosolimitani, beate Marie Theutonicorum, Calatriviniensis et humiliatorum magistris, prioribus et preceptoribus, necnon nobilibus viris ducibus, principibus, marchionibus, comitibus , baronibus , senescallis , iusticiariis, potestatibus, capitaneis, bailivis, officialibus, ceterisque dominis temporalibus et eorum locatenentibus , communitatibus quoque et universitatibus civitatum castrorum, terrarum, villarum et aliorum quorumcunque locorum et aliis universis et singulis, ad quos presentes littere pervenerint, salutem et apostolicam benediccionem. Cum dilectum fiiium Jo. de Lub. familiarem nostrum ad nonnullas mundi partes pro quibusdam nostris et Romane ecclesie negociis presencialiter destinemus, nos volentes dictum Jo. cum sociis et familiaribus, equitaturis, aricesiis, wallisiis, rebus et bonis suis eundo, stando et reddeundo plena securitate gaudere, universitatem vestram rogamus et hortamur attente, quatinus eundem Jo. cum sociis suis et familiaribus huiusmodi benigne recommendatum habentes nullam ei in persona, equitaturis, aricesiis, vallisiis, bonis et rebus eorum inferatis iniuriam, molestiam vel offensam, nec in aliis, quantum in vobis fuerit, permittatis inferri, sed eos et eorum quemlibet pocius cum familiaribus, equitaturis, aricesiis, vallisiis, bonis et rebus suis per passus, portus, terras, districtus et loca vestra atque nostra sine contradiccione vel impedimento quocunque transire libere permittatis et eis ac eorum cuilibet, si necesse fuerit, de securo conductu, si a vobis illum pecierint, sic libere providere pro nostra et apostolice Sedis reverencia studeatis, quod vestra possit devocio apud nos merito conmendari. Datum etc. Comissio appellacionis, quando quis a sua appellacionc recedit cum absolueione ad cautelam. 70. (p. 30). P. dei gracia episcopus Cracoviensis etc. honorabili viro etc. salutem cum sincera in domino caritate. Exposuit coram nobis honorabilis vir W. rector ecclesie in C., quomodo venerabilis N. officialis Cracoviensis ad importunam instanciam viri discreti N. de W. occasione pretensi testamenti, ut dicitur, conditi per Petrum olim rectorem in K. pie memorie absque consensu patronorum dicte ecclesie in C. super bonis dicte ecclesie in C. in preiudicium sui successoris W. prefati et alienando eadem in dicta ecclesia et contra M. eiusdem W. censuarium et inquilinum pro certis pecuniis ad ipsum W. et ad ipsius ecclesiam suam predictam spectantes certos processus monicionis cum sentencia promulgasset nullitatis et de facto, a quibusquidem processibus idem W. pro suo interesse ad Sedem Metropolitanam Gneznensem se dicit appellasse, quamvis propter nullitatem eorundem processuum non fuit necesse appellare; et ideo volens de nullitate tam testamenti, quam processuum pretensorum hic experiri coram nobis a predicta appellacione recedens nobis humiliter supplicavit, ut sibi desuper iusticie complementum ministrare dignaremur. Nos vero aliis nostris et nostre ecclesie occupati negociis premissis intendere non valentes, de legalitate vestra plurimum in domino presumentes, vobis negocium et causam huiusmodi inter partes predictas nostra auctoritate tenore presencium conmittimus audiendum fineque canonico terminandum cum potestate absolvendi predictum M. a predictis processibus.. Officialis prefati primitus ad cautelam, vocatis et auditis hincinde dictarum parcium propositis et allegatis, quod iustum et iuridicum fuerit, decernatis, facientes quod decreveritis per ccnsuras ecclesie et dictis partibus firmiter observare; testes autem, qui nominati fuerint etc. Datum etc. Ratificacio fraternitatis 1). 71. (p. 30). Nos Petrus dei gracia episcopus Cracoviensis notificamus tenore presencium, quibus expedit, universis noticiam presencium habituris. Salvator humani generis homo Christus Jhesus, cuius sunt delicie inter filios hominum habitare, ad recuperandam draginam decimam et ovem perditam centesimam humanam creaturam divini hominis figuram lapsu prothoplasti perditam sue divinitatis per graciam nobis volens esse particeps nostre mortalitatis formam assumpsit, ut hominem de laqueo servitutis eriperet, in quem serpentina suggestio surrepsit. Quia qui propter nostram salutem advenit nostre saluti consulens ad caritatis et dileccionis fervorem suos electos invitat dicens: hoc est preceptum meum, ut diligatis invicem, sicud dilexi vos; — quod preceptum prius adimplere voluit, antequam contumeliose crucis patibulum et mortis amarissime supplicium ad abolendum humane perdicionis conscriptum lege peccati cyrographum dignatus sua pia miseracione subvenire. Quo pacto salutifero quidam fidelium scilicet discreti et honesti viri a. b. c. et alii quam plures presbiteri et incole ibidem in Cracovia divinitus excitati sue salutis cupientes medelam oracionibus, missis, elemostnis, exequiis, et obsequiis ac aliis caritativis operibus se devote prevenire volentes ad impetrandam divine pietatis clemenciam in sue salutis et suorum remedium salubre spiritualis fraternitatis vinculum subire decreverunt in hunc modum videlicet: quod ipsi.. fratres et quilibet eorum sex vicibus in anno: primo, feria secunda proxima post dominicam Misericordia domini; secundo, feria secunda proxima post octavas Corporis Christi; tercio, feria secunda proxima post festum Assumpcionis beate Marie virginis gloriose; quarto, feria secunda proxima post festum Omnium sanctorum; quinto, feria secunda proxima post octavas Epiphanie; sexto, feria secunda proxima post dominicam Reminiscere ad ecclesiam parrochialem ibidem in Cracovia ad celebracionem dicte fraternitatis conveniant, nisi absentibus causa legitima subveniat, et in ipsa eclesia hora debita de mane missa pro defunctis per presbiteros dictefraternitatis seu per alios fratres vocibus sonorosis extensis ac eciam psalterium cum vigiliis novem ieccionum de vespere precedentis die dominice eciam vocibus sonorose cxtensis debeant decantari. Insuper singulis diebus dominicis per totum anni circulum et in omnibus festivitatibus Marie virginis benedicte primam missam de beata Virgine per ipsius fraternitatis presbiteros aliosque fratres in mane voce solempni et per cantum organorum debeat celebrari, quibus missis ipsi fratres et quilibet eorum tenebuntur interesse, oracionibus pro pace, pro Rege et antistite ac cunctis benefactoribus ecclesie memorate missis inclusis, ceteri autem fratres layci et. . femine per XX oraciones dominicales videlicet: «Pater noster», et totidem: «Ave Maria», ad honorem Omnipotentis dei matrisque eius benedicte infra predictarum missarum solempnia tenebuntur decantare. Ceterum, cum aliquem ex ipsis fratribus ab hac luce migrare contigerit, ceteri fratres et femine ad exequias et ad sepulturam peragendam fratris defuncti cum candelis debent convenire, nisi solempnitas diei vel alia causa legitima excusat absentes, missas quoque et vigilias et oraciones deo debitas 1) Porównaj powyżej Nr. 43. Akt ten różni się nieco pod względem stylistycznym od poprzednio ogłoszonego pod Nr. 43, dlatego podajemy go w całej rozciągłości/ per presbiteros ipsius fraternitatis soliicitanter peragere et complere; et quidquid in hiis missis per ipsos fratres et eorum quemlibet ad aram oblatum fuerit, pro (s).. Rectore ecclesie in C. debet totaliter conservari, super quo fraternitatis vinculo prenotati fratres a nobis confirmacionis beneficium humiliter pecierunt. Nos igitur attendentes dictorum virorum pium propositum et salubrem devocionis effectum ipsumque paterno prosequi favore sathagentes et ut mereamur oracionum et fraternitatis ipsorum esse participes, pretacte fraternitatis vinculum ac omnia et singula suprascripta, que circa premissa prefati fratres licite et debite ordinaverint, rata et grata habentes presentibus duximus confirmanda; et nichilominus alios, quos voluerint, ad eorum fraternitatem assumendi ipsis damus et concedimus tenore presencium plenam et omnimodam facultatem, et ut celebracio dicte fraternitatis ardenti desiderio et devocione exerceatur et corda sensusque assistencium ipsius fraternitatis in exequiarum celebracione ardenciori et fervenciori amore accendantur, memoratis fratribus et omnibus et singulis, qui conpunccione cordis premissis interfuerint, seu cum elemosinis et devocione visitaverint, omnibus vere penitentibus contritis et confessis, de omnipotentis dei clemencia beatorumque Petri et Pauli, apostolorum eiusdem, auctoritate plene confisi XL dies indulgenciarum presentibus in domino misericorditer relaxamus et eciam impartimur et easdem indulgencias largiendi omnibus et singulis reverendis in Christo fratribus nostris archiepiscopis et. . episcopis, qui in nostra diocesi accedi poterint, et singulariter iam domino S. eadem gracia episcopo Czeretensi nostro suffraganeo tenore presencium concedimus facultatem; per premissa autem omnia et singula nolumus nec intendimus nostris et nostre ecclesie iuribus et presertim ecclesiasticarum codicillis personarum in aliquo derogare, vel ipsis presbiteris in hac parte indulgere, quominus codicillos et sua testamenta de nostra et successorum nostrorum speciali ad hec habenda et obtinenda sciencia et licencia, que nobis et nostris successoribus presentibus omnimode reservamus, concedere sint astricti. In quorum omnium testimonium et evidenciam clariorem presentes scribi et nostri appensione sigilli fecimus communiri. Datum etc. Et nos S. eadem gracia Episcopus Czeretensis ad premissas pias devociones de licencia prefati domini.. episcopi Cracoviensis XL dies modo premisso indulgenciarum adiungendo largientes nostrum solitum sigillum presentibus in earundem clariorem evidenciam acclinati misericorditer appendimus de anno et die prenotatis etc. Ratificacio concordie. 72. (p. 32). Pe. dei gracia etc. universis, quibus expedit, notum facimus per presentes, quod cum dudum inter discretos viros Io. de S. actorem, parte ex una, et N. de B. reum, parte ex alia, ecclesiarum parrochialium rectores, nostre diocesis de et super decima manipulari campestri grani cuiuslibet post agros, labores et agriculturas nobilium a. b. c. heredum de P. et thaberna ibidem in P. sita coram nobis iudicialiter exorta fuisset materia questionis, dictique rectores motus hincinde parcere volcntes ac cupientes sumptibus, laboribus et expensis talem inter se super dicta decima et thaberna vicissim fecisse dinoscuntur [concordiam], ita, quod medietas earundem decime et taberne ad predictam ecclesiam in S. iure fundacionis, residua vero medietas omnium fructuum, qui proveniunt de dictis decima et thaberna et proveniant et provenire possunt Archlw. kom. hist. T. V. 40 in futurum ad ecciesiam prefatam in B. iure communi parrochiali et earundem rectoribus ecclesiarum, qui pro tempore fuerint, perpetuis temporibus spectabunt et eciam pertinebunt. Quamquidem concordiam amicabilem dicti Io. et N. per nos laudari approbari, ratificari et confirmari humiliter supplicarunt. Nos igitur eorundem Io. et Nicolai dictis eorum iustis precibus benigniter inclinati dictam concordiam amicabilem in omnibus suis clausulis et punctis in nomine domini laudamus, approbamus , ratificamus et confirmamus in hiis scriptis, ipsamque ratam, gratam atque firmam habentes. Et ut eadem concordia et mea (s) ratificacio robur optineat perpetue firmitatis, presentes scribi fecimus et nostri soliti appensione sigilii communiri. Datum etc. Forma relaxacionis interdicti. 73. (p. 32). P. etc. discreto viro etc. salutem etc. Licet interdi- ctum ecclesiasticum in ecclesiam parrochialem in C. racione rapine violente rerum, peccorum , frumentorum mense nostre per nos virtute constitucionum canonum Synodalium iuridice et legitime fuisset latum et inibi aliquo tempore tentum et observatum, tamen nuper nobiles viri a. b. c. in nostra presencia personaliter constituti suis prestitis iuramentis pro- miserunt et se obligaverunt sub subieccione pristini interdicti predictas res, peccora, frumenta dare, reddere, solvere infra hinc et festum sancti Martini proxime futurum nobis integre et complete. Ideo nos predictum ecclesiasticum interdictum nostra auctontate hinc ad diem predictum Chri- sti nornine invocato tenore presencium relaxamus, ac predictos nobiles [a] nostra excommunicacionis sentencia absolvimus per presentes, vobis nichi- lominus mandantes, quatinus divina, sicuti prius, ibidem resumendo ofticia per sonum campane ac ecclesiastica sacramenta Christi fidelibus more solito ministrare [debeatis]. Datum etc. Forma investiture canonicatus et prebende ex modo permu- tacionis. 74. (p. 32). Petrus etc. Universis et singulis prelatis , canonicis ac aliis personis ecclesiasticis ecclesie collegiate sancte Marie Sandomiriensis nostre diocesis, nominibus quibuscunque censeantur, et ad quos littere no- stre presentes pervenerint, salutem in domino. Ad vestrum omnium atque singulorum aliorum, quos presens tangit negocium seu tangere poterit quo- modolibet in futurum, tenore presencium deducimus, quod in nostra per- sonaliter constituti presencia discretus M. de C. diocesis Cracoviensis pro- curator et nomine procuratorio honorabilis viri S. de B. canonici Craco- viensis, ex una, et honorabilis N. de K. canonicus de C. principalis suo, parte ex altera, nominibus cupientes eadem beneficia ex certis causis legi- timis invicem permutare; idem M. de C. procurator et nomine procura- torio, quo supra, canonicatum et prebendam Cracovienses predictos, Nico- laus vero de K. canonicatum de B. (s) canonicatum et prebendam prefatos sponte et libere in nostris manibus resignarunt, nobis humiliter supplicantes se alternatim investiri nominibus quibus supra de beneficiis prenotatis. Nos itaque eisdem resignacionibus sic, ut premittitur, factis et favorabiliter admissis ac receptis prefato M. de C. procuratori et nomine procuratorio, quo supra, ad presentacionem Serenissimi principis et domini domini W. dei gracia Regis Polonie de canonicatu et prebenda in C., sic, ut premittitur, vacantibus canonice providimus ac tenore presencium providemus ipsumque per nostri annuli imposicionem investimus de eisdem, committentes sibi gubernacionem temporalium, administracionem spiritualium et, si quod est, regimen animarum. Quocirca vobis omnibus et singulis supradictis sancte obediencie in virtute et sub excommunicacionis pena mandamus, quatinus prefatum M. de C. procuratorem et nomine procuratorio, quo supra, in canonicum dicte ecclesie recipiatis et in fratrem, stallum sibi in choro, locum et vocem in capitulo cum plenitudine iuris canonici assignetis, facientes sibi nichilominus de omnibus et singulis fructibus, redditibus, proventibus, iuribus et obvencionibus universis ad eosdem canonicatum et prebendam spectantibus integraliter responderi; receptoque primitus ab eodem M. de C. procuratore nomine procuratorio, quo supra, de observandis statutis et conswetudinibus solito iuramento ecclesie memorato, ita tamen, quod dum ipse N. de K. presens fuerit, corporaliter illud prestet. In cuius rei testimonium sigillum nostrum presentibus est appensum. Datum etc. Forma interdicti ad alienam dyocesim virtute laudi. 75. (p. 33). Petrus dei gracia episcopus Cracoviensis etc. discretis viris.. ecclesiarum parrochialium rectoribus et eorum vicesgerentibus in C. nostre diocesis necnon in D. Wratislaviensis dyocesis salutem in domino sempiternam. Quia sacerdotes et levite ac ceteri sacris misteriis dediti tum divina, tum humana lege, prout ex veteri et novo testamentis liquide apparet, ac canonibus, statutis et constitucionibus diversorum Romanorum Pontificum et legatorum eorundem, necnon dominorum imperatorum ac ceterorum principum a servilibus officiis , exaccionibus, angariis, ilhbertatibus sint exempti, quatinus a terrenis occupacionibus abducti in securitate salutifera pro cunctis fidelibus in seculo desudantibus et statu universalis ecclesie clemenciam altissirni liberius implorarent divinisque officiis fervencius et eo devocius vacarent; quod solerter et non inmento considerans Constantinus monarcha quarto die sui baptismatis in personam beati Silvestri Romanam Urbem concessit, non iustum arbitrans, ut ubi sacerdocii principatum et Christiane religionis capud imperator celestis instituit, illic imperator terrenus potestatem haberet; et non mirum, quoniam ipsa sancta mater Ecclesia in suis bonis et possessionibus libertate plena debeat potiri, nec ulli subesse homini seu humane dicioni, que ore divino cunctis dinoscitur esse preiata; verum quia, quod specialiter imperatur aut statuitur, plus timetur; in nonnullis etenim provincialibus e t sy nod alib u s cau t um es t cons ti tu cio nib us et est sancitum et statutum in hec verba: «Statuimus, ne seculares potestates aut officiales aut iusticiarii quicunque seu quomodocunque nomine censeantur, per se vel alios hominibus in bonis ecclesiasticis degentibus et habitantibus tallias et exacciones in pecuniis, pecoribus, peccudibus seu frumentis aliqua dampna et gravamina inferant, in edificacione castrorum seu civitatum contra libertatem ipsius ecclesie et iura canonica imponant vel eciam imposita exigant, alioquin contrafacientes eo ipsopresentis approbacione concilii maioris excommunicacionis vinculo innodamus» 1). — Preterea contra invasores et violatores, oppressores bonorum ipsius ecclesie eciam dinoscitur esse statutum in hec verba: «Statuimus, ut locus, ad quem bona et res clericorum, ecclesiarum seu habitancium in bonis et villis earundem ablate seu accepte per violenciam deducentur, donec sic ablata non restituantur, nec satisfactum fuerit de eisdem, ecclesiastico subiaceat interdicto; quod si inibi ecclesia non fuerit, tunc civitas vel villa, in qua is, qui dampnum fecit huius modi, ius patronatus obtinet, usque ad satisfaccionem condignam remaneant interdicta» 2). Cum itaque, prout certa relacione et informacione honorabilis viri domini N. didicimus pleniusque sumus informati, quod nobiles viri a. b. c. cum nonnullis suis in hac parte complicibus contra ecclesiasticam libertatem quodam zelo sinistro pretendentes preter privilegia personarum ecclesiasticarum et subditorum ipsius in nonnullis villis ruralibus in. . kmetones et rusticos in eisdem constitutos ecclesie Cracoviensis illibertare volentes occasione cuiusdam indebite exaccionis impignorare, ac racione huiusmodi pingnorum boves et peccora.. kmethonum et rusticorum eorundem violenter rapientes abduxerunt et abduci fecerunt et mandaverunt ad civitatem Wisliciam, propter quod predictos raptores et abductores predictarum rerum et pecorum, boum, ac ceteros prestantes ipsis consilium, auxilium vel favorem in huiusmodi forefactores ac civitates, opida, villas et universitates, ubi et ad que res, boves et peccora deducta fuerunt et sunt, ecclesiastico fuisse et fore suppositos interdicto, Verum quia parum esset iura condere, nisi sit, qui ea tueatur et defendat, ac debite demandet execucioni, et non est dubium pro violenciis memoratas excommunicacionis sentencias per canones et statuta synodalia promulgatas incurrisse ipso facto; nosque nolentes, nec valentes predictarum personarum secularium abusum sub dissimulacione oculis connivantibus aliquatenus pertransire, ipsorumque effrenatam cupiditatem, presumpcionem et audaciam per censuram ecclesiasticam volentes cohercere, ne per impunitatis audaciam ad maiora vel similia fiant de cetero proniores, cupientes more paterno errantes ab erroris via revocare, vobis omnibus et singulis coniunctim et divisim subditis nostris sancte obediencie in virtute precipientes, vos vero in.. diocesi Wratislaviensi virtute laudi ac pretextu sacrarum cons titu cionu m p r o vi nci aliu m et Synodalium hortamur in domino, cum in una ecclesia excommunicatus [in] subsidium sancte matris ecclesie clavium ab aliis ecclesiis non inmerito est vitandus, nichilominus tamen cum predictis. raptoribus et oppressoribus violentis adhuc micius agere cupientes, mandamus, quatinus.. predictos.. ac alios omnes et singulos complices eorundem consilium et auxilium prestantes in violenta rapina predictos personaliter accedentes, si comode accedi poterint, alias in ecclesiis vestris publice proponentes ipsosque efficaciter et salubriter moneatis inducentes, quos et nos primo et secundo et tercio peremptorie requirimus et monemus per presentes, ut infra quatuor dierum spacium a tempore monicionis et publicacionis ipsis per vos coniunctim vel divisim facte predicta peccora kmethonibus et.. rusticis dicte 1) Statuta Synodu Prowincyjonalnego Uniejowskiego z r. 1326 cap. 6 (Helcel, Starod. Prawa Polsk. Pomn. I p. 399; — Hube, Antiquissimae Constitutiones Synodales provinciae Gneznensis p. 189). 2) W tychze Statutach Uniejowskich cap. 11. (Helcel, 1. c. p. 401; — Hube, 1. c. p. 193). ecclesie Cracoviensis per ipsos rapta et abducta restituant et assignent, seu restitui et assignari faciant plenarie, integre, efficaciter et complete; quorum dierum IIIIor pro primo, IIIIor pro secundo, residuos dies pro tercio termino peremptorio, trina canonica monicione premissa, eisdem prefigimus et eciam assignamus; alias si secus fecerint nos predictos et suorum in hac parte complices vigore huiusmodi constitucionum sacrarum Ghristi nomine invocato denunciamus excommunicatos, et attento huiusmodi inobediencia et rapina nos exnunc, prout extunc excommunicamus in hiis scriptis, civitatesque, castra, opida, villas et ecclesias earundem, ad que predicta peccora fuerunt et sunt deducta, et presertim civitatem Wisliciensem nunciamus supposita et subicimus ecclesiastico interdicto vigore statutorum predictorum, quos eciam et quemlibet ipsorum predictorum sic excommunicatos et loca predicta interdicta vestris ecclesiis in predictis, prout fueritis requisiti, singulis diebus dominicis et festivis denunciare curetis tamdiu, donec predicta peccora libertati ecclesiastice ac dictis.. kmethonibus, rusticis aut procuratori dicte ecclesie Cracoviensis fuerint integre restituta, et a nobis absulucionis beneficium meruerint obtinere et eciam donec aliud a nobis habueritis in mandatis. Datum etc. Forma vicariatus. 76. (p. 34). Petrus etc. honorabili viro domino Io. Szaffranecz custodi et canonico nostro Cracoviensi salutem cum sincera in domino caritate. Sollicitudo regiminis pastoralis nostris annexa humeris interdum insompnes noctes cogit nos ducere et compellit, cui tunc salubriori studio aspiramus et portabilius assurgimus, si vobiscum huiusmodi cure onera procurantur. Sane rei publice tucius exposcente materia et nostre ecclesie fructuum ampliacione exigente et augmento istis temporibus, quia extra fines nostre diocesis exire et in alienis partibus aliquamdiu stare et moram facere propter direccionem premissorum nos opcrtet; quocirca [de] vestre sinceritatis legalitate plurimum in domino presumentes vestram personam in nostrum spiritualium vicarium generalem tenore presencium facimus, constituimus et creamus, dantes, prebentes et concedentes vobis omnimodam potestatem et facultatem in omnibus et singulis nostrum iuris di cci o nis forum respicientibus directe vel indirecte huiusmodi vicariatus officium in spiritualibus exercendi vice nostra et presertim personatus, dignitates, officia, beneficia curata et non curata et canonicatus et prebendas in nostra kathedrali et aliis collegiatis et parrochialibus, conventualibus vacancia et vacatura, ad nostram utpote loci ordinarii collacionem, provisionem, presentacionem et quamvis aliam disposicionem spectancia certis personis ydoneis, quas ad hoc duxeritis eligendas, nostra auctoritate conferendi et ipsas de eisdem instituendi et investiendi, discordes quoque patronos ad unionis concordiam iuris districcione vel amicabili concordia per nos vel per alium seu alios revocandi, causas personales, reales, iniuriarum, prophanas, beneficiales, decimales , matrimoniales, criminales, civiles et quascunque alias per nos vel alium seu alios audiendi, conmittendi, iudicandi, discernendi, diffiniendi, et diffinitivas censura ecclesiastica media execucioni debite demandandi, adhibita iuris solempnitate vel eciam nudo precepto, ac sine figura et strepitu iudiciario, simpliciter et de plano, appellacioncs quoque verbi vel scripti a quibuscunque nostris officialibus seu commissariis, iudicibus ad nostri audienciam interpositas recipiendi et super ipsis rescribendi et faciendi iusticiam, ordinem iudiciarium conmittendi vel per vos aut alios facta huiusmodi appellacionum audiendi et auditis finem debitum inponendi, forum quoque contenciosum, omnia et singula eciam pro nobis a iure specialiter reservata et nos singulariter vel generaliter tangencia distincte et indistincte per vos crimina audiendi et ad audiendum eadem et finaliter expediendi, vices nostras pro beneplacito vestro conmittendi et conmissas revocandi, excessus nostrorum subditorum per vos seu alios corrigendi de eisdemque simpliciter vel occulte inquirendi et inquisitores ac visitatores beneplaciti vestri faciendi, convictos, confessos presbitero momentaneis, temporalibus vel eciam perpetuis carceribus deputandi et deputatos cum effectu ipsis tradendi, et in eisdem ad vestre voluntatis libitum observandi et observatis graciam in toto vel in parte faciendi et eos, obedientes si fuerint, laxandi, clericos quoque et presbiteros ob pinguioris fortune ad dioceses alias cupientes se transferre dimittendi, et a nostra nostrorumque officialium obediencia vestris litteris absolvendi et alibi absolutos et dimissos sub certo testium et litterarum testimonio, si probi fuerint, ydonei et honesti, vel in nostre diocesis filios recipiendi; et si in proxime venturo in crastino sancti Michaelis in Cracovia celebranda deo duce Synodo per nos posita et decreta contigerit quoquomodo nos abesse 1), in eadem locum nostrum obtinendi, presidendi, regendi et gubernandi, constituciones quoque synodales de novo proferendi, et in scriptis promulgandi, editas quoque per nos et nostros predecessores onerosas et importabiles mo -derandi et revocandi, atque sic editas, moderatas et revocatas de consilio magistrorum et doctorum nostrorum auribus subditorum inculcandi et inculcatas sub certis penis, que plus timeri videbuntur, salvari et exequi, recipiendi et alia omnia et singula faciendi et exercendi, que nostre iurisdicionis indaginem et huiusmodi vicariatus officium tangunt vei tangere eandem possunt, faciendi et exercendi vice nostra vobis in hiis scriptis damus et concedimus totum posse; harum quibus nostrum sigillum est appensum testimonio litterarum, Datum Cracovie etc. Forma inhybicionis. 77. (p. 35). Reverendo in Christo patri et domino domino.. episcopo Cracoviensi eiusque tam in spiritualibus quam in temporalibus vicario, officiali et comissario, necnon discretis viris Nicolao Benedicti clerico Gneznensis diocesis de Islno et Gorlicz , Marcissino et Nicolao de Russotzcze, Swentoslao et Petrassio de Camen ac Stephano de Cirnecow laicis eius- 1) Akt ten pozostaje w bliskim związku z wyjazdem Piotra Wysza do Włoch, przed­sięwziętym w połowie roku 1408. — Przy rozprawie „Kilka uwag o statutach synodów dyje­cezalnych Krakowskich z XIV i XV stulecia" ogłosiliśmy nieznane dotychczas uchwały syno­dów dyjecezalnych Sandomirskiego i Krakowskiego z r. 1408, które obradowały pierwszy 10 i 11 Września, drugi 1 Października pod przewodnictwem wikaryjusza generalnego Kra­kowskiego, Jana Szafrańca. Drukując niezmiernie ciekawe te statuta nie znaliśmy jeszcze aktu, mocą którego Piotr Wysz naznaczył przed opuszczeniem swej dyjecezyi Szafrańca swym wikaryjuszem i w którym wyraźnie go upoważnił do odprawienia synodu naznaczonego i zwołanego przez samego biskupa na dzień 29 Września 1408. — Pomimo tego, nie waha­liśmy się stwierdzić, że Wysz „specyalnie polecił Szafrańcowi sprawę synodu". Niniejszy do­kument stwierdza przypuszczenie nasze w zupełności. dem diocesis Cracoviensis omnibusque aliis et singulis, quorum interest et qui sua putaverunt interesse, coniunctim vel divisim quomodolibet in futurum, cuiuscunque gradus, status, ordinis et condicionis existant et quibuscunque nominibus censeantur, Io. de Gatzcow decretorum doctor prepositus ecclesie Hamburgensis, Bremensis diocesis, domini nostri pape capellanus ipsiusque sacri pallacii apostolici causarum et curie ac partibus infrascriptis ab eodem domino nostro papa specialiter deputatus auditor salutem in domino et presentibus fidem indubiam adhibere. Nuper ex parte sanctissimi patris et domini nostri domini B. divina providencia pape IX quandam conmissionum sive supplicacionum cedulam per certum suum cursorem nobis presentatam, nos cum ea, qua decuit, reverencia recepisse noveritis tenorem in se, qui sequitur, continentem: Dignetur V. S. conmittere de venerabilibus viris dominis vestri sacri pallacii causarum auditoribus causam et causas, que vertuntur seu verti et esse sperantur inter honorabilem dominum N. Swentoslai de Grabiszchicz clericum Cracoviensis diocesis ex una et quendam N. Benedicti de Slesino pro clerico Gneznensis diocesis se gerentem de et super altera medietate partis ecclesie parrochialis sancte Marie opidi Oswencim, per duos soliti gubernari rectores, dicte Cracoviensis diocesis et eius occasione parte ex altera. ac eciam causam et causas appellacionis et appellacionum et negocii principalis, que vertitur, vertuntur seu verti et esse sperantur inter illustrem principem et dominum Io. ducem Oswancimiensem ex una et quosdam Derslaum de Gorlicz, Marcissium et Nicolaum de Russzoczcze, Swentoslaum et Petrassium de Camen ac Stephanum de Cirnecow laicos eiusdem Cracoviensis diocesis tam coniunctim, quam divisim de et super iure patronatus seu iure presentandi rectorem ad dictam parrochialem ecclesiam et eius occasione parte ex alia seu aliis tam coniunctim quam divisim audiendum, decidendum et fine debito terminandas cum omnibus dependenciis, emergenciis, incidenciis et connexis, cum potestate citandi dictum N. Benedicti clericum necnon Derslaum, Marcissium et Nicolaum, Swentoslaum, Petrassium et Stephanum laicos omnesque alios et singulos, quorum interest, vel qui sua putaverunt interesse, tam coniunctim, quam divisim, in curia et extra, et ad preces semel et pluries et quociens opus fuerit, non obstante, quod causa seu cause huiusmodi non sint ad Romanam curiam legitime devolute, nec in ea de sui natura tractande, et aliis in contrarium editis non obstantibus quibuscunque; in fine vero dicte conmissionis sive supplicacionis cedule scripta erant de alterius manu et littera superiori littere ipsius cedule penitus et omnino dissimili ac diversa, hec verba videiicet: De mandato domini nostri Pape audiatis, magister Johannes de Gostow citet, ut petitur, et instanciam faciat; — cuiusquidem conmissionis vigore per nos in causa et causis huiusmodi citacionem extra Romanam curiam et ad partes sub certa forma in ea expressa decreta fuimus per honorabilem virum dominum N. Swentoslai principalem in predicta nobis facta conmissione principaliter nominatum per se et per eundem dominum N. Swantoslai procuratorem et procuratorio nomine illustris principis et domini Johannis Oswancimiensis eciam principalis in predicta nobis facta conmissione principaliter nominati, prout de suo procuratorio mandato nobis fuit facta plena fides, cum instancia debita requisiti, quatinus in causa et causis huiusmodi more solito inhibere sibique litteras inhibitorias extra Romanam curiam et ad partes sub forma debita et consweta decernere et concedere dignaremur. Nos igitur Joh. de Gostow, auditis prefatis, attendentes requisicionem huiusmodi fore iustam et consonam racioni, volentesque in causa et causis huiusmodi inter partes predictas equalitatem servare, vobis reverendo patri.. episcopo Cracoviensi ac discretis viris N. Benedicti clerico Gneznensis diocesis et Derslao de Gorlicz, Marcissino et Nicolao de Russoczcze , Swentoslao et Petrassio de Camen ac Stephano de Cirnecow laicis predictis, necnon predicti domini Episcopi Cracoviensis in spiritualibus et temporalibus vicario et comissario omnibusque et singulis aliis prefatis sua interesse presencium quomodolibet in futurum, quibuscunque nominibus censeantur, coniunctim vel divisim in causa et causis huiusmodi more solito duximus inhibendum et inhibemus citacione per nos, ut premittitur, decreta, ad partes primitus et in eisdem partibus legitime executa, ne vos aut alii supradicti coniunctim vel divisim per vos vel per alium seu alios publice vel occulte, directe vel indirecte, ad vilipendium iurisdicionis nostre seu litispendencie aut sedis apostolice contemptum, dictorumque dominorum Johannis ducis et N. Swentoslai preiudicium et detrimentum, aut ipsimet dicti Io. dux et N. Swentoslai principales predicti versa vice in preiudicium vestri seu alterius vestrum aliquid attemptare seu innovare presumatis, presumant seu presumat; quod si secus factum fuerit, ad totum revocare et in statum pristinum reducere curabimus iusticia mediante, que omnia et singula vobis omnibus supradictis et cuilibet vestrum in solidum intimamus, insinuamus et ad vestrum et cuiusiibet vestrum noticiam deducimus et deduci volumus per presentes, ne de premissis possitis aut possint ignoranciam aliquam pretendere seu eciam allegare. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium presentes nostras inhibicionis litteras seu presens publicum instrumentum per Henricum notarium publicum nostrumque et huiusmodi cause coram nobis scribam infrascriptum subscribi et publicari mandavimus nostrique sigilli appensione fecimus communiri. Datum et Actum R o m e in domo habitacionis nostre sub anno domini M° CCCC0 II0, indiccione X, die Lune, decima mensis Julii, Pontificatus dicti domini nostri domini B. pape noni anno XIII; presentibus ibidem Johanne Lupi, necnon Theodrico Samsteievant, notariis publicis scribisque nostris, clericis Maguntinensis diocesis et Albirstadensis civitatis, testibus ad premissa vocatis specialiter et rogatis etc. Subscripcio: Et ego Henricus Blizekow clericus Caminensis diocesis publicus apostolica et imperiali auctoritate notarius ac venerabilis et circumspecti viri domini Io. Gatzcow auditoris prefati et huiusmodi cause coram eo scriba, quia huiusmodi inhibicioni, peticioni eiusque decreto omnibusque aliis et singulis, dum, ut premittitur, agerentur et fierent, una cum prenominatis testibus presens interfui eaque sic fieri vidi et audivi et de mandato prefati domini auditoris hoc presens publicum instrumentum per alium me aliis occupatis negociis scriptum exinde confeci, subscripsi, publicavi et in hanc publicam formam redegi, quam signo et nomine meis solitis et conswetis una cum appensione sigilli predicti domini auditoris signavi rogatus et requisitus in fidem omnium premissorum. Investitura dignitatis. 78. (p. 37). Petrus etc. honorabili etc. salutem in domino cum sincera caritate. Morum venustas laudabilisque vite conversacio et alia probitatum et virtutum merita, quibus ut plene suffulti estis, nos inducunt, ut ad ea, que tui status exaltacionem respiciunt, tanto intendamus dili- gencius, quanto huiusmodi tue probitatis merita amplius hoc exposcant. Vacante igitur cantoria seu canonicatu et prebenda ecclesie nostre Cracoviensis per mortem et obitum M. de C, ultimi et inmediati dicte cantorie seu dictorum canonicatus et prebende [possessoris], cuius cantorie seu quorum canonicatus et prebende collacio, presentacio, seu quevis alia disposicio ad nos tamquam loci ordinarium pleno iure dinoscitur pertinere, tibi de ipsa cantoria seu de ipsis canonicatu et prebenda sic, ut premittitur, vacantibus Christi nomine invocato canonice providimus et tenore presencium providemus, seu honorabilem virurn Io. de B. procuratorem et nomine procuratorio tui per anuli nostri imposicionem investientes auctoritate eadem. Quocirca honorabilibus viris.. decano.. preposito. . archidiacono.. custodi. . ceterisque canonicis ac aliis precipimus et firmiter mandamus, quatinus eundem.. vel procuratorem suum eius nomine in cantorem, in canonicum et in fratrem recipiatis et ab aliis recipi faciatis stallum in choro et locum in capitulo sibi cum plenitudine iuris canonici deputantes receptoque primitus ab eodem vel a procuratore ipsius, eius nomine, de observandis ipsius ecclesie statutis et conswetudinibus ac capituli secretis corporali iuramento, memoratumque.. vel eius procuratorem ipsius nomine in ipsius cantorie, seu in ipsorum canonicatus et prebende possessionem inducatis corporalem et ad realem, mandantes nichilominus omnibus et singulis ipsius cantorie censuariis, reddituariis et ceteris quibusvis ipsius cantorie subditis, ut supradicto.. tamquam ipsorum vero et legitimo cantori seu canonico in omnibus licitis obediant et honestis, sibique de iuribus, fructibus, redditibus, proventibus, decimis et obvencionibus universis studeant plenarie respondere; committentes sibi gubernacionem temporalium, administracionem spiritualium et, si quod est, regimen et curam animarum. Harum quibus etc. Forma gracie ad tempora vite facte per episcopum de certa villa. 79. (p. 37). Nos Petrus dei gracia etc. Notum facimus, quibus expedit, universis presencium noticiam habituris, quod consideratis et inspectis multiplicibus fidelitatum obsequiis, quibus strenuus dominus Henczka de Bedirsten. noster Marschalcus, nos et ecclesiam nostram prosecutus extitit studiose et in posterum prosequi favente domino exhibet se paratum, horum intuitu volentes ipsius personam retribucionibus prehonorare favorosis et ut fervencius ipsius erga nos futurum crescat sedulitatis obsequium, quanto se oportunioribus a nobis viderit stipendiis consolari, viliam seu hereditatem mense nostre dictam wlgariter Chrapcow, secundum quod ab ahis circumiacentibus villis et hereditatibus longe lateque exstat circumferencialiter limitata cum omnibus et singulis fructibus, utilitatibus, censibus, iuribus, pertinenciis, agris, pratis, silvis, nemoribus, borris, fruccetis, mellificiis, piscinis, iacubus, paludibus et ceteris, quibuscunque censeantur nominibus, usufructibus ad eandem hereditatem spectantibus et qui venire poterint in futurum, cum omni iure et dominio nichil iuris in eadem penitus pro nobis reservantes usque ad diem vite domini H. memorati damus, donamus et attribuimus assignantes tenendam , habendam, possidendam, utifruendam, secundum quod sue expedierit voluntati, post mortem vero ipsius domini H. volumus eandem hereditatem Chrapkovicze ad nos et nostram mensam cessante qualibet ecclesiastici et secularis fori experiencia et convencione irrevocabiliter, illibate et intacte omnimode debere Archiw kom. hist. T. V 41 revolvi cum effectu. Harum, quibus sigillum nostrum est appensum, testimonio litterarum. Actum et datum in Boczanczin in vigilia sancte Trinitatis, anno etc. Recognicio. 80. (p 38). Nos P. etc. recognoscimus, quibus expedit, universis presentibus et futuris harum noticiam habituris, quod ab anno domini M0 CCCC0 II0 a die sancte K. conduximus et recepimus in arendam atque in annuam pensionem tres laneos siva mansos agrorum in L. villa. . religiosarum monasterii et conventus Swerinciensis ab honorabili viro domino S. preposito.. abbatissa.. priorissa totoque conventu monasterii Swerinciensis memorato ad tempora dumptaxat vite nostre, de quibusquidem tribus mansis sive laneis eisdem.. preposito.. priorisse et conventui Swerinciensibus quolibet annorum, interim quod vivimus, ad diem sancti Martini quatuor marcas [numeri] et ponderis in regno Polonie communiter decurrentis bona fide nos obligamur indubie soluturos, ita tamen, quod post obitum nostrum , quem deus felicem faciat, predicti tres lanei non ad nostros successores ecclesiasticos vel eciam seculares sed ad ipsos, quorum sunt proprii,.. prepositum.. priorissam et.. conventum Swerincienses, prout prius, iure hereditario omnimode debeant pertinere. Harum quibus etc. Actum et datum die, anno, quibus supra. Forma vicariatus. 81. (p. 38). Petrus, dei gracia episcopus Cracoviensis, venerabilibus viris etc. salutem cum sincera in domino caritate. Sollicitudo regiminis pastoralis nostris annexa humeris, et si in presencia vigilantis multo vigilancius in absencia nos stringere non desistit, ut credite nobis dominici gregis cure paternis vigiliis solercius intendamus, quatinus de tanto nobis pro studio impensi operis uberius divine remuneracionis donum crescat. de quanto fervidiores efficaces pugnas custodire contra hostiles insidias amplecti pro hiis salubrius gratulamur. Cum itaque pro multiplicibus et utilibus nostris et ecclesie nostre factis deo duce felicius terminandis ista vice nostram Cracoviensem diocesim declinare aliquantulo tempore meditemur, ne igitur infra nostri absenciam in comissis nobis oculis dominici fidelibus contingat quampiam negligenciam generari, quocirca ipsis de remediis oportunis paternis visceribus consulere misericorditer cupientes, de vestre circumspeccionis legalitate plurimum in domino presumentes vos in nostrum spiritualium viccarium infra huiusmodi nostram absenciam tenore presencium eligentes constituimus, facimus, ponimus et creamus, committentes vobis pro vestre beneplacito voluntatis et iuris ordine conmittente beneficia in nostra diocesi medio tempore vacancia vel vacatura personis ydoneis ad quorumcunque presentacionem conferendi et eos investiendi et instituendi, excessus et crimina omnium nostre diocesis ciericorum curatorum et non curatorum corrigend et incorrigibiies a beneficiis et, si qualitas facti exigerit, eciam ab officiis suspendendi, interdicendi, deponendi, privandi, degradandi, iudicia publica et honesta exercendi et aliis committendi, excommunicandi, interdicendi et absolvendi, relaxandi, alia quoque omnia et singula faciendi et exercendi nostra vice, que iurisdiccionalem respiciunt indaginem, et que eciam nostre iurisdiccioni generaliter vel specialiter fuit annexa, et que nos ipse faceremus et exerceremus iurisdiccionaliter, si in nostra diocesi presencialiter adessemus. In cuius rei testimonium etc. Forma vicariatus in bonis temporalibus. 82. (p. 38). Petrus dei gracia etc. venerabili viro A. etc. salutem cum sincera in domino caritate. Quia ob spem promovendorum nostrorum et ecclesie nostre negociorum plurium arduorum de nostra diocesi necessarium est [nos] abesse, ne itaque tempore medio bona nostra, mense et ecclesie nostre temporalia per nostri absenciam dispendiosis contingerit incomodis subiacere, quare de vestre sinceritatis circumbpeccione plurimum in domino confidentes vos in nostrum et nostrorum ac mense et ecclesie nostre bonorum temporalium vicarium dignum duximus constituendum et tenore presencium creamus, ponimus, constituimus et locamus, comittentes vobis omnes et singulos fructus hereditales, censuales, decimales, penales, usufructuales nostros mense et ecclesie nostre tenendi, habendi, possidendi, vice nostra percipiendi, de perceptis quittandi, civitates, castra, opida, villas, allodia, nostra regendi, capitaneos, vlodarios, procuratores, decimatores et alios officiales in eisdem ponendi, locandi, et positos et locatos, si excessus pecierint, destituendi, raciones ab eis generales vel speciales exigendi debite, debita et remanencias eciam per censuras ecclesiasticas nostra auctoritate repetendi; et generahter omnia alia et singula faciendi, que temporalium bonorum gubernacionem respiciunt et regimen. Harum, quibus nostrum sigillum est appensum etc. Transsumptum. 83. (p. 39). In nomine domini amen sub anno domini M° CCCC0 II°, indicione X, die Martis antepenultima mensis Novembris etc. in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad hoc vocatorum et rogatorum presencia personahter constitutus honorabilis L. de W. suis tenens in manibus quoddam instrumentum publicum de manibus et signis discretorum a. b. c. ecclesiarum Cracoviensis diocesis notariorum auctoritate imperiali publicorum scripta, confecta et subscripta, sana, salva et integra producens in medium peciit sibi per me notarium publicum infrascriptum propter pericula incumbenda et ut presenti transsumpto tamquam ipsis originalibus instiumentis plenaria fides valeat ubilibet adhiberi eadem instrumenta de verbo ad verbum cum subscripcionibus notariorum predictorum nichil addendo, nil minuendo transsumi, transscribi et in formam redigi publici documenti, quorum instrumentorum tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis: «In nomine domini amen etc» sequitur: dominus L. de W. peciit sibi fieri et a me notario publico infrascripto presentis transsumpti publicum instrumentum. Acta sunt hec anno, indicione etc. Subscripcio notarii: Et ego etc. quia prescriptorum instrumentorum publicorum, de manibus, signis et nominibus a. b. c. d. clericorum publicorum auctoritate imperiali notariorum realiter conscriptorum et confectorum, exhibicioni, ostensioni, demonstracioni, representacioni eorumque transsumendorum, transscribendorum et de verbo ad verbum exemplandorum in vim et formam presentis publici documenti, requisicioni, peticioni aliis quoque omnibus et singulis supratactis, dum sic, ut premittitur, per prefatum L. de W. agerentur et fierent, una cum prenominatis testibus presens interfui eaque omnia et singula sic fieri vidi et audivi; ideoque prescriptorum tenores instrumentorum in et ad huiusmodi transsumptum efficaciter redactorum, exinde me aliis occupato negociis per alium fideliter exemplari procuravi et transscribi et, communi auscultacione et collacione cum ipsis originalibus instrumentis prehabita oportuna et eciam diligenti, presens transsumptum de verbo ad verbum concordare reperi et inveni. Et quocirca huic me manu subscribens propria sumptum huiusmodi in hanc publicam formam redegi nil addens vel minuens preter litteram vel sillabam, quod sensum confunderet aut viciaret intellectum, signo quoque [et] nomine meis solitis et conswetis consignavi, rogatis et requisitis in testimonium singulorum premissorum. Dirnissoria. 84. (p. 39). P. etc. discreto etc. salutem etc. quia nuper tibi de ecclesia in C. ad certorum presentacionem patronorum canonice providimus, ne igitur cura animarum eidem ecclesie parrochialiter annexarum propter tui, qui clericus es in minoribus constitutus, ad ulteriores ordines non promocionem quoquomodo negligatur, volumus et paternaliter indulgemus, quatinus liceat tibi proximis quatuor temporibus post diem Nativitatis sancte Marie proxime nunc futurum, si aliud canonicum non obsistat [impedimentum], gradum subdiaconatus a quocunque Reverendo in Christo patre domino archiepiscopo, episcopo katholico, graciam et communionem sedis apostolice obtinente, recipere cum aliis inde sequendis, et in susceptis eciam extra nostram diocesim de voiuntate tamen loci ordinariorum, quorum intererit, ordinibus ministrare, per hoc tamen tue funiculum obediencie erga nos et nostros officiales reddende non intendimus in aliquo violare. Harum, quibus solitum sigilium [nostrum] est appensum, et quas tibi ad presens dumtaxat pro dimissorialibus duximus misericorditer concedendas, testimonio litterarum. Actum et datum.. . Privilegium fundacionis piscine. 85. (p. 39). Petrus etc. Notum facimus etc. quod consideratis et inspectis multiplicibus curialitatum obsequiis, quibus S. de B. civis noster in B. indesinenter nobis studuerit complacere, paludinem iuxta huiusmodi suum (s) sive allodium situm ante fores dicte nostre civitatis B. et circa fluvium dictum S., secundum quod in longitudine et latitudine ab aliis circumquaque iacentibus fluvio, rivulo et hereditatibus circumferencialiter est distincta, ad instaurandam et erigendam piscinam in eadem paludine sive puteo de nostra munificencie liberalitate singulari eidem S. et successoribus legitimis damus, donamus et assignamus tenendam, habendam, possidendam, usufruendam et in usus suos et suorum successorum iibere convertendam cum pleno iure et dominio nichii nobis iuris vel nostris successoribus in eadem paludine sive piscina aliquatenus reservantes. Harum quibus etc. Actum et datum etc. presentibus etc. Comissio cnm inhybicione. 86. (p. 40). Petrus etc. honorabili etc. salutem cum sincera in do- mino caritate. Licet alias causam et causas vertentem et vertentes inter discretos et providos viros Io. rectorem ecclesie in B., parte ex una, acto- rem et G. de C. reum, parte ex alia, de et super quibusdam i n i u r i i s et difamacionibus honorabili viro Io. de P. canonico Cracoviensi memi- nimus conmisisse et fine debito terminasse, tamen nuper pro parte dicti Io. Rectoris ecclesie in B. fuit nobis humiliter et devote supplicatum, ut eandem causam inter dictas partes vertentem ad nostram audienciam revo- care dignaremur. Nos vero dicti Io. rectoris ecclesie de B. iustis suppli- cacionibus benigniter acclinati eandem causam ad nos tenore presencium revocamus in totum. Et quia nostris et nostre ecclesie sumus prepediti negociis ad presens, ut predicte cause decisioni, diffinicioni personaliter comode interesse non valeamus, igitur de vestre circumspeccionis legalitate perplurimam in domino spem gerentes tenore presencium vobis c o n m i t- timus et mandamus, quatinus simpliciter et de plano sine strepitu et figura iudicii omni dilacione postergata dictam causam inter partes pre- dictas vertentem in eo statu et punctu, in quo ultimo coram eodem Io. de P. nostro commissario remansit, resumatis et cum omnibus earum de- pendenciis, emergenciis, incidenciis et connexis nostra auctoritate audiatis, inquiratis et fine canonico diffiniatis et eciam terminetis, mandantes insu- per, [ut] dictis partibus et hiis, qui ad vestri presenciam evocandi fuerint, vo- catis et auditis, et auditis hincinde parcium propositis et allegatis, quod iustum et iuridicum fuerit, decernatis, facientes, quod decreveritis, per censuras ecclesiasticas a dictis partibus firmiter observari. Testes autem, qui nominati fuerint, si se gracia, odio, timore, amore vel favore subtraxerint, censuris similiter cogatis veritati testimonium perhibere. Datum etc. Forma et licencia libere testandi. 87. (p. 40). Petrus dei gracia etc. venerabili viro Abrahe de Ma- nyna plebano et canonico Cracoviensi salutem in domino sempiternam. Vestrarum sepius facti et in posterum fiendi deo duce virtutum famulatus, quibus uos et ecclesiam nostram indesinenter dinoscemini revereri, nos aliciunt et acclinant, ut vobis, qui eciam noster conmensalis existitis, ad pias vestras ymmo salubres meditacionum et affectuum supplicaciones coram nobis humiliter emissas benignius assurgamus. Volentes propterea quod eedem vestre supplicaciones effectum debitum sorciantur ac ipsas amplioribus ceteris favoribus graciosius prosequantur, tenore presencium indulgemus, quatinus liceat vobis de beneficiorum vestrorum bonis et pos- sessionibus predictorum, que collata a deo vobis optinetis et in antea estis prosperante domino optenturi, eciam testamentaria, que inte- statam nostram, utpote ordinarii loci, cameram respice- rent dominanda tociens, quociens opus fuerit, personis quibuscunque ultime vestre voluntatis de nostra speciali voluntate et consensu, quibus vestram personam presentibus munerando prevenimus, condere testamentum sive eciam codicillum et huiusmodi executores testamenti sive codi- cilli, dummodo sint ecclesiastice persone, eligere, quosquos placet, quos ut omnimodam testanda predicta regendi, gubernandi, tuendi, defendendi, repetendi, solvendi et in vestre salutiferos anime usus convertendi, largiendi et quovismodo disponendi optineant facultatem , vigore presencium a nostra nostrorumque inpeticione successorum eximimus, absolvimus et quit tamus; et ut huiusmodi vestra desiderata postulacio et presens nostra indulgencia et exempcio illibata perseverent peramplius presentes per L. Petri de Volavia publicum imperiali auctoritate notarium nostrumque et scripti huiusmodi coram nobis scribam infrascriptum subscribi et publicari mandavimus et nostri soliti appensione sigilli iussimus conmuniri. Actum et datum in Bodzanczin ipso die sancti Thome episcopi et martiris, que fuit antepenultima mensis Decembris, anno domini etc. indiccione etc. pontificatus, presentibus honorabilibus. Acceptacio, provisio et iuris reservacio. 88. (p. 41). In nomine domini amen. Sub anno Nativitatis eiusdem M° CCCO III° indiccione XI, die Saturni, XIIII mensis Januarii, hora primarum in stuba murata curie Reverendi in Christo patris et domini P. episcopi Cracoviensis, pontificatu sanctissimi in Christo patris et domini nostri domini B. digna dei providencia pape IX moderni, constitutus personaliter honorabilis vir dominus Stanislaus Marci de Crosna, clericus Premisliensis diocesis, coram honorabili et circumspecto viro domino N. decretorum doctore decano et officiali Cracoviensi tamquam sub executore.. venerabili viro domino Msczislao divina providencia abbate Tinciensi executore principali unico genere eidem domino Stanislao Marci de Crosna Primisliensis diocesis predicte de canonicatu sub expectacione prebende ecclesie Cracoviensis predicte eidem in speciali a sede apostolica facte subdelegato, dato, deputato et eciam requisito vacante vel post vacaturo in dicta Cracoviensi ecclesia, spectante ad collacionem et provisionem Reverendi in Christo patris et domini domini Petri dei gracia episcopi Cracoviensis, suis tenens in manibus quasdam litteras sive processum inde secutum memorati domini Msczislai abbatis Tinciensis executoris principalis per Laurencium Petri de Volavia clericum Wratislaviensis diocesis, publicum imperiali auctoritate notarium, in charta pargamenea scriptum sigilloque ipsius domini Msczislai abbatis, ut apparebat, vero et consweto in cordula sericea viridi coloris dependenti sanas, salvas et integras, quarum designacionem hic causa brevitatis habeo pro insertis, canonicatum cum prebenda actu vacantes in ecclesia predicta Cracoviensi per mortem et obitum domini Meczslai Ade de Pelcisca recolende memorie, dictorum canonicatus et prebende ecclesie Cracoviensis predicte ultimi premortui canonici prebendarii, vigore apostolice gracie eiusdem sui ipsius Stanislai nomine, modo, via et forma melioribus, quibus potuit et debuit, acceptavit et acceptat cum protestacione, si et in quantum sibi et nulli alteri de iure debeant et conpetant dicti canonicatus et prebenda. Protestacio expressa fuit et est, quod si et in quantum dicti canonicatus et prebenda in ecclesia Cracoviensi, ut prefertur, vacantes eidem domino Stanislao Marci de Crosna de iure non debeantur, quod illas velit dimittere et salvum et integrum ius sibi remaneat, alias canonicatum et prebendam in ecclesia Cracoviensi, cum vaccaverint, acceptandi vigore gracie ostendende; petivitque dictus dominus Stanislaus Marci de Crosna sibi de predictis canonicatu et prebenda, ut premittitur, in ecclesia Cracoviensi vacantibus auctoritate, quo supra, apostolica providere ac ipsum induci in corporalem possessionem eorundem canonicatus et prebende in ecclesia Cracoviensi vacancium, ut prefertur, per dominum N. officialem Craeoviensem predictum tamquam subexecutorem ad premissa deputatum et requisitum; quiquidem dominus N. officialis tamquam subexecutor auctoritate apostolica predicta prefato domino Stanislao Marci de Crosna de predictis canonicatu et prebenda, prout supra, per mortem dicti domini Meczslai in ecclesia Cracoviensi vacantibus providit ac in corporalem possessionem eorundem canonicatus et prebende per birreti imposicionem stallum sibi in choro et locum in capitulo dicte ecclesie Cracoviensis canonice assignavit et de eisdem investivit et, quantum potuit, eundem dominum Stanislaum posuit et induxit, si et in quantum predicto domino Stanisiao et nulli alteri de iure debeantur, reservans nichilominus ius, si et in quantum predicti canonicatus et prebenda in ecclesia Cracoviensi sepius nominata eisdem domino Stanislao non debeantur de iure, alios canonicatum et prebendam in dicta ecclesia Cracoviensi secundum tenorem litterarum apostolicarum eidem domino S. concessarum super eadem gracia, cum vaccaverint, acceptandi; super quibus omnibus et singulis prefatus dominus Stanislaus Marci de Crosna a me notario publico peciit sibi fieri unum vel plura publicum vel publica instrumentum et instrumenta. Acta sunt hec anno , indiccione, die, mense, hora , loco , pontificatu, quibus supra, presentibus honorabilibus viris: dominis Swanchone cantore Cracoviensi, Petro rectore ecclesie in Bolechovicze et Andrea Slupsky, testibus ad premissa etc. Sic episcopus altaris fundacionem indulgencia stipendiat et confirmat. 89. (p. 41). In nomine domini amen. Nos B. dei gracia episcopus Wratislaviensis etc. Notum facimus, quibus expedit, presentibus et futuris, quod accedentes ad nostram presenciam strenui mihtes A. B. C. heredes in D. et in E. quoddam privilegium ereccionis et dotacionis altaris ad Dei et Nativitatis sancte Marie honorem in ecclesia parrochiali in Rad o m ante dicta per eos de collatis eis a deo bonis temporalibus fundati et dotati ipsorum veris et consuetis, ut apparebat, sigillis in corduiis sericeis nigri et blavei coloris dependentibus sigillatum, modum, formam, vim seriem, continenciam et tenorem huiusmodi erreccionis, fundacionis et dotacionis altaris in se continens cum ea, qua decuit, reverencia nobis exhibuerunt et humiliter presentaverunt huiuscemodi sub tenore: — scribatur privilegium in toto. — Post cuiusquidem privilegii presentacionem et exhibicionem prefati A. B. C. fratres uterini nobis cum instancia debita supplicarunt humiliter, ut ipsum contentaque in eo atque ipsius altaris ereccionem, fundacionem et dotacionem auctoritate nostra ordinaria confirmare, appro- bare, rathificare, perpetuare, ratum habere atque gratum, indulgenciis quoque et celestibus stipendiis ex viscerosa pietate paterna munerare, et demum quendam discretum N. P. de C. nostre diocesis presbiterum, quem tunc personaliter presentarunt, ad dictum altare canonice provi- dentes investire et instituere dignaremur. Nos itaque dictorum A. B. C. iustis et racioni consonis supplicacionibus benigniter inclinati dictum privilegium omniaque et singula in eo contenta atque huiusmodi altaris ereccionem, fundacionem et dotacionem rata, grata habentes atque firma ipsa presentibus nostra auctoritate ordinaria approbamus, rathificamus, perpetuamus, confirmamus nostroque medio decreto ordinario perpetue firmitatis decernimus vim habere, et ut tanto avidius tantoque frequencius ad venerandum devotis laudibus diem Nativitatis sancte Marie festum, in cuius honore dictum altare fundatum exstitit et dotatum, et ad supportandum dictum, et qui pro tempore fuerit, altaristam subsidiis caritativis sexus utriusque christifideles fervencius excitentur, universis et singulis fidelibus Christi utriusque sexus nostre diocesis filiis, contritis et confessis, qui in die Nativitatis sancte Marie festo ad dictum altare causa devocionis oraturi, pias elemosinas largituri et oblaturi et ad supportanda dicti altaris officiorum prescriptorum onera, ad vasorum quoque et ad pingwiorem dotacionem ipsius altaris dicto et quem pro tempore stare contingerit altariste de collatis ipsis a deo bonis manus porrexerint adiutrices, confisi de misericordia Jhesu Christi XL dies de iniunctis eis penitenciis misericorditer in domino relaxamus, ad presentacionem quoque dictorum A. B. C. heredum de D. patronorum legittimorum et verorum huiusmodi altaris prefatum N, presbiterum, ut premittitur , presentatum ad dictum altare providentes in nomine domini investivimus et presentibus instituentes canonice investimus curam temporalium, administracionem spiritualium et, si quod est, regimen animarum sibi committimus in eodem. Quare tibi.. rectori ecclesie in R. predicte conmittimus iniungentes, quatinus dictum N. in corporalem, realem dicti altaris possessionem inducas , res et dotem sibi assignans in eodem, mandantes nichilominus omnibus et singuiis dicti altaris censuariis, reddituariis et aliis, quibuscunque censeantur nominibus, subditis, ut eidem N. tamquam ipsorum vero et legitimo altariste et rectori in omnibus obediant licitis et honestis, de fructibus, redditibus, proventibus, iuribus et obvencionibus universis ad dictum altare pertinentibus eidem N. plenarie respondentes. Volumus autem, quod per premissi altaris ereccionem, nostram rathificacionem et omnia alia prenotata ecclesie in R. predicte, utpote parrochiali, nullum preiudicium generetur. Ut autem omnia et singula suprascripta illibata perpetue perseverent, presentes transsumpti, ratificacionis, indulgenciarum largicionis et canonice provisionis litteras scribi mandavimus et nostri soliti appensione sigilli perhennari. Actum et datum Cracovie, die tali, anno domini etc. presentibus A. B. C. Privilegium confirmacionis ecclesie noviter fundate. 90. (p. 42). In nomine domini amen. Nos P. dei gracia episcopus W. etc. notificamus, quibus expedit, universis, presentibus et futuris harum noticiam habituris, quod veniens ad nostram presenciam strenuus miles dominus A. heres in B. et C, quoddam privilegium donacionis et perpetue attribucionis agrorum, prati et loci ad ecclesiam parrochialem in Wola sue porreccionis et iuris patronatus per eum pia meditacione facte et incorporate suo, ut apparebat, vero et consueto sigillo in cordula sericea viridis et blavei coloris dependente sigillatum nobis exhibuit huiusmodi sub tenore: — Scribatur privilegium dotacionis et ereccionis in toto. — [Commendacio inquisitoris]. 91. (p. 43) ideoque omnibus pnncipibus, baronibus, nobilibus, miiitibus, clientibus, burgraviis , civitatibus , consulibus, iudicibus , communitatibus, abbatibus, prioribus, ecclesiarum rectonbus et aliis quibuscunque, cuiuscunque status, gradus, condicionis aut preeminencie fuerint, mandamus et precipimus eisdem in remissionem peccatorum iniungentes, quatinus dum, quando et quociens pro dicto officio exercendo ad ipsos vel aliquos ipsorum perveneritis, caritative vos suscipiant et pertractent, et libere officium vestrum exercere permittant, nullamque iniuriam vel molestiam vobis aut vestris inferre paciantur, sed vos [in] vestro exercicio contra quoslibet defendant, manuteneant et protegant et ad alias partes secure conducant, seu de conductu provideant, ut eorum fulti presidio et favore inquisicionis officium securius et liberius valeatis exercere. Datum. Altare portatile curie Romane. 92. (p 43). Innocencius etc. dilecto fllio nobili viro A. de B. et dilecte 111 Chnsto filie C, eius uxori, salutem in domino sempiternam. De- vocionis vestre sinceritas promeretur, ut vocis vestre in hiis presertim, que ad vestrarum salutem animarum cedere valeant, quantum cum deo possumus , favorabiiiter annuamus. Vestris itaque supplicacionibus inclinati auctoritate vobis presencium indulgemus, ut si forsan ad loca eccle- siastico interdicto supposita vos contigerit declinare, liceat vobis et cuilibet vestrum in illis clausis ianuis, excommunicatis et interdictis exclusis, non pulsatis campanis et submissa voce in vestra et eciam familiarium vestrorum domesticorum presencia missam et. alia d i- vina officia facere celebrari, dummodo vos vel illi causam non dederitis interdicto; nec id vobis vel illis contigerit specialiter interdici. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis in- fringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis dei beatorumque Petri et Pauli, apostolorum eius, se noverit incursurum. Datum.. Comissio auctoritatis infra parrochiam et extra. 93. (p. 43). Petrus eic. discreto rectori ecclesie in C. salutem m domino sempiternam. Ut animabus christifidelium sexus utriusque et pre- sertim nostre diocesis salubrius consulatur, presentibus indulgemus, quatinus liceat tibi iuxta tue discrecionis industriam omnibus et singulis ecclesiarum in A. et B. vicariis nostra auctoritate indulgere facultatem, quibus vicariis in A. licitum sit a mille personis sexus utriusque dumptaxat ecclesie eius- dem parrochianis tuis, vero in B. a centum personis intra et extra tuam parrochiam nostre diocesis ipsis confiteri volentibus in foro consciencie audire confessiones, ipsisque eciam i n c a s i b us p r o n o b i s spe- cialiter reservatis absolucionis beneficium sit licitum impertiri, iniuncta tamen ipsis pro modo calpe primitus penitencia salutari; voluntariorum homicidarum etc.; ipsisque nostra auctoritate inhi- bentes, ne occasione huiusmodi confessionis aliquid exigere presumant. Su- per quibus tuam et ipsorum conscienciam oneramus. Investitura abbacie. 94. (p. 44). P. etc. eligiosis viris P. priori, M. custodi , A. B. C. fratribus necnon toto conventui monasterii talis, conventus talis, salutem Archiw. kom. hist. T. V. 42 in domino sempiternam. Sane ex tenore htterarum vestrarum vestro sigillo conventuali sigillatarum ac de manu A. B. de C. clerici nostre diocesis imperiali auctoritate publici notarii subscriptarum et publicatarum accepimus, qualiter vacante abbacia dicti monasterii per mortem vel liberam resignacionem talis ultimi et inmediati vestri abbatis in nostris manibus facte unanimiter ad pulsum campane more soiito capitulariter congregati cupientes vobis et eidem monasterio de alio ydoneo et legitimo providere pastore unanimi consensu nemine discrepante, gracia spiritus sancti ad hoc primitus invocata, religiosum fratrem B. dicti monasterii professum utpote laudabilis vite et honeste conversacionis et alias bene ydoneum et meritum elegistis in vestrum et eiusdem monasterii abbatem et in providum pastorem; et ut vestra vota et eleccionem eandem sic salubriter celebrata rathificaremus et paterne approbaremus nobis humiliter per easdem litteras supplicastis. Nos itaque ad quem (s) qui eidem monasterio salubriter providere tenemur, eandem vestram eleccionem rite et racionabiliter factam ratam et gratam habentes ipsam Christi nomine invocato approbavimus et ratificavimus ipsumque B. in vestrum ac vestri monasterii abbatem per nostre manus imposicionem canonice prefecimus, ac tenore presencium approbamus, rathificamus et eciam preficimus, sibique administracionem spiritualium, gubernacionem temporalium et regimen comisimus ibidem animarum. Quocirca vobis omnibus et singulis predictis sancte obediencie in virtute et sub excommunicacionis pena mandamus et precipimus, quatinus e"dem B., utpote vestro legitimo pastori et abbati, in omnibus obediatis licitis et honestis, velud ad vestram pertinet regularem disciplinam. Insuper vobis omnibus et singulis advocatis, scoltetis , kmethonibus , et quibuslibet censuariis dicto monasterio subiectis similiter sub excommunicacionis pena mandamus et precipimus, ut dicto B. aut eius procuratoribus de omnibus et singulis fructibus, redditibus et proventibus ac obvencionibus universis integraliter cum effectu respondeant, prout ad eorum quemlibet dinoscitur pertinere. In cuius rei testimonium presentes nostras litteras nostri sigilli minoris appensione fecimus roborari. Actum.. . Commissio contribucionis.1) 95. (p. 44). Petrus etc. Honorabili etc. salutem etc. Quia iuxta canonicas sancciones, cum communis invaluerit morbus, dignum est adhibere communem medelam, modernis vero temporibus quedam corruptele contra ecclesiam nostram, ymmo omnes et singulas ecclesias et beneficia ac ipsorum beneficiatos universaliter regulares, exemptos et non exemptos, ac seculares irrepserunt potencia seculari, unde pro eisdem, necnon pro iuribus eiusdem ecclesie nostre, necnon iuribus et iniuriis ipsius et eorum occasione per nos et capitulum nostrum contribucionem per duos grossos de qualibet marca iuxta taxacionem decime cuiuslibet beneficii, si taxatum fuerit, si vero taxatum non fuerit, secundum valorem estimacionis communis nuper in 1) Domyślam się, że akt niniejszy nakładający na duchowieństwo podatek 2 groszy z grzywny, w bliskim pozostaje związku z zawiązaniem dnia 12 Maja 1407 r. przez ducho­wieństwo dyjecezyi Krakowskiej konfederacyi, mającej na celu wspólnę obronę przeciwko szlachcie. Akt konfederacyi ogłosił Dr. Piekosiński w Kod. Dypl. Kat. Krak. ;II. p. 313, a o wypadkach w związku z konfederacyją tą będących wspomniałem w krótkości w rozpra­wie: „Kilka uwag o statutach synodów dyecez. Krak. etc." p. 8, 9. capitulo nostro generali imposuisse (s) nobis solvendam. Unde de vestre circumspeccionis legalitate plurimum in domino [confidentes] vobis et vestrum cuilibet committimus colleccionem contribucionis eiusdem et in collectores ipsius vos et vestrum quemlibet constituimus et eciam deputamus, quatinus eandem contribucionem ab.. abbatibus et.. prioribus, prepositis, abbatissis, priorissis, monachorum conventibus, sanctimonialium ceterorumque regularium exemptorum et non exemptorum monasteriorum, et a quibuslibet beneficiatis aliis tam cathedralium quam collegiatarum prelatis. canonicis, prebendariis, altaristis, parrochialium ecclesiarum rectoribus, plebanis et a quibuslibet beneficiatis curatis et non curatis ubilibet in nostra diocesi constitutis exigatis, colligatis solvereque et assignare in terminis conpetentibus et exclusive ad festum Purificacionis Marie etc. proximum per censuras ecclesiasticas conpellatis. Super quo et vices nostras subdelegandi alii vel aliis , necnon ad quittandum de solutis et collectis vobis et vestrum cuilibet damus et concedimus nostra auctoritate ordinaria plenam et omnimodam facultatem. In cuius rei testimonium presentis nostre commissionis litteras scribi mandavimus et nostri appensione sigilli fecimus roborari. SUPPLEMENTUM. Ogłoszony przez nas formularz jest prawdopodobnie naj­dawniejszym w dyjecezyi Krakowskiej uskutecznionym zbiorem formuł kanonicznych, i jako taki zasługiwał na ogłoszenie w cał­kowitej rozciągłości. Wspominaliśmy już jednak o innym Kra­kowskiego również pochodzenia formularzu, który objęty jest rękopisem Nr. 2136, należącym do Bibl. Jagiell; obecnie zaś dodajemy, że tego rodzaju zbiorów formuł kanonicznych z XV. wieku musiało niegdyś być w samej dyjecezyi Krakowskiej bar­dzo wiele, może niejeden taki zbiór kryje się jeszcze w nie przeszukanych dotąd rękopisach. W opisie kodeksów użytych przy publikacyi pierwszego tomu Codicis Epistolaris seculi XV. wspomniał św. p. Prof. Szujski o dwóch manuskryptach za­wierających między innemi także formuły kanoniczne z czasów biskupów Krakowskich: Zbigniewa Oleśnickiego i Tomasza ze Strzępina. Są to: Kodeks kapituły Włocławskiej i Kodeks Willanowski. Korzystać mogłem tylko z pierwszego, a chcąc rzecz o formularzach Krakowskich o ile możności zaokrąglić, uważam za stosowne bliżej opisać obydwa znane mi zbiory, t. j. ten, który znajduje się w Kodeksie Włocławskim, jakoteż zawarty w manuskrypcie Nr. 2136. Kodeks Włocławski liczy kart papierowych 235, oprawny jest w dębowe deski i pochodzi z połowy XVgo wieku. Na kartach 1—71 mieści się alfabetycznie ułożone „Repertorium iuris" z następującą notatką przy samym końcu: „Explicit repertorium super iure canonico editum per magistrum Petrum de Parusio doctorem famosissimum, deo gracias". Kanonista ten nieznany jest Schulte mu, ale samo dzieło z pewnością nie różni się niczem od bardzo licznych innych, tego samego przeznaczenia i układu. Na kartach 72—74 znajdują się krótkie ustępy z nagłów­kami: „Si aliquis magnus proponit in capitulo" ; „de maledicis"; „de modesta conversacione"; „de elemosinarum largitoribus". Na kartach 75—127 zawartą jest Jana Calderini1) ,,Tabula auctoritatum et sentenciarum bibliae cum concordantiis decretorum et decretalium", rozpoczynająca się od słów następu­jących: „Serie huius tabule continentis auctoritates et sentencias biblie, prout in compilacionibus decretorum et decretalium inducuntur, insinuat diccionum disposicio regulata ordine alphabeti remissionibus eodem ordine intersertis, et in hoc opere non completa si qua curiosus lector prospexerit, ego Johannes Cal­derini huius opusculi fabricator ista suppleri precor ordine prelibato". Na kartach 1280 i 129 mieści się kilka listów, poczem na kartach 1290—149 znajduje się traktat z prawa kanonicznego opatrzony dopiskiem: „Expliciunt concordancie glossarum contrariarum in iure canonico". Może jest to dzieło kanonisty z XIV wieku Galvani de Bononia2), o którym wiadomo, że ogło­sił: „Contrarietates glossarum iuris canonici". Na kartach 1490 —224 znajdują się rozmaite pomniejsze traktaty, listy oraz kazania wciągnięte do kodeksu rozmaitemi rękoma, a od karty 2240 rozpoczyna się zbiór formuł przeważnie Krakowskich z czasów Zbigniewa Oleśnickiego. Dwie ostatnie zostały dopisane inną ręką, później, i reflektują na stosunki dy­jecezyi Włocławskiej. Formułę 63 cią stanowią „litterae dimissoriales" wydane przez wikaryjusza generalnego Włocławskiego Ma­cieja z Raciąża. Maciej z Raciąża kształcił się na Uniwersytecie Krakowskim, bakałarzem in artibus został w r 1423, a mistrzem dopiero w zimie roku 1438, tenże Maciej wykładał czas jakiś w Krakowie, i to zapewne prawo kanoniczne 3). Domyślam się, że kodeks Włocławski był własnością naszego Macieja, i przy­wiezionym został przez niego z Krakowa; być nawet może, że wzmiankowany formularz zebranym i ułożonym został przez niego. Aby dać wyobrażenie o treści formularza, przytaczamy wszystkie nagłówki, ogłaszając w całości niewiele tylko z obję­tych nim aktów. 1) Schulte, Gesch. der Quellen und der Litt. d. Canon R. II. p. 25o. 2) Schulte, op. cit. p. 288. 3) Muczkowski, Statuta etc. p. 16 i 24; Album Studioso- rum Univ. Crac. p. 7. Kodeks Nr. 2136 liczy kart 317, z których 5 pergamino­wych, jest złożony w małe 40 i oprawny w deski pokryte skórą, a zapisany został kilkoma rękami w 6-tym lub 7-mym dzie­siątku XV. stulecia. Na kartach 2 — 89 mieści się „Processus iudiciarius" a raczej zbiór 223 formuł w znacznej części pocho­dzenia Krakowskiego, w formułach tych pojawiają się imiona officyjałów Krakowskich Jana z Pniowa i Rafała ze Skawiny, oraz biskupa Krakowskiego Jana Rzeszowskiego. Formularz ten jest kompiłacyją polegającą częścią na dawniejszych zbiorach, częścią bezpośrednio na aktach konsystorskich; odpis zawarty w kodeksie Nr 2136 jest bardzo lichy, w każdym akcie poja­wiają się liczne błędy i opuszczenia; ze względów praktycznych musiał nasz formularz być dość rozpowszechnionym, bo jest stosunkowo bardzo obszernym i wyczerpującym. Podajemy z niego obok wszystkich nagłówków, także kilka formuł w ca­łości. Na kartach 90—126 mieści się rozpowszechniony bardzo w średnich wiekach utwór Gerarda1) „monachi de Rivo sancte Marie Cisterciensis ordinis" zatytułowany „Defensorium iuris". Na karcie 126 czytamy następującą notatkę: „Explicit defensorium iuris Geardi monachi de Rivo monte sancte Marie ordinis Cisterciensis collectum ex diversis tractatibus iuris sive iuristarum precipue ex libro intitulato fugitiwus, quem composuit Magister Nepos de monte Albano; item ex libro intitulato ordo iudiciarius, quem composuit Bartholomeus Brixensis et ante eum Tancredus Bononiensis, ex libro cavillacionum alias doctrina advocatorum, iudicum et reorum, quem composuit Johan­nes de deo Hispanus, et iura (s) omnium predictorum continentur in isto parvo libello etc", poczem znajduje się taka uwaga: „Restat nunc videre aliud compendium iuris per cundem Geardum editum de articulis inferius positis et ibi confeccionem inventarii heredis". Traktat idący za tym nagłówkiem wypełnia karty 1260 —132 i podzielony jest na następujące rubryki: 1) Nunc contra tutores et curatores est videndum. 2) Nunc est videndum contra tutorem datum pupillo etc. (fol. 1280). 3) Contra curatorem datum adulto etc. (fol. 129°). 4) Contra curatorem prodigi vel furiosi vel mente capti etc. (fol. 130). 5) Nunc videndum est contra curatorem datum bonis etc. (fol 130°). 6) Contra curatorem datum ventri (fol 130°). 1) Schulte op. cit. p. 314. 7) Qualiter conficiatur inventarium pupilli etc. (fol. 131). 8) Utrum cause docium ad forum ecclesiasticum pertineant (fol 1310). Na kartach 132°—167 znajdują się pomniejsze notaty, poczem pomieszczony został na kartach 168 —183 traktat: „Utrum contractus empcionum census facti ad reemendum, aut ad tem­pus vite poterint de iure admitti sine formidine consciencie aut eciam tollerari". Na kartach 184—2780 znajduje się bezimienny wykład pro­cesu kanonicznego, w którym pojawiają się akty wyjęte z prak­tyki sądów duchownych dyjecezyi Krakowskiej i archidyjecezyi Pragskiej. Prawdopodobnie utwór ten powstał w Krakowie i jest przeróbką jakiegoś obcego traktatu. Na kartach 278—290 omówiona jest w sposób praktyczny i przystępny kwestyja: „Si contingat te circa aliquam ecclesiam interesse, ubi esset mortuus episcopus, sicut circa electionum est faciendum, primo informabis taliter, ut seąuitur". Na kartach 292 — 303 znajduje się krótki traktat: „Seąuitur de arte Notatariatus et primo"; na ostatnich nakoniec kartach znajduje się oprócz kilku luźnych i w różnych czasach wcią­gniętych aktów, także spis rzeczy w rękopisie zawartych. Jak wynika z naszego opisu, oba kodeksy były to pod­ręczniki prawa kanonicznego zawierające różne utwory potrzebne dla tych, którzy w sądach duchownych urzędowe zajmowali stanowisko. Że w obu kodeksach nie zostały przepomniane zbiory formuł, wskazuje, że każdy ówczesny praktyczny praw­nik starał się posiadać w swojej bibliotece mniej lub bardziej wyczerpujący formularz. Sądzimy zarazem, że Publikacyja nasza przyczyni się niemało do dalszego badania i opracowywania zbiorów formuł kanonicznych będących w obiegu w dyjecezyi Krakowskiej przez wiek XVsty. 1. Formulae ex codice Vladislaviensi. 1. (f. 2240). Citacio contra canonicos, ut veniant et residenciam faciant personalem. 2. (f 225°). Monicio, ut furtum restituatur vel reveletur. 3. (f. 225). Libellus in causis beneficialibus. 4. (f. 225°). Seąuitur libellus in causis spoliacionum. 5. (f. 225°). Libellus in causa dampnorum. 6. (f. 225°). Libellus partis adverse. 7. (f 226). Libellus in causa testamentaria pro relicta. 8. (f. 226). Libellus monasterii contra personam singularem. 9. (f. 226). Notiflcacio et presentacio seu intimacio litterarum apostolicarum et processuum super hiis habitorum. 10. ff. 226). Quomodo presentantur littere apostolice subexecutoribus. 11. (f. 226°). Pubiicacio et intimacio litterarum apostolicarum et processuum factorum per subexecutores in ecclesia etc. 12 (f. 226°). Notula, quomodo citantur episcopus et alii ad faciendum fidem, quod paruerunt processibus. 13. (f. 2260). Executoria super eodem. 14. (f. 226°). Item, quando dicta littera nuncio assignabitur, fiat tale iuramentum. 15. (f. 227). Notificacio executoris domino pape facta, quod citavit rebelles ad presenciam ipsius domini pape. 16. (f. 2270). Libellus super deposito. 17. (f. 2270). Instrumentum monicionis, ut vigore litterarum apostolicarum et processus ab occupacione beneficii desistat quis. 18. (f. 227°). Instrumentum induccionis in possessionem. 19. (f. 228). Instrumentum constitucionis aliquem in coadiutorem propter defectum regiminis alicuius beneficii, necnon cessionis resignacionis cum condicionis apposicione. 20. (f. 228). Instrumentum acceptacionis et provisionis canonicatus vel altaris, si sibi de iure competit, 21. (f. 228). Instrumentum insinuacionis acceptacionis. 22. (f. 228°). Instrumentum appellacionis super provisione et investitura. 23. (f. 2280). Appellacio ab acceptantibus et concurrentibus. 24. (f. 2280). Instrumentum continuacionis possessionis. 2 5. (f. 228°). Instrumentum permutacionis beneficiorum etc. 26. (f. 228°). Sequestri citacio. 27. (f. 22g). Instrumentum vendendi et emendi ortum cum iuribus, 28. (f. 229). Appellacio bona contra monicionem. 29. (f. 22g). Instrumentum inventarii. 30. (f. 22g°). Instrumentum recognicionis pacti de ulterius non petendo. 31. (f. 229°). Littera a canonico, quod non potest capitulo interesse. 32. (f. 229°). Instrumentum donacionis inter vivos irrevocabilis. 33. (f. 230). Instrumentum recognicionis mutui et certe obligacionis. 34. (f. 2300). Sequitur procuratorium generale cum clausulis omnibus requisitis in plenissima forma. 35. (f. 231). Sequitur declaracio clausularum istius procuratorii per bona notabilia. *36 1) (f. 231). Mandatum viccarii in spiritualibus, quatinus clerus tali die incedat processionaliter clemenciam dei implorantes contra hereticorum seviciam. — cf. III.2) Nr. 69. *37. (f. 231°). Mandatum viccarii, ut feriis VI processionem faciant pro statu regni tranquiiio et re publica et eciam aliis certis feriis. *38. (f. 231°). Mandatum. 1) Akty opatrzone gwiazdką podajemy w całości. 2) Formularze Piotra Wysza oraz zawarte w kodeksach Włocławskim i Nr. 2136 oznaczamy liczbami: I, II, III. *39. (f. 2310). Mandatum viccarii tempore certaminis, in quo agitur de profectu aut periculo regni. *4o. (f. 232). Mandatum viccarii pro impetranda pluvia. *41. (f 232). Mandatum pro impetranda victoria. *42. (f 232). Mandatum pro unione regnorum Polonie et Ungarie. *43. (f. 232). Mandatum pro mitiganda postilencia. *44. (f 232). Mandatum, ut dies alicuius sancti celebretur. *45. (f 232). Mandatum pro impetranda sanitate filio regis vel filie. *46. (f. 232) Mandatum pro victoria. *47. (f. 232). Processus vicarii ad ecclesias, ut in predicacionibus intiment indulgencias. *48. (f. 232°). Processus episcopi contra spirituales sue diocesis universos, ut feriis secundis ab esu carnium abstineant, feriis quartis quadragesimalibus utantur, et feriis sextis in pane et aqua ieiunent pro placanda ira altissimi et sevicia inimicorum reprimenda. 49. (f 232°). Sentencia contra hereticum et astrologum lapsum et postea relapsum. 50. (f 233). Gomissio de et super officio viccarii in spirituaiibus generalis. 51. (f. 233). Indultum episcopi super absencia ab ecclesia racione studii. 52. (f 233). Littera episcopi super indulgenciis alicui ad tempus concessis. 53. (f. 2330). Confessionale cum licencia in omnibus locis celebrandi missam. 54. (f 233°). Confessionale episcopi aut eius viccarii simplex. 55. (f. 2330). Recognicio iudicis, quod de ipsius scitu et voluntate tales littere non processerunt. 56. (f. 233°). Monicio cum facti narracione. 57. (f. 233°). Instrumentum ad permutandum beneficium in genere. 58 (f 234). Revocacio appellacionis per archiepiscopum a suo viccario generali in spiritualibus cum commissione in personam alterius -iudicis in diocesi, in qua partes litigantes existunt. *59. (f. 234). Inhibibio iurisdiccionis. 60. (f. 234). Indultum super missis legendis et confessore eligendo. 61. (f. 234°). Confirmacio litterarum. 62. (f. 234°). Procuratorium ad resignandum canonicatum et prebendam. 63. (f. 2340). [Littere dimissoriales]. 64. (f. 235). Pro visitacione 1). 65. (f. 235). Processus sinodalis. 1) Ten i następujący akt wydrukowane zostały przez ś. p. księdza prałata Zenona Chodyńskiego we wstępie (p. XX) do edycyi Statutów Synodalnych Włocławskich. Archiw. kom. hist. T. V. 43 Mandatum viccarii in spiritualibus, quatinus clerus tali die incedat processionaliter clemenciam dei implorantes contra heretico- rum seviciam. 96. (fol. 230°). S. canonicus Cracoviensis, viccarius reverendi in Christo patris et domini domini S. episcopi Cracoviensis in spiritualibus generalis, universo clero per et infra civitatem Cracoviensem et Florenciam in sacris ordinibus constituto salutem in domino sempiternam. Quia inter cetera, quibus possit placari dei offensa, dicitur esse precipuum rememo- racio devota sue victoriosissime passionis, quapropter vobis in virtute sancte obediencie precipimus, quatinus die tali etc. humiliter implorantes dei clemenciam contra hereticorum aut talium inimicorum vel talium sevi- ciam usque ad Exaltacionem sancte Crucis processionaliter procedatis, ubi cum psalmis, canticis et oracionibus vota deo persolvatis, prout per pre- fatum dominum S. episcopum vobis perprius fuit demandatum. Datum Cracovie nostro sub sigillo. Mandatum viccarii, ut feriis VI processionem faciant nro statu regni tranquillo et republica et eciam aliis certis feriis. 97. (fol. 230°). Pridem vobis et vestrum cuilibet dedimus in manda- tis, ut certis feriis, tunc in litteris nostris expressis, ad minus circa vestras ecclesias eundo processionaliter pro Serenissimo principe domino ac do- mino W. rege Polonie nostro ac suo exercitu statuque regni Polonie tran- quillo ac re publica cum humilitatis incessu ac cordis devocione oraciones publicas faceretis; verum nonnulli sunt, qui, et si ad processionem corpo- raliter conveniant, nullam tamen devocionem in suis actibus ostendunt, ymo murmuracionibus, risibus ac levitatibus intendunt ac insistunt, quod in scandalum wlgi et dedecus laudis dei vergit; quare vobis omnibus et sin- gulis supradictis in virtute sancte obediencie et sub excommunicacionis pena districte precipimus et mandamus, quatinus, cum de periculo regni tocius agitur bellumque, cuius eventus est dubius, immineat, omni levitate, murmure ac quibuslibet dissolucionibus amputatis, salvis tamen verbis necessariis, humiliter ac devote, deum solum habendo pro oculis, processio- naliter feriis secundis, quintis et sextis incedatis de vestris ecclesiis ad unam de aliis ecclesiis transitum facientes. Mandatum. 98. (fol. 2300). Quia die tali festum instat Divisionis apostolorum , in quo deus omnipotens regi nostro de suis adversariis triumphum misericorditer concessit, regnumque a destruccione ac preda inimicorum illibatum servavit, precipimus et mandamus, quatinus omnes beneficiati cum clero cras processionem ad ecclesiam sancte H. faciant ad agendum gracias deo excelso de concessa propriis [armis] victoria, qui locus eadem die privilegiatus indulgenciis specialibus esse dinoscitur, prout vos credimus non latere. Datum. Mandatum viccarii tempore certaminis, in quo agitur de profectu aut periculo regni. 99. (fol. 231). Quia tunc instat certaminis [tempus], in quo agitur de profectu regni aut periculo, vobis omnibus et singulis sancte obediencie in virtute mandamus, quatinus hodierna die et consequenter feria sexta proxima et demum ferii secundis et quartis et sextis iuxta prius vobis nunciata processionem faciatis tam seculares, quam religiosi, hoc adiecto, quod, dum aptus transitus feriis sextis ad ecclesiam sancti B. occurrerit, ibi fiant processiones, quodque continue in omnibus missis imponatur collecta de tempore belli populusque, ut oret pro republica, adhortetur. Datum.. Mandatum viccarii pro impetranda pluvia. 100. (fol. 232). S. vobis omnibus in civitate et ecclesia C. ac in su- burbio sancti Floriani, necnon in K. beneficiatis, cuiuscunque preeminencie aut dignitatis existant, in virtute sancte obediencie precipimus, vosque religiosos et exemptos adhortamur, quatinus, incipiendo die crastina, devo- cione, qua poteritis, meliori in qualibet ecclesia, ubi est copia ministrorum, unam missam pro impetranda congrua pluvia habeatis et consequenter aliis diebus, nisi forsan magna festivitas aut causa legitima excuset, donec de celo congruum datum fuerit terre, vel adminus collectam cum secreto et complendam (s) de hac materia imponatis, populum ad oraciones nichilominus adhortando. Datum.. Mandatum pro impetranda victoria. 101. (fol. 23). S., decretorum doctor necnon viccarius reverendi in Christo patns et domini domini S. episcopi C. in spiritualibus deputatus generalis, universis beneficiatis in civitate Cracoviensi sive suburbiis salutem in domino sempiternam. Quia cras duces Slesie cum suis exercitibus fide- lium bellum campestre cum horrendis et a seculo inauditis secte Husita- rum hereticis commitere intendunt et pro fide katholica, paternis legibus confligere cum eisdem, quare vobis omnibus et singulis supradictis in vir- tute obediencie et sub pena excommunicacionis districte precipiendo man- damus, quatinus in vestris sermonibus et alias tempore, quo multitudo populi convenerit, adhortemini populum, ut devocione, qua melius poterint, dei exorent clemenciam pro katholicorum victoria obtinenda, quod continuetis tam diu, quousque sevicia diminuerit predictorum. Et nichilominus vos et quilibet vestrum in missis collectam «A cunctis» vel alias pro tribula [cionibus repe]llendis et psalmum «Miseremini deus» et alium «Exurgat deus» flexis genibus cum tractu penitenciali et collectam «Ecclesie tue preces» legatis aut legi per alterum faciatis. Datum.. Mandatum pro unione regnorum Polonie et Ungarie. 102. (fol. 232). S venerabilibus, honorabilibus et discretis viris do- minis et rectoribus in civitate C. et in suburbiis salutem in domino sem- piternam. Vos omnes hortamur, ut die crastina in vestris ecclesiis missam de sancto Spiritu solempniter pro impetranda gracia unionis regnorum Polonie et Ungarie decantetis omnesque et singuli preter missam solempnem de spiritu sancto collectas et pro concordia inponatis. Datum Cracovie.. Mandatum pro mitiganda pestilencia. 103. (fol. 232). Quia, et si omni tempore orare veritas docet, maxime tamen, ubi tribulaciones occurrunt. Quare requirimus vos omnes et singulos infra civitatem Cracoviensem constitutos milicie clericali ascriptos et presertim beneficiatos, sive canonici sitis, vel dignitates ecclesiasticas habeatis, quatinus proximo die Veneris processionaliter vadatis ad rupellam cum devocione et honestate mitigari pestilenciam et dari pacem ecclesie et regno postulando, et consequenter feriis quartis et sextis aliis faciatis, donec contingat vos a talibus respirare. Mandatum, ut dies alicuius sancti celebretur. 104. (fol. 131). S. decretorum doctor universis in civitate C. beneficiatis, rectoribus, viccariis, altaristis necnon religiosis fratribus salutem in domino sempiternam. Quia nostris presertim dierum (s) malignorum currencium in necessitatibus sanctorum et Virginis matris dei precipue contra plurima incommoda et calamitates varias indigemus , ideo mandamus vobis sub debito obediencie, vos religiosos requirimus, quatinus diem crastinam in honorem Presentacionis (s) sancte Marie virginis matris dei solempniter celebretis officium misse et horas eo modo, quo in Nativitate agitur, tantum quod, ubi Nativitas ponitur, Presentacio reponatur, devocione meliori, qua poteritis, peragentes: «Quis scit» , «Si quanta», et do minus, eiusdem virginis interventu, ut iram suam a populo avertere dignaretur. Datum.. Mandatum pro impetranda sanitate fllio regis vei filie. 105. (fol. 232). S. decretorum doctor etc. necnon viccarius in spiritualibus generalis universis curam plebium gerentibus, necnon ipsorum viccariis ac fratribus religiosis in civitate C. constitutis salutem in domino sempiternam. Quia puer pro consolacione regni ipsius datus a deo domini nostri regis decumbit, ne mortis eius amaritudine quadam sic obruamur, mandamus vobis omnibus curam habentibus, vos vero fratres ordimur et hortamur, quatinus pro salute pueri oraciones ad dominum faciatis , quoniam in manu dei mors et vita consistit cuiuslibet viatoris. Datum.. Mandatum pro victoria. 106. (fol. 232). Quia non in multitudine populi, nec in armis, sed de celo vera victoria consistit et, ubi magnum inminet periculum, ibi pro subsidio ad deum fervidius est orandum, Moyse siquidem orante hostes piebis Israelitice cedebantur et Josue plus oracionibus, quam armis reges debellavit, tantaque vis oracionis esse dinoscitur, ut eciam in hostes iacula per ipsos emissa resilire leguntur; ideoque omnibus et singulis supradictis de mandato eiusdem Reverendissimi in Christo patris etc. precipimus et mandamus, quatinus omnibus feriis secundis, quartis et septimis processionaliter cum populo circumeuntes ad vestras ecclesias, cantantes precipue autem «Protege domine etc» cum collecta et versiculo consuetis et responsorio de summa Trinitate, et si tunc affuerit, de Virgine benedicta devote et humiliter procedatis adhortantes populum, ut oret pro salute regis et eius exercitu ac pace regni, in missis quoque collectam, que vobis occurrerit, pro victoria obtinenda vel pace imponentes ; item precipimus, quod unus ad alterum dirigat presentes litteras , ita quod iste, cui postremo presentate fuerint, viceversa remittere [ad nos] non postponat. Datnm nostro sub sigillo. Processus viccarii ad ecclesias, ut in predicacionibus intiment indulgencias. 107. (fol. 232). Salutem in domino sempiternam. Ad officium presidencium spectat, ut subditos, que sunt illis profutura, doceant, ac ad ea, quibus consulitur orthodoxe fidei et statui tranquillo ecclesie sancte, ipsos moneant et inducant. Cum itaque passagium et crucis predicacio a Sede apostolica contra hereticos et hereses extirpandas contineant divinorum donorum largitatem, quibus fideles, qui ad bellandum in personis propriis se accingunt et crucem contra hereticos humiliter suscipiunt, aut qui unum vel plures bellatorem seu bellatores per se vel cum alio aut aliis ad id expediunt, et qui in aliorum expensis expediuntur vel qui ad hoc ieiuniis et oracionibus, cum non possint aliter, cooperantur, Sedes apostolica reddit consolatos, merito pubiicare easdem gracias et dona seu indulgencias tum ex debito obediencie tum ex zelo orthodoxe fidei tum pro tranquillo statu ecclesie katholice et salute fidelium obligamur, volentesque itaque, ut neminem lateant gracie memorate, vobis omnibus supradictis curatis in virtute sancte obediencie et sub pena excommunicacionis districte precipiendo mandamus, quatinus quilibet vestrum copiatis presentibus litteris intimet et insinuet diebus solempnibus et quando maior multitudo populi affuerit infrascripta primo etc., quibusquidem expeditis, intimare curetis, quod hii predicatores crucis et confessores sunt ad hoc deputandi: frater Nicolaus inquisitor heretice pravitatis, magister Stanislaus, Thomas de Chro., circa que populum adhortemini, ut orent pro heresibus extirpandis et victoria katholicis donanda, qucdque humilientur in conspectu dei, ut dominus deus per suam infinitam misericordiam ire sue indignacionem avertere di« gnaretur. Volumus tamen, ut unus ad alium sub pena excommunicacionis copiatis presentibus destinet sine mora, ultimus vero ad nos remittere non postponat. Sentencia contra hereticum et astrologum lapsum et postea relapsum. 108. (fol. 2320). In nomine domini amen. Cum doceat apostolus non plus sapere, quam opportet, sed ad sobrietatem sapere, presertim in fidei materia et hiis, que fidem respiciunt atque tangunt, proinde nos Sbigneus dei gracia episcopus ac frater Johannes de P., frater ordinis predicatorum inquisitor heretice pravitatis a Sede apostolica deputatus, cupientes omnia et singula heretice pravitatis fermenta, quantum est nobis possibile, in hac civitate Cracoviensi et diocesi expugnare, fama publica referente et clamorosa insinuacione id monstrante, contra magistrum Henricum de Brega vocatum astrologum laicum, quem constat asseruisse et assertive tenuisse, quod virgo Maria mater dei non esset adoranda , et quod non fuissent, nec essent articuli XII, quos apostoli composuerunt, ipsumque coram nonnullis fidedignis Husistas bonam fidem habere, sicut ceteri katholici, asseruisse, nonnullas quoque raciones, scripturas et motiva coram certis testibus fidedignis et katholicis pro corroboracione secte Husistarum locis pluribus allegasse et dixisse, ac ex quibusdam litteris sibi de Praga directis in personam suam scriptis nota quadam suspicionis fautorie heresis non tantum fuisse, ac propter eadem et quedam alia aminicula vocatum in ius et per fratrem johannem ac magistrum S. de K. tunc in spiritualibus viccarium predictos examinatum super prefatis assercionibus fuisse, cumque tamen tum ex testibus , tum ex suis responsionibus inventus fuisset in eisdem culpabilis et vehementer suspectus, indicta sibi purgacione easdem asserciones frivolas constitutus coram predictis, scilicet Johanne et magistro P., in iudicio tactis sacrosanctis ewangeliis in forma consueta revocavit; post quamquidem revocacionem, cum idem H. fama publica fuisset infamatus de nonnullis erroribus fidei eo in ius vocato per fratrem Johannem predictum propositis sibi certis articulis eundem H, reincidisse in nonnullos errores et hereses invenimus, quorum quidam manifestam sapiunt heresim, quidam sunt heretici, quidam vehementer de heresi suspecti, prout hoc ipsum sue asserciones, que in actis continentur, declarabant; sicque quia ante revocacionem ipsum constabat ex vehementi suspicione esse lapsum, expost vero ex suspicionibus pravis eciam determinacioni sancte matris ecclesie contrariis et pravitatis eiusdem heretice operibus, quibus ad suffragia demonum cum suis certis complicibus pro inveniendis thesauris aliquociens habuit refugium, credens id licere nec esse peccatum, ipsum constabat esse relapsum iudicio sapientum et ob hoc curie seculari tradendum. Verum quia, an invocare demones pro inveniendis thezauris sit manifesta heresis, licet procul dubio heresim sapiat manifeste, cum non esset de hoc lucida determinacio, poterat dubitasse; nichilominus ex aliis multis censendus fuit et est relapsus. Quia vero certe cause et pregnantes ad mitigandum penam canonis circa ipsum nos movebant, rigorem mansuetudine temperantes dicimus et pronunciamus asserciones predictas erroneas, fidei dissonas, heresim manitestam sapientes et quatinus quasdam tenuit animose et defendit hereticas fuisse ipsumque prius lapsum et postea relapsum in heresim fuisse, quidem quoque ex mansuetudine certis de causis rigore canonis temperato perpetuis carceribus ad agendum penitenciam dispensabiliter tamen detrudendum fore et detrudimus ac mancipandum carceri assignamus. Lecta, lata etc. Inhibicio iurisdiccionis. 109. (fol. 234). T. de C, decretorum doctor canonicus et officialis C. iudex comissarius cause et partibus infrascriptis per Reverendum in Christo patrem et dominum dominum S. dei gracia episcopum C. specialiter deputatus, discretis viris rectoribus, viccariis presentibusque requirendis salutem in domino. Litteras comissionis prefati domini Reverendi patris domini episcopi Cracoviensis in p[ergameno s]criptas eius vero sigillo rotunde figure de cera rubea a dorso iuxta sue cancellarie consuetudinem sigillatas nobis pro parte nobilium dominorum N. de K. et P. de S. et aliorum fratrum germanorum de C... advocati de N., Katherine filie eius, necnon Johannis de W. heredum et patronorum ecclesie parrochialis in G., necnon honorabilis S. altariste et viccarii in ecclesia Cracoviensi ad dictam ecclesiam in K. ipsorum presentati contra et adversus nobilem dominam Elenam relictam S. heredis olim in K. et honorabilem dominam Zophiam olim Michaelis de O. ad dictam ecclesiam in K. eiusdem Elene presentati coram notario publico et testibus exhibitis et presentatis nos cum ea, qua decuit, reverencia recepisse noveritis, de quorum tenore vobis manifeste plenam facimus fidem et aduc hesitantibus loco et tempore opor- tunis dante domino faciemus. Harum igitur litterarum vigore et auctoritate orta fuit et est coram nobis inter partes predictas de et super iure patro- natus et presentandi eiusdem ecclesie in K. et eorum occasione materia questionis, in quaquidem questione sive causa, dum cum partibus predictis ad nonnullos actus substanciales et iudiciarios ad respondendum articulos huiusmodi cum effectu processissemus, pro parte dicte Elene relicte olim S. de K. presentantis et Raphaeiis ipsius ad dictam ecclesiam in K. pre- sentati fuit et est nobis gravi cum querela expositum, quomodo lite coram nobis inter partes predictas de et super iure patronatus et presentandi eiusdem ecclesie pendente indecisa prefati domini N. P. I. fratres germani de K. et ipsorum memorata (s) litisconsortes ipsam dominam Elenam ad forum seculare sive terrestre super iure patronatus et ipsius emergenciis ac dependenciis in contemptum et vilipendium iurisdiccionis nostre, ymmo verius prefati domini S. episcopi, antedicte domine Helene iniuriam et gra- vamen traxerunt in causam, propter quod nobis debita cum instancia ex- titit et est supplicatum, quatinus sibi super hiis de remedio provideremus oportuno. Nos igitur attendentes, quod iuste peticioni assensus non est denegandus, vobis supradictis dominis executoribus in diocesi Cracoviensi et signanter in Vis1icia sancte obediencie in virtute et sub excommunica- cionis pena mandamus, vos vero in diocesi Gneznensi et specialiter in Chancini virtute laudi sinodalis et statutorum in subsidium iurisdiccionis nostre requirimus et adhortamur in domino, quatinus personaliter acceden- tes iudices, subiudices et camerarios iudiciorum terrestrium districtus Chan- czinensis et Visliciensis predictorum districtuum, necnon predictos N. P. Io. fratres germanos heredes de L. et ipsorum litis consortes, si ipsorum presenciam comode adire poteritis, alias in ecclesiis vestris publice coram Christifidelibus alta et bassa voce ita, quod ad eorum noticiam verisimi- liter pervenire valeat, ipsos et eorum quemlibet in specie et genere salu- briter et efficaciter inducentes moneatis et requiratis eisdem auctoritate nostra inhibentes, quos et nos monemus et requirimus ac eciam inhibemus per presentes, ut infra sex dies vestram seu alterius vestrum monicionem inmediate sequentes, quorum dierum duos pro primo, duos pro secundo et ultimos ac reliquos duos dies ipsis et eorum cuiiibet pro tercio, trina monicione canonica [premissa], et peremptorio termino ipsis et eorum cui- libet prefigimus et assignamus, prefati iudices, subiudices [in] ipsorum [iu- diciis] terrestribus de et super iure patronatus et presentandi dicte ecclesie in K. et quibuslibet exinde emergentibus, incidenciis, dependenciis et con- nexis cum parte adversa contra dictam Helenam quidquam decidendo vel diffiniendo se nullatenus, lite coram nobis super premissis pendente, intro- mittere [audeant], sed pocius partem attemptantem ab agendo repellant, alioquin ci secus fecerint, seu ipsorum alter secus fecerit, nos extunc, [prout ex]nunc, et exnunc prout extunc ipsos et eorum quemlibet contravenientes et contravenientem Christi nomine invocato excommunicamus in hiis scriptis. Datum... 2. Formulae ex codice Universitatis Crac. Nr. 2136. 1. (f. I). Citacio simpJex. 2. (f. I). Citacio ad perhibendum testimonium veritatis etc. 3. (f. I°). Citacio ad respondendum libello. 4. (f. I°). Citacio ad videndum ferri sentenciam. 5. (f. I°). Contumacia. 6. (f. I°). Absolucio ad causam. 7. (f. I°). Reduccio in pristinas sentencias. 8. (f. 2). Monicio cum citacione. 9. (f. 2). Monicio ex actis data cum excommunicacione pro aliquo debito. 10. (f. 20). Contra participantes. 11. (f. 20). Absolucio de consensu. 12. (f. 3). Contumacia super actorem. 13. (f. 3). Aggravacio. 14. (f. 3). Reaggravacio sequitur. 15. (f. 30). Absolucio, quando [quis] in processibus excommunicacionum, aggravacionum, reaggravacionum et quibusvis moritur. 16. (f. 30). Quando quis contumaciam arestat et iitteras ad causam non extrahit sequitur contumacia. 17. (f. 4). Ratificacio contumacie et aggravacionis ob non paricionem termini, quando quis citatur. 18. (f. 4). Alia absolucio mortui, quando moritur in sentenciis et nondum sepellitur. 19. (f. 4). Citacio ex officio vicarii in spiritualibus. 20 (f. 40). Contumacia ex officio vicarii in spiritualibus. 21. (f. 40). Monicio contra sacrilegos. 22. (f. 5). Processus contra illos, qui pecunias ecclesie tenent. 23. (f. 5°). Inhibicio contra iudices seculares. 24. (f. 5°). Inhibicio super causa testamentaria. *25. (f. 6). Super iudeum contumacia. *26. (f. 6). Absolucio iudeo ad causam. 27. (f. 6). Littera promocialis iudeo converso ad fidem Christianam. 28. (f. 6°). Monicio contra participantes. 29. (f. 6°). Alia monicio a participacione largior. 30. (f. 7). Compulsoria. **31.1) (f. 70). Littera seu processus de bannis. **32. (f. 70). Item alia. **33. (f. 8). Aliter sic. **34. (f. 8). Littera vicarii in spiritualibus ad plebanum. 1) Akty opatrzone dwiema gwiazdkami ogłosiliśmy jako dodatek do publikacyi naszej: „Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych dyjecezyi Krakowskiej w w. XV". 35. (f. 8). Littera testimonialis a capitulo notario publico ad exercendum opus thabellionatus. 36. (f 8°). Quitacio pecuniarum solutarum **37. (f. 80 ). Forma divorcii. 38. (f. 9). Receptoria littera in Roma sine licencia sui episcopi sucipientis ordines. 39. (f. 9). Revocacio testamenti. 40. (f. 9°). Dimissoria pro recipiendis ordinibus. 41. (f. 90). Aliter sic et brevius. **42. (f. 10). Dimissoria episcopi alteri episcopo, ut possit suos sub- ditos ordinare ad sacros clericorum ordines. 43. (f. 10). Dimissoria presbitero extra suam diocesim demorari a proprio diocesano concessa. 44. (f w°). Absencia causa studii presbitero a sua ecclesia. 45. (f. 10°). Monicio virtute laudi. 46. (f 11). Forma executorie super sentencia diffinitiva. 47. (f ii°). Monicio cum reduccione sentenciarum. 48. (f. 110). Alia fornia executorie ex commissione Sedis apostolice. 49. (f. 120). Addicio in citacionibus. 50. (f. 13). Libellus contra iniectores manus violentas in clericos. 51. (f. 130). Protestatur de expensis in huiusmodi lite factis et in posterum faciendis. 52. (f. 14). Sentencia diffinitiva. 53. (f. 14°). Remissio cause a secunda instancia ad primum iudicem ista sequitur. 54. (f. 15). Monicio contra non confitentes et ad aliam parrochiam transferentes. 55. (f. 15°). Crida altaris nove fundacionis. 56. (f. 16). Monicio, ne persone suspecte conversentur sanctimonialibus. 57. (f. 16). Sublacio monicionis. 58. (f. 16). Absolucio ob spem concordie 59. (f. 160). Compulsoria brevis. 60. (f. 16°). Citacio sexta die a die execucionis. **61. (f. 17). Monicio contra mulierem, quando recedit a viro. **62 (f. 17). Monicio contra maritum, quando vagatur. 63. (f. 170). Citacio per commissionem Sedis apostolice. 64. (f. 18°). Iudex subdelegacionis. 65. (f. 180). Contumacia per commissionem Sedis apostolice. 66. (f 19). Aggravacio per commissionem Sedis apostolice. 67. (f. 19°). Commissio cum citacione episcopi. 68. (f. 20°). Littera exortacionis ad ecclesias, ut orent pro pace Regni et pro sanitate domini Regis. 69. (f 21). Processus mandati, die tali ut omnes in sacris ordinibus constituti processionaliter incedant ad placandam ofifensam dei contra hereticos — Cf. II. Nr. 36. 71 72 70. (f. 21). Forma contumacie per commissionem, (f. 21°). Forma inhibicionis cum citacione. (f 22). Forma divorcii propter consanguineitatem. 73. (f. 220). Forma apostolorum. 74. (f. 23). Appellacio ab uno iudice ad alium. 75. (f. 23°). Forma appellacionis. 76. (f. 230). Forma apostolorum. Archiw. kom. hist. T. V. 44 77. (f. 24). Instrumentum testamenti. 78. (f. 240). Relaxacio interdicti racione violacionis ecclesie vel manuum inieccionis in clericum. 79. (f. 24°). Dimissoria extra diocesim propriam exercendi officia divina. 80. (f. 25). Dispensacio episcopi super macula oculi, 81. (f. 25). Absencia causa metus ab ecclesia. 82. (f 25°). Auctoritas plebano concessa excommunicandi parrochianos et absolvendi. 83. (f. 25°). Absencia ab ecclesia racione servicii. 84. (f. 25°). Auctoritas plebano absolvendi parrochianos. 85. (f. 26). Absolucio ad cautelam. 86. (f. 26). Virtute laudi citacio sequitur. 87. (f. 26°). Aggravacio laudi cum monicione. 88. (f. 27). Reaggravacio vigore laudi. 89. (f. 28). Credencia divorcii. 90. (f. 28). Littera postposicionis festorum. 91. (f. 28°). Processus reduccionis in pristinos processus. *92. (f. 29). Processus pro Sinodo celebranda. 93. (f. 29°). Altare portatile cum facultate. 94. (f. 29°). Terminus ad interloquendum. 95. (f. 29°). Prolacio interlocutorie prime. 96. (f. 30) Prolacio interlocutorie secunde. 97. (f. 30). Prolacio interlocutorie tercie. 98. (f. 300). Tenores excepcionum secuntur, et primo tenor prime excepcionis sequitur et est talis. — Terminus ad replicandum. 99. (f. 300). [Tenor] replicacionum sequitur et est talis. — Terminus ad duplicandum. 100. (f. 31). Terminus de oblacione litis contestate. 101. (f. 31). Tenor litis contestacionis. 102. (f. 31) Terminus ad ponendum sive articulandum. 103. (f. 31°). Termini de oblacione et posicione articulorum. 104. (f. 31°). Terminus excepcionis ante articulos. 105. (f. 310). Tenor excepcionis ad articulos. 106. (f. 31o). Terminus ad interloquendum. 107. (f. 32). Terminus responsionis ad articulos. 108. (f. 32). Tenor responsionum. 109. (f. 32). Terminus ad respondendum posicionibus. 110. (f. 320). Tenor responsionum. 111. (f. 320). Terminus ad probandum pro prima dilacione. 112. (f. 320). Juramentum testium. 113. (f. 32°). Citacio contra testes. 114. (f. 32 ). Terminus pro secunda dilacione. 115. (f. 33). Terminus pro tercia dilacione. 116. (f. 33). Comissio ad recipiendum testes. 117 (f. 33°). Citacio a comissario contra testes. 118. (f. 34). Tenor interrogatoriorum sequitur. 119. (f. 34). Deposicio testium. 120. (f. 34). Terminus ad duplicandum. 121. (f. 34). Terminus de oblacione excepcionum. 122. (f. 34). Terminus prolate sentencie. 123. (f. 34). Sentencia diffinitiva sequitur. 124. (f. 340). Absolucio [eius], qui manus violentas in clericos [iniecit]. 125. (f. 35). Interdictum reaggravacionis. 126. (f. 35°) Monicio, quando cimiterium violatur. 127. (f. 36). Absolucio ad presequendum causam. 128. (f. 360). Comenda vicario plebano moriente. 129. (f. 36°). Comenda nowo plebano. 130. (f. 37). Monicio cum subreduccione pristinorum processuum. 131. (f. 370). Monicio virtute laudi ex actis. 132. (f. 370). Actore non comparente reo taxantur expense, et datur monicio cum taxacione. 133. (f. 38). Monicio cum narracione facti. 134. (f. 38°) Monicio pro decima lini. *135. (f. 380). Dispensacio super uxoricidio. 136. (f. 39). Forma petitoria pro iudeis. 137. (f. 39°). Forma, in qua mandat iudex, ut exequantur processus vigore statutorum provincialium iudicis alterius diocesis. 138. (f. 40). Instrumenta secuntur, quando in absencia sui quis constituit procuratores ad introducendum canonicum. 139. (f. 40°). Instrumentum acceptandi beneficium per procuratorem racione gracie. 140. (f. 41). Instrumentum levacionis quarundam pecuniarum. 141. (f. 42). Instrumentum levacionis, ut prius. 142. (f. 430), Instrumentum compulsionis. 143. (f. 44). Instrumentum appellacionis. 144. (f 45). Citacio, quando violatur cimiterium vel ecclesia, et contra testes, qui erant presentes. 145. (f. 45). Commissio alicui prelato ad faciendum iudicium in aliquo districtu. 146 (f. 45°). Remissio pro examinandis testibus. 147. (f. 46). Forma absolucionis tortorum ad cautelam. 148. (f. 460). Monicio oficialis novi contra preteritum, ut restituat acta, sigilla. 149. (f. 47). Procuratorium ad presentandum commissionem et ad petendum citacionem. 150. (f. 48). Comenda vicariis plebano recedente curiam Romanem. 151. (f. 48). Interrogatoria subscripta procuratoris et nomine pro- curatorio. 152. (f. 490). Libellus de inieccione manuum in clericum. 153. (f. 51). Appellacio. 154. (f. 510) Infamie libellus. 155. (f. 52). Forma instrumenti compromissionis. 156. (f. 53). Procuratorium generale ad agendum et defendendum ad quevis negocia. 157. (f. 54). Procuratorium ad presentandum litteras apostolicas executorias et ad petendum fieri execucionem ipsarum. 158. (f 55). Procuratorium ad impetrandum et contradicendum, ut in forma. 159. (f 55°). Sequitur processus iudiciarius de non approbanda iurisdiccione, 160. (f. 606). Juramentum iudeorum. 161. (f. 61). Presentacio acceptacionis executoribus. 162. (f. 61°). Provisionis denegacio. 163. (f. 62). Procuratorium ad resignandum ecclesiam in personam clerici. 164. (f. 62°). Adhesio appellacionis episcopi. 165. (f. 620). Revocacionis procuratoris instrumentum. 166. (f. 63). Item nota, quando aliquis eligitur in prepositum per scrutinium, peticio, ut investiatur. 167. (f. 630). Forma investiture novi canonici dom. archiepiscopi etc. 168. (f. 64). Presentacio a tutore cum associacione alterius boni 169. (f. 64). Forma monicionis cum sentencia pro decima archiepi scopali. 170. (f. 64°). Forma interdicti in diurnis ad unum diem. 171. (f 65) Dimissoriales, — (3 formulae). 172. (f. 65). Dimissoria generalis, quando sacerdos ad alienas dioceses wlt se transferre. 173. (f. 65°), Ut sacerdos peregrinus possit missam legere, ubi advenerit. 174. (f. 65°). Comenda cum crida. 175. (f. 66). Intronisacio. 176. (f. 66). Littera, quando datur iudeis conversis auctoritas mendicandi, ut sequitur. 177. (f 66°). Littera, que destinatur ad plebanos, ut sint processiones tempore belli. 178. (f. 67). Absolucio mortui. 179. (f. 67°). Similis. 180 (f. 68). Comissio generalis episcopi alicui in diocesi sua. 181. (f. 68). Receptoria. 182. (f. 68°). Commissio episcopi in causa appellacionis ad eum facte. 183. (f. 69). Littera, quando archiepiscopus constituit officialem et vicarium in spiritualibus et priorera ammouet ab officio hic in forma. 184. (f. 69°). Forma altaris portatilis cum auctoritate. 185. (f. 70). Forma indulgenciarum, 186. (f. 70). Aiia forma indulgenciarum. 187. (f. 71). Arenga in simili. 188. (f. 71). Citacio vocacionis ad plebaniam , quando plebanus ab ecclesia absentatur. 189. (f. 710). Item secunda citacio contra eundem. 190. (f. 72). Tercia vocacio contra eundem. 191. (f 720). Sentencia privacionis ecclesie, quando plebanus vocatus in eadem non manet. 192. (f. 72°). Commenda circa permutacionem. 193. (f. 73). Ut officialis dispenset cum aliquo de mandato et commissione episcopi. 194. (f. 73). Parrochianis intimatur, ut processio fiat pro pace et pluvia. 195. (f. 74). Interdictum per diem naturalem. 196. (f. 75). Interdictum triduanum. 197. (f. 750). De accusacione aliqua et delacione, quid sit faciendum. 198. (f. 76). Altare portatile stipendiariis in forme sequitur. 199. (f. 76). Presentacio a Regina ad canonicatum sequitur etc. 200. (f. 76°). Presentacio ab herede data. 201. (f. 76°). Confirmacio ad plebaniam. 202, 203. (f. 77), Presentacio [ad plebaniam] per mortem vacantem. 204. (f. 77°). Crida. 205. (f. 77). Investitura ad ecclesiam de nove fundatam. 206. (f. 78). Item alia per execucionem ad ecclesiam de novo fundatam. 207. (f. 780). Inhibicio contra rectores ecclesiarum vicinos, ne se impediant de parrocbia ad ecclesiam de novo fundatam attributa. 208. (f. yg). Investitura per executorem brevis. 209. (f. 79). Resignacio prebende cum investitura. 210. (f. 80). Donacio villarum et decimarum pro serviciis per episcopum de consensu. 211. (f. 800). Retribucio villarutn ad ecclesiam parrochialem racione parrochie dudum fundatam, que privilegium perdidit. 212. (f. 81). Consensus episcopi et capituli vendicionis molendini per plebanum in bonis suis facta. 213. (f. 81°). Citacio canonici cum plenitudine iuris canonici et donacio ville racione certi canonicatus et prebende. 214. (f. 82°), Coniunctio villarum in unam et transaccio ipsarum de iure Polonico in ius Theutonicum ac donacio scultetie sue advocacie racione locacionis et serviciorum per episcopum facta. 215. (f. 83). Donacio decime pro serviciis. 216. (f. 83°). Permutacio villarum et decimarum per episcopum cum suo plebano. 217. (f. 84). Confirmacio sive investitura electi in abbatem sequitur. 218. (f. 850). Provisio super omnes gradus. 219. (f. 86). Sequitur alia provisio ad gradura. 220. (f. 860). Investitura super novo canonico. *221. (f. 87). Pro celebranda sinodo sic scribe. 222. (f. 87°). Forma indulgenciarum petitoria. *223. (f. 87°). Consensus regalis ad permutandum canonicatum seu prebendam. Super iudeum contumacia. 110. (f 6). Johannes de P. etc discretis viris etc salutem in domino. Quia I. iudeus perfidus de B. ad nostram legitime citatus presenciam ad instanciam P. de C. in termino sibi coram nobis prefixo minime parere curavit, unde nos huiusmodi ipsius contumacia exigente eidem S. iudeo comercium Christianorum subtrahimus per presentes, mandantes vobis, quatinus vestris in ecclesiis publice proponentes omnibus et singulis plebis sexus utriusque christianis d stricte prohibeatis, quibus et nos presentibus inhibemus, sub excommunicacionis et mortalis peccati penis precipientes, ne cum eodem I. iudeo comercium aliquod audeant exercere, eisdem Christianis hoc idem denunciantes et inculcantes singulis diebus dominicis etc. Datum. Absolucio iudeo ad causam. 111. (f. 6). I. de P. etc. discretis viris etc. salutem in domino. Quia I. iudeus de R. ad nostram legitime citatus presenciam, [cui] ad instanciam P. de C. in termino sibi prefixo non comparenti Christianorum comercium contumacie sue occasione per nos extiterat subtractum, coram nobisque idem I. iudeus personaliter cpnstitutus de parendo iuri plenam prestitit caucionem et pro expensis, si que parti adverse de iure debentur, satisfacere promisit cum effectu, petens sibi comercium huiusmodi Christianorum relaxari, unde vobis prefatis [mandamus, quatinus] comercium relaxatum in vestri ecclesiis nunciare curetis, et nichilominus ad instanciam dicti I. iudei prefatam B. ad causam huiusmodi citetis, terminum sibi coram nobis tali die peremptorium assignantes. Dimissoria episcopi alteri episcopo, ut possit suos subditos ordtnare ad sacros clericorum ordines. 112. (f. 10). Wiadislaus dei gracia etc. reverendo in Christo patri domino M. eadem gracia episcopo C. salutem et sinceram in domino caritatem. Cum plures et multi de diocesi nostra clerici propter virtutum exercicium et pingwiorem fortune incrementum ad partes et diocesim vestras se transferant et aliquamdiu relictis ipsorum partibus et diocesi predictis demorari proponunt, et quia propter longam loci distanciam sacros clericorum ordines a nobis vel a nostro suffraganeo comode suscipere non possunt, ideo paternitati vestre tenore presencium indufgemus, quatinus omnes et singulos tam scolares in minoribus, quam in maioribus ordinibus constitutos de nostra diocesi existentes, qui dumtaxat in.partibus et diocesi vestris ad christiane religionis profectum ipsis elegerint mansionem, ad omnes sacros clericorum ordines per vos et vestrum suffraganeum suscipere potestis et promovere eosdem a iure temporibus constitutis, dummodo ipsi clerici idonei reperti fuerint et aliud canonicum ipsis non obsistat [impedimentum], quodque beneficia ecclesiastica, de quibus ipsis provisum fuerit, potuerint obtinere, presencium tenore eis indulgemus presentibus [ad] beneplacitum voluntatis nostre valituris. Datum etc. Processus pro sinodo celebranda. 118. (f. 29). Venerabilibus et honorabilibus discretis viris dominis, fratribus Johanni sancti Adalberti in castro Plocensi ordinis sancti Benedicti et S. sancte Marie in C. canonicorum regularium sancti Augustini abbatibus et P. preposito sancte Marie extra muros Plocenses monialium Premonstratensis ordinum ac eorum conventibus necnon prepositis, decanis, archidiaconis, custodibus, scolasticis, cancellariis, thezaurariis, officialibus, collegiatis, capitulis, conventualibus omnibus et singulis ecclesiarum parrochialium rectoribus ac eorum vicesgerentibus in decanatibus Plocensis diocesis etc. et alias ubilibet constitutis salutem in domino et mandatis nos tris infrascriptis firmiter obedire. Quia nonnulla ardua facta et negocia ecclesiarum nostre Kathedralis ac cuiuslibet vestrum nunc concernencia et communiter nos et vos et quemlibet communiter et divisim tangencia et incumbencia tractanda, disponenda vobiscum nobis occurrunt et instant, quare vos et quemlibet vestrum communiter et divisim primo, secundo, tercio et peremptorie requirimus et monemus, vobisque nichilominus sancte obediencie in virtute et sub excornmunicacionis pena et statutorum sinodalium, quas vos et vestrum quemlibet communiter et divisim, trina tamen canonica monicione premissa, presentibus incurrere volumus, nisi mandatis nostris huiusmodi parueritis et quilibet vestrum paruerit cum effectu, districte precipiendo mandamus, quatinus feria Vta proxima ante Conductum Pasce proxime venturum, aliis postpositis, cessantibus tamen legitimis impedimentis, quilibet vestrum supradictorum communiter et divisim de mane hora terciarum in Wladislavia (s) ad premissa facienda ac super huiusmodi factis et negociis tractandis et disponendis tractaturi , disposituri et expedituri compareatis et quilibet vestrum propria in persona compareat, nisi se canonice excuset, quam feriam quintam pro peremptorio termino vobis et cuilibet vestrum communiter et divisim prefigimus et assignamus presentibus, alias si secus feceritis vel aliquis vestrum fecerit, aut se canonice non excusaverit, extunc prout exnunc .... vos et quemlibet vestrum communiter et divisim in excommunicacionis ac statutorum sentencias ipso facto incurrisse declaramus, absolucionem vero omnium singulorum nobis tantummodo reservamus. Datum.. . Dispensacio super uxoricidio. 114. (f. 38°). In nomine domini amen. Nos N. etc. cunctis, quibus expedit, notum facimus, quomodo ad nostram presenciam veniens C. lai- cus olim de T. Poznaniensis, nacione vero de N. nostre G. diocesis expo- suit, quod cum ipse R. uxorem suam hora quasi noctis tercia in lecto suo cum quodam clerico adulterando comisceri invenisset et ad comprehenden- dum eam cum dicto clerico convocatis vicinis et testibus fidedignis came- ram ingredi voluisset, predicta R. in obvium cum securi contra ipsum C. maritum suum animo interficiendi veniens eundem ad manum wlnera- vit, propter quod dictam R. propter adulterium per eam commissum idem C. plagis pluribus et verberibus adeo affecit, quod exinde die tercia ex- spiravit petens super premisso uxoricidio secum per nos quo ad alia vota nupciarum misericorditer dispensarL Nos vero primitus de et super pre- missis omnibus et singulis idoneis et fidedignis testibus receptis repertoque ex ipsorum deposicionibus omnia et singula vera fore iuxta exposicionem eiusdem C, visis et diligenter inspectis iuribus, communicato super hiis iuris peritorum consilio ac inter nos matura deliberacione diiigenti consi- derataque eiusdem C. etate tali, quod indubia de eo propttr con inenciam adulterandi spes haberetur auctoritate omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum nobis in hac parte concessa cum ipso misericorditer duximus dispensandum presentibusque dispensamus Christi nomine invocato in hiis scriptis pronunciantes, declarantes et decernentes ipsum abilem ad alia vota matrimonii convolandi et ea in facie ecclesie, cum quo voluerit contrahendi, uxoricidio isto, ut prefertur, non obstante. Super quo ei in om- nium fidem et testimonium premissorum presentes nostras litteras scribi nostrique sigilli appensione iussimus communiri. Datum... Pro celebranda sinodo sic scribe. 115. (f. 87). Johannes dei gracia etc. discretis viris ecclesiarum par- rochialium in districtibus et terris S. etc. P. T. rectoribus et ipsorum com- mendariis seu ebdomadariis et vices ac loca quelibet ipsorum tenentibus filiis nobis in Christo diiectis salutem in domino sempiternam. Iam dudum Si- nodum nostram ad ordinandum bonum commune inter parrochias et sta- tuta, que in nostra diocesi tenere et servare fecissemus per arbitrium et ordinacionem divinam, itaque (s) eradicare chaos pessimum et scurilitates morbumque pestiferum jnordinate mansionis inter omnes presbiteros et generaliter omnes spirituales nostre diocesis nequiter vitam ipsorum ducentes visitandi formam more aliorum diocesum facere debuimus, quia licet occupati multum arduis negociis bonum commune remque publicam huius sacre corone tangentibus, usque in presens facere, ordinare nequivimus et visitare; eapropter in solidum vos universos requirimus vobisque et alteri vestrum vigore obediencie sancte et sub pena excommunicacionis mandamus, quatinus in crastino festi sancti M. proxime afifuturo et venturo in L. sub pena sinodali omnes constitui et ad pertractandum et audiendum bonum commune debeatis sinodo, quam facere iam de facto decrevimus, vos presentare, scientes quod a die presencium et a loco, quo nunc moramur, vos personaliter visitare proponimus et de facto vos iam visitare incepimus, volumusque sub pena allegata, ut unusquisque vestrum alius ad alium hunc processum sine mora et procrastinacione aliqua transmittat, presertim ultimus a districtu et a terra L. mandatum exequens illese presentem processum nobis reportet et presentet. Datum etc. Consensus regalis ad permutandum canonicatum seu prebendam. 116. (f. 8). Kazimirus dei gracia Rex P. reverendissimo in Christo patri domino Io. archiepiscopo L. sincere nobis dilecto salutem et regii favorem continuum incrementum. Reverendissime in Christo pater sincere nobis dilecte, honorabilis Io. prebendarius in castro nostro inferiori L. huiusmodi prebendam suam iuris patronatus nostri cum honorabili M. prebendario in T. permutare intendunt, que commutacio postquam facta fuerit, et in manibus P. V. ipsa prebenda castri predicti L. fuerit assignata, nos in personam prefati M. prebemus nostrum consensum ac eundem M. ad dictam prebendam castri L. iurispatronatus nostri ex vi huiusmodi permutacionis vacaturam instituendum P. V. presentamus per presentes, hor tantes eandem P. V., quatinus ipsum M. ad dictam prebendam taliter per nos presentatum instituere et investire velitis, curam spiritualium et administracionem temporalium cum plenitudine iuris canonici auctoritate vestra ordinaria sibi in eadem comittentes, prout ad V. P. officium dinoscitur pertinere, Harum, quibus sigillum... — Ad relacionem reverendissimi patris Sbignei episcopi Cracoviensis etc. WYKAZ RZECZY. Liczby oznaczają numery porządkowe formuł A. Absentia triennalis ab ecclesia racione studii, 6, 48. Absolutio ab obediencia ordi- narii, 22. — ab reatu homicidii clerici, 33. — a sentenciis excommunicacionum, 33, 66, 73. Acceptatio canonicatus et prebendae sub expectatione datae, 88. Adulterium cum clerico, 114. Altare portatile, 65. Amotio ab ecclesia clerici, qui homicidio perpetrato ad sacros ordines se promoveri fecit et administravit in eisdem, 45. Anniversarius reginae, 53. Appellatio, 29. — ad audientiam episcopi, 3. — ad sedem Metropolitanam, 10, 70. Appositiones frivolae, 13. Approbatio per episcopum noviter electi abbatis per manus impositionem, 94. Arenda, 80. Articuli appellationis, 3. Assignatio possessionis altaris clerico praesentato, 54, 89. — canonica possessionis canonica- tus et prebendae per birreti impositionem, 88. Auctoritas ordinaria, 89, 116. Archiw. kom. hist. T. V. Auditor a papa specialiter deputatus, 77. B. Beneficium absolutionis, 7, 10, 21. — competens, 57. — ecclesiasticum, 12, 112. Brachium saeculare, 14, 21, 52. C. Camera episcopi, 87. Cancellaria episcopalis, 53, 109. Canon latae sentenciae, 7. Canones sacri, 68. Capitulum, 51. — generale, 47. Casus episcopales reservati, 63, 64. Causae concernentes forum spirituale, 16. — forum saeculare, 16. — decimarum, 16. — iniuriarum, 44. — hereditariae, 5. Cautio de parendo iuri, 111. Censurae ecclesiasticae, 46. Clamor, 46, 52. — accusatoris, 7. Claves beato Petro concessae, 14. — ecclesiae, 75. Codicillus, 87. Collatio episcopi, 76, 78, 88. 45 Commendatio inquisitoris, 91. Commercium Christianorum, 110, 111. Commissarii episcopales, 10. Commissio, 42. — ad instituendum clericum praesentatum ad altare, 54. — appellationis, 3, 29, 70. — inquisitionis, 46, 52. — iudicandi, 1, 11, 14, 29, 86. — visitationis monasterii, 9. Compromissio in arbitrium, 35, 36. Concessio indulgentiarum elemosinas largientibus, 37. — visitantibus monasterium certis festivitatibus, 38, 39, 41. Concordia amicabilis, 72. Confessio, 33. Confirmatio indulgentiarum per certos episcopos concessarum,4o. — per episcopum privilegii erec- tionis et dotationis altaris, 4, 89. Consensus capituli, 24. — dioecesani, 38, 39. — patronorum, 12. — regalis ad permutandum canonicatum seu prebendam, 116. Constitutio collectorum contributionis, 95. — per clericum absentem ratione studii personae idoneae presbiteralis circa beneficium, 48. — per episcopum viccarii in spiritualibus, 81. — per episcopum viccarii in spiritualibus generalis, 76. — per episcopum viccarii in temporalibus, 82. — procuratoris legitimi, 5. — papae Bonifacii VIII, 34. Constitutiones sinodales, 19. — provinciales, 19. Consuetudo cancellariae episco- palis, 109. Consumatio matrimonii in facie ecclesiae contracti per copulam carnalem, 31. Contributio 2 grossorum a mar- ca, 95. Contumacia, 13, 21. 42, 111. Copula carnalis, 31. Creatio per episcopum novi ca- nonicatus et prebendae in ecclesia collegiata de consensu capituli, 24. D. Decima, 17, 29. — libera, 51. — manipularis, 10. — manipularis post agriculturas nobilium, 72. — mensae episcopalis, 28. Defectus natalium, 30. Denunciatio publica excornmunicatorum, 17. — publica sententiarum excommu- nicationis et interdicti, 75. Deputatio sufficientis vicarii per rectorem absentem, 34. Detrusio in monasterium ad agendum perpetuam poenitentiam, 108. D iffama t i ones, 86. Dispensatio rectoris ecclesiae studio litterarum vacantis, quod usque ad septennium non debeat nisi ad subdiaconatum promoveri, 34. — super defectu oculi dextri, 67. — super uxoricidio, 114. Donatio imperatoris Constan- tini, 75. Districtus Chancinensis, 109. — Visliciensis, 109. Dotatio ecclesiae parrochialis, 51. Duces Slesiae, 101. E. Ecclesia cathedralis, 20. — collegiata, 24. Electio abbatis, 94. Evidentia patrati sceleris, 7. Evocatio causae spiritualis ad forum saeculare, 109. Exactio indebita, 75. Examinatio hereticarum asser- tionum, 108. Exceptio recusatoria, 44. Excommunicatio, 13. — latae sententiae propter inva- sionem bonorum spiritualium, 19. Excommunicatio ratione non solutionis certi debiti, 66. E x e c u t i o litterae dispensationis, 67. — mandati, 30. — mandati apostolici, 45. Executor litterarum apostolica- rum, 23. Executores testamenti, 87. Exhumulatio corporis excom- municati in ecclesia sepulti, 18. Expectatio beneficii, preben- dae, 23, 88. F. Facultas per episcopum commissario suo concessa absolvendi ad cautelam, 70. — subdelegandi per episcopum col- lectoribus contribucionis con- cessa, 95. Forura ecclesiasticum, spirituale, 79. — iurisdiccionis episcopalis, 76. — saeculare, 16, 79, 109. — terrestre, 109. Fraternitas spiritualis, 43, 71. Gt. Gradus accolitarum, 57. — subdiaconatus, 6, 57, 84. G r a t i a papalis, 24. G r a t i a e agendae de concessa victoria, 98. H. Heretici, 96, 106. Homicidium, 52. — perpetratum in cimiterio, 68. Husitae, 101, 108. I. Idoneitas personae, 30. Impedimentum canonicum, 112. Imposicio contributionis ratione restaurationis ecclesiae Cathcdralis gravem minantis ruinam, 20. — super clerum dioecesanum per episcopum cum consensu capi- tuli, 95. Incorporatio ecclesiae, 61. Indulgentiae pro elemosinis lar- giendis iudeo baptisato, 27. Indulgentia ab quadam consti- tutione in statutis sinodalibus contenta, 55. — esus carnium et lacticiniorum, 15. — unius anni ad eligendum beneficium ecclesiasticum, 8. Inhibitio, 77. — commercii cum iudeo, 110, 111. — iudicandi causas spirituales in foro saeculari, 16. — ministrandi sacramenta, 2. — perceptionis fructuum et reddituum per rectorem ecclesiae excommunicatum, 66. I n i e c t i o manuum violentarum in clericum, 7. Iniuria, 1, 5, 11, 86. Inquisitio, 45. — de homicidio, 52. Inquisitor hereticae pravitatis, 14, 108. — monasterii, 9. Institutio canonica, 12. — ad altare, 89. — collectorum, 47. Interdictum ecclesiasticum, 58, 68, 73, 75, 92. Interfectio clerici in ordinibus minoribus constituti, 33. Invasio clerici in strata et via publica, 7. Invasores bonorum spiritualium, 19. Investitio de beneficio per ma- nus impositionem, 26. — de canonicatu et prebenda per superpilicii impositionem, 23. Investitura canonica, 12. — de altari, 89. — de canonicatu et prebenda per anuli impositionem, 74, 78. Invocatio auxilii brachii saecularis, 14, 21, 52. — demonum pro inveniendis the- zauris, 108. Iter ad curiam Romanam pro ab- solutione obtinenda, 33. Iudeus, 110, 111. I u d e x subdelegatus a iudice prin- cipali delegato, 42. Iudicia terrestria, 109. Iudicium regale, 16. Iuramentum calumpnie, 31. Iurisdictio correctiva, 9. Ius commune parrochiale, 72. — fundationis, 72. — gratiae, 23. — hereditarium, 80. — patronatus, 26, 77, 90, 109. — praesentandi, 77. L. Laudum sinodale, 75, 109. Libertas ecclesiastica, 11, 16, 75. Licencia audiendi confessiones, 93. — celebrandi divina officia et sa- cramenta ecclesiastica ministrandi, 25, 55. — celebrandi divina officia in locis ecclesiastico interdicto suppositis, 92. — data per episcopum confessori absolvendi etiam in casibus reservatis, 63, 64, 93. — differendi itineris ad curiam Romanam propter nimiam paupertatem malefactoris beneficium absolutionis petituri, 33. — eligendi confessores, 48. — exercendi sacerdotalis officii, 2. — libere testandi per episcopum clerico concessa, 87. Littera credentiae, 56. Lillerae dimissoriae, dimissoriales, 22, 59, 60, 84, 112. — dispensationis summi poenitentiarii, 67. — inhibitoriae, 77. — mandati episcopalis, 53. — receptoriales, 55, 60. — salvus conductus, 69. M. Mandatum viccarii in spiritualibus generalis ad plebanos et viccarios, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107. Matrimonium praetensum, 31. Mensa episcopalis, 28, 79. Militia clericalis, 7, 57. 0. Obedientia ordinarii, 22. Oblatio exceptionum, 10. Officium inquisitionis, 14. — sacerdotale, 60. — viccariatus in spiritualibus, 76. Optio beneficiorum, 8. Orationes pro antistite, 43. — pro exercitu, 97. — pro impetranda pluvia, 100. — pro impetranda sanitate filio vel filiae regis, 105. — pro impetrandavictoria, 101, 106. — pro mitiganda pestilentia, 103. — pro pace, 43, — pro rege, 43, 97. — pro saevitia hereticorum reprimenda, 96. — pro statu regni Poloniae tranquillo, 97. — pro unione regnorum Poloniae et Ungariae, 102. — tempore, in quo agitur de profectu aut periculo regni, 99. P. Patronus, 12, 13, 84, 109. — altaris, 54. Pensio annua, 80. Perceptio sacramentorum eccle- siasticorum, 61. Perhibitio testimonii super vita et conversatione clerici ad alie- nam se diocesim transferentis, 22. Permutatio beneficiorum, eccle- siarum, 12, 26, 74, 116. Persona idonea presbiteralis, 6, 48. Pignoratio ratione exactionis, 75. Poena excommunicationis, 53. Poenitentia, 37, 48. — propter homicidium clerici, 33. Poenitentiarius summus, 67. Pollutio et violatio ecclesiae propter sepultum in eadem corpus excommunicati, 18. Praedicatio crucis contra hereticos, 107. Praesentatio, 57. — ad altare, 89. — ad altare in eventum resignationis, 54. — ad beneficium, 116. — episcopi, 76. — patronorum, 13, 84. — privilegii, 89. — regis ad canonicatum, 74. Praesumptio vehemens, 14. — violenta, 14. Pravitas heretica, 14. — iudaica, 27. Privatio beneficii, 14. Privilegium donationis et iuris patronatus, 90. — erectionis et dotationis altaris, 8q. — fundationis piscinae, 85. Processus monitionis, 10. — pro sinodo celebranda, 113, 115. Procurator legitimus, 5. Promotio ad gradum subdiaco- natus, 6. — ad ordines sacros in aliena dio- cesi, 22. Promulgatio sententiarum excommunicationis et interdicti, 16. Pronunciatio aliquem esse hereticum, 108. — contumaciae, 13. Provisio canonica de altari, 89. — de canonicatu de consensu ca- pituli, 28. — episcopalis, 57, 76, 78, 88. Purgatio suspicionis, 14. R. Raptores violenta manu bono- rum spiritualium, 19. Raptus decimae manipularis ma- nu violenta, 10. Ratificatio concordiae, 72. — dotationis ecclesiae parrochia- lis, 51. — fraternitatis spirituahs, 43, 71. Receptio bovum et peccorum ratione pignorationis, 75. — in canonicum, 23, 28, 74, 78. — per episcopum alieni clerici in suam diocesim, 25, 55. Recessio ab appellatione, 70. Recognitio arendae, 80. Reconciliatio ecclesiae pollu- tae, 18. Recusatio iudicis ut suspecti, 44. — iurisdictionis, 44. Relaxatio interdicti ecclesiastici, 58, 73. — iudeo commercii Christianorum, iii. Remissio ad iudicium episco- pale, 10. Repositio birreti in manus epi- scopi in signum resignationis ecclesiae, 26. Reservatio absolutionis per epi- scopum pro se, 66. — iuris, 88. Resignatio altaris. 54. — ecclesiae, 26. — abbatiae, 94. Revocatio hereticarum assertio- num, 108. — per episcopum causae alicui commissae ad propriam audien- tiam, 86. S. Sacrilegium, 68. Satisfactio, 66. — competens, 68. — congrua, 7. — pro violenta captivatione, 58. Sedes Metropolitana, 10, 70. Sententia diffinitiva, 45. — excommunicationum, 7, 16, 17, 18, 21, 33, 66. — interdicti, 16, 17. — nullitatis, 70. Sequestratio fructuum eccle- siasticorum clerici excommunicati, 21. Statuta sinodalia, 13, 25, 55, 68, 73, 75, 109, 113. — provincialia, 13, 75. Statutum ecclesiae collegiatae per episcopum cum praelatis et canonicis collegiatis inventum,47. Stipulatio sollempnis, 36. Subexecutor Htterarum apostolicarum, 23. Subiectio interdicto ecclesiasti- 58 co propter invasionem bonorum spiritualium, 19. Subiectio interdicto ecolesiastico poliutae ecclesiae, 68. Subscriptio notarii, 77, 83. Subtractio iudeo commercii Chri- stianorum, 110, 111. — fructuum ecclesiasticorum clerico excommunicato, 21. Susceptio sacrorum ab alieno episcopo sine licencia ordinarii, 2. Suspicio heresis, 14. Sustencio sententiarum excom- municacionum mfra unius anni spacium, 21. Taxatio decimae ad beneficium pertinentis, 95. Termini iudiciales, 5. Testamentum, 4, 87. — conditum per rectorem ecclesiae absque consensu patronorum, 70. — praetensum, 70. Titulus iustus, 22. Transs ump t um, 32, 50, 83, II. Y. W. Uxoricidium, 114. Venia, 58. kme- Wlneratio et vinculatio thonis ecclesiae, II. ANALECTA ad historiam iuris canonici in dioecesi Premisliensi edidit B. ULANOWSKI. Historyja prawa kanonicznego w Polsce opierać się musi na uwzględnieniu odnośnych źródeł pochodzących ze wszystkich Polskich dyjecezyi. W tej myśli ogłaszamy obecnie mniejszych rozmiarów zbiorek, w którym pomieściliśmy szereg zabytków będących w związku z dyjecezyją Przemyską. Pierwszym był ksiądz Kanonik Pawłowski1), który do­starczył badaczom bardzo wielkiej ilości źródłowych wzmianek do dziejów biskupstwa Przemyskiego. Książka tego zasłużonego autora nigdy też z pewnością wartości naukowej nie straci. Ale kanonik Pawłowski poprzestał na regestrowaniu materyjału rękopiśmiennego, z którego korzystał, i czy to miał do czynienia z dyplomatami, czy z postanowieniami synodów dyjecezalnych, zawsze tylko podał czytelnikowi bardzo zwięzłe i suche ich streszczenie. Z tego powodu dopiero wydawnictwa Profesora Liskego, a mianowicie VIII tom Aktów Grodzkich i Ziemskich, dostar­czyły przywilejów Katedry Przemyskiej w krytycznem opraco­waniu. Wprawdzie nie wszystkie jeszcze dokumenty, odnoszące 1) Premislia sacra sive series et gesta episcoporum r[itus] l[atini] Premisliensium». Kraków 1869. — Najnowszą pracą, w której mowa jest o założeniu biskupstwa Przemyskiego, napisał były skryptor Bibl. Uniwers, we Lwowie Dr. Karol Reifenkugel: «Die Grundung der romischkatholischen Bisthumer in den Territorien Halicz und Wladimir». Archiv fur Oester. Gesch. LII p. 403—473. się do historyi dyjecezyi Przemyskiej, ogłoszonymi zostały do tej pory, ale niewątpliwie znane już są najdawniejsze i najciekawsze 1). Materyjał rękopiśmienny, z którego korzystałem, składa się z trzech kodeksów: 1) Manuskrypt Nr. 379 należący do biblijoteki zakładu narod, imienia Ossolińskich, opisany w „Katalogu Rękopisów etc." przez Dra Wojciecha Kętrzyńskiego (tom II, p. 437). — W kodeksie tym znajdują się niedrukowane i w ogóle niewzmiankowane do­tąd Statuta synodalne biskupa Przemyskiego Macieja z r. 1415, oraz rubrycella Przemyska z tego samego czasu, 2) „Acta actorum Capituli Premisliensis" tom Iszy2). — Manuskrypt ten obejmuje 159 kart liczbowanych w wieku XVI, a oprócz tego 7 luźnych kart nieliczbowanych. Na pierwszych kartach mieszczą się kreacyje i recepcyje notaryjuszów publicznych, począwszy od r. 1438, a prócz tego wy­kazy wsi należących do kapituły Przemyskiej według powiatów. Nad pierwszym tego rodzaju wykazem czytamy: „Registrum seu manuale venerabilum ac honorabilium virorum ac dominorum prelatorum et canonicorum ecclesie Premisliensis per districtus et villas infrascriptas puta, que vocantur decime Episcopales pro mensa capituli spectancium, ut patebit; de anno domini millesimo quadringentesimo vicesimo quarto circa festum sancti Martini".— Protokóły posiedzeń kapituły rozpoczynają się z r. 1443 i się­gają do r. 1535. — Na luźnych kartach wypisane są ręką z pier­wszej połowy XVgo stulecia inwentarze przywilejów, rzeczy i książek należących do kapituły. — Z kodeksu tego weszły w skład niniejszej publikacyi: najpierw wszystkie statuta kapituł generalnych z lat 1452—1533, następnie uchwały synodu dyjecezalnego z r. 1519, a nareszcie wspomniane już inwentarze. 3) „Acta Episcopalia Premisliensia", rękopis opa­trzony liczbą porządkową VIII. — Kodeks ten liczy kart liczbo­wanych 132 i obejmuje akta biskupie z lat 1505 — 1531. — Z ma­nuskryptu tego wyjęliśmy statuta synodalne z lat 1511, 1525 i 1529, oraz statuta bractw Łancuckiego i Sanockiego z lat 1450 i 1460. 1) W jednym tylko rękopisie aktów biskupich Przemyskich opatrzo­nym liczbą porządk. VIII., znajduje się kilkanaście niedrukowanych doku­mentów z XIV i XV stulecia, które w części tylko zregestrował Pawłow­ski. — Będzie to mojem staraniem wydać te dyplomata jako uzupełnienie do cennej publikacyi Profesora Liske`go. 2) Na karcie 20-tej, od której zaczynają się protokóły posiedzeń ka­pituły, czytamy taki napis: «Registrum negociorum sive factorum in capitulis generalibus Epiphanie et sancti Johannis Baptiste conclusorum et concludendorum». Z zabytków, które ogłaszamy obecnie, znane były w stre­szczeniu jedynie tylko statuty synodalne z lat 1511, 1519, 1525 i 1529; lecz, jak sądzę, niepotrzeba nawet wspominać, że po­mniki ustawodawcze na żaden sposób nie można publikować w wyciągach; to więc co o tych statutach wiedzieliśmy dotych­czas z dzieła Pawłowskiego, żadną miarą pod względem nauko­wym wystarczać nie mogło. W dziejach biskupstwa Przemyskiego bardzo wybitną rolę odegrał 2-gi z rzędu biskup, Maciej (1392—1420), z którego właśnie czasów pochodzą dwa najdawniejsze zbiorem niniejszym objęte zabytki. On to zawarł z ludnością świecką dyjecezyi Przemyskiej jeszcze w XIV wieku ugodę w sprawie dziesięcin, mocą której za normalną uznaną została dziesięcina pieniężna 1). On też pier­wszy ogłosił statuta synodalne dla swojej dyjecezyi, oraz ułożyć kazał obszerną i ze znanych dotychczas najdawniejszą w Polsce rubrycellę. Co się tyczy statutów z r. 1415, to jak wynika z dokła­dnego zestawienia ich treści ze statutami synodalnymi dyjecezyi Krakowskiej, są one przeróbką statutów Nankerowskich z uwzglę­dnieniem w jednym przypadku statutów następcy Nankera — Jana Grota. Przeróbka polegała na pewnych zmianach stylisty­cznych, na skróceniu niektórych przepisów, na zamieszczeniu w innych dodatków, reflektujących na partykularne stosunki Prze­myskie. Dwa tylko postanowienia są zupełnie nowe: „De mendicantibus" i „De tabula et matricula"; w znanych dotychczas statutach Krakowskich nie mogliśmy przynajmniej odszukać dla nich źródła. Dwukrotnie już mieliśmy sposobność w innych naszych pra­cach mówić o znaczeniu dla dyjecezyi Krakowskiej statutów biskupa Nankera; nie chcąc się więc powtarzać, wspominamy tylko, że zupełnie tę samą odegrały rolę dla dyjecezyi Przemyskiej statuty synodalne z r. 1415. Miały one posłużyć jako urzędowy podręcznik dla duchowieństwa niższego, a że w tym wypadku poszukano wzoru w Krakowie, tem mniej zadziwiać może, ile, że statuta Nankerowskie są w swoim rodzaju pierwszym po­mnikiem kościelnego w Polsce ustawodawstwa, w którym jako przewodnia myśl objawia się wzgląd na wykształcenie ducho- 1) O ugodzie tej wspomina wyraźnie Władysław Jagiełło w doku­mencie z 7 Marca 1395 r. (Akta G. i Z. VIII p. 38 Nr. 24). - W spra­wie tej porównać jeszcze bullę Bonifacego IX z 8 Czerwca 1397. (Ibidem p. 40 Nr. 26), oraz dokumenty biskupa Macieja z 7 Maja 1406 (A. G. i Z. IV p. 29, Nr. 12) i Jakóba arcybiskupa Halickiego z 6 Listopada 1392 (A. G. i Z. III p. 105, Nr. 55). Archiw. kom. hist. T. V. 46 wieństwa parafijalnego. W rzędzie podręczników dyjecezalnych zajmują Statuta Przemyskie trzecie miejsce zaraz po podręczniku Krakowskim i Wrocławskim, a przed drugim Krakowskim, Po­znańskim i Włocławskim. O Rubrycelli Przemyskiej to tylko powiedzieć chcemy, że przedrukowaliśmy ją zupełnie wiernie bez żadnych objaśnień i przypisków, a to dla tego, ponieważ trzeba być dobrze obeznanym z hi­storyją liturgji, aby znaczenie tego pomnika należycie ocenić. Z innych statutów dyjecezalnych zasługują na uwagę jeszcze statuta z r. 1529, któremi wprowadzone zostały do dyjecezyi Przemyskiej statuta prowincyjonalne Gnieźnieńskie, świeżo ogło­szone drukiem w r. 1527. Statuta Przemyskie podzielone zostały również na 5 ksiąg i zawierają uzupełnienia do statutów pro­wincyjonalnych. Statuta kapitulne przedrukowaliśmy w porządku chronolo­gicznym, w którym one uchwalonemi zostały na kapitułach jene­ralnych. Jeżeli kiedyś dokonanem zostanie wyczerpujące i do ostatnich czasów doprowadzone wydanie tych statutów, to na­leżałoby oczywiście poszukać za tą redakcyą statutów kapitul­nych, która dokonaną została w 3-cim dziesiątku XVIgo wieku. Czy ten i jakie inne późniejsze zbiory się nie dochowały, cał­kiem mi nie wiadomo. Inwentarze kapituły Przemyskiej należą do bardzo cieka­wych i względnie nielicznych zabytków. Niedawno ogłosił Dr. Kętrzyński analogiczne spisy odnoszące się do kościołów w Wi­ślicy i Gnieźnie 1). Przypominamy, że najdawniejszym tego rodzaju Polskim inwentarzem jest ten, który się znajduje na ostatniej karcie Krakowskiego rękopisu Tripartytów i który ogłoszonym został w I. tomie Pomników Dziej. Polski przez Bielowskiego 2). Co się nakoniec tyczy statutów bractwa Łańcuckiego i Sa­nockiego, to odsyłamy do wspomnianego już dzieła ,,Premislia sacra", po bliższe szczegóły w tej materyi. Ogłaszając ten niewielki ale, mamy nadzieję, dość interesu­jący zbiorek, poczytujemy sobie za miły obowiązek podziękować najuprzejmiej Najprzewielebniejszemu księdzu Superiorowi St. Za-łęskiemu S. J., który umożliwił nam korzystanie w Krakowie z rękopisów Przemyskich, oraz Dr. Kętrzyńskiemu, który za po­średnictwem Biblijoteki Jagiellońskiej raczył nadesłać nam ręko­pis Nr. 379 do dłuższego naukowego użytku. 1) Mon. Pol. Hist. V, p. 936 i 947. 2) Mon. Pol. Hist. I, p. 376. TREŚĆ. I. Statuta synodi dioecesanae Premisliensis d. 20. Junii an. 1415 celebratae. II. Statuta synodi dioec. Premisl d. 21 Novembris an. 1511 celebratae. III. Statuta synodi dioec. Premisl. d. 7 Junii an. 1519 celebratae. IV. Statuta synodi dioec. Premisl. d. 4 Octobris an. 1525 celebratae. V. Statuta synodi dioec. Premisl. d. 1 Septembris an. 1529 celebratae. VI. Statuta capituli Premisliensis ab an. 1452 ad an. 1533. VII. Rubricella dioecesis Premisl. statutis synodalibus ex an. 1415 adnexa. VIII. Inventaria ecclesiae Premisliensis: 1. Registrum super privilegia capituli Premisliensis. 2. Registrum rerum et ornatuum. 3. Numerus librorum. IX. Statuta fraternitatum Sacerdotalium: 1. In districtu Łancutensi ex an. 1450. 2. In terra Sanocensi ex an. 1460. I. Statuta synodi dioecesanae Premisliensis d. 20 Junii an. 1415 celebratae. In nomine domini amen. Cum ars arcium — regimen animarum sacris canonibus attestantibus et statutis, cumque anima secundum beatum Gregorium nobilior sit omni corpore, omni eciam re et substancia, quam extrinsecus possidemus, ut ergo circa regimen animarum per rectores ecclesiarum parrochialium ceterosque sacerdotes ad evitandum ipsorum periculum animarum agatur caucius et versetur, nos Mathias, dei gracia episcopus Premisliensis, de consilio et de consensu nostri capituli pro informacione sacerdotum et presertim ecclesiarum parochialium rectorum, nostrorum subditorum, necnon emendacione morum et cohercione delictorum eorundem sacerdotum constituciones infrascriptas, prout status episcopatus nostri requirit et qualitas personarum, edidimus ipsas clero in presenti sinodo publicandas easdem constituciones interpretandi, declarandi, addendi, minuendi et circa ipsos dispensandi nobis nostrisque successoribus facultate plenaria reseruata. Quoniam ad episcopatum nostrum Premisliensem novellum clerus confluxit volente domino copiosius libros habens cum rubricis multarum eclesiarum variis et diversis, et cum turpis sit pars, que suo non congruit exordio, ideo statuimus, precipimus et mandamus, quatinus surgini (s) ecclesiarum parrochialium rectores ac sacerdotes alii in nostra degentes diocesi rubricam ecclesie Premisliensis teneant integre et observent, propter cuius observacionem non oportet libros destrui et rubricas aliarum ecclesiarum continentes, dum quis rubricam ecclesie nostre Premisliensis intuebitur diligenter; secus faciens una marca argenti per nos puniendus est et mulctandus. Sequitur de veneracione sanctorum 1). Quoniam deus, qui in sanctis suis mirabilis predicatur, hos sanctos suos uberiori retribucione prosequitur, quos digniores agnoscit, quosque comendat ingencior excellencia meritorum, propter quod mater sancta ecclesia quosdam sanctos sub duplici, quosdam sub semiduplici et alios sub simplici 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De veneratione sanctorum". (Starod. Pr. Polsk. Pomn. IV p. 12). colit officio et veneratur, que igitur summa festa, que duplicia, que semiduplicia et que simplicia novem vel trium leccionum sunt dicenda et tenenda, in rubrica ecclesie nostre Premisliensis plenius est positum et expressum; et ibi vide. Sequitur de baptismo, sine quo nullum sacramentum proficit 1). Baptismus est primum sacramentum, sine quo nullum aliud proficit ad salutem, pro quo sacramento vel crismate nullum premium requiratur. Et si infans propter longam distanciam, imminente mortis articulo, presbitero ad baptisandum nequeat presentari, a masculo laico [aut] femina baptizetur, vel eciam a patre aut a matre, si alii desunt, in quo casu pater et mater non delinquunt, sed merentur. Et hoc quilibet plebanus sue plebi sepius pernuncciet, ne infantes sine baptismo contingat discedere, atque mori, ut masculus laicus aut femina aquam frigidam vel calidam ter fundando super caput infantis dicat wlgariter, si nesciat litteras : »Petre vel Paule, Anna, ego te baptizo in nomine, patris et filii et spiritus sancti, amen«. — Et si non dixerit: »Ego te baptizo in nomine patris et filii et spiritus sancti, amen«, infans erit baptisatus, sed aquam refundat super caput infantis, ut premissum est, de olle, vel scultella, aut quocunque alio vase, quod haberi potest. Si autem infans a masculo laico, [aut] femina baptisatus supervixerit, infans, quanto cicius potest, ad ecclesiam deportetur. Et si sacerdos diligenti inquisicione premissa invenerit formam debitam fuisse servatam a laico vel femina, in fontem non rebaptiset, sed solum eum ungat in pectore et inter scapulas et in vertice crismate, sed non in fronte dicendo oraciones, que in unccione dici solent; tucius tamen est, ut eum sic baptiset: »Si baptisatus es, non te rebaptiso«, — exprimendo nomen infantis, si prius nomen sibi fuit inpositum — »sed si non es baptisatus, ego te baptiso in nomine patris et filii et spiritus sancti, amen«. Sufficiant tamen duo patrini, aut compater, aut commater. Nullus autem excommunicatus aut interdictus sive evidens criminosus, vel religiosus, nisi abbas fuerit, recipiatur in patrinum. Sequitur de Confirmacione 2). Confirmacio est delinicio in fronte facta de crismate alicuius de manu episcopi; et est secundum ecclesiasticum sacramentum, in quo sicut in baptismo contrahitur paternitas inter presentantes, presentatum et parentes presentati impediens matrimonium contrahendum et dirimens contractum, quod non debet iterari. Nullus eciam presentet alium ad confirmandum, nisi ipse sit confirmatus sive crismatus. Crismatus bindam albam, qua caput ipsius est circumligatum, ad tercium diem in capite deferat, et cum deposita fuerit, fronte lota, igne concrematur, et aqua lota eius in ignem mittatur. Ex tali autem locione sive binde religacione conpaternitas non contrahatur, sed per eum tantum, qui presentat episcopo confirmandum. Et, si adultus confirmandus fuerit, prius peccata sua debet confiteri. Et si quis mutacionem nominis postulaverit, nomen in confirmacione potest mutari. Nullus autem proprium filium vel econverso, nec vir vxorem vel econverso presentet episcopo ad confirmandum. Quilibet quoque fidelis 1) Gf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento baptismi". (op. cit. p. 4). 2) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento confirmacionis". (op. cit. p. 5). diligenter provideat, ne sine hoc sacramento transeat ex hoc mundo, unde laicis est sepe dicendum, quod pueros suos mittant ad loca, ubi episcopum noverint constitutum causa confirmacionis consequende. Sequitur de penitencia 1). Sciendum est et notandum, quod valde rarius invenitur, qui congruam et veram agit penitenciam, que est ecclesiasticum tercium sacramentum. Nam canon dicit, quod facilius invenitur, qui servat innocenciam, quam qui congruam et veram agit penitenciam. Vera etenim penitencia est preterita mala plangere et plangendo iterum non comittere, id est, non habere propositum committendi. Propterea sacerdotes, qui pollutum panem offerunt concubinas et, quod peius est, adulterantes retinentes, ipsis familiariter cohabitantes, nunquam agunt veram penitentiam, sed semper peccatis mortalibus permanent irretiti, quamdiu cum eisdem concubinis vel adulteris habent propositum delinquendi, nec valet eis ad salutem, si confitentur, aliqua confessio nec penitentia, quam agunt in peccandi proposito permanentes. Est enim infructuosa et non vera hniusmodi penitentia, nec meretur dici penitencia, nisi equivoce, sicut pictus homo dicitur homo. Rogent ergo misericordem dominum, ut, dimissis adulteris et concubinis, ipsis dignetur misericorditer penitenciam concedere veram et non fictam, ne agentes infructuosam penitenciam descendent cum aliis reprobis ad infernum. Circa sacramentum hoc penitencie cauti et discreti debent esse sacerdotes, ne incaute solvendo alios se ipsos periculose Hgent, sed diligenter inquirant peccatorum circumstancias, ut eisdem prudentes in taiibus confitentibus salubre consilium dare valeant et prebere. Caveat autem sacerdos, ne confiteri [confessionem ?] verbo prodat aut signo, sed, si prudentis consilio indiguerit, iliud absque nulla expressione persone requirat. Nam qui peccatum in confessione sibi detectum presumpserit [revelare], non soium est a sacerdotali officio deponendus, verum eciam ad agendam penitenciam perpetuam est in aliquod monasterium detrudendus. Nullus eciam sacerdos parrochialis, aut quicunque sacerdos secularis nostre diocesis confiteatur alteri, nisi a nobis sibi sit indultum, ut liceat sibi confessorem eligere providum et discretum, quia sine nostra licencia nullus nostrorum subditorum potest eligere iudicium non sui iudicis, persone vel rerum, multo ergo minus iudicium crimen quod rnaius. Ceterum nullus parrochianus alicuius parrochie sacerdoti alieno peccata sua confiteatur, nisi primo a proprio sacerdote licencia petita et obtenta, quam nullus requisiturus dolose vel maliciose recusare presumat. Si quis autem ad confessionem venerit alicui sacerdoti de nostra diocesi confiteri cupiens, persona servilis existens et vagabunda, in loco sue nativitatis nil obtinens, audiatur et absolvatur, quia domicilium intelligitur transtulisse, et presertim a peccatis, que in nostra diocesi comisit veniens atque manens. Insuper confessiones mulierum quod in loco aperto et honesto non oculto sacerdos audiat et facies earum non inspiciat, sed vel capucium ante oculos teneat, vel faciem alias avertat, et si forte post confessionem hominis confitentis peccatum horribile audierit, non spuat aut faciem suam torqueat aut aliquod huiusmodi, quod peccatorem terrere poterit vel rubore confundere sic, ut reliqua peccata sibi in confessione revelare timeret. Excommunicatum autem vel usurarium manifestum nullus, nisi in mortis articulo, ad penitentiam mittat. Male eciam 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento Penitencie". (op. cit. p. 6). ablata et illicite aquisita a confitentibus sacerdoti assignata pro se sacerdos retinere non presumat, sed hoc ad nostram aut nostri penitenciarii noticiam deducat, ut de nostro consilio aut nostri penitenciarii huiusmodi illicite aquisita ad usus aliquos licitos convertantur. Sacerdos eciam nil tacite vel expresse exigat pro penitencia, quam iniungit, aut pro confessionibus audiendis. Si vero confitens mera libertate aut motu proprio sacerdoti aliquid voluerit offerre, id ipsum recipere nullo modo prohibemus. Nullus itaque saccrdos laico sibi confitenti vel femine in confessione pro penitencia iniungat, ut psalmum aut missas procuret legi pro peccatis sibi confessis, ut via avaricie precludatur, quam sepe confessores intendunt lucrum temporale magis quam salutem animarum diligentes, ut ipsi precio conducantur ad legendum psalmum sive missas. Sequitur de Ewkaristia, id est de Corpore Christi 1). Statuimus, ut Ewkaristia, que est IIIItum sacramentum, similiter ut crisma, in cunctis ecclesiis sub fideli custodia clavibus adhibitis in loco tuto et honesto conservetur, ne ad illas possit manus temeraria extendi ad aliqua horribilia vel nephanda exercenda. Si vero hic, [cui] spectat ecclesiastica custodia, aut per eius incuriam aliquid nephandum inde contigerit. duarum marcarum penam se noverit incurrisse. Prohibemus itaque religiosis universis, cuiuscunque ordinis censeantur, ymo et ccdesiarurn rectoribus sub pena trium sexagenarum, ut corpus dominicum eciam in sacrario stare aperte aut ostendere non presumant, excepto dumtaxat die festo Corporis Christi, hoc itaque Ewkaristie venerabile sacramentum cum reverencia et honore sumendum est et tractandum et de manu sacerdotis fidelibus ministrandum. Si autem sacerdos legitime fuerit impeditus, dyaconus vices eius supplere poterit, sacramentum Ewkaristie fidelibus ministrando in superpilicio et cum stola. Ceterum Ewkaristia in ecclesia pro infirmis parata semper habeatur et sepe per duas vei per tres septimonas debet renovari, ne species panis diuturnitate temporis corrumpatur. Item cum sacerdos vocatus fuerit ad infirmum cum sacra Ewkaristia communicandum, properet sine mora, ne infirmus absque sacra communione decedat, deferat quoque corpus Christi in vase decenti cum superpilicio, stola, lumine et campana, nisi ad locum remotum ad infirmum vocaretur, tunc in alio habitu congruo et honesto corpus Christi ante pectus cum omni reverencia et honore deferat, et referet, omnibus autem vere penitentibus, contntis et confessis, qui corpus Christi cum defertur, secuti fuerint, XXti dies de iniunctis sibi penitenciis misericorditer relaxamus. In quadragesima vero, cum generalis communicacio est facienda, quiiibet plebanus suos parrochianos hortari studeat et monere, ne aliquis in peccato mortali ocuito vel manifesto existens communicare presumat, donec de peccato suo contritus fuerit et confessus. Et si quis in peccato mortali existens , nisi esset peccatum publicum et manifestum omnimode, ad communionem venerit, non est sibi communio deneganda. Sed, [si] secreto communionem pecierit, est repellendus omnino ab eadem. Hostia itaque est facienda de mundo et puro tritico facienda (s), et si vinum corruptum fuerit et in acetum mutatum, cum eo non est aliquatenus celebrandum. 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento Eucaristie". (op. cit. p. 7). Sequitur de sacra Unccione 1). Unccio visibilis et exterior signum est interioris et invisibilis unccionis. Unccio enim invisibilis et interior non tantum est signum, sed et sacramentum, et hec unccio est quintum in ordine sacramentum ecclesiasticum, de quo dicit beatus Iacobus: «Infirmatur quis in vobis, inducat presbiteros ecclesie, ut orent super eum ungentes eum oleo in nomine domini». Hanc itaque sacram unccionem, per quam peccata maxime venialia delentur, quilibet a Illlordecim annis, cum necessitas ingruerit vel mortis periculum venerit, cum omni devocione desiderat atque affectat tociens, quo ciens fuerit oportunum. Nullus autem iniungatur, nisi mentis compos existens verbis aut signis illud sacramentum dixerit postulandum. Scapule egri non sunt ungende; sacerdotis vero egroti manus extremo ungantur, quia in sua ordinacione per episcopum interius uncte sunt. Et si unctus convaluerit, loca uncta laventur et aqua locionis in ignem mittatur, quod videntibus fieri non debet. Sequitur de sacramento ordinis2). Ordo est sextum ecclesiasticum. Prout hodie ordo accipitur, ordo est quidem, quo spiritualis potestas traditur ordinato. Sunt autem secundum theologos septem ordines propter septiformem graciam spiritus sancti. Tres dicuntur sacerdotales videlicet: subdiaconatus, diaconatus et presbiteratus. Sed ostiariorum, lectorum, exorcistarum et acolitarum sacerdotales non dicuntur, quia concessum est et permissum ad mundum, id est ad legem matrimonii convolare. Sed tres primi dicuntur sacerdotales propter sanctimoniam et castitatem seu continenciam, quam inducunt. Iuriste tamen dicunt novem ordines clericorum, sicut novem ordines sunt angelorum, septem prioribus duos adicientes, quorum unus est ecciesiasticus et ultimus ordo et episcopatus. De Sacramento matrimonii3). Matrimonium est septimum et ultimum ecclesiasticum sacramentum, quod sic diffinitur: Matrimonium est maris et femine legitima coniunccio, quod contrahitur per verba consensum exprimencia de presenti, ut si quis dicat: accipio te in meam, vel accipio te in meum, aut equipollencia verba. Etas autem legitima ad matrimonium contrahendum in masculo est IIIIordecimus annus, in femina vero duodecimus conpletus, nisi forte doli capacitas hec tempora aliquantulum anticiparet. Nupciarum vero solemnitates certis temporibus anni fieri non debent, videlicet a prima dominica adventus domini usque ad octavam Epiphanie domini et a septuagesima usque ad octavam Pasce et a dominica ante Rogaciones usque ad octavam Penthecostes et postea licite fieri possunt. Hoc eciam est sciendum: Si quis ita dicat: promitto tibi, quod tecum matrimonium contraham, vel verba equipoliencia, et si post huiusmodi sponsalia carnis copula subsequatur, 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De extrema unccione". (op. cit. p. 8). 2) Gf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento ordinis". (op. cit. p. 8). 3) Gf. in Statutis Nankeri cap.: „De sacramento matrimonii". (op. cit. 9). Archiw. kom. hist. T. V. 37° verum est matrimoniurn inter tales. Ceterum ut error circa matrimonium evitetur, statuentes precipimus et mandamus, quod nullus sacerdos aliquos copulet matrimonialiter, sed banna duabus septimanis ante sive proclamaciones fiant, plebi publice insinuando, quod aliter matrimonium [non] contrahetur, tamen si quis contradicere voluerit, aut matrimonium accusare, hoc faciat infra certum tempus premissum, duarum videlicet ebdomadarum. Nullus eciam cum illa matrimonium contrahat, quam pater eius baptisavit. Eciam si sacerdos baptisans fuerit, aut quam in confirmacione tenuit vel pater aut mater eius, omnes quoque filii vel filie duorum conpatrum vel comatrum, sive ante compaternitatem, sive post compaternitatem geniti fuerint, possunt matrimonaliter copulari; illa duntaxat excepta persona, per quam compaternitas est contracta. Mulier vero quantumcunque annorum numero absentem eius maritum expectaverit, donec ei de morte ipsius non constiterit, cum alio matrimonium contrahere nequibit. Idemque in viro est observandum. Sequitur, ut sacramenta non vendantur 1). Statuimus et sanccimus, ut pretextu cuiuscunque consuetudinis, que corruptela est dicenda, pro sacro crismate vel baptisandis infantibus sive pro reconciliandis peccatoribus seu pro quibuscunque aiiis ecciesiasticis sacramentis aut ecclesiastica sepultura nulla promissio vel precium exiga tur. Scriptum enim: »Gratis accipitis, gratis date«. Distribuenti autem licores pro suo labore aliquot denarii possunt dari expost facto, cum sacerdos licite recipit, quod a fidelibus sponte sibi oblatum fuerit sive datum, dum tamen pactum non fecerit sacramenta ecclesiastica ministrando, et si ex antiqua observancia racionabili dari pro huiusmodi aliquod sit conswetum, expost facto sacerdos de iure cogere potest et petere et hoc sibi detur. Sequitur de contractacione rerum sacratarum 2). Constitucione presenti statuimus, ut nullus preter diaconum et supra, patenam aut calicem consecratum nudis manibus contractare presumat. Sacerdos sive minister altaris ipsum altare duabus pellis ad minus cooperiet, que cum aliis vestibus sacerdotalibus semel vel bis in anno laventur; corporalia vero omni tempore munda sint de pura tela, que cum locione indiguerint per presbiterum vel diaconum primitus abluentur et postea, si necesse fuerit, per feminas, et prima aqua in ignem locionis in ignem mittatur, que si fuerint vetustate consumpta, ut aliis usibus ecclesiasticis non sint apta, comburantur et cineres ad aquam fluentem mittantur vel in ecclesia recondantur, ubi nequeant euncium pedibus conculcari. Sequitur de horis dicendis 3). Sciant subdiaconi, diaconi et sacerdotes, et eciam clerici beneficiati non in sacris constituti se ad dicendas horas canonicas obligari. Nullus 1) Cf. in Statutjs Nankeri cap.: „De animarum et ecclesiarum regimine". (op. cit. p. 11). 2) Gf. in Statutis Nankeri cap.: „De custodia vestium". (op. cit. p. 10). 3) Gf. in Statutis Nankericap.: „De divinorum officiorum celebracione". (op. c. p. 10). autem sacerdos missam celebrare presumat, nisi prius compleat horas canonicas ad minus matutinas, et primam cum psalmo «Quoniam dilecta» et sequentibus. Ceterum nullus sacerdos legat missam, nisi in nocte dormierit et digestio fuerit celebrata, et si ex aliqua causa nullomodo obdormire potuerit et digestio celebrata fuerit, missam licite celebrabit; est tamen tucius abstinere. Sequitur de vigiliis defunctorum 1), Statuimus, quod quilibet rector parrochialis ecclesie vigiiias pro animabus fidelium defunctorum ad minus semel in qualibet ebdomada in sua ecclesia cantare vel legere teneatur; anime enim defunctorum maxime a penis liberantur oracionibus sacerdotum. Scquitur de oracione dominica, salutacione angelica et simbolo2). Quoniam Christianus quilibet, cum ad annos discrecionis venerit, articulos fidei catholice scire debeat implicite, clerici tamen et presertim tamen rectores ecclesiarum tenentur explicite illos scire. Quapropter ecclesiarum rectores singulis diebus dominicis populo primo oracionem dominicam et salutacionem angelicam et demum Simbolum, omnes articulos fidei lucide explicando, exponere wlgariter et pronunciare studeant diligenter. Indulgencias quoque superfluas et indiscretas populo insinuare non presumant, sed eas dumtaxat, que ab eis de iure poterint dari, ipsas concedant. Idem volumus de quesitoribus et petitoribus, qui wlgarter vitrici nuncupantur, omnimode observari, ut colligendo elemosinas indiscretas in dulgencias non insinuetis. Sequitur de missis dicendis3). Quoniam in statu felici et laudabili presidencium sub regimine ipsorum subditi prosperantur, statuimus, ut post quamlibet missam preter missam defunctorum quilibet presbiter missam legens aut cantans in fine complende vel ultime collecte iungat et dicat: «Et famulos tuos regem nostrum et antistitem nostrum una cum sibi commissis dirige in viam salutis eterne et ab omni adversitate custodi». Statuimus insuper, ut nullus presbiter alterius diocesis ad officiandum in aliqua ecclesia admittatur, nisi habeat litteras receptorias et commendaticias episcopi diocesis, quod in sua diocesi in presbiterum sit receptus; et cum habeat litteras receptorias, dimissorias et commendaticias sui diocesani. Nullus eciam rector ecclesie parrochialis assumat aliquem religiosum in suum coadiutorem, nec eum in sua ecclesia officiare permittat, nisi tempore quadragesimali. Si pro audiendis confessionibus necesse fuerit, 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De celebracione vigiliarum pro animabus defunctorum". (op. c. p. 14). 2) Cf. in Stamtis Nankeri cap.: „De articulis fidei". (op. c. p. 14). 3) Cf. in Statutis Nankeri capitula: „De collectis pro rege et episcopo", (op. cit. p, 16); — „De receptoria habenda", (op. cit. p. 19); — „De consecracione cereorum", (op. cit. p. 16). tunc sacerdotem religiosum per quadragesimam tenere poterit, si idem religiosus licenciam sui superioris habuerit, quod eum probare oportet per sui superioris litteras et docere. Statuimus eciam, quod tantum in ecclesia kathedrali et parrochialibus ecclesiis cerei, rami et herbe benedicantur et non in ecclesiis aliquorum regularium vei religiosorum, nisi in aliquo loco ecclesia regularis pro parrochiali ecclesia teneretur. Seqnitur de mendicantibus. Contingit frequenter per clericos, sacerdotes, religiosos, cum a Christifidelibus colligunt elemosinas, scandala oriri plurima et diversa. Ideoque statuimus, ut de cetero nullus plebanus permittat aliquem secularem vel religiosum clericum vel sacerdotem colligere in sua parrochia elemosinas, nisi sibi ab episcopo sit permissum, quod necesse habet probare. Nec aliquis plebanorum permittet religiosum aliquem quemcumque neque paciatur, ut fideles supplices deludant, nomina eorum, a quibus clemosinas colligunt, intitulando vel eciam inscribendo. Sequitur de tabula et matricula. Precipimus statuentes, quod quilibet rector ecclesie parrochialis et quivis presbiter legens alias contans missam preter missam defunctorum thabulam habeat, in qua passio Christi sit depicta, et tempore debito et consweto pax detur populo. Nos enim vere penitentibus contritis et confessis confisi divina [providencia] omnipotentis dei passionem Christi de vote osculantibus infra missam XXti dies de iniunctis sibi penitenciis misericorditer relaxamus. Quilibet eciam plebanus matriculam habeat pro inscribendis nominibus excommunicatorum, que tam diu in matricula indeleta teneat, quousque ad exequcionem absolvi mereantur. Quilibet eciam rector ecclesie parrochialis mandata prelati exequi studeat citando, cum mandatum habuerit, et excommunicatos denunciando diebus singulis dominicis et festivis, donec absolvi mereantur et in matricula eorum nomina deleantur. Si quis in premissis negligens fuerit et secus faciens, in una marca integra punietur nobis irremissibiliter exsolvenda. Sequitur de pulsu pro pace 1). Experiencia, que est omnium rerum magistra, nos instruit atque docet, quod auctor pacis nunquam bene colitur, nisi tempore pacis. Ideo statuentes precipimus, quod per universas nostre diocesis civitates et ecclesias, quolibet die circa occasum solis, pro pace ter campana pulsetur modice, ut fideles Christi ad deum, qui pro nobis pacem relinquiil fundant preces humiles et devotas, quatinus viventes in pace ct tranqut, litate mentis et corporis post hanc vitam una cum episcopo da eternam vitam pervenire mereantur. Nos enim confisi divina [misericordia] ornipotentis dei omnibus vere penitentibus et confessis, qui tempore pulsus pro pace flexis genibus ter «Pater noster» et ter «Ave Maria» pro pace orantes dixerint, XL dies de iniunctis sibi penitenciis misericorditer relaxamus, 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.. „De oracione pro pace". (op. c. p. 27). mandantes, ut plebani vel eorum vices gerentes in ipsorum sermonibus et exortacionibus singulis diebus dominicis hanc indulgenciam populo studeant intimare. Sequitur de vita et honestate clericorum 1). Quoniam habitus congruus atque decens in clericis morum honestatem et virtutes interiores significare et denotare intelligitur, statuimus, quod clerici et presertim sacerdotes comam et tonsuram et vestes suo ordini deferant congruentes, rubeis vel viridis vestibus non utantur, neque anulos in manibus habeant, nec thabernas causa potacionis intrent, cum hoc prelatis tantummodo competit ex officio dignitatis; contra faciens unam marcam nobis solvere sit astrictus; arma non deferant nec thabernas causa potacionis intrent, aut frequentent, nisi in itinere constituti; contra faciens in fertone denariorum per nos est puniendus. Insuper aleas, taxillos, globos aut alios ludos illicitos non ludant, nec eis intendant. Comercia secularia non exerceant, nec se secularibus negociis inmiscant, a crapula et ebrietate diligenter abstineant; caligas subsoleas non habeant, neque portent sub pena prius posita, unius videlicet marce. Sequitur de inhonesta cohabitacione clericorum2). Quoniam facilitas venie incentivum tribuit delinquendi, cum non adhibetur cohercio delictorum, propter quod multi clerici et sacerdotes presertim ecclesiarum parrochialium rectores votum transgredientes continencie, quod in recepcione sacri ordinis tacitus emiserant, in proprie salutis dispendium et scandalum plurimorum concubinas, et, quod peius est, adulteras tenent in suis domibus tamquam sibi legitime copulatas in peccatis mortalibus continuo permanentes et panem pollutum offerentes, neque enim confessio vel penitencia, quam faciunt, prodest eis ad salutem, quamdiu vixerint taliter, ut prefertur, peccandi propositum non dimittentes. Quocirca hoc crimen dampnabile pro salute nostrorum subditorum radicitus extirpare cupientes presenti statuto [in] perpetuum valituro, statuimus, quod rectores ecclesiarum et alii quicunque in sacris ordinibus constituti concubinas vel adulteras in sue salutis dispendium de cetero tenere non presumant, retinentesque actenus a publicacione presencium infra duos menses omnino dimittant, ne per eos plebs domini scandalizetur; contrafacientem quemlibet, qui infra terminum prefixum concubinam non dimiserit, in tribus marcis condempnamus nobis irremissibiliter exsolvendis, et si post duos primos, a publicacione presencium computando, per unum mensem alium, inmediatum vel mediatum, concubinam tenere presumserit, in tribus marcis se (s) similiter est puniendus. Et [ad] habendum fidem premissorum nobis sufficere debet trium vel duorum virorum testimonium fidedignorum, quod coram nobis vel coram a nobis deputato per iuramentum facere tenebuntur. Ille tamen, qui in civitate, opido vel villa habitat, in qua ecclesia dinoscitur esse sita, et si penis premissis mulctatus et pu- 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De clericorum vita et honestate". (op. c. p. 17); — et in Statutis Petri Wysz (1392—1396) idem capitulum. (Prace przygotowawcze de hist. Pr. kanon. p. 33). 2) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De cohabitacione clericorum etmulierum". (op. c. p. 20). nitus a crimine nephario cessare noluerit, ipso facto beneficio, quod obtinet sit privatus. Et hanc constitucionem omnibus et singulis ecclesiarum parrochialium patronis per nostras patentes litteras volumus intimare. Sequitur de horis in Ecclesia nostra Kathedrali Premisliensi dicendis 1). Propter cultum divinum pariter et devocionem populi excitandum providemus salubriter et sanccimus, quod matitunalia et vespertina officia cum ceteris horis canonicis iusto impedimento cessante in ecclesia nostra kathedrali conventualiter celebrentur, cancnici et vicarii superpilicia in domibus suis teneant et observent, ad divina officia peragenda superpiliciati ingrediantur; quicunque autem iusto impedimento cessante alicui hore canonice interesse neglexerit, per dispensatores sive dimissores [divisores ?] de sua porcione sibi debita grossus medius substrahatur. Rectores quoque ecclesiarum parrochialium singulis diebus dominicis et festivis et aliquociens in septimana per se vel per alios missarum solennia in cantu vel sine cantu cessantibus legitimis impedimentis non obmittant, alias per nos ad nostrum arbitrium puniantur. Sequitur de clericis non residentibus2). Quoniam propter defectum residencie multa proveniunt pericula animabus, provide statuimus, quod rectores ecclesiarum in suis ecclesiis debeant residere, quas si infra annum deseruerint, extunc censeantur ipsas ecclesias habere pro derelictis aliis personis conferendas, nisi se absentaverint ab eisdem de nostra licencia speciali. Dum autem ex causa iusta et legitima et racionabili se aliquis a sua ecclesia absentaverit, nobis irrequisitis nulli curam animarum comittere presumat, ne videatur dare, quod non habet, in sue vel in aliorum periculum animarum. Sequitur de theloneis et exaccionibus3). Statuimus, quod rectores ecclesiarum contra eos, qui ab ecclesiis vel viris ecclesiasticis pro eorum rebus propriis, quas non negociandi causa deferunt vel transmittunt, pedagia vel gawidigia (s) seu quevis theolonea suo vel alio nomine exigunt vel extorquent, excommunicacionis et interdicti sentencias a iure prolatas, postquam de ipsis constiterit, publicent, et tam diu singulis diebus dominicis et festivis studeant publicare, donec illi sic exacta restituerint et de transgressione huiusmodi nobis satisfecerint competenter, Sequitur de Symonia4). Symonia est vicium dampnabile et inter alia maximum, et qui illam exercere non verentur, sunt tamquam indigni de domo domini expellendi, 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De missis conventualiter celebrandis . (op. c. p. 15). 2) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De clericis non residentibus". (op. c. p. 17). 3) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De censibus et exaccionibus, ne fiant". (1. c. p. 20). 4) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „Symoniace presentans et presentatus eternaliter damp- nantur, si non penituerint". (op. c. p. 23). quemadmodum salvator noster ementes et vendentes flagellis de templo expulit et eiecit. Statuimus itaque, quod rectores ecclesiarum vacante aliqua ecclesia vel quocunque beneficio ecclesiastico illos, ad quos ius patronatus beneficii pertinet, caritative preintiment et amoneant, quod non precio, amore aut dono, sed pure propter deum ad ipsum beneficium personam ydoneam suo episcopo studeat presentare, nunciantes, quodsi inter presentantem et presentatum symonia intervenerit, tam presentans, quam presentatus penam eternam, nisi penituerint, non evadent, dimisso beneficio, quod presentatus per symoniam est adeptus. [De casibus episcopalibus] 1). Sequitur, ut quilibet sacerdos sue potestatis limitibus sit contentus. et ne pretextu ignorancie circa casus penitenciales episcopo reservatos aliquis se excusare valeat, hic ipsos duximus exprimendos: Inprimis excommunicati quacunque maiori excommunicacione lata ab homine vel iure; Sodomite coeuntes cum brutis; Incestuosi in quarto vel in proximiori consangwineitatis vel affinitatis gradu ; Corruptores sanctimonialium; Contrahentes matrimonium de facto cum alia, prima vivente uxore, et econverso; Coniuges, qui in mortem alterius ipsorum sint effectualiter machinati; Mulieres concipientes filios ab aliis, quam a maritis suis, quos mariti credunt esse suos; Defloratores virginum; Oppressores vel peremptores sue prolis, studiose vel negligenter, ante partum vel post; Procurantes in se vei in aliis sterilitatem vel aborsum; Homicidia facto, precepto, consiiio vei consensu [committentes]; Votorum commutacionem postulantes; Symoniaci quolibet genere symonie preterquam mentalis; Decimas seu ecclcsiastica beneficia illicite detientes; Obnoxii restitucionibus usurarum; Detentores male abiatorum et illicite quesitorum, ubi ignoratur, cui sit restitucio facienda; Incendiarii; Nocturni agrorum depopulatores; Famosi latrones, qui in itineribus insidiantur et spoliantur; Polluentes manifeste ecclesias seminis aut sangwinis effusione; In ecclesiis sacrilegium aut rapinam committentes; Omnes ecciesie vel cimiterii violatores; Item promoti per saltum aliquo ordine pretermisso vel furtive; Solempniter peyorantes sive iurantes; Abutentes hostia, crismate vel alia re sacra; Sortilegi, malefici, incantatores aut huiusmodi dyabolica exercentes et falsi testes et falsarii quarumcunque litterarum; Blasphemi in deum et in sanctos eius; Heretici et scismatici; Sacerdotes in penitenciali iudicio sibi detectum revelantes; hos casus et alios, qui de iure et conswetudine episcopis reservantur. Sequitur, cum clericus in sacris ordinibus constitutus capitur, occiditur vei graviter wlneratur 2). Statuimus, ut quicunque clericus capitur in sacris ordinibus constitutus vel sacerdos capitur, occiditur vel graviter wlneratur, aut familiaris et servitor alicuius plebani violenter per potenciam ad alium locum tractus et receptus fuerit, locus ille, in quo factum tam nepharium fuerit perpetratum ecclesiastico subiaceat interdicto, quousque sine difficultate captus fuerit restitutus pristine libertati et pro occiso vel wlnerato emenda sufficiens sit exhibita, et hoc per nostras patentes litteras pateat evidenter. 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De casibus episcopalibus" (op. c. p. 28). 2) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De sentencia excommunicacionis" (op. c. p. 29). Sequitur de usuris 1). Quoniam multi contractus usurarum dampnabiles in sue salutis dispendium [inire] non verentur, statuimus, quod quibuscunque predia, possessiones, molendina, domus, aut alia similia obligata fuerint infra certam temporis prefinicionem, fructus percepti ex rebus taliter obligatis in sortem debeant computari, permittunt (s) prefinicionis tempore non obstante, quando is, qui huiusmodi obligaverat, facultatem ille habuit redimendi. Aliqui eciam pecunias ad negociaciones sive ad mercancias mutuant, ut ex lucro negociacionis aliquid ipsis ultra sortem exsolvatur, quod omnino fieri prohibemus, et qui talia facere presumpserint et per suos presbiteros amoniti fuerint, nisi infra mensem ab huiusmodi usurarum specie cessaverint, veluti usurarios manifestos sentencie excommunicacionis eos ipsos subiacere decernatis, quibus eciam tamquam usurariis denegetur ecclesiastica sepultura. Sequitur de calicibus 2). Iniungentes firmiter prohibemus, ne in calicibus staneis vel stanneis (s) presbiteri celebrare presumant, nisi adeo valde fuerint pauperes, quod pretextu inopie notabilis merito valeant excusari. Sequitur de victricis 3). Statuimus, quod quesitores et petitores ecclesiarum, qui victrici wlgariter nuncupantur, non assumantur ad procuracionis officium, nisi rectorum ecclesiarum ad hoc consilium accesserit et consensus, nec sint assumpti sine ipsorum assensu videlicet rectorum ecclesiarum, oblata eisdem valeant quomodolibet dispensare, quod si secus fecerint, ipsos excommunicacionis sentencie subiacere decernimus ipso facto; hanc constitucionem quilibet plebanus plebi sibi comisse studeat intimare. Sequitur de his, quibus ecclesiastica sepultura est deneganda4). Ut ecclesiarum rectores aut religiosi quicunque circa sepulturam ecclesiasticam iuris ignoranciam non pretendant, que neminem excusat, casus, in quibus ecclesiastica sepultura denegatur, duximus explicandos: Denegatur quidem hereticis, scismaticis, iudeis et paganis et omnibus contra (s) fidem constitutis, excommunicatis maiori excommunicacione et interdictis, necnon illis, qui in torneamentis, wlgariter yn den laruyn, moriuntur; insuper usurariis, predonibus et raptoribus rnanifestis, nisi penituerint et usuras seu rapinas restituerint vel de ipsis restituendis iuxta formam iuris prestiterint caucionem; predoni vero seu raptori, qui caucionem in mortis articulo prestare nequiverit et tamen penituerit, cimiterium non denegetur, nullus tamen clericorum eius sepulture interesse debebit. Item illis, qui 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De usurariis contractibus" (op. c. p. 24). —Redakcyja pierwszej części tego ustępu w statutach Przemyskich jest widocznie pomyloną, jak okazuje się uwzględniając odpowiedni ustęp statutów Krakowskich. 2) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „In ecclesiis non locentur prophana" (op. c. p. 25). 3) Cf. in Statutis Nankeri cap.: „De vitricis" (op. c. p. 25). 4) Cf. in Statutis Johannis Grot. cap.: „Quibus denegatur ecclesiastica sepultura" (op. c. p. 40). se suspenderunt vel precipitaverunt, vel se gladio vel quovis alio modo perimerunt. Item illis, qui saltim semel in anno omnia peccata sua non fuerunt confessi proprio sacerdoti vel alio de licencia proprii sacerdotis. Item blasphemis dei et sanctorum eius. Item renuentibus recipere vel agere penitenciam de peccatis commissis. Item omnibus, quibus ordinarius ex iusta causa prohibet ecclesiasticam sepulturam et generaliter omnibus, quos constat decessisse in peccato mortali, nisi signa penitencie in eis apparuerint, ad quod probandum, si plures haberi non possunt, sufficit unus testis. Et hec pro presenti Sinodo sufficiant. Sequitur de coastitucionibus observandis 1). Ne circa provisiones et constituciones predictas per nos de consilio pariter et consensu nostri capituli editas, ut prefertur, possit ignorancia per quempiam allegari, statuimus et mandamus, ut quilibet parrochialis rector infra IIII or menses a tempore publicacionis presencium a notario nostre curie ipsas una cum Rubrica ecclesie nostre Premishensis integras recipiat et correctas. Contrarium facientes in duabus marcis usualis monete ad nostre maioris ecclesie assignandis fabricam condempnamus. Edite sunt hec constituciones anno domini M° CCCC0 XV0 et publicate in sinodo clericali in civitate Premisliensi celebrata anno domini supradicto vicesima die mensis Junii, que fuit quinta feria proxima ante festum Johannis Baptiste etc. Ego Johannes de Wi. etc. 1) Cf. in Statutis Nankeri cap.: ,,Quod omnes tenentur habere istas constituciones". (op. cit. p. 3o). Archiw. kom. hist. T. V. 48 II. Statuta synodi dioecesanae Premisliensis d. 21 Novembris an. 1511 celebratae. Anno domini Millesimo quingentesimo undecimo, die Solis vigesima prima mensis Novembris, in ecclesia Cathedrali Premisliensi sancta Sinodus dyocesana fuit celebrata per Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Mathiam, dei gracia episcopum Premisliensem et Regni Polonie cancellarium, presentibus venerabilibus dominis Severino Herborth preposito, Paulo Conyuscheczski archidiacono, Nicolao Blazeyowszki custode, Stefano Lochowszki viccario in Spiritualibus et officiali, Nicolao Rokosz, magistro Mathia de Boleslavyecz et Jacobo Guth de Plychczyn, canonicis ecclesie Cathedralis Premisliensis, ceteris dominis plebanis, altaristis et beneficiatis titulatis aliisque capellanis non curatis et non titulatis, per patentes litteras processuum sive citacionis litteras prefati reverendissimi in Christo patris domini Mathie episcopi Premisliensis et Regni Polonie cancellarii citatis et vocatis, eidem Sinodo sacre interessentibus in hunc, qui sequitur modum. In primis et ante omnia prefatus Reverendissimus in Christo pater dominus Mathias episcopus Premisliensis solenniter invocato dono et gracia spiritus sancti et premissis premittendis servatisque de iure servandis de consensu predictorum venerabilium dominorum prelatorum et canonicorum ecclesie Cathedralis Premisliensis tociusque cleri eiusdem diocesis tunc sinodaliter congregatorum octavam Omnium Sanctorum, que antea fere in omnibus diocesibus vicinis fuerat diu instituta, tenta, et sub novem lectionibus ammotis quibusvis festis infra eandem octavam occurentibus eciam duplicibus sive novem lectionum antepositis vel postpositis ad loca et dies competentes temporibus perpetuis a clero et ecclesia sub novem lectionibus tenendam instituit perpetueque et eviterne observandam sanxit et XLta dies indulgenciarum in forma ecclesie concessit. Item memoratus Reverendissimus in Christo pater dominus Mathias episcopus Premisliensis cum prefaiis dominis capitularibus totoque clero sinodaliter tunc congregato et de eorum unanimi consensu et voluntate festum sancti Johannis elemosinarii ab ecclesia et clero sub duplici festo tenendum in horis et divinis officiis, tercia die post festum sancti Briccii in illa silaba: que post hec he li pre — instituit et sanxit perpetue et in ewm, et XLta dies indulgenciarum a singulis horis concessit et de iniunctis penitenciis de misericordia dei omnipotentis, dei et beatorum Petri et Fauli apostolorum auctoritate confisus, misericorditer relaxavit, similes eciam indulgencias per totam octavam Omnium Sanctorum in forma ecclesie concessit. Item de scolaribus, qui ut experiencia rerum magistra docente in oppidis sue Reverendissime Paternitatis diocesis abiecta honestate clericali assumtisque vestibus laicalibus sine iugo discipline circa ecclesias parrochiales degunt, non studio sed crapuie et ebrietati dediti, non discipline sed scandalis diversis subiecti, non ut moribus bonis informati domino deo possent famulari, sed discolizati variisque insolenciis implicati proprie voluntati et non rectorum sive preceptorum suorum mandatis operam dando in tabernis quottidie cum laicis rixando conversantur, statuit et observandum decrevit, ut tales excessus per rectores ecclesiarum parrochialium non admittantur, nec scolares in habitu laycali rugato vel, ut wlgo dicitur, azulatho, nec crinibus fricatis vel coma laxa incedant, sed habitum clericalem cum debita tonsura teneant, et ita, ut decet bonos et disciplinatos scolares, in habitu clericali incedentes, ut sub iugo discipline viventes aliis se non scandalum sed exemplum prebeant bene vivendi. Quod si rector alicuius ecclesie parrochialis de cetero scolares disolutos sic, ut premissum, tenere circa suam ecclesiam permiserit et eosdem non licenciaverit statim post publicacionem presencium, pena sinodali puniatur. Si vero temerarius et negligencior repertus fuerit, gravioribus penis subiaceat puniendus, et scolares taliter licenciati non recipiantur ad aliam ecclesiam, donec habeant litteras commendativas a rectore ecclesie, a qua licenciati sunt, alias de diocesi propellantur. Item prefatus Reverendissimus in Christo pater, dominus Mathias episcopus Premisliensis, cum dominis capitularibus suprascriptis, et tota sinodo decreverunt, quatinus nulli scolarium dimissoriales ad promovendum ad ordines maiores dentur, nec quisque per suam Paternitatem Reverendissimam ad ordines promoveatur, nisi prius in scolis circa ecclesiam Cathedralem sub iugo discipline moram continuaverit, et in divinis officiis, ad que scoiastici in ipsa ecclesia explenda obligantur, continuus sine quavis negligencia per decursum unius anni perstiterit. Item in eadem sinodo prefatus Reverendissimus in Christo pater, dominus Mathias episcopus Premisliensis, attenta largiflua gracia anni iubilei per Sedem apostohcam concessa, habensque totam spem sua Reverendissima Paternitas, quod nemo ex clero sue Reverendissime Paternitatis tam esset obstinatus, quin huiusmodi gracia indignum se reputans domino deo graciarum se non reconsiliaret, et ut huiusmodi iubilei commissarius omnem penam et culpam obligato quolibet iuxta conscienciam suam de satisfaciendo iuxta bullam anni iubilei, ut loci ordinarius pro suo interesse remisit, et ut commissarius sedis apostolice iuxta tenorem litterarum bulle in domino misericorditer relaxavit. Item omnes causas in Sinodo propositas ad consistorium suum practicandas per officialem suum pro tempore existentem commisit. In eadem Sinodo constitutus personaliter circumspectus magister Johannes Molende, notarius publicus, ad acta presencia obtulit quoddam protocollum in papiro scriptum, petens illud ad acta presencia inseri, cuius tenor sequitur de verbo ad verbum et est talis: Die Veneris, decima nona mensis Novembris coram prefato Reverendissimo domino episcopo Premisliensi venerabilis dominus Paulus Conyuscheczski, archidiaconus Premisliensis et condam arendarius proventuum ecclesie parrochialis in Stry, contra generosum Auctum de Panyow, capitaneum Stryensem, verbo proposuit, quomodo idem Auctus tempore arende prefati domini archidiaconi decimam mensuram omnis grani emolimentorum molendini Striensis de molendino retinuit per duos annos, extimans valorem emolimentorum ad viginti marcas, petens ipsum in eisdem condemnari et ad solvendum compelli; ex adverso prefatus dominus Auctus per se ipsum et pro se ipso litem legitime contestando negavit narrata, prout narrantur, et detulit proposicionem declarandam iuramento corporali prefati domini archidiaconi, quod prestabit, quando placet salvo moderamine iuxta arbitrium actoris, presentibus venerabilibus et nobilibus dominis Severino Herborth preposito, Nicolao Rokosz, Jacobo Guth, canonicis ecclesie Cathedralis Premisliensis, Johanne Herborth de Kurze Zapolye, Stanislao Jaskmanyczski et aliis testibus multis. In eadem Sinodo Reverendissimus in Christo pater et dominus, dominus Mathias dei gracia episcopus Premisliensis et Regni Polonie cancellarius, de unanimi voto et consensu prefatorum venerabilium dominorum prelatorum et canonicorum tociusque cleri sinodaliter tunc congregatorum inter venerabilem magistrum Matheum canonicum et predicatorem ecclesie cathedralis Premisliensis rectoremque ecclesie parrochialis in Radympna, ex una, et nobiles Sigismundum et Albertum de Myekysch heredes, partibus ex altera, attendens sua Reverendissima Paternitas pro debito officii pastoralis difficilem accessum prefatorum nobilium Sigismundi et Alberti heredum de Myekysch ipsorumque cmethonum et subditorum ad ecclesiam parrochialem in Radymna propter longam loci distanciam sepioresque inundaciones fluviorum Wysznya, Szklo et San, quos fluvios prefati nobiles Sigismundus et Albertus cum ipsorum cmethonibus non sine multo discrimine vite ad audiendum divina et percipiendum sacramenta ecclesiastica transvadare opportebat, et interim predictis fluviis rippas transundantibus et efluentibus multos infirrnos sine confessione de hac luce migrare et parwlos sine baptismate decedere contingebat: hiis et aliis respectibus sua Reverendissima Paternitas permota decrevit et perpetuo observandum iniunxit, quod prefati nobiles Sigismundus et Albertus cum eorum successoribus et subditis successoribusque ipsorum debeant et debebunt perpetuis temporibus spectare et pertinere ad ecclesiam parrochialem erigendam et intitulandam in Laszki, decimamque manipularem nobiles, cmethonesque mensalia, quod wlgariter dicitur stolove, de quolibet laneo tres grossos prefate ecclesie in Laszki errigende reddere et solvere cum omnibusque et singulis iuribus parrochialibus ad ipsam ecclesiam pertinere; et ne prefatus magister Mathias suaque ecclesia parrochialis in Radympna aliquam diminucionem in suis proventibus et nimiam iacturam pati videretur, pre- fatus Reverendissimus in Christo pater et dominus, dominus Mathias dei gracia episcopus Premisliensis et Regni Polonie cancellarius, de consensu capituli et voto unanimi tocius cleri tunc sinodaliter congregati rectorem instituendum ecclesie predicte in Laszki et suos successores teneri et debere obligari duas marcas pecuniarum monete et numeri Polonicalium in Regno currentium solvere singulis annis pro festo sancti Martini de anno in annum ecclesie parrochiali in Radympna sub censuris ecclesiasticis omnibus, quociens in solucione alicuius rate defecerit, et in eum effectum plebanus in Laszki pro tempore existens instituendus sacramenta ecclesiastica administrare prefatis nobilibus Sigismundo et Alberto cum eorum subditis tenebit et erit obligatus, que omnia et singula inter prefatas partes observare prefatus Reverendissimus in Christo pater et dominus, dominus Ma thias dei gracia episcopus Premisliensis et Regni Polonie cancellarius, perpetue et in ewm decrevit ipsis partibus in nullo reticentibus nec contradicentibus; presentibus honorabilibus Jacobo in Jaroslaw, Casper in Brzozow, Johanne preposito in Przevorszko, Stanislao in Calbornya plebanis. Acta Episcopalia Premisliensia VIII fol. 71 °—730. III. Statuta synodi diocesanae P remisliensis die 7 Junii an. 1519 cebratae. Sinodus habita constituit. Anno eodem, quo immediate supra (1519) de mandato, Reverendissimi in Christo patris et domini domini Petri dei gracia episcopi Premisliensis et Regni Poionie vicecancellarii Sinodus diocesana in ecclesia Cathedrali Premisliensi feria tercia ante festum Pentecostes proxima, que fuit septima mensis Junii, et per dies sequentes habita est et celebrata, cui prefuerunt venerabiles dominf Paulus Conyvscheczki archidiaconus, Nicolaus Blazeyowski custos, Nicolaus Rokoss, Stanislaus de Vyssnya decretorum doctor, canonici, Thomas de Grodzysko canonicus et vicarius in Spiritualibus ac officialis Premisliensis generalis, ad quam omnes ecclesiarum parrochialium rectores, hospitaiium prepositi, prebendarii, altariste et ex quocunque titulo beneficiati convocati convenerant et de unanimi eorundem consensu post plurima ac salutaria monita universo clero proposita multosque ac varios contractus infrascripte constituciones edite vel pocius innovate sunt et approbate. Imprimis nomine omnium sive maioris partis parrochialium in hac diocesi Premisliensi consistencium rectorum coram eadem sinodo propositum fuit in quereia, quod multi agri sive lanei kmethonales, quos catholici quondam homines coluerunt et ex quibus missale frumentorum ac mensales pecunie ipsis aliique proventus ministris ecclesiarum debitis temporibus per eosdem absque diminucione paulo ante solvebantur, per dominos temporales scismaticis hiis temporibus locati sunt et ad colendum deputati atque concessi, qui suprascriptis defraudant illos proventibus nec per censuram ecclesiasticam tanquam contemtores ad exhibendum eosdem compelli posse, petitumque fuit, ut eorum indemnitati de opportuno remedio auctoritate sinodali caveretur et esset subventum, quorum peticioni Sinodus non indebite satisfacere cupiens statuit iuxta capitulum: In ahquibus, de Decimis 1), ut domini temporales, qui talibus hominibus agros huiusmodi concedunt excolendos per censuram ecclesiasticam monicione premissa auctoritate ordinaria compellantur, ut infra certum tempus eis prefigendum 1) c. 32. X. III. 30. cogant suos subditos scismaticos ad solvendum cum effectu debitis et consuetis temporibus ecclesiis et aliis eorum servitoribus, quod per catholicos eosdem agros colentes solvi et reddi solitum fuit antea. Preterea propositum fuit eciam coram eadem Sinodo malum quendam abusum per quosdam parrochialium ecclesiarum rectores sive eorum in illis vicesgerentes in decantandis in eadem diocesi pro defunctis missis aliquandiu introductum esse, quem non cantum sed lupinum ululatum pocius fore nuncupandum, qui ut accuracius pecunias extorqueant et fideles populos sub pretextu multiplicati suffragii ad locuplecius offerendum subtilius alliciant, missas aliquot pro defunctis uno die vel pocius una hora omnes tamen incompletas decantare consueverunt, ita, ut postquam unus suam missam ad offertorii finem alta voce cantaverit, alter deinceps eo tacente missam aliam eiusdem officii cantare incipiat. Et cum ad finem offertorii pervenerit, postquam desperatur offerri aliquid in eadem a fidelibus amplius, conticeat, sicut prior, et sic tercius idem faciat, ita ut in ecclesiis nulla missa vel rara cum debito cantu terminetur et exinde ambicionem cleri facile convinci et notari populique devocionem tepescere et scandalum non mediocre in ecclesia generari [videatur] ; quem abusum omnibus non inmerito detestandum a clero exterminare Sincdus cupiens statuit, ut cum presbiter missam cum cantu amodo et deinceps inceperit, illam eadem perficere teneatur, secusfaciens in tribus marcis pecuniarum fabrice Cathedralis ecclesie applicandis puniendus. De processibus aliunde venientibus, nisi prius admissi et subscripti fuerint, non exequendis. Et quoniam multas interdum litteras sive processus sub titulo curie Romane et aliorum extra hanc diocesim iudicum improba quorundam presumpcione confectas ac de falsitate suspectas coram eadem Sinodo propositum fuit in istam venire diocesim, pretextu quarum multi sepenumero indebite vexantur innocentes, ideo indemnitati eorum precavendo Sinodus constituit, ut nullus clericus cuiusvis ordinis aut status, sive eciam tabellio audeat per se huiusmodi litteras sive processus ab aliquo iudice extraneo in hanc diocesim venientes exequi vel pubiica instrumenta exinde conficere, nisi per reverendissimum dominum diocesanum aut in spiritualibus eius vicarium sive capitulum ad exequendum eundem per legitima documenta constiterit prius esse admissum, secusfacientes pena trium marcarum fabrice Cathedralis ecclesie applicanda puniendos, et notarios publicos huic statuto contravenientes ultra penam trium marcarum ab exequcione officii tabellionatus removendos. De vagabundis Scolaribus, ut habeant litteras conversacionis. Et quia expositum fuit eciam coram eadem Sinodo multos in diocesi vagabundos esse scolares, transfugas pocius nuncupandos, quos et erudicionis studio ac omni scolastica disciplina penitus postposita laicis quantumvis insolentibus insolencius conversari constat ac vivere consuevisse taliumque audaci licencia universo clero apud laicos execrabile odium quottidie ac contemtum perinde evidenter generari, qui dum aliquot scelus in uno loco perpetraverint, mox in aliud se transferunt inpuniti, ipsa mutandi sui incolatus libertate impunitatem sibi quodammodo vendicantes, quorum inprobitati viam precludere cupiens Sinodus constituit , ut ecclesiarum ac scolarum rectoribus sub pena unius sexagene pecuniarum inhiberetur, ut ad eorum scolas nullum deinceps scolarem suscipiant, nisi plebani aut rectores schole, a quo ultimo recesserint, litteras bone conversacionis sue testimoniales ipsi exhibeant ac discipline subicere se submittant scolastice, omneque genus armorum in eorum conclave deponant incunctanter. Quod si aliquot istorum unus vel plures ipsi scolares facere noluerint, extunc per plebanum et rectorem scole incolatum apud eandem ecclesiam et in scola talibus nullatenus concedendum; secus vero in contemptum presentis constitucionis facientem in una sexagena pecuniarum fabrice Cathedralis ecclesie applicanda irremissibihter puniendum. Contribucio instituta. In eadem Sinodo auctoritate et mandato prefati Reverendissimi domini pontificis instituta est contribucio ab omnibus intitulatis beneficiatis exolvenda, quam sua Paternitas Reverendissima fabrice Gathedralis huius ecclesie donare et deputare dignata est, ita, quod quilibet parrochialis ecclesie rector, hospitalis prepositus et altarista sive prebendarius et ex quocunque titulo in tota diocesi beneficiatus a marca usualis monete annui census duos grossos, similiter a qualibet marca iusti precii, pro quo manipulares decime presenti estate in proximo eis obventure fuennt vendite aut in vero valore per eorum quemlibet iusto racionis dictamine extimate et taxate, per duos eciam grossos, et a quolibet trunco missalium frumentorum tam hyemalium quam eciam vernalium, que anno eciam presenti percepturus est, per medium grossum pecuniarum in manus collectorum ad id deputandorum pro festo Epifaniarum domini proximo sub pena excommunicacionis solvere tenebitur. Acta actorum capituii Premisliensis I fol. 100°—102. IV. Statuta synoui dioecesanae Premisiiensis d. 4 Octobris an. 1525 celebratae. Anno domini Millesimo quingentesimo vigesimo quinto, die vero Mercurii quarta mensis Octobris, in ecclesia cathedrali Premisliensi sancta Synodus diocesana celebrata fuit per Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Andream Gritium, episcopum Premisliensem, presentibus venerabilibus dominis: Paulo Conyuszeczsky archidiacono, Petro Starzechowsky cantore vicarioque in spiritualibus ac officiali, Johanne Starzechowsky custode, Stanislao de Vysznya, decretorum doctore canonico ecclesie cathedralis Premisliensis, ceterisque dominis ecclesie collegiate Iaroslaviensis prelatis et canonicis, necnon plebanis, altaristis, beneficiatis aliisque capellanis curatis et non curatis per patentes litteras processuum prefati Reverendissimi domini Andree vocatis, eidem Synodo sacre interessentibus, in hunc, qui sequitur, modum: In primis et ante omnia prefatus Reverendissimus in Christo pater dominus Andreas, episcopus Premisliensis, solenniter et devote invocata gracia spiritus sancti premissis premittendis servatisque de iure servandis, de consensu predictorum venerabilium dominorum prelatorum et canonicorum ecclesie cathedralis Premisliensis tociusque cleri eiusdem diocesis tunc sinodaliter congregati, festum Sanctificacionis divi Johannis Baptiste, ecclesie dicte Premisliensis patroni, sub tribus lectionibus post festum sancti Mathei apostoli tenendum instituit perpetueque et eviterne in ecclesia per clerum servandum sanxit, cuius festi historiam unacum statutis reformandorum morum et corrigendorum excessuum cleri diocesani gratia editis ad incudem primum dare, dein in lucem emittere sua Paternitas Reverendissima pollicita est. In eadem Sinodo sacra prefatus Reverendissimus dominus Andreas, dei gracia episcopus Premisliensis, attendens ecclesiam parrochialem in Blozew ex relacione generosi domini Andree Barzy, dicte ecclesie patroni et collatoris, in proventibus suis omniquaque defectuosam, decimam mani- Archiw. kom. hist. T. V. 49 pularem post agros curie ville Bunyovicze ex deposicione testium fidedignorum olim ad eandem ecclesiam in Blozew nunc vero ad ecclesiam parrochialem Nove civitatis, Bibel dicte, pro possessorum eiusdem ville Bunyovicze mutabili voto dari solitam et consuetam, quamvis iam per venerabilem dominum Stanislaum de Vysznya decretorum doctorem, viccarium in Spiritualibus ac officialem Premisliensem protunc generalem, actione et lite inter prefatum dominum Andream Barzy ville Blozew heredem, ex una, et nobilem Baltazar Glowa eiusdem ville Bunyovicze pronunc possessorem, partibus ab altera, de et super decima prefata in Bunyovicze intentata et finita sentencialiter ecclesie parrochiali Nove civitatis adiudicata fuerit, eam tamen tanquam vagam et iam ad mensam sue Paternitatis Reverendissime eo pacto devolutam eidem ecclesie in Blozew ac rectori eius protunc existenti per dominum eiusdem ville Bunyovicze exnunc dandam semper fore decrevit. In defectu vero rectoris ecclesie dicte in Blozew ecclesie parrochialis in Nova civitate rector protunc existens parrochianis eiusdem ecclesie in Blozew ex consensu patroni dicte ecclesie in Blozew sacramenta ecclesiastica administrabit; qui pro cura sua eandem decimam in Bunyovicze cum ceteris proventibus ad prefatam ecclesiam in Blozew spectantibus quiete et pacifice percipiet. Acta episcopalia Premisliensia VIII fol. 82. V. Statuta synodi dioecesanae Premisliensis die 1 Septembris an. 1529 celebratae. Die solis XXIX Augusti Reverendissimus dominus episcopus Premisliensis pro celebranda Sinodo iam pridem indicta cum universo clero suo in Radymna appulit etc. Mercurii 1 Septembris. Sacrosancta Sinodus diocesana per Reverendissimum in Christo patrem et dominum, dominum Iohannem Carncowski, dei gracia episcopum Premisliensem, et eius universum clerum diocesis sue feliciter est celebrata, constitucionesque seu statuta diocesana nonnulla pro reformacione morum et correcione viciorum sunt auctoritate eiusdem Sinodi constituta, clerus que universus per eundem dominum episcopum paterne de vitandis exorbitanciis et scandalis ac reddenda frugi et exemplari vita iuxta sanctiones canonicas est admonitus, nonnulli delinquentes clerici et beneficiati correcti, et confribucio seu alias Cathedraticum pro fabrica ecclesie matricis Premisliensis, qua multum egere videtur, de proventibus universorum beneficiatorum diocesis Premisliensis anni presentis pro festo Epiphanie Domini solvenda est constituta, prout infra patet. Statutum est hac sacrosancta Sinodo diocesana, ut omnes et singuli prelati, canonici, ecclesiarum parrochialium rectores sive plebani, altariste, capellani, prebendarii, mansionarii et vicarii perpetui ac alias universi ecclesiastica beneficia seu officia perpetua in diocesi Premisliensi obtinentes de decimis missalibus et censibus ac aliis obvencionibus et proventibus universis suorum beneficiorum anni presentis, videlicet millesimi quingentesimi vigesimi noni, pro festo Epiphanie domini proxime venturo eo modo pro fabrica ecclesie maioris Premisliensis et illius exornacione contribuant. Imprimis omnes et singuli beneficiati, qui habent decimas manipulales pro fundo beneficiorum suorum, taxatis eisdem mediis eorum iuramen- tis corporalibus pro quanto videlicet sit anno presenti vendita, a qualibet marca usuali solvent duos grossos, alias a fertone medium. Item omnes et singuli beneficiati, qui habent census perpetuos vel reempcionales, alias nawyderkow, similiter a quaiibet marca solvent modo premisso duos grossos, alias a fertone medium grossum. Item omnes et singuli beneficiati, qui habent missalia pro fundo, a quolibet vase alias trunco siliginis et avena solvent unum grossum. Statuta Sinodalia in predicta Sinodo constituta etc. Liber primus. De Constitucionibus. Imprimis nos Iohannes, dei gratia episcopus Premisliensis, statuta provincie Gneznensis ac consuetudines bonas et racionabiles in illis contentas et editas ac auctoritate apostolica confirmatas presenti sacrosancta Sinodo acceptamus et approbamus, illaque et illas pro reformacione morum clericorum diocesis nostre assumimus, et in omnibus ac per omnia ab universis nostre diocesis prelatis et canonicis ac clericis et beneficiatis, curatis et non curatis, tenendum et observandum precipimus et sub excommunicacionis pena mandamus. Preterea statuimus et ordinamus, ut quilibet beneficiatorum seu presbiterorum diocesis nostre ea ipsa provincie Gneznensis et presencia nostra sinodalia statuta, necnon librum sacramentalem et alios doctrinales sibi conquerant, habeant, et in illis pro sua et suorum subditorum erudicione sepius legant. De maioritate et obedientia. Quoniam plerumque rectores parrochialium ecclesiarum non attento debito obedientie suo, quod tam ex preceptis divinis, quam apostolicis et sanctorum patrum constitucionibus suis superioribus tenentur, processus nostros et capituli ac officialium nostrorum diligenter exequi contemnunt seu negligunt; proinde huius sacre constitucionis sinodalis edicto sub trium marcarum et carcerum penis precipimus et mandamus, ut unusquisque rectorum ecclesiarum parrochialium et eorum vicesgerentes huiusmodi litteras et processus nostros ac capituli et officialium nostrorum reverenter susceptos debite die execucionis in eisdem annotanda et describenda exequantur, et executos unus ad alium vicinus viciniorem ordine consueto transmittere, seu, prout tenor eorum expoposcerit, cursori vel portitori eorum restituere sine more dispendio procurent Liber secundus. De feriis etc. Quia in diocesi nostra pessima inolevit consuetudo, ut domini seculares et possessores villarum et maxime, in quibus Rutheni et alii scismatici degunt et morantur, diebus dominicis, quos deus sub exclusione beatitudinis in Cathalogo suorum mandatorum celebrare precepit, et aliis celebribus in honorem eiusdem omnipotentis dei et sanctorum eius ab ecclesia institutis subditos suos nedum ipsos scismaticos, verumeciam et Cristifideles ad exercendos labores impellere et sabbata dei violare non verentur cum scandalo plurimo et dispendio animarum suarum non modico; atque ideo precipimus et mandamus universis et singulis rectoribus ecclesiarum et eorum vicariis ac verbi dei concionatoribus, ut sepius in eorum concionibus publicis ad observandos et celebrandos ipsos dies festos universos Christifideles publice admoneant; et dominos seculares ad exhibendos sibi per ipsorum subditos diebus festivis labores studeant privatim dehortari; et quod subditos suos a cultu dei per ipsorum convocaciones, alias gromadi non distrahant, prout consueverunt. Liber tertius. De vita et honestate clericorum. Cum per obscenos mores multorum clericorum et abusum habitus ordinis nostri status noster ecclesiasticus non mediocriter viliuisse dinoscitur, propter quod de iure tales non est dubium privilegium clericale ammisisse, cupientes tamen, ut iidem mores et actus in melius reformentur, presenti sanccione statuimus, ut universi et singuli clerici continenter et caste vivere studeant, bonique exempli formam in vestitu, sermone, et alias toto vivendi et conversacionis tenore, semper et ubique, exhibere curent, vestes rubeas et virides non defferant, nec breves sed oblongas, neque plicatas seu ad exemplum laicorum consutas, sed antiquo more, sub pena carcerum. Et quia nihil est, quod plus videatur statum clericalem deturpasse et prophanasse, quam frequentacio tabernarum, que eciam sanctionibus canonicis districte est prohibita, ideo sub pena carcerum unius mensis precipimus, ut deinceps universus clerus diocesis nostre ab ingressu et frequentacione ipsarum tabernarum abstineat, preterquam in itinere constituti et in his, si necessitate poscente ad ea declinaverint, sobrie et modeste ac sine scandalo et insolencia conversentur etc. Precipimus insuper sub pena suspensionis universis clericis predictis, ut omnino ludos cartarum, alearum et quoscunque alios vitent et exercere ymo eosdem inspicere et illis ac publicis secularium conviviis tam in suis domibus, quam extra, interesse non audeant, sed, ut ait apostolus, ab omni specie mali abstineant. 39° De cohabitacione clericorum et mulierum. Opere precium est clericos, qui servicio dei mancipati sunt, ab omni libidinis vicio abstinere, maxime illo, propter quod ira dei in filios diffidencie venit, quatinus in conspectu omnipotentis dei puro corde et mundo corpore valeant ministrare. Eapropter, cum cohabitacio clericorum et mulierum scandalosa sanctionibus canonicis sit omnino districte prohibita, eisdem nos inherentes, ut in domibus suis clerici mulieres iuvenes, de quibus suspicio et scandalum facile oriri possit, non teneant, sed annosas et bone estimacionis, cum quibus continenter citra quamcunque suspicionis mali notam vivant, alioquin notati in premissis pena trium marcarum feriantur, et, nisi resipuerint, admoniti iuxta canonicas sanctiones ab officio et beneficiis ad unum annum suspendantur etc. Et preterea, quia nonnulli clericorum sive plebanorum pudore hominum postposito cum mulieribus eis servientibus ad fora publica in uno curru descendere in publicisque hospiciis cum eisdem consedere consueverunt, non sine magno scandalo et cleri subsanacione ac dedecore, hoc omnino sub pena carcerum sex mensium presenti statuto prohibemus etc. De celebracione missarum ac sacramentorum administracione. Ut in exequendo horarum canonicarum officio uniformis modus servetur, precipimus omnibus et singulis presbiteris ac beneficiatis, quatinus rubrum ecclesie nostre Premisliensis ab omnibus nostre diocesis clericis teneatur, transgressores penis arbitrio nostro vel vicarii nostri feriantur. In peragendo eciam misse officio detruncatis abusibus, male iam inoletis, rubrum ecclesie Romane observandum et exequendum precipimus etc. Volumus insuper in confessionibus audiendis omnes, ad quos hoc officium pertinere dinoscitur, a labe simoniace pravitatis esse innoxios, atque ideo districte inhibemus universis, ne a confitentibus et alias pro administrandis aliis sacramentis ecclesiasticis nihil exigant, nec aliquas depactaciones super premissis, que devocionem Christifidelium extingwnt, et dum missas aut alia sacramenta ecclesiastica administrant, circa ea se reverenter et diligenter gerant, et illa sine precipitacione et nimia protractione pro debito officii exequantur etc. Cum vero ad infirmos procurandos et parvulos baptisandos accersiti fuerint, postpositis omnibus occupacionibus celeriter sine quavis depactatione accedant, et ad illos venientes ea, ad que sunt vocati, attenti sint atque tractabiles, in concionando et proponendo verbo dei sint cauti et compendiosi, corripientes vitam et mores suorum parrochianorum neminem infament, sed modeste et charitative ante omnia admoneant, in suis vero predicacionibus ab omnibus apocriphis scripturarum abstineant, et non nisi autenticis scripturis pro morum emenda viciorumque detestacione modis omnibus intendant etc. Ne clerici vel monachi [secularibus negociis se inmisceant]. Cum sanctiones canonice omnem negociationem et mercatum rerum quarumcunque ac potus cuiusvis propinationem non improvido districte prohibeant; nos quoque, cum re ipsa experimur, quam muite negligencie in ecclesiis dei per clericos negociatores committuntur, prohibemus omnino sub pena trium marcarum, alias anatematis latius in iure descripta. Eodem eciam statuto prohibemus omnes clericos causas seculares et negocia publica secularia sub eadem pena tractare, cum apostolus dicat: nemo militans deo se implicat negociis secularibus etc De Sepulturis. Quia plerique a funeribus in ipsorum ecclesiis tumulatis abusum antiquum pretexentes non sine simoniace pravitatis coruptela passim consangwineos sepultorum depactare consueverunt, nos itaque huic perniciose consuetudini et iuri canonico contrarie obviare volentes prohibemus omnino, ne quidquam rectores ecclesiarum diocesis nostre a sepulturis huiusmodi pro se exigant seu usurpent, sed omne id, quod ultro aut ex pia consuetudine eis oblatum fuerit, in usus ecclesie absque omni diminucione convertatur etc. De locato et conducto. Quia evidencia facti demonstrat, quod per locationes et arendas ecclesiarum et beneficiorum ipse ecclesie et beneficia desertantur et anihilantur ac suis debitis obsequiis fraudantur; proinde, ne quispiam beneficiatorum suarum ecclesiarum et beneficiorum proventus sub quocunque pretextu locare seu arendare presumat, sub ammissione fructuum in huiusmodi arenda expressorum presenti statuto prohibemus, inhibentes officialibus nostris, ne ad acta causarum suarum publica notulas arende suscipiant sub pena decem marcarum. Liber quartus. De sponsalibus. Cum plerumque in matrimoniis multa et varia impedimenta evenire solent, volumus omnino et sub pena trium marcarum prohibemus, ne quispiam personas plebeas matrimonialiter copulare presumat, nisi banna trina temporibus distinctis, ut iure communi cavetur, in facie ecclesie, sub qua contrahentes degunt et morantur, premissis; hoc vero nobilibus in privilegium cedat, quod eciam in eorum matrimoniis in domibus eorum publice ante contractum poterint premitti. Preterea prohibemus, ne quispiam aiterius parrochianos similiter copulare presumat sub pena suspensionis ad tres menses et carcerum. Liber quintus. De hereticis. Cum ubique constitutionibus apostolicis cavetur, ne hii, quibus ecclesia non permittit vel quibus non interest, de fide disputare seu disceptationes facere cum hereticis et sismaticis presumant, cum per insciciam talium plerumque heretici ipsi in eorum erroribus solidantur. Nos quoque hoc statuto prohibemus, ne quispiam cum Lutherianis sive scismaticis et aliis hominibus hereticis et curiose disceptacionis studiosis contendant, sed omnes tales, quos noverint fidei ortodoxe contrarios, nobis vel vicario nostro deferant sub pena trium marcarum etc. Acta episcopalia Premisliensia VIII fol. 86° - 90. Rubricae statutorum synodalium Premisliensium. 1. [Synodus ex an. 1415]. I. Sequitur de veneracione sanctorum. II. Sequitur de baptismo, sine quo nullum sacramentorum proficit. III. Sequitur de confirmacione. IV. Sequitur de penitencia. V. Sequitur de Ewkaristia, id est de Corpore Christi. VI. Sequitur de sacra Unccione. VII. Sequitur de sacramento ordinis. VIII. De sacramento matrimonii. IX. Sequitur, ut sacramenta non vendantur. X. Sequitur de contractacione rerum sacratarum. XI. Sequitur de horis dicendis. XII. Sequitur de vigiliis defunctorum. XIII. Sequitur de oracione dominica, salutacione angelica et simbolo. XIV. Sequitur de missis dicendis. XV. Sequitur de mendicantibus. XVI. Sequitur de tabula et matricula. XVII. Sequitur de pulsu pro pace. XVIII. Sequitur de vita et honestate clericorum. XIX. Sequitur de inhonesta cohabitacione clericorum. XX. Sequitur de horis in ecclesia nostra Kathedrali Premisiiensi dicendis. XXI. Sequitur de clericis non residentibus. XXII. Sequitur de theloneis et exaccionibus. XXIII. Sequitur de Symonia. XXIV. Sequitur, ut quilibet sacerdos sue potestatis limitibus sit contentus. — [De casibus episcopalibus]. XXV. Sequitur, cum clericus in sacris ordinibus constitutus capitur, occiditur vel graviter wlneratur. XXVI. Sequitur de usuris. XXVII. Sequitur de calicibus. XXVIII. Sequitur de victricis. XXIX. Sequitur de hiis, quibus ecclesiastica sepultura est deneganda. XXX. Sequitur de constitucionibus observandis. 2. [Synodus ex an. 1519] 1). I. De processibus aliunde venientibus, nisi prius admissi et subscripti fuerint, non exequendis. II. De vagabundis scolaribus, ut habeant litteras conversacionis. III. Contribucio instituta. 3. [Synodus ex an. 1529]. A. Liber primus. I. De constitucionibus. II. De maioritate et obediencia. B. Liber secundus. III. De feriis. C. Liber tertius. IV. De vita et honestate clericorum. V. De cohabitacione clericorum et mulierum. VI. De celebracione missarum ac sacramentorum administracione. VII. Ne clerici vel monachi [secularibus negociis se inmisceant]. VIII. De sepulturis. IX. De locato et conducto. D. Liber quartus. X. De sponsalibus. E. L i b e r q u i n t u s. XI. De hereticis. 1) Statuta synodow z r. 1511 i 1525 nie są rubrykowane. ArcMw. kom. hist. T. V. 50 VI. Statuta capituli Premisliensis ab an. 1452 — ad an. 1533. In capitulo generali Premisliensi (d. 27 Junii 1452). 1. (Acta act. cap. Premisl. I. fol. 240). Item predicti prelati et cano- nici unanimi consensu consenserunt, quod, quamprimum vicariatus alicuius prelati vel canonici vacaverit, extunc uni, qui ydioma theutunicum sciret, verbum dei predicare in eodem ydiomate dare et conferre tenebitur. Et si aliquis prelatus vel canonicus absens fuerit, cuius vicariatus vacaverit, extunc capitulum Premisliense habebit facultatem conferre vicariatum Theu- tunico et ipsum presentare domino decano instituendum de eodem. In capit. gener. Premisl (d. 11 Januarii 1454). 2. (Ibid. f. 27). Item placuit omnibus capitularibus, videlicet prelatis et canonicis, de unanimi voluntate et consensu, quod, quamprimum vicaria- tus alicuius prelati et canonici vacaverit, extunc uni presbitero Theuthu- nicum ydyoma scienti, qui predicaret Theutunicis, ille vicariatus conferatur per canonicum vel prelatum, et si aliquis prelatus vel canonicus absens fuerit, extunc capitulum habeat potestatem talem personam, ut premissum est, decano ad instituendum presentare. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1456). 3. (Ibid. f. 29). Item anno, quo supra, in capitulo generali pro festo sancti Iohannis Baptiste talem domini prelati et canonici de voluntate et consensu Reverendi in Christo patris et domini domini Nicolai, dei gracia episcopi Premisliensis, tamquam capitis sui, ordinacionem sive statutum [fecerunt]: cum contingat aliquem prelatum sive canonicum suum benefi- cium permutare, extunc assequens beneficium— assequatur et domum cum beneficio sui permutantis in ecclesia Premisliensi. In fidem voluntatis domini Episcopi prefati litteram suam huic matrice annotare fecerunt huiusmodi sub tenore: Nicolaus, dei gracia episcopus Premisliensis, venerabilibus viris dominis prelatis et canonicis ecclesie nostre Premisliensis nobis in Ghristo dilectis. Venerabiles fratres nobis in Christo dilecti. In capitulo pro festo Nativitatis domini proxime preterito et alias novissime celebrato nobis presentibus de vacacione domorum per assecucionem beneficiorum ex causa permutacionis vacancium differencie fuerunt suborte, certis fratribus, quod beneficium domum habens assequens et domum simul obtinere deberet, et reliquis oppositum asserentibus volentibusque pro, vel contra statutum habere, quod nondum fuerat factum, quia vero preoportunum esset ipsum fieri in ecclesia. ne disceptaciones de cetero tales fierent, propter quod rogamus, quatinus habito primitus tractatu in hoc generali capitulo, quod nunc pro festo sancti Iohannis proximo facturi estis et celebraturi, tale de huiusmodi domorum modo premisso vacancium statutum faciatis, videlicet quod qui beneficium alicuius assequitur et domum cum beneficio simul obtineat, quoniam et huiusmodi ratum habere volumus. Ex Brzozow, VIII Junii, anno domini Millesimo CCCCL sexto. — Ingrossata per me, Sigismundum notarium. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1460). 4. (Ibid. f. 310). In primis Reverendus in Christo pater dominus Nicolaus, dei gracia episcopus Premisliensis, unacum prelatis et canonicis predictis fecerunt et ordinaverunt, quod ecciesiam cathedralem in civitate Premisliensi fundatam et erectam in honorem beatissime virginis Marie muro edificare et construere chorum et corpus , sub tali condicione, quod singulis annis iuxta exigenciam laborum contribuere debebunt, ita, quod dominus episcopus anno currenti triginta et capitulum viginti, ita tamen quod post sentenciam arbitralem ferendam latam per dominum episcopum Cracoviensem dabit iuxta sentenciam, quam fabricam continuabunt singulis annis, usque ad consumacionem operis. Et iam nunc eligunt procuratores huiusmodi fabrice venerabiles dominos Mathiam Blandowsky cantorem et Petrum de Pylchowycze canonicum, principales, et Sigismundum altaristam notarium capituli, et alium, quem dominus episcopus nominaverit et dederit. 5. Item dispositum et ordinatum est, quod de cetero vacante aliquo beneficio de collacione capituli nullam personam presentare ad predicta beneficia debent, nisi in capitulo generali pro festo sancti Iohannis Baptiste aut Epifanie, exceptis vicariis, quod quilibet prelatus aut canonicus presentabit suum vicarium. Et presentaciones capituH date personis in sigillo mediocri sigillari debent. 6. Item omnes prelati et canonici revocaverunt illam ordinacionem, in qua cavetur, quod vacante vicariatu cuiuscunque prelati et canonici debuissent theutunicum presentare; iam quilibet prelatus et canonicus illum, qui placuerit, ad suum nutum presentabit. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1467). 7. (Ibid. f 370). Statutum est in capitulo generali suprascripto, quod domini prelati et canonici ecclesie Premisliensis singulis feriis sextis conti- nuis ad locum capitularem statim post missam maneriam conveniant, et ibi refecciones tollant a procuratore capituli negociaque ecclesie et capi- tuli disponant. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1473). 8. (Ibid. f. 42). Placuit dominis decernendo observari, quod prelatus aut canonicus causam suam, amici aut extranei et cuiuscunque perorans seu promovens, sive nuncius existens, in medio capituli infra tractatum per dominos de re fiendum, tenebitur de capitulo exire, et interim, donec domini de parilitate vocum super eadem causa convenirent, et accersiri mandabitur, ne dissidia et odia ex mutuis tractatibus ex presencia rem et factum promoventis causentur, ibidem pausare. In capit. gener. Premisl. (d. 7 Januarii 1478). 9. (Ibid. f. 46). Item in eodem generali capitulo Reverendissimus pater dominus Andreas, dei gracia episcopus Varmiensis et administrator ecclesie Premisliensis, de consensu et voluntate dominorum prelatorum et canonicorum tunc capitulariter congregatorum cassato statuto de domibus prelatorum et canonicorum in statutis capituli contento statuit, quod quilibet prelatus et canonicus sive post conmutacionem beneficii sive per mortem, qui domos proprias habuerint vel habuerit, domum domini conmutantis aut decedentis frater senior in ordine recipiat, et ille, qui conmutacionem fecit, beneficio duntaxat gaudeat et domum, quousque ordo recipiencium domus advenerit, prestoletur. — Cassatum est istud statutum per dominos. In capit. gener. Premisl (d. 6 Januarii 1479). 10. (Ibid. f. 47). Item domini prelati et canonici prefati deliberacione mutua et unanimi consilio habentes statutum de domibus prelatorum et canonicorum in cartha precedenti contentum in fine cum signo tali f factum per Reverendissimum patrem dominum episcopum cassaverunt, annullaverunt et nullius fore roboris decreverunt, quia in grave detrimentum dominorum factum esse cognoverunt 1). In capit. gener. Premisl. ([d. 6 Januarii] 1484). 11. (Ibid. f. 50). Item in eodem capitulo ipsi domini prelati et canonici presentes de penis fratrum absencium sic concluserunt, quod certis ex causis reservari debent et signanter propter lites occasione decimarum suscitatas; et casu, quo lites non fuerint, pene huiusmodi dividi debent 1) Cf. supra Nr. 9. inter dominos hic contentos et qui presentes fuerunt. Summa penarum huiusmodi XLVII marce cum media. — Cassatum est. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1485). 12. (Ibid. f. 5o°). Item in eodem capitulo ipsi domini prelati et ca- nonici de consensu speciali Reverendissimi patris domini Iohannis, dei gracia episcopi Premisliensis, tunc in capitulo presentis de vicariis perpetuis ad ecclesiam assumendis tale unanimibus vocibus condiderunt statutum, quod, antequam vicarius cuiuslibet prelati et canonici per dominum decanum, cuius interest, instituatur aut assumetur, talem vicarium alias presentatum per duas septimanes inter vicarios examinandum fore de idoneitate de- creverunt, qui si idoneus compertus fuerit, ipsi vicarii domino decano in- notescere debent, et dominus decanus talem sine contradiccione investire et confirmare tenebitur. Si autem huiusmodi presentatus alicuius prelati aut canonici idoneus compertus in examine huiusmodi non fuerit, decanus sub consciencia peccati mortalis illum instituere non audebit, quam con- scienciam Paternitati sue dominus episcopus gravavit. 13. Item ipsi domini prelati et canonici simul cum Reverendissimo patre domino episcopo prefato de anniversariis dominorum prelatorum statuerunt, vicariis perpetuis tunc presentibus et consencientibus, quod ipsi vicarii omnibus anniversariis interesse debent et cum prelatis presentibus, sive uno presente, anniversarios cantare et subsidium dominis prelatis in cantando facere sine contradiccione qualibet, racione cuius subsidii ipsi domini prelati et canonici ipsis vicariis semper de marca pecunie, quam occasione anniversarii tollunt, dabunt V1/2 grossos, eciam si unus pre- latus fuerit. 14. Item in eodem capitulo per dominos prelatos cum consensu Re- verendissimi patris domini episcopi de rectore scole et cantore conclusum et statutum est, quod rector scole principalius, si voluerit, et post cantor sit primus expectans ad vicariatum perpetuum cuiuslibet prelati et cano- nici, excepta viceprepositura ipsius domini Pauli prepositi, qui solum post mortem istius moderni viceprepositi, videlicet Iohannis de Sandomiria da- bit, si deus annuerit, vicepreposituram, cui voluerit, persone tamen ido- nee et valenti. Et post ipse prepositus et eius successor conformabit se voluntati et statuto domini episcopi et prelatorum, nec repugnabit, quod rector scole cum cantore pro tempore existentes tali gaudebunt statuto, quod perpetuo durare voluerunt et volunt sub pena periurii. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1488). 15. (Ibid. f. 52). In quo capitulo ipsi domini prelati simul cum pre- fato Reverendissimo patre episcopo multis et variis permoti respectibus, imo dedecore nimio, circa complecionem missarum per ipsos prelatos in ecclesia sepenumero conmisso, attento, citacione ante omnia premissa, de tenendis missis statuerunt, quod prelato sive canonico tam propriam, quam eciam alterius fratris presentis et volentis, sive eciam absentis ebdomadam tenenti, mox, ebdomada per prelatum conpleta transacta, unus ferto pecunie per collectorem dominorum daretur tociens, quociens ebdomadas tenuerit, statuto illo, quo antea prelatus sive canonicus ebdomadam non tenens, nec missas complens animo in una marca pecunie puniebatur, revocato et cassato. In capitulo gener. Premisl. (d. 24 Junii 1495). 16. (Ibid. f 56). In quoquidem capitulo prefati domini prelati coram Reverendissimo domino episcopo exposuerunt, qualiter in cantandis missis et horis per vicarios plurimi defectus et deordinaciones committuntur, quia ex eis certi a choro absentantur et cantare per se ipsos subterfugiunt, et ignaris substitutis defectus huiusmodi sepissime et continue adimplent, quorum cantu et serviciis multe deordinaciones fiunt et versantur. Quibus igitur predicti domini sic capitulariter congregati obviare volentes et deordinaciones evellere, statuerunt, ut nullus ex vicariis, dumtaxat sanus, substitutum habeat, sed per se cantet in ecclesia et servicia exhibeat, demptis tamen duobus antiquis, videlicet Martino et Stanislao, quibus propter senium et debilitatem visus admissum est per substitutos labores continuare et exercere. 17. Item in eodem capitulo domini prelati et canonici post exustionem domorum canonicalium tractaverunt, quod vellent in areis domos sive salas edificare, sed racione edificacionis sive impensarum volunt hanc consolacionem habere, quod post mortem uniuscuiusque et alias quilibet eorum post mortem anniversarium habeat, et quod cantantibus vigilias cum missa una marca quolibet anno per coliectorem de pecuniis capituli errogaretur, sive divideretur, quorum voluntatem sic expressam dominus continuit, et ad habendum super hoc salubre consilium ad Cracoviensem ecclesiam sive ipsius venerabile capitulum se limitavit pro informacione exquirenda, ubi, si iustum et consonum hanc intencionem dominorum prelatorum ecclesie Premisliensis in effectum tali, ut premissum est, condicione deducere [videbitur], idem dominus episcopus contrarium non dabit, imo consentiet. In capit. gener. Premisl. (d. 7 Januarii 1496). 18. (Ibid. f. 57). Item statuerunt in eodem capitulo, quod quiltbet edificare volens in locis ecclesie et pro residenciis dominorum prelatorum assignatis, hinc ad spacium trium annorum inclusive edificacionem continuare debebit, et post lapsum trium annorum edificare non curantes et negligentes in quatuor marcis punientur et quilibet eorum penabitur. — Domini vero Szokolowski dominus Reverendissimus aream domino decano mensurare comisit tali modo; qui si huiusmodi mensuracione cognoverit, quod licite absque incomodo seu periculo ecclesie futuro edificare poterit, domum pro sua residencia in parte ab ecclesia quam ante remotiori edificabit. 19. (Ibid. f . 57o). Durante eodem capitulo generali venerabiles domini prelati et canonici ecclesie Premisliensis, videlicet Bernardinus Wilczek decanus, Andreas Haliczsky custos, Johannes Rava archidiaconus, Sigismundus Thargowiczsky, Pauius [de] Zalyeszye, Jacobus Szokolowsky et Andreas Strachoczsky, capitulariter in Radymna, fugiendo auram pestiferam, congregati, considerantes primum ecclesiam suam et domus congregacionis capitularis per ignis voraginem et divina potentia plagatas esse, ubi defectu domorum et habitacionum per absentiam ab ecclesia et non residenciam canonicorum cultus divinus in populo dei et decor ecciesie non augeri, sed diminui cognoscitur, volentesque huiusmodi morbo sive incomodo salubri consilio et auxilio obviare, de voluntate reverendissimi in Christcr patris et domini Nicolai Primus , dei gracia episcopi, et unanimi assensu prefatorum dominorum prelatorum et canonicorum domus in areis pro residencia et perseverantia circa ecclesiam tam per prelatos, quam canonicos edificandas statuerunt et in locis, ubi exuste sunt, cum tantis spectanciis, structuris et competenciis laudaverunt taliter, postquam domus edificata fuerit ad requisicionem edificantis prelati vel canonici pro capitulo congregati domum taxare debent, ut et cuilibet edificanti de domo constructa tempore sue absencie aut post mortem una marca aut ultra pecuniarum taxari possit sive obveniri, post quarum vita comite domorum adintegram comparacionem sive edificacionem quilibet edificans hanc, ut sequitur, habebit consolacionem videlicet, si tam debite domos edificaverint, quod de eisdem et qualibet earum una marca sive magis pro censu extimari et taxari valeat, tunc post mortem edificantis illa marca racione census de domo provenientis per successorem prelatum aut canonicum eiusdem domus quolibet anno, quamdiu tenuerit et in possessione habuerit, capitulo presentari et per capitulum pro anniversario et anima edificantis defuncti converti debet, quod anniversarium secundum consuetudinem in vim solucionis dicte marce quolibet anno per capitulum decantabitur; si quid autem ultra marcam plus provenerit de qualibet domo et taxatum licite fuerit, illud residuum ultra unam marcam excrescens pro fabrica ecclesie eiusdem deputari debet et converti, sed si de domo alicuius prelati vel canonici proventus ad unam marcam se extendi aut taxari non possit, tunc ille census ad tres fertones vel ad minus, quam ad marcam extimatus non pro anniversario edificantis sed pro fabrica ecclesie denonatur et convertatur; si vero aliquis prelatus vel canonicus post mortem et obitum edificantis per quemcunque modum possessionem domus susceperit et edificanti successerit, sive sit habilis sive inhabilis, idem et quilibet sic succedens domum reformare ac reparare, nec eam anichilare, neque ad aliquam ruinam aut corruptelam seu aque stillacionem permittere tenebitur. Si autem domum possidens sit habiiis eamque per inadvertenciam reformare et reparare non curaverit, extunc capitulum de eius porcione huiusmodi domum sic destrui et annichilari incipientem reformandi habebit facultatem. Qui vero sit et fuerit inhabilis et domum, quam inhabitaverit aut sive sit presens sive absens tenuerit, non curaverit reformare, venerabiles domini -de capitulo ipsum incurabilem ad reformacionem inducere debent, quam si reformare negligens fuerit, capitulum de fundo ipsius prelature sive prebende reparacionem facere tenebitur ; qui si ita in reformacione negligentes sint, quod per eorum absenciam de reformacione facienda accedi et conveniri non possent aut factores sive procuratores eorum ad reformacionem procedere non curarent, sive eciam quod aliqua prelatura aut prebenda fundo careat, quo carens ad reparacionem domus inhabitantis inadvertentes sint et inveniantur, tunc contra tales ad reformacionem faciendam citaciones sive moniciones scribi et ad walvas ecclesie affigi debebunt, que citaciones aut moniciones sic affigi debent, in tanta facultate teneri et firmitate haberi, quod dicti reformaciones domorum [negligentes] tenebuntur esse pro sic citatis et monitis, tamquam essent personaliter apprehensi. Domini vero de capitulo, ne talis ruine aut destrucciones successive veniant et per inhabitatores admittantur ad minimum bis in anno domus visitare et circumspicere quolibet capitulo generali tam pro festo sancti Iohannis Baptiste, quam pro festo Epifaniarum domini peracto debent et tenebuntur, ubi in qua aliquem defectum sive lesuram conspexerint, habitantem aut possessorem ad reformandum inducere ac compellere debent, ad quam presenti statuto obstante quilibet sciat se esse obligatum. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1500). 20. (Ibid. f. 60°). In quoquidem capitulo per dominos super refectionibus ita est decretum, quod quamvis statutum disponat, ut singulis hebdomadis due marce cum tribus grossis inter dominos prelatos et canonicos presentes dari et distribui debebantur, tamen domini considerantes totam terram per invasionem inimicorum esse lesam, propter quod et proventus ut domini multum sunt diminuti, volentesque honestati et decori ecclesie consulere statuerunt et ordinaverunt, ut prelato et canonico ad ecclesiam manenti media marca singulis hebdomadis dabitur, si vero duo prelati aut canonici fuerint, accipient per mediam marcam; si tres, tollent unam marcam cum media, si quatuor de canonicis fuerint, accipient duas marcas cum tribus grossis. Si vero aut quinque aut scx fuerint et plures, non plus quam due marce cum tribus grossis inter eosdem singulis septimanis destribuentur; quod statutum ad voluntatem dominorum canonicorum durabit. 21. (Ibid. f. 61). Eodem durante capitulo inter dominos prelatos et canonicos orta fuit questio, a quo videlicet tempore quilibet prelatus et canonicus nows fundum tollere debeat: an a tempore installacionis vel intronisacionis eiusdem; volentesque cercius edoceri Reverendum patrem dominum Bernardinum Vylczek, decanum et administratorem ecclesie Premisliensis, pro meliori informacione ad dominos prelatos et canonicos ecclesie cathedralis Cracoviensis miserunt, qui per dominos Petrum Wapowsky cantorem ecclesie Cracoviensis et dominum Paulum Chorazicz, qui ad hanc ecclesiam prius multis annis residebant, sufficienter informatus est, quod quilibet prelatus et canonicus a tempore intronisacionis fundum percipere debebit, et ita per dominos prelatos et canonicos conclusum est. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1502). 22. (Ibid.f. 61°). In quoquidem capitulo prefati domini super distri- bucione refectionum, statuto iam dudum edito non contravenientes, nec eciam ordinacionem 1) eiusdem negocii de anno domini 1500 per dictos do- minos factam totaliter cassantes, sed eo respectu in priori ordinacione expresso ducti melioracionem quandam adherentes taliter concluserunt, quod prelato aut canonico ad ecclesiam residenti singulis septimanis media marca dabitur refeccionum. Si vero duo, tres, vel quatuor domini reside- bunt unusquisque ex illis pro refeccionibus mediam marcam tollet, ubi vero quinque, sex vel plures ad ecclesiam residenciam habuerint, extunc 1) Cf. supra Nr. 20. inter illos due marce cum tribus grossis iuxta statutum principalius editum distribuentur. Et ut talis distribucio refeccionum propter diminucionem decimarum ex invasione inimicorum illatam et honestatem ecclesie diucius duraret ac prorogaretur, pecunias anniversariorum pecuniis refeccionum adiunxerunt. Prelatus tamen, canonicus, duo, tres vel quatuor, quicunque anniversario intererit, cum cantabitur, pro sua consolacione unusquisque quatuor grossos accipiet, vicarii eciam solucione prehabita ab eodem, que ordinario ad voluntatem dominorum durabit. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1503). 23. (Ibid. fol. 62). In eo itaque capitulo prefati domini prelati et canonici sanctorum patrum constitucionibus inherentes huiusmodi ordinacionem circa ecclesiam suam observandam ordinaverunt, quod si aliquando contigerit per annum in aliquo festo summo dominum decanum pro tempore existentem tamquam prelatum superiorem circa ecclesiam residenciam sive presenciam habere, extunc ad decantandas primas atque secundas sive regendas vesperas, necnon missam summam illius festi summi quilibet prelatus vel canonicus eidem domino decano cedere debet, eo eciam non obstante, quod ad eundem prelatum vel canonicum, qui cedere debebit, septimana ex ordine venerit tenenda; salvo nihilominus fertone sive salario illius prelati vel canonici, qui iuxta ordinem suam hebdomadam tenebit, quoniam cedens eodem gaudebit. 24. (Ibid fol. 62). Item in eodem capitulo prefati domini ordinacionem iam dudum per dominos capitulares pro tempore existentes de domino olim Johanne Zyema canonico factam confirmaverunt, quod, si quando evenerit aliquem prelatum ecclesie per commutacionem sive aliam quamcunque cessionem prelaturam suam resignare, et tandem canonicatum circa eandem ecclesiam nancisci, idem canonicus, qui prelatus ante extitit, primum locum et primam vocem statim post omnes prelatos habebit. — Ordinacio prior retro folio decimo continetur 1). In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1505). 25. (Ibid. fol 640). Durante eodem capitulo prelati atque canonici dicti, vocatis ad se dominis vicariis, negligencias in officiis divinis ab aliquot annis per ipsos factas auferre cupientes decreverunt, ut iam amodo domini vicarii postpositis omnibus excusacionibus omnia onera ecclesie ipsis ex antiquo incumbencia implerent, neque aiiqua officia sua neglige rent, id, quod domini vicarii se facturos benivolos et paratos exibuerunt. Eo eciam adiecto, quod si quando missa Requiem anniversarii cantanda evenerit, illam loco Mature diei non decantabunt, sed finito prius Requiem Maturam solitam diei adimplebunt. 26. (Ibidem). Ordinacione de dandis refeccionibus antea per dominos facta intacta permanente domini prelati et canonici multis negociis tempore capituli occupati commiserunt arbitrio dominis residentibus cum domino collectore facto compoto pecuniarum, quomodo sufficere possent, 1) An. 1486 d. 9 Januarii: In eodem capitulo ipsi dom. prel. et can. post multos tracctatus tunc de senio seu ordine canonicorum, id est, qui prius prelaturam aut canonicatum circa ecclesiam nactus est, statuerunt et decreverunt, quod dom. Joh. Zema quondam decanus et modo canonicus, primum locum et primam vocem statim post omnes prelatos ecclesie habeat, similiter in ordine missarum statim post ipsos septimanam teneat. Archiw. kom. hist. T. V. 51 dandas refecciones esse, adicientes nihilominus anniversariis, que secundum facultatem pecuniarum dabuntur. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1507). 27. (Ibid. fol. 68°). Item decreverunt [prelati et canonici], quod nullus prelatorum seu canonicorum bona fundi sui alicui de laicis sive nobilibus sive ignobilbus conveniat, appreciet ad annum sub quacunque cautela et condicione sub pena privacionis refeccionum pro certo tempore per dominos prelatos et canonicos deputando. Cum enim constet ad oculum bona fundorum esse sic desertata et anulata, sed si talis prelatus aut canonicus esset insufficiens ad regenda huiusmodi bona sui fundi , extunc convenire ea poterit alicui fratri de gremio, illa convenire volenti, et in se onus huiusmodi assumendum cupienti. 28. (Ibid. f. 6g). Item prefati domini prelati et canonici attenta multa negligencia dominorum vicariorum perpetuorum circa cultum divinum et horas canonicas et presertim quod in maximam dei et ecclesie ac preiatorum deordinacionem et confusionem vix aliquando quatuor stant in completorio et aliis horis, aut modico plures; cupientes huiusmodi defectui et deordinacioni ex iniuncto ipsis officio providere et super huiusmodi defectibus, deordinacionibus et negligenciis condicionem meliorem facere decreverunt et statuerunt huiusmodi negligentes dominos viccarios ab huiusmodi negligenciis extrahere et cohercere, quatinus is, qui in completario per se non fuerit, extunc pena unius grossi Iugeat, qui vero prime et misse maneriey — medium grossum, ab aliis vero horis puniantur absentes iuxta anti quam consuetudinem, ut quos timor dei a malo et negligencia huiusmodi non retrahit, pena saltem corporalis aut pecunialia retrahat; excepta causa legitima aut infirmirmitatis, quam absens ipsorum vicedecano exponere debebit; cui vicedecano domini prelati et canonici defectus huiusmodi et negligencias fratrum vicariorum videndum iniunxerunt, conscienciam ipsius onerando. Quod si quis ipsorum vicariorum, quod absit, inobediens extiterit et se huiusmodi penis subdere noluerit, extunc ipsum vicedecanus dominis prelatis et canonicis deferre debebit et tenebitur. Et domini de inobediente providebunt, quomodo puniri et plus penari debeat et corrigi. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1508). 29. (Ibid. f. 70°). Item prelibati domini prelati et canonici visa de- formitate chori vicariorum perpetuorum, quod prelato et canonico missam aut Maturam seu Requiem loco Mature decantante ad magnam aram eidem ministrare recusant, eamque corruptam consuetudinem de medio eradicare cupientes ac mores ipsorum vicariorum reformare et in meiiorem condi- cionem ponere, ut prelatis et canonicis debitum exhibeant honorem ac reverenciam de cetero et peramplius, ipsis omnibus ad se vocatis in me- dium capituli mandaverunt et decreverunt omnibus prelatis et canonicis exhibere debitam reverenciam ac ministrare in dalmaticis tociens, quociens quisque prelatorum et canonicorum ad magnam aram divina officia cele- braverit sive summam missam, sive Maturam aut Requiem, conformantes se 4°3 conswetudini aliarum cathedralium et collegiatarum ecclesiarum sub certis penis per dominos prelatos et canonicos mulctandis, et expost in transgressores decernendis, quodque ipsi domini vicarii peramplius non incipiant Requiem post elevacionem misse maneriey, aut alias horas canonicas sub eisdem penis; quod et domino vicedecano firmiter observandum mandaverunt et iniunxerunt. 30. (Ibidem). Item prelibati prelati et canonici attento, quod ipsi vicarii perpetui noviter sibi mensam comunem constituerunt, cupientes eosdem in unitate vivere et in caritate, ipsis domino Nicolao Rokosch procuratori capituli unam marcam pecuniarum pro communi mensa ipsorum dare decreverunt et mandaverunt. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1508). 31. (Ibid. f. 72). Item prefati domini sentencias excommunicacionis maioris et interdicti decreverunt contra quoscunque nobiles, in quorum villis scismatici loca katholicorum occupaverunt, et de eisdem redditus sive decimas pecuniarias solvere nolunt, nec usquem solvunt, ipsique no- biles ad solucionem eorundem reddituum dictos scismaticos pluries requi- siti astringere et conpellere non adiuverunt. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1509). 32. (Ibid. f . 74). Imprimis prefati domini prelati et canonici habitis multis et mutuis tractatibus super negligencia venerabilis domini Jacobi de Rokythnycza de non presentando vicario perpetuo suorum canonicatus ct prebende, quod a multo tempore vacavit et vacat propter ipsius negiigen- ciam, decreverunt et perpetuo inviolabiliter tenendum sanxerunt innitendo statuto de vicariis ecclesie, quod incipit: Quihbet prelatus et canonicus etc. — quod ipse dominus Jacobus de Rokythnycza, et expost omnes pre- lati et canonici, a noticia vacacionis vicariatus sui presentandi infra sex menses, quandocunque vicariatum suum per cessum vel decessum vacari contigerit, presentet domino decano iuxta disposicionem statutorum inves- tiendum et instituendum, quod si in eo facto negligens fuerit, sibi ipsi im putare debebit. Et domini capitulares, prelati et canonici, tunc presentes omnimodam auctoritatem habebunt vigore huius constitucionis personam idoneam, moribus et sciencia preditam, presentandi et suscipiendi, talisque prelatus et canonicus negligens iuxta statutum de hoc editum in uno la- pide cere puniatur per fabricatorem ecclesie ab eo exigendo per cen- suram ecclesiasticam nomine et sigillo suis fulminanda. In capit. geuer. Premisl. (d. 6 Januarii 1510). 33. (Ibid. f. 75°). In primis prefati domini prelati et canonici volentes ecclesiam ipsam cathedralem Premisliensem in cultu divino et cerimoniis debitis conservare decreverunt et perpetuis temporibus servandum san- xerunt, quod, quocienscunque aliquem ex dominis prelatis et canonicis mis- sam cantare sive summam, sive Maturam, sive cciam Requiem pro defunctis tam diebus festis, quam eciam ferialibus eidem domino vicario ministrare debebunt irrecuse sub pena unius fertonis per quemlibet ministrancium solvenda irremisibiliter pro fabrica ecclesie , quociens huiusmodi ministraturam neglexerint. ln capit. gener. Premisl. ([d. 24 Junii] 1514). 34. (Ibid. f. 890). Item prefati domini prelati et canonici decreverunt, prout et antea decreverant, quatinus ipsi domini vicarii perpetui Premisliensis ecclesie substitutos seculares vice sui in choro non statuant, nisi sacerdotem duntaxat ofiferente se grandi necessitate aut, quod deus avertat, infirmitate, quam idem substituens prelatis protunc ad ecclesiam residentibus exponere debebit et tenebitur, alias punietur iuxta decreta superius in actis notata. Jn capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1521). 35. (Ibid. f. 106). Inolitam ex diuturna dissimulacione divagacionem mansionariis huius cathedralis ecclesie, illius decori divinoque cultui plurimum derogantem, domini capitulares volentes prohibere decreverunt illis inhibendum esse, ne sub cuiuscunque necessitatis pretextu, nisi ex causa urgente, iustis racionibus, coram domino in Spiritualibus vicario pro tempore existenti aut capitulo Premisliensi prius verificata ab eorum aliquo petita abeundi licencia et obtenta et loco sui presbitero aut clerico pro explendo de domina nostra officio in cantu perito substituto; statuentes, quod si contra presentis statuti decretum aliquis eorum deinceps facere presumsisse fuerit deprehensus, extunc pro prima in sex grossis, pro secunda in uno fertone, pro tercia in media marca pecuniarum per dominum procuratorem capituli ab eo loco pene repetenda et fabrice huius ecclesie applicanda irremissibiliter fore puniendum, pro quarta vero vice ab ecclesia et dicto mansionarie officio excludendum et cum effectu alienandum et in eius locum alium idoneum per capitulum sive dominos capitulares ad ecclesiam tunc presentes, contradiccione cuiusvis non obstante, mox surrogandum. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1523). 36. (Ibid. f. 110). In quoquidem capitulo prefati domini prelati et canonici habitis inter se mutuis contractibus de ordinacione dominorum sic concluserunt, quod quilibet prelatus et canonicus intrans domum per senium viventis, tenebitur solvere quinque marcas pecuniarum ecclesie cathedrali, que pro fabrica eiusdem ecclesie Premisliensis converti debent. Si vero domum defuncti canonici quis per senium acceperit, similiter dabit quinque marcas pecuniarum capitulo, que pro anima defuncti convertentur. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1524). 37. (Ibid. f. 1110). De vigiliis decantandis concluserunt domini, quod [si] prelatus et canonicus neglexerit lectionem per eum legendam, priva- bitur porcione sua, excepta infirmitate seu ardua causa veniente, et tamen cum scitu domini collectoris. 38. (Ibid. f. 112). De mansionariis presentandis — Animadverterunt preterea domini suprascripti divine rei hunc abusum decorique huius ecclesie non mediocriter derogare, quod ad mansionariam eiusdem iuris presentandi capitularis aliqui ex dominis confratribus prelatis et canonicis et preter eos nonnulli eciam clerici, in sacris sacerdocii ordinibus nondum constituti, fuerunt, dum vacaverit, per capitulum ad easdem antea presentati, ideo eundem abusum tollere omnemque negligenciarum occasionem, que in exequendis oneribus eisdem mansionariis annexis advenisse deprehendebantur creberrime, ne deinceps eveniant, succidere, ut convenit, cupientes, statuerunt et decreverunt: nullum ex dominis confratribus, prelatis sive canonicis huius ecclesie, nec clericum eciam alium quemcunque, nisi actu presbiterum et hunc in moribus ac de cantus pericia diebus quatuordecim per mansionarios examinatum compertumque ex ipsorum testimoniis sufficienter prius idoneum sub pena nullitatis presentacionis ad mansionarias huiusmodi pro tempore quomodolibet vacantes per capitulum amodo in posterum presentandum, et si per laicos patronos, quibus eciam ius presentandi competit ad easdem, contra presentis constitucionis tenorem fuerint eciam aliqui presentati, tales, ut et tamquam inhabiles ad ecclesiastica officia exequenda, nec ad domum mansionariorum et quorumlibet proventuum ad eosdem spectancium participacionem aliquatenus admittendos. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1525). 39. (Ibid. f. 1140). Item statuto veteri de sale pro dominis confratribus per menses sex residenciam continuantibus distribuendo revocato et cassato, illud ita moderaverunt domini unanimi sentencia suprascripti capitulariter congregati, ut ultra salis vas unum, quod tam absentibus, quam etiam presentibus dari soiitum est dominis, qui ad aliquod generale capitulum sive pro festo Nativitatis beati Johannis sive Epiphaniarum domini fieri solito venerint, vas dandum esse, et aliud statuerunt et decreverunt: reliqua, que supererunt, inter dominos residenciam ad ecclesiam continuantes iuxta residencie in anno quantitatem danda et per dominum procuratorem distribuenda. Si vero aliquis ex prelatis aut canonicis neutri capitulo ex prefatis capitulis generalibus interfuerit, talis sale in totum privabitur. 40. (Ibidem). Statutum de preficiendo per dominum procuratorem rectore schole intemeratum quamvis conservantes, ita moderandum visum erat, ut facilitate de instituendo atque destituendo illo manente incolumi, non liceat deinceps domino procuratori sine causa et sine consensu aliorum dominorum confratrum ad ecclesiam pro tempore presencium rectorem ante tempus aliquatenus alienare deinceps. Sed, si visum fuerit domino procuratori rectorem ipsum alienandum et a rectoratu relegandum, causas alienandi coram dominis confratribus presentibus proponere et verificare debebit, nec antea absque dominorum consensu alienandi amodo rectorem habebit facultatem, alioquin alienatio talis ut nulla reputabitur inofficiosa et per capitulum irritanda. 41. Et quia de dividendis pro festo Epiphaniarum domini inter dominos confratres pecuniis non parva fiebat cunctacio, immo et simultas inter dominum procuratorem et eosdem interveniebat creberrime, quibus- dam illas sibi post idem festum mox dari poscentibus, aliis vero nonnisi concluso capitulo dandas esse asserentibus, ideo domini capitulariter con- gregati unanimi sentencia statuerunt non ante, nisi concluso capitulo per dominum procuratorem et non ante cuipiam amodo et deinceps dandum esse. Et insuper illi domino confratri, qui ante horam per dominos alios presentes constitutam ad capitulares tractatus prosequendos venire absque dominorum et presertim domini procuratoris indulgentia noluerit seu quo- vismodo neglexerit, distribuciones illius diei detrahendas esse et inter do- minos capituli tractatibus interessentes integraliter dividendas. 42. (Ibid. f 115). Statuerunt eciam domini suprascripti, ut dominus procurator capituli, facta de sue procuracionis administracione ratione, sua regestra sub pena nullitatis facte rationis in manibus domini procuratoris sequentis relinquat ad cistam capituli reponenda et conservanda. 43. (Ibidem). Item ex certis respectibus commiserunt domino procuratori, ut Jibrum deputaret unum sive regestrum pecuniis capituli emendum, in quo dcminorum confratrum ad ecclesiam noviter installatorum et receptorum receptiones consignentur. 44. (Ibidem). Item decreverunt etiam unum ex vicariis huius ecclesie domino procuratori capituli pro tempore, quem sibi ipse elegerit, deinceps semper adiungendum, qui de necessitatibus ecclesie et capituli perscru- tandis et examinandis singularem diligentiam adhibebit ipsasque domino procuratori denunciabit prosequendas et reficiendas, et huic pro suis dili- genciis operisque unam sexagenam pecuniarum ex pecuniis ecclesie anno quolibet dandam esse. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1525). 45. (Ibid. f. 1160). Animadvertentes preterea domini capitulariter congregati, quod per absentiam procuratoris seu collectoris ab ecclesia se- piuscule non parve circa ecclesiam eveniunt negligentie in exigendisque proventibus ecclesiasticis non modica dispendia, quibus domini providere volentes unanimi voto et assensu statuerunt et decreverunt, ut amodo collector quilibet circa ecclesiam personaliter resideat, et de cetero nullus ex prelatis et canonicis ad obeundam provinciam collecture eligatur et admittatur, nisi preseacialiter residens, quodquidem statutum Reverendis- simus dominus Andreas Cricius, episcopus Premisliensis, pro festo divi Francisci sinodum diocesanam Premislie celebrans approbavit, ratificavit et confirmavit illudque robur perpetue firmitatis habere decrevit; id eciam specialiter indixit et constituit, ut non obstante priore consuetudine, cor- ruptela pocius nuncupanda, que ex revoluta vicis ordinarie successione ca- pitularis procuracionis pernicioso abusu officium ante delegabat, quam abrogatam esse voluit penitusque sublatam, premisso convenienti de per- sone in procuratorem capituli eligende scrutinio sub pena nullitatis talis procurator semper deinceps deputetur et constituatur; presentibus eisdem dominis capitularibus, quibus supra. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1527). 46. (Ibid. f. 1200). In eodem capitulo prefati domini statutum de domibus ita interpretati sunt et moderaverunt, quod prelatus aut canonicus domum recipiens pro prima vice quinque marcas iuxta antiquam consue- tudinem solvet. Si vero talem prelatum aut canonicum aliquam domum iterum per successorem sive per senium recipere contigerit, ad solucionem quinque marcarum minime teneatur. 47. (Ibid. f. 121). Item eodem durante capitulo prefati domini deprehendentes sepius aliquos prelatos et canonicos duo circa ecclesiam obtinuisse beneficia, racione quorum capales iuxta antiquam consuetudinem et statuta in preiudicium ecclesie non mediocre non solvebantur, decreverunt et statuerunt id perpetuo observandum, quod, quicunque prelatus aut canonicus prelaturam obtinuerit, ad solucionem cappalium tanquam de novo receptus sit astrictus , commutantes vero beneficia, puta prelaturam pro canonicatu vel econtra, ad id non tenebuntur. 48. (Ibid. f. 1210). Item eodem durante capitulo domini prefati considerantes ecclesie paucos et tenues proventus et pecuniarum summas esse, que ad fabricam ipsius pertinent, de quibus racione salarii viceprocuratori superius instituto sexagena et domino procuratcri sex marce racione procuracionis solvuntur, cupientes, ne ecclesia tam multis gravetur salariis, defectum presertim habens pecuniarum, decreverunt et statuerunt non magis, quam sex marcas domino procuratori recipiendum; de quibus suum coadiutorem seu viceprocuratorem reddat contentum. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1527). 49. (Ibid. f. 122). In quoquidem capitulo prefati domini unanimi con- sensu et voluntate, mutuis inter se tractatibus habitis, beneque consulti et deliberati, considerantes statutorum multas et diversas, ymo sibi multis in locis contrarias interpretaciones et limitaciones esse acticatas, atque etiam quedam statuta vel obscura vel ecclesie et capitulo contraria, que- quidem statuta omnia de novo facienda scribendaque decreverunt et sta- tuerunt, quorum liber pergameneus debct esse specialis per dominum pro- curatorem pecuniis capituli comparandus. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1528). 50. (Ibid. f. 129). Concluserunt preterea [prelati et canonici], ut statuta capituli iam pridem examinata et correcta in pergameno scribantur. 51. (Ibid. f. 132). Statutum contra prelatos et canonicos huius ecclesie ad officium vicariatus quomodocunque vacantis sacerdotem idoneum presentare negligentes iam dudum editum non solum intemeratum verum etiam et magis efficax domini reddere cupientes unanimi consensu statuerunt, quod si aliquis prelatorum et canonicorum in tali negligencia fuerit posthac deprehensus, quod infra mensem a die vacationis computandum ad vicariatum sui iuris patronatus vacantem sacerdotem pro exequendis debite cantus ecclesiastici officiis idoneum diflferret presentare, ab eo ultra unum lapidem cere depurate iuxta predicti statuti disposicionem per procuratorem capituli pro tempore sub unius mensis quottidianorum distributionum privacione, si in repetendo fuerit negligens, lapso mense alio duos lapides exigendos; et nihilominus dominus procurator capituli pro tempore conveniet sacerdotem ad obeunda onera vicariis iniuncta abilem pecuniis capituli sive ecclesie premiandum de pecuniis prelati sive canonici sic negligentis quomodocunque ad eum spectantibus, contradiccione cuiusvis non obstante pro ecclesia sive capitulo posthac deducendis. Et si occasione deductionis pecuniarum huiusmodi procuratorem obiurgare, sive probris afficere convictus aliquis fuerit, talem a tractatibus capituli exclusum in decem marcis pecuniarum mulctandum et puniendum. In capit. gener. Premisi. (d. 6 Januarii 1530). 52. (Ibid. f. 136°). In quo examinatis statutorum capitularium, que tam in speciali libro, quam etiam in actis capitularibus conclusionum sparsim descripta sunt, tenoribus votisque singulorum requisitis unanimi sentencia ca omnia per eosdem capitulariter congregatos approbata sunt, qui prefato domino Thome canonico et capitulari procuratori comiserunt, ut ad unum librum specialem pecuniis capituli ex pergameno conficiendum ea omnia fideliter sine quavis dilacione conscribere faciat, decernentes ab omnibus et singulis dominis huius ecclesie prelatis et canonicis ac aliis, quibus intererit, intemerate semper deinceps observanda atque exequenda. 53. (Ibidem). Ut liber sit specialis, in quo omnium et singulorum dominorum huius ecclesie prelatorum et canonicorum postac ad eam recipiendorum recepciones conscribantur. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1532). 54. (Ibid. f. 1450). Animadvertentes etiam plura, quam fuerint antea, ad rem divinam in ecclesia debite obeundam onera hoc tempore capitulo accessisse, dietimque plura accedere, presertim vero stipem organiste cum calcantibus necessario quotannis exolvendam et eius proventus in decimis pecunialibus et ortulaniis ambitu sive municione civitatis minoratos esse quotidieque decrescere, ideo statutum de peragendis in ecclesia defunctorum anniversariis, quod inter dominos prelatos et canonicos in eo cum vicariis presentes unam marcam pecuniarum prescribit dividendam, taliter duxerunt moderandum, quod, quociens unus singulariter solus in eo presens fuerit, tociens soluta consueta viccariis pecunie quantitate prelato sive canonico in eo sic presenti medietas pecuniarum detur, reliqua vero medietas ad cistam capituli, quam sub nomine canonici capitularis nuncupatam iri voluerunt, per procuratorem capituli reponatur pro necessitatibus ecclesie et capituli ad eius iussum et non aliter, nec alibi posthac semper deinceps expendenda domino procuratore capituli pro tempore duntaxat excepto, qui a festo sancti Martini ad festum Epifaniarum domini absens licet fuerit, pro presenti reputandus illas more solito semper percipiat. 55. (Ibidem). Compererunt preterea idem domini nonnullos confratres cum domino capituli et fabrice procuratore huiusmodi officii execucionis occasione non sine scandalo disceptaciones ac iurgia frequentare, et ad eiusdem officii execucionem se temere ingerere, proventusque communes exigere, lapides, lateres, cementum, robora ad usum ecclesie empta, capitulo sive eius procuratore irrequisito, pro ipsorum necessitate recipere consuevisse et exinde non parva damna ecclesie irrogata esse, ideo id prohibere necessario cupientes statuerunt talem, quisquis ille fuerit, qui talia facere presumpsisse posthac compertus fuerit, a tractatibus capituli quottidianis et anniversariorum pro festorumque distribucionibus salis percepcione per sex menses se continue sequentes per capituii sentenciam procul ammovendum et excludendum, easque omnes pecunias ex eiusdem obventionibus deducendas, fabrice ecclesie semper deinceps applicandas, ipsi nihilominus actionem cum domino procuratore generali reservandam, ut si iniuriosum sibi fuisse pretexerit, liberum sit ei in generali capitulo coram dominis confratribus tunc presentibus et non ante, nec alibi prosequi cum eodem, tocius iniurie, si qua se affectum ab illo probaverit, satisfactionem sive recompensacionem obtenturus. 56. (Ibid. f. 146). Compererunt etiam statuta capituli in speciali libro descripta, paucis admodum exceptis, quodam modo omnia per abusum temerata esse multaque ecclesie et capitulo sub tempore novissime transacto damna perinde accessisse. Ideo hos tam pernitiosos abusus procul, ut convenit, ammovere cupientes concluserunt statuta omnia cum suis condicionibus et clausulis ab omnibus et singulis dominis confratribus sine derogacione diligenter observanda, statuentes et decernentes talem confratrem, qui illa in aliqua parte sub quovis pretextu temere pessundare presumpsisse deprehensus fuerit, tribus marcis pecuniarum ex quottidianis et anniversariorum pro festorumque distributionum portionibus illum spectantibus per dominum procuratorem pro tempore capituli sine personarum acceptione indissimulanter deducendis ecclesieque fabrice applicandis privandum semper deinceps et puniendum, ipsumque dominum procuratorem ad eandem trium marcarum pecuniarum summam loco pene pro ecclesie fabrica solvendam, si presens statutum exequi cum effectu neglexerit, decernentes fore obligatum, et ex ipsius similiter porcione in capitulo generali pro festo Epifaniarum domini fieri solito deducendam. 57. (Ibidem). Et quia intellexerunt dominos huius ecclesie vicarios ad decantandas diebus dominicis et festivis missas summas nuncupatas et que per prelatum sive canonicum ad maius altare decantari semper consueverunt, se pretexere non esse obligatos, nec sine speciali refectione illas exequi velle, ideo prefati domini intermissioni cantus dictarum missarum, ne fieret, precavere cupientes concluserunt, ut, quociens et quandocunque prelatum sive canonicum ab ecclesia abesse aut adversa valetudine obstante presentem easdem missas exequi non posse constiterit, tociens viceprocurator capituli unum fertonem pecuniarum ex communibus mense Archiw. kom. hist. T. V. 52 capitularis pecuniis deducendum et quem prelato sive canonico illas cantanti daturus erat, vicariis ad maius altare cum ministrantibus duobus associatis pro tollenda murmuris et scandali occasione illas cantantibus dare non differat. In capit. gener. Premisl. (d. 6 Januarii 1533). 58. (Ibid. f. 148). De pecuniarum ad mensam capitularem spectancium reliquiis, si ultra eas, que pro quottidianis distributionibus pro festis et anniversariis tocius anni expendite fuerint, et eo finito alique adhuc resultaverint, et quarum occasione multe inter dominos prelatos et canonicos disceptaciones oriebantur et fiebant, prout statutum de sale prescribit, ita concluserunt deinceps observandum, quod in generali capitulo pro festo Epifaniarum domini fieri solito inter dominos capitulares presentes, quos sub eodem anno sex mensibus ad ecclesiam personaliter resedisse constiterit, equaliter dividantur. 59. (Ibidem). Compererunt etiam domini suprascripti nonnullos dominos huius ecclesie prelatos et canonicos ac vicarios in recipiendis ad ecclesiam sive installandis dominis prelatis et canonicis nimium precipites hactenus extitisse multaque ecclesie et capitulo incommoda perinde accessisse. Ideo omnibus inhibitum esse voluerunt, ne sine dominorum omnium tunc ad ecclesiam presentium consensu procuratorisque capituli sive ipso absente eius vicesgerentis presentia id deinceps faciant, alioquin prelatum sive canonicum huic conclusioni contravenientem in marcis quinque peculrarum ex ipsius porcione pro die generalis capituli in festo Epifaniarum domini fieri solito consignanda pro ipsoque cessura, universitatem vero vicariorum in una marca pecuniarum de quadraginta una marcarum pecuniarum summa per capitulum quotannis eidem solvi solita pro ecclesia deducenda indissimulanter mulctandum et puniendum. 60. (Ibid, f. 1480). Ut specialis liber per dominum capituli procuratorem ematur, in quo dominorum prelatorum et canonicorum noviter ad ecclesiam receptorum sive installatorum annus et dies receptionis cum testium circa eam presentium annotacione diligenter inscribatur, simul etiam et quietancia de solutis pro ecclesia marcis pecuniarum quinque, ut moris est, si eam tunc eos constiterit prestitisse, alias tempus, pro quo prestita sufficienti caucione, prout statutum disponit, illam sunt facturi. 61. (Ibidem). Ut dies pro anniversariis defunctorum per dominos prelatos et canonicos peragendis designati actorum capitularium sive sta- tutorum libro omnis inscribatur. 62. (Ibidem). Ut sigillum capitulare maius sub duplici clausura deinceps semper servetur, et minus in locum prioris, per dominum doctorem archidiaconum deperditi, quod tunc coram dominis exhibuit, noviter fabricatum, solitis usibus per dominum capituli procuratorem , prout necessitas postulaverit, iam deinceps accomodetur et adhibeatur. In capit. gener. Premisl. (d. 24 Junii 1533). 63. (Ibid. f. 152°). Lecte sunt sub eodem capitulo dominis suprascriptis presentibus plures conclusionum note presenti actorum libro paulo superius inscripte, inter quas dum illarum una sub anno domini millesimo quingentesimo septimo pro festo Nativitatis beati Johannis Baptiste in generali capitulo consignata 1) legeretur, qua sub pena privationis distributionum certi temporis per capitulum limitandi prohibitum est, ut nullus prelatorum sive canonicorum possessiones sui fundus preter confratrem aliquibus ilaicis personis sub quacunque condicione locaret sive arendaret, eam approbantes concluserunt firmiter ab omnibus et singulis dominis confratribus deinceps semper observandam, cum et Reverendissimum in Christo Patrem et dominum dominum Johannem Carnkowski, dei gracia tunc Premisliensem nunc vero Vladislaviensem episcopum, universo huius diocesis clero sinodaliter in Radymna congregato aprobante huiusmodi prohibicionem, ut pernecessariam, constat etiam promulgasse. 64. (Ibidem). Ibidem et aliam, qua iniungitur, ut possessiones sive predia prelatis et canonicis pro dote sive fundo annexe visitarentur, concluserunt quamprimum autumno proxime venturo per procuratorem et alios dominos confratres exequendam. 65. (Ibidem). Concluserunt etiam domini suprascripti, ut pecunie ad fabricam ecclesie spectantes undecunque provenientes, sive collecte, sub duplici clausura serventur, quas duo domini prelati sive canonici per capitulum deputandi tenentes procuratori fabrice iuxta exigentiam necessitatis ambo pariter, nec unus sine alio numerabunt. Et quantumcunque illarum fabrice procuratori dederit, id in speciali registro cum pecuniis in cista simul servando diligenter consignabunt. 66. (Ibidem). Ut domini huius ecclesie mansionarii omnes litteras sive privilegia universitatem ipsorum concernentia suo scrinio inclusa ad sacristiam ecclesie deinceps conferant et conservent, illasque nonnisi de sciencia domini procuratoris capituli, qui pro tempore fuerit, inde recipiant, ab ecclesiaque sine licencia eiusdem aut dornini officialis, sive in Spiritua- libus vicarii Premisliensis non discedant, ac obtenta indulgencia abeuntes infra unum mensem sub pena alienationis ab ecclesia iuxta privilegii ipso- rum fundationis sive erectionis prescriptum revertantur, sub debito pronun- ciationis tenore divina officia per se et non seculares homines sive laicos, inevitabili necessitate duntaxat excepta, divina officia eis iniuncta in ecclesia cantaturi, secusque facientes pena arbitraria per capitulum statuenda, per procuratorem vero eiusdem ab unoquoque ipsorum, si secusfecerit, indissi- mulanter exigenda fabriceque ecclesie applicanda. 1) Cf. Nr. 27. VII. Rubricella dioecesis Premisliensis statutis synodalibus ex an. 1415 adnexa. Infrascripte festivitates celebrantur a populo per circulum anni in diocesi Premisliensi: Nativitas domini cum tribus diebus sequentibus; — Circumcisio domini; — Epiphania domini; — Agnetis; — Purificacionis Marie; — Dorothee; — Mathie apostoli;— Annunciacio Marie; — festum Pasce [cum] duobus diebus sequentibus;—Adalberti et Georgii; — Philipi et Jacobi; — Invencic s. Crucis; — Natale sancti Stanislai; — Ascensio domini; — festum Penthecosten cum duobus diebus sequentibus; — Corporis Christi quinta feria; — Johannis Baptiste; — Petri et Pauli apostolorum; — Visitacionis Marie; — Margarethe virginis; — Marie Magdalene; — Jacobi apostoli; — Laurencii; — Assumpcionis Marie; — Bartholomei apostoli; - Nativitatis Marie; — Exaltacionis s. Crucis; — Mathei apostoli; — Translacio s. Stanislai; — Michaelis; — S. Simonis et Iude; — Omnium sanctorum; — Martini; — Katherine; — Andree apostoli; — Nicolai; — Thome. Item festum patroni cuiuslibet ecclesie parrochialis in eadem ecclesia a populo celebretur. Festivitas vero Concepcionis Marie et Decollacio Johannis Baptiste, Kathedra et ad vincula Petri, Marci et Luce Ewangelistarum, IIII or doctorum, sancte Barbare et huiusmodi tantum sunt festa ecclesie et non celebrantur a populo, nisi in illis ecclesiis, ubi essent patroni etc. De vigiliis. De vigiliis Petrus et Andreas, Paulus, Cum Symone Iudas, 1 homas, Mathias, Jacobus, Matheus, Bartho[lomeus], Nat[ale] domini, Penthe[costes], Johan[nes], LaujVencius], Sumpcio sancta, Sabbata. Ieiunes si salem lux tenet ista. De octavis. Nativitas, Epi[phania], Pas[ca], Pen[tecostes], Ascen[sio] quoque Christi, Inno[centes], Stepha[nus], Gites, sic Ewangelista Johannes, Baptist[a], Martinus, Lauren[cius], Petrus quoque Paulus, Sumant octavas, Andree festum quoque iungas. Salomonis in illa sillaba incisio fel. ab. don. et legetur per quatuor ebdomadas Ap. Sap. Iob hystoria, Bartholo. rus. auc. et legetur per duas ebdomadas Ruf. Si. bo. Thobie, Iudith, est, nat. gar. gon. prot. lati. Gon. Pe. Mich. ger. re. mi. que. Hesechielis hystoria. crispi. rus. Symonis.... Re. da. pe. mo. vi. etc. Alle. va. caute cano sine te glo. non sine glo. te. id est in vigilia Pas. et Penthe. dicitur Gloria in excelsis. De sanctis sine te domino duo sabbat. dant glo. In adventu, quando agitur de tempore nec Te deum laudamus nec Gloriam in excelsis dicitur, similiter in septuagesima non dicitur Credo. Adventum celebrans neutrum de tempore dico, id est de sanctis Te deum laudamus, et Gloria in excelsis dicitur. de innocentibus nec Te deum laudamus nec Gloria in excelsis dicitur, sed quando festum puerorum fuerit die dominico, tunc cantatur: Te deum laudamus. Sanctis ambo damus pueris utrumque negamus, id est, quando dicitur Gloria, tunc debet dici: Ite missa est. quando vero Gloria non dicitur, tunc Benedicamus vel Requiescantinpace. Glo. dat ut ita canem, sine quo bene. vel requi. dicam, id est: diebus dominicis dicitur Credo, nisi dicatur pro defunctis. Glo. dat in missa, nisi sit requi. feria prima. In Parasceve te deum laudamus non dicitur. Festa dei non sunt cre., nisi que sine te sunt, id est in Cena domini non dicitur: Te deum laudamus, sed cum crisma consecratur, tunc dicitur Gloria et Credo. ln cena sine te, cum crismate glo. canis et cre. Pasca, Nat (Nativitate Christi), As (Ascensione), Pneuma (Pentecosten), moriens (Assumpcione Marie), oriensque (Nativitas Marie), hoc est festa prescripta: Pasca et alia, per octavas habent Credo in deum patrem. Sed si in aliis octavis aliorum sanctorum, non dicitur nisi octavo die et primo Credo. Octavis aliis sic in hoc par ultimus pena. In die Crucis et in sancte Marie festis et in diebus apostolorum dicitur Credo. Crux et virgo suis festis sed et apostolus omnis etc. Excipe Kathedram Petri et diem Iohannis ante Portam Latinam, quia in illorum diebus non dicitur Credo. lllud (hoc est credo) habent, kathedram tolle oleumque Iohannis. In die Magdalene dicitur Credo. et in die Marci et Luce non dicitur. Magde credo datur Marco Luceque negatur. Non (id est: non habet) cre. vidua, confessor, virgoque martir. Ni (id est: nisi) sit patronus in ecclesia sic specialis. Non habet (non dictur Credo) hoc Michael, quod habent sancti simul omnes (in die sanctorum autem dicitur). Secuntur prefeciones. In die Nativitatis dicitur prefecio in tribus primis missis, quia per incarnati verbi misteria. Ter canit uto quia par prefecio Cristo eciam aliis diebus sex eadem prefecio. Sex alios babet ipsa dies. Sed in die Johannis Ewangeliste prefecio: Te domine suppliciter exoramus. Wlt te domine Johannes. In omnibus diebus apostolorum fit eadem prefecio: Te domine suppliciter exoramus. Omnis apostolus hanc habet etc. Excepta Kathedra et Porta latina, quia dicitur conmunis prefecio. Absque Ka. Por. que latina. Id est: in Epiphania dicitur prefecio: «Qui cum unigenito», et octo diebus sequentibus eadem prefecio. Christi baptismus, quia cum ter octo diebus, Bis denas octo dar. quadragesima qui cor. Te qua do Pasca novem wlt semper habere diebus. Secuntur commiunicantes. In Pasca, Penthen com dicitur octo diebus Sola vero die dicitur nar. con. epi. et ascen. In solempni vero octava non dicuntur preces Assumpcionis Marie et in aliis octavis non dicuntur, sed in simplici octava, sicut Agnetis, et in aliis diebus festivis, sicut Martini etc. dicuntur preces per totam octavam. — Patrem invocabis, qui terram fecit et celos condidit. — Credo in deum patrem omnipotentem creatorem celi et terre. — Dominus dixit ad me: filius meus es tu, ego hodie genui te. — Et in Jhesum Christum filium eius unicum dominum nostrum. — Ecce virgo concipiet et pariet filium etc. — Qui conceptus est de spiritu sancto natus ex Maria. — Aspiciat ad me, qui confixerint me. — Passus sub Poncio Pilato mortuus et sepultus. — Ero mors tua inferne tercia die resuscitans. — Descendit ad inferna tercia die resurexit a morte. — Qui educit ascensionem suam in celum. — Ascendit in celum, sedet ad dexteram patris — Ascendi contra nos in medium. — Inde venturus est iudicare vivos etc. — Efundat de spiritu meo super omnem terram. — Credo in spiritum sanctum. — Invocabunt omnes nomen domini et scrvient ei. — Sanctam ecclesiam katholicam sanctam communionem. — Deponet omnes iniquitates nostras. — Remissionem peccatorum. — Educam vos de sepulcris popule meus. — Carius resurreccionem. — Evigilabunt omnes alii ad vitam aut ad mortem. — Et vitam eternam amen. Jeremias Petrus David Andreas Isayas Jacobus Zacharias Johannes Ozee Thomas Amos Jacobus Sophonius Philipus Johel Bartholomeus Matheas Matheus Malachias Symon Daniel Iudabthaus Ezechiel Mathias Hic versus de mensibus. Februarius. Signitur oculta febris februo tibi multa, Si comedis betham necnon ancam vel anetam, Pocio sumatur in pollice, tunc minuatur, Frigida vitentur et balnea sana putentur, Febris algorem fuge, pollice funde cruorem. Januarius. In iano claris calidisque cibis pociaris, Ne tibi dolores sint, aptos sume licores, Nec nimium cogita contraria fercula vita, Balnea sint grata et pocio sit moderata Escas per ianum calidas est sumere sanum. Marcius Marcius humores generat resecatque dolores; Sume cibum pure, cocturas, si placet, ure, Balnea fac assa, nec dulcia sint tibi cassa Vena nec optanda, nec pocio sit retribuenda Hinc assa tunc tibi sint et balnea cure. Aprilis. Sic probet in vere vires aprilis habere, Cuncta renascuntur, pori tunc apperiuntur, In quo scalpescit corpus, sangwis tibi crescit, Ergo solvatur velit cruor et minuatur Venter solvendus, cruor est pedum minuendus. Mayus. Mayo secure laxari sint tibi cure, cedas Scindatur vena et balnea dantur amena Cum validis rebus sint balnea sine speciebus Potibus astricta sint balnea cum benedicta Cum millefolio prodest agrimonia poto. Non annua edes caput epaticam tibi. Junius. In iunio gentes perturbat medo bibentes Atque novellarum fuge potum cervisiarum Ne noceant calore, valet ista refeccio mane Lacture frondes ede ieiunus, bibe fontis Potus aque calide coleram fugat, hanc bibe. Augustus. Quisquis sub augusto vivit medicamine iusto, Raro dormitet frigus scortumque vitet, Nec minui curet, nec magna comestio duret, Pocio vitetur et pocio nulla paretur, Venam non ledas, hiis nam utendum fore credas Bethanica et timino, pelcyo absinthioque. Julius. Qui wlt solamen iulio probet hoc medicamen: Venam non cedat, nec ventrem pocio ledet, Sompnum compescat et balnea cuncta pave, Nec notam veneris facies, absinthia pota, Anetum cum saliva rutha sunt medicina, stat Hinc calidos vitato cibos, hinc mense nocivo. September. Fructus maturos september dat valituros Et pira cum vino panis cum lacte caprino Ft venam pendas, species, semina mandes September minuas species sepissime mandes. October. October vina prestat, valet atque ferina Quantumvis comede, sed non precordia lede Quamvis sint sana, tamen est replecio vana, Hinc venam pendas species has sedule mandas. November. Ista november datur tibi regula: modo bibatur, Spica requiratur, mel et sinsiber comedatur Balnea cum venere tunc nullus debet habere, Balnea despicito, comedatur spica sinapo. December. Sane sunt membris calide res mense decembris, Caulibus utetur, capitalis vena medetur A frigore sepe tegas, quod tu bene vivas, Ut minus egrotes cinamonium compotica potes. Archiw. kom. hist. T. V. 53 Nota diligenter Rubricellam Premisliensem. Rubrica Premisliensis distingwit quadrupliciter festum: videlicet summum, simpliciter summum, duplex et simplex. Summa festa dicuntur IIIIor videlicet: dominice Nativitatis, Resurrectionis, Penthecosten, Assumpcionis virginis gloriose, quequidem omnibus festis per circulum anni certis privilegiis noscuntur antelata: primo quidem in hoc, quod in ipsis et in quolibet ipsorum tempore interdicti eciam generalis licitum est ecclesias aperire, campanas pulsare et divinas laudes a primis vesperis usque ad completorium secundum una cum missis solempniter celebrari et alta voce decantari, excommunicatis tamen expulsis et interdictis tamen admissis (s). Item in eisdem quatuor festivitatibus a vespera ad vesperam corpora mortuorum tumulari seu sepulture tradi non consweverunt fieri, nec sunt consweti. Item hiis quatuor festivitatibus omnes antiphone super psalmos in vesperis sive fuerint una, sive quinque; item antiphone super «Magnificat» in vesperis utrisque, et antiphone super «Benedictus» duplicantur. Item responsorium in vesperis dicitur et pro ipsorum octavis omni die. Item omnes versiculi et responsoria in horis diei eciam ad «Benedictus» et «Benedicamus» cum «Alleluia» dicuntur in hiis quatuor festis, prout patet in festis Resurreccionis, Penthecosten; in festo autem Nativitatis domini in ipso die tantum et in octavis ipsius, sed in festo Assumcionis in ipso die hoc est tenendum. Preces eciam conswete in completorio et hiis quatuor festis et pro ipsorum octavis non dicuntur; sed dicta antiphona super «Nunc dimittis,» statim sibi iungitur: «Dominus vobiscum» cum collecta in Rubrica notata. In prima dicto versiculo: «Exurge Christe» statim dicitur: «Dominus vobiscum,» et secuntur oraciones: «In hac prima hora» cum ceteris usque «De profundis» exclusive. In hiis enim sumpmis festivitatibus nulla fit mencio defunctorum, et hoc ipso die tantum fit nec sepultura. Item infra octavas festivitatum predictarum omnes quinqe antiphone in laudibus, et similiter super psalmos in vesperis omnes quinque antiphone debent dici. Item infra octavas aliorum festorum per circulum anni, quando tres lecciones tenentur de octavis, tunc sufficit dicere tantum unam antifonam super psalmos tam in vesperis quam in laudibus, excepta sola octava dedicacionis ecclesie, ubi quilibet psalmus in vesperis habet pro se unam antifonam sibi convenientem, sed in laudibus tantum una antifona tenetur. SufTragia communia de patronis tam in vesperis, quam in matutinis infra octavas dictarum festivitatum dici non debent. Festa autem, que dicuntur simpliciter summa sunt: festum Circumcisionis domini, Epiphanie, Ascensionis domini, Trinitatis, Corporis Christi et festa Purificacionis, Annunciacionis, Visitacionis et Nativitatis gloriose virginis, Nativitas sancti Iohannis Baptiste, Natale sancti Petri et Pauli, Natale sancti Iohannis apostoli, sancti Stephani prothomartiris et sanctorum Innocentum et Omnium, Dedicacio ecclesie et festum patroni principalis cuiuslibet ecclesie in sna ecclesia. Premisse festivitates ista inter se habent communia: primo, quod in omnibus et singulis festivitatibus in primis vesperis, eciam si una antifona tuerit, duplicatur. Si vero quinque fuerint, tunc prima et ultima duplicatur, alie vero tres in choro ante incipiantur. Item utrisque vesperis eciam super «Magnificat» et «Benedictus» antifona repetitur. Preces conswete in utroque completorio et in prima, ipso tamen die, obmittuntur et proceditur tam in completorio quam in prima omnibus modis, sicut de summis festis quarumlibet istarum festivitatum, pro defunctis adiungitur psalmus «De profundis» cum precibus et collectis. Festa vero duplicia dicuntur ista videlicet: Invencionis , Exaltacionis S. Crucis, festum Concepcionis S. Marie, festum S. Michaelis archangeli. Item festa apostolorum Andree, Thome, Mathie, Philipi et Iacobi, et Iacobi martiris, Bartholomei, Mathei, Symonis et Iude, festa S. Marci et Luce Ewangelistarum. Item festa sanctorum Gregorii, Ieronimi, Ambrosii, Augustini, doctorum sancte Matris ecclesie. Item festa sanctorum Laurencii, Martini, Agnetis propter ipsorum octavas. Item festum utrumque S. Stanislai martiris gloriosi,patroni tocius Regni Polonie, festum sanctorum Georgii et Alberti et festum sancte Marie Magdalene. Item festum s. Katherine, Margarethe, Dorothee, Barbare, racione altarium, et generaliter omnia alia festa patronorum ecclesie et altarium, excepto patroni principalis, quod, ut premittitur, inter festa summa in sua ecclesia computatur. Adduntur eciam festa, quorum certe et notabiles reliquie in aliqua ecclesia habentur, que omnia et singula pro duplicibus in essenciali habentur huiusmodi sunt tenenda. Premissa festa duplicia in istis conveniunt: primo in eo, quod tantum prima antifona super psalmos in primis vesperis, eciam si quinque fuerint antifone, dupiicatur. Responsorium tantum in primis vesperis dicitur, nisi forte die sequenti occurrerit festum simplex super officium IX leccionum, tunc enim in secundis vesperis de festo duplici responsorium est tenendum. Item antifona super «Magnificat» in primis vesperis tantum et super «Benedictus» repetitur. Preces conswete in completorio primo et in prima, ipso tamen die, non dicuntur modis quibus supra, suffragia communia de patronis, ubi habentur octave et quando de octava tres lecciones tenentur, in vesperis et in matutinis sunt dicenda. Notandum, quod omnia festa patronorum tam ecclesie, quam altarium in ecclesia kathedrali Premisliensi ibidem, id est in ipsa sua ecclesia, sub duplici officio servanda, illa vero, que ex communi privilegio duplicia non sunt et in ecclesia predicta obtinent patronatum in ecclesiis aliis, ubi eundem non obtinent sub duplici officio, tantum simplici novem leccionum venerentur. Item in omni festo duplici quinque antifone super psalmos in secundis vesperis sunt tenenda. In festo vero novem leccionum simplici sufficit una tantum, nisi quilibet psalmus haberet propriam antifonam de ipso psalmo sibi correspondentem, tunc omnes antifone sunt servande. Festa simplicia sunt in duplici differencia: quedam vero sunt festa IX leccionum, quedam vero trium. De hiis videndum est in rubrica. In festis IX leccionum in primis vesperis antifone et psalmi feriales dicuntur, nisi tunc precedat inmediate aliud festum IX leccionum, aut sit infra octavam alicuius alterius festi, quia tunc in primis vesperis festi sequentis dicuntur antifone, laudes et psalmi festi precedentis, sive laudes de octava et psalmi tunc occurentis. Completorium, hympnus et versiculus, si non habentur proprii, de communi dicuntur. Responsorium in primis tantum vesperis tenetur, suffragia communia de patronis non servantur, preces vero conswete in completoriis et in prima semper tenentur. Quodiibet festum IX leccionum habet suas secundas vesperas, nisi per aliquod duplex seu festum JX leccionum ipsum immediate sequens impediatur, excepto solo festo sancte Lucie virginis, de quo vide in Rubrica. Notandum, quod festum novem leccionum, quod cadit in diem dominicum infra adventum , eciam si sint duplicia, in ipso die dominico non tenetur, sed transferatur ipsorum officium sine tamen celebritate in feriam secundam. Similiter faciendum est de festis IX leccionum, que veniunt in diem dominicum a LXXgesima usque ad diem Cinerum, excepto solo festo Purificacionis S. Marie, quod si tunc in diem dominicum ceciderit, transferatur in secundam feriam cum officio simul et celebritate; festa vero IX leccionum, que cadunt in diem dominicum tempore XLgesimali, anticipantur cum ipsorum officio sive cum celebritate in sabbatum precedens, ubi eciam excluditur festum Annunciacionis virginis gloriose, quod protunc in sabbatum precedens cum officio et celebritate simul est anticipandum. Item nota, quod si festum Anunciacionis sancte Marie venerit in aliquem diem post dominicam Palmarum usque ad dominicam in octava Pasce, ipsum semper transferendum est unacum officio suo et celebritate in sabbatum ante dominicam Palmarum, Similiter si festa sanctorum Benedicti vel Ambrosii, seu aliud festum IX leccionum veniat infra dominicam Palmarum et festum Pasce, in sabbatum ante Palmas transferatur; festa vero alia a festo Anunciacionis, quandocunque veniunt infra octavam Pasche, in septimanam sequentem transponantur in officio tantum. De festis tamen sancti Marci tamen (s) hoc est speciale, quod si ipsum infra octavas Pasce occurrerit, cum officio, ieiunio et processione in aliquo die compeenti septimane sequentis locum obtinebit. De festis trium leccionum. Notandum, quod, quandocunque festum seu officium IX leccionum inmediate precedit festum seu commemoracionem alicuius festi trium leccio- num, tunc vespere secunde de officio IX leccionum in toto dicuntur, et de huiusmodi festo trium leccionum suffragium tantum imponatur. Illa vero festa trium leccionum, que nullum festum seu officium IX leccionum precedit, primas tantum vesperas habent, in quibus tenentur antifone et psalmi feriales. Responsorium extra tempus Pascale non dicitur. Completorium, hymnus, versiculi et antifona et alia omnia de communi teneantur tam in vesperis, quam matutinis, excepta collecta, que communiter propria habetur, et si non esset propria, dicatur de communi. Suffragia communia de patronis in omni festo trium leccionum extra tempus paschale et preter octavam sancti Andree dicuntur. Item in omni festo trium leccionum extra tempus paschale, quod in hoc processu notatur tempus, quod currit a festo Pasce usque ad diem Trinitatis, una tantum antifona ad laudes tenetur. Item notandum, quod a festo sancti Andree usque ad octavam Epiphanie et per totam XLgesimam nullum festum trium leccionum occurrit esse tenendum, excepta sola octava sancti Andree. Item festa trium leccionum locum non habent infra octavas festivitatum per circulum anni. Item quocienscunque festum trium leccionum venerit in diem dominicum, in secundam feriam sequentem est transferendum, si ibidem locum habere poterit, id est, si in feriam secundam non cadit aliud festum IX vel trium leccionum. Et tunc in dominica tantummodo fiet conmemoratio illius festi per suffragium. Si vero in secunda feria sequitur aliud festum IX vel trium leccionum, quod venit in diem dominicum, sabbato fiat comemoracio per suffragium et oracionem in vesperis et die dominico in matutinis. In omnibus festivitatibus sanctorum per circulum anni tam maioribus, quam minoribus antifone laudum consweverunt dici ad horas diei, quarta videlicet antifona pretermissa. Similiter quatuor versiculi in horis diei vicissim dici consweverunt. Notandum: festivitates, que habent suas octavas per circulum anni, dicuntur in Rubrica. Notandum vero, quod in omnibus diebus dominicis occurrentibus infra octavam seu octavas alicuius festivitatis, et sic non de dominica sed de octava, tres lecciones sunt tenende; sabbato vero in vesperis imponitur suffragium de dominica cum sua collecta, et omelia dominice imponitur pro IX leccione in matutinis cum suffragio et collecta, dominicali, aut reservatur ipsa omelia cum capitulo et collecta in diem aptum alias in septimana. Item octave IX leccionum quarumlibet festivitatum habent suas secundas vesperas et terminantur in eisdem. Octave vero trium leccionum extra tempus paschale secundas vesperas non habent et idcirco finiuntur in IXa. Nota, quandocunque pluries in septimana tenentur tres lecciones de octava, tunc prima die dici debent versiculi et responsorium de primo nocturno hystorie ipsius, secunda die de secundo, tercia de tercio, quarta vero iterum debet redire ad primam et sic deinceps. Idem ordo servandus est, quando aut de uno martire aut de pluribus sive de confessore sive virgine sive eciam de feria plures quam tres lecciones simul in septimana tenere contingit. De vigiliis festivitatum. Nota, que festivitates habeant suam vigiliam, expressum est in Rubrica, ubi sciendum, quod, quandocunque occurrit vigilia alicuius festi, tunc omnia simpliciter tenenda sunt de feria, nisi quod omelia illius vigilie pro leccionibus in matutinis est imponenda, et hoc est verum, nisi ipsa vigilia cadet in diem dominicum, (vacuum) ipsa vigilia occurrat festum IX leccionum sive comemoracio IX leccionum beate virginis gloriose in sabbato, seu eciam ipsa vigilia occurrat infra octavam alicuius festivitatis, quia tunc ipsa vigilia cedit ipsi dominice, necnon et festo IX leccionum, et conmemoracioni virginis gloriose, et omelia vigilie protunc imponitur pro IXa leccione. Sed si vigilia venerit infra octavam alicuius festi, tunc tenetur de octava; et omelia vigilie imponatur pro tercia leccione, et iste modus observatur in vigiliis apostolorum Petri et Pauli et Assumpcionis virginis gloriose. De vigiliis autem dominice Nativitatis, Epiphanie, Pasce, Ascensionis et Penthecosten sunt specialia, que exprimuntur in rubrica. Notandum de Patronis, quod ab octava corporis Christi usque ad adventum et ab octava Epiphanie usque ad diem Cinerum iuxta ordinem ecclesie Premisliensis secundis feriis tenetur de sancto Adalberto, terciis feriis tenetur de S. Johanne Baptista, feria quarta de S. Nicolao et feria quinta de S. Stanislao et hoc generaliter observatur, nisi in aliquem istorum dierum cadet festum IX vel trium leccionum, seu occurrat octava alicuius festivitatis aut omelia dominicalis cum suis capitulis et collecta seu eciam aliqua hystoria de tempore sit imponenda aut occurrat aliqua vigilia tenenda. Comemoracio eciam virginis gloriose infra tempus prescriptum tenetur omni sabbato sub officio IX leccionum, nisi in sabbatum cadet aliud festum IX leccionum. Secundis igitur feriis de S. Adalberto omnia tenentur de communi unius martiris et pontificis una cum legenda de communi, et cum ista oracione: «Tuam quas domine,» et hoc sub officio trium leccionum. Feriis terciis de S. Johanne Baptista ita tenendum est: hymnus in vesperis, versiculi et responsoria ad horas diei de communi unius martiris, antifona super «Magnificat» — «Inter natos mulierum.» In matutinis leguntur tres lecciones de aliquo sermone de Nativitate s. Iohannis, responsorium primum: «Fuit homo,» secundum: «Inter natos,» tercium: «Iohannes Baptista arguebat.» Alia omnia dicuntur de Nativitate S. Iohannis cum hac oracione: «Presta o deus, ut familia.» Feria quarta de S. Nicolao in vesperis super «Magnificat» antifona: «Sancte Nicolae,» super «Benedictus» — «Super omnia laudabilem,» tres lecciones de legenda sancti Nicolai, oracio: «Deus qui beatum Nicolaum, omnia de communi unius confessoris atque pontificis. Feria quinta de S. Stanislao antifona super «Magnificat» — «Vir inclite,» antifona super «Benedictus» — «Stanislaus magne,» oracio: «Populum tuum,» alia omnia de communi unius martiris atque pontificis cum tribus leccionibus de legendis s. Stanislai. Ab octava Corporis Christi usque ad adventum domini, quando in Sabbato tenetur conmemoracio IX leccionum de Domina, tunc feria sexta in vesperis precedenti dicitur antifona: «Maria virgo» super psalmos feriales; capitulum ad omnes horas: «Ab inicio et ante secula,» responsorium : «Salve nobilis,» hymnus: «Ave Maria stella,» antifona super Magnificat: «O diva redempcionis,» oracio: «Concede nobis quatinus famulos.» Ad completorium hymnus: «Fit Porta Christi,» capitulum: «Multe filie regum» vel: «Audi filia adnunc dimittis,» antifona: «Glorificamus te,» oracio: «Concede optime et misericors,» in matutinis omnia tenenda sunt, prout notantur in Rubrica cum leccionibus: «Mole gravati.» In primo nocturno antifona: «Optima et gloriosa»; in secundo omelia super Ewangelio: «Extollens quedam mulier»; in tercio antifone laudum de Assumpcione; ad Benedictus antifona: «Extollens quedam mulier.» Hic autem advertendum, quod sabbatinis diebus infra octavas Visitacionis, Assumpcionis, Nativitatis S. Marie IX lecciones tenende sunt de octava festivitatis tunc currentis. A festo autem Purificacionis S. Marie usque ad XLgesimam, quando in sabbato tenetur de domina, omnia tenenda sunt et per omnem modum, sicut supra est notatum, nisi quod tunc antifone ad laudes de Assumpcione non dicuntur, sed antifone: «O admirabile,» cum quatuor antifonis sequentibus. Ab octavis vero Epiphanie usque ad Purificacionem Marie, quando sabbato tenetur de domina, capitulum ad omnes horas dicitur: «Quanto tempore heres;» oracio: «Deus qui salutis,» omelia: «Erunt pater et mater,» antifone ad laudes: «O admirabile» cum ceteris; antifona super Benedictus: «O regem celi,» antifona super Magnificat: «Rubum quod concordant;» alia omnia ut supra. Quando vero temporibus prenotatis in sabbato non tenetur de domina ipsius conmemoracio per suffragium in vesperis et in matutinis nunquam est obmittendum, nisi tunc in sabbato occurrerit summum festum. Suffragia communia de patronis tenentur hoc ordine: primo de S. Trinitate in vesperis: «Spes nostra.» In matutinis: «Te iure laudant,» versiculus: «Quis deus magnus,» oracio: «Optime S. deus, qui dedisti,» de domina in vesperis: «Sancta dei genitrix,» in matutinis: «Sancta Maria virgo,» versiculus: «Speciosa facta,» oracio «Concede nos,» de S. Iohanne Baptista in vesperis antifona: «Inter natos,» in matutinis: «Tu puer,» vel: «Fuit homo,» oracio: «Presta quasi omnipotens deus,» de apostolis Petro et Paulo in vesperis antifona: «Gloriosi principes,» in matutinis: «Petrus apostolus,» versiculus: «In omnem,» oracio: «Populum tuum,» de divisione apostolorum: «Egressi» in vesperis, in matutinis antifona: «Convocatis Ihesus» vel: «Anunciaverunt,» oracio: «Deus qui,» de S. Stanislao in vesperis antifona: «Vir inclite,» in matutinis: «Stanislaus magne» vel «Posuisti;» oracio: «Populum tuum,» de S. Adalberto in vesperis antifona «Permulta,» in matutinis: «Presul Adalbertus» vel «Magna est,» oracio: «Tuam nobis,» de S. Nicolao in vesperis antifona: «Sancte Nicolae,» in matutinis: «Aper tuam laudem» vel: «Non est inventus,» oracio: «Deus, qui beatum Nicolaum,» pro pace in vesperis: «Da pacem,» oracio: «Deus a quo,» de omnibus sanctis in vesperis et in matitunis antifona: «Sancti dei omnes,» vel «Gloriosus deus,» oracio: «Omnes sancti et electi.» Item suffragia tenenda sunt ab octava corporis Christi usque ad adventum et ab octava Epiphanie usque ad diem Cinerum omnibus et singulis diebus, quando tenentur tres lecciones excepta sola octava Assumpcionis virginis gloriose. Inter suffragia imponenda iste ordo servandus, videlicet quod suffragia festorum duplicium preponenda sunt suffragiis festorum simplicium; et suffragia festorum seu officiorum trium leccionum, et illa preponuntur commemoracionibus specialibus sanctorum, commemoraciones vero speciales sanctorum preponuntur omnibus et singulis communibus de patronis. Item extra ecclesiam kathedralem in ecclesiis parrochialibus suffragium de Sancto, qui est patronus ecclesie, inter suffragia communia de patronis est tenendum, et inmedietale post suffragium de beata virgine precedere debet; sufragium de S. Trinitate dicitur diebus sabbatinis in vesperis et in diebus dominicis in matutinis a festo sancte Trinitatis usque ad dominicam «Vidi dominum,» et nunquam obmittatur, nisi in diem cadet aliquod summum festum. De officio dominicali. Nota: quandocunque die dominicali tenenda est dominica, tunc in sabbato precedit aliquod festum vel nullum. Si nullum, tunc sabbato in vesperis tenentur antifone et psalmi feriales scilicet «Benedictus» cum ceteris; si vero precedit aliquod festum aut tale festum est IX leccionum simplex aut dupiex, aut summum, si est simplex, tunc sabbato in vesperis tenentur antifone et psalmi de festo et imponitur capitulum cum suo responsorio de dominica et tenetur postea suffragium de festo. Si vero festum est duplex, tunc sabbato tenentur secunde vespere integraliter de festo videlicet: capitulum, responsorium et suffragium tantum de dominica servatur, ista duo documenta servanda sunt extra adventum et extra LXXam usque ad Pasca, quia illis temporibus, non obstante festo eciam dominica, sabbato in vesperis tenendum est «Benedictus» cum ceteris de sanctis, et sufragium tantum de festo imponendum. Si autem huiusmodi dominicam in sabbato precederet festum summum, tunc sabbato non tantum in vesperis ymo et in completorio, si habetur proprium, tenendum est plene de festo et dominica, suffragium tantum imponendum. Sed istud patitur instanciam in festivitatibus Purificacionis virginis Marie, sabbato ante LXXgesimam et Annunciacionis Marie, sabbato ante dominicam Palmarum, quia tunc propter privilegium ipsius temporis, sabbato in vesperis omnia tenenda sunt de tempore, et suffragia tantum de festis imponenda per to tum circulum anni tam de tempore, quam de sanctis unum tantum capitulum et solum una collecta dicitur in vesperis et in matutinis et ad omnes horas preter completorium et primam, nisi forte aliquod horum proprium in Rubrica esset expressum. Item notandum, quod sabbato in vesperis, habetur quando capitulum proprium aut collecta speciahter, tunc capitulum et collecta dominicahs dicenda sunt et [cum] ceteris. — Deo damus gratium acciones. — Archiw. kom. hist. T. V. 54 VIII. Inventaria ecclesiae Premisliensis. Item registrum super privilegia capituli Premisliensis. Item privilegium Regis Wladislai super iure teutunico in bonis capituli 1). Item privilegium Regis Polonie super ratificacione omnium bonorum capituli 2). Item privilegium Regis Wladislai super XX marcis census in civitate Premisliensi 3). Item privilegium incorporacionis altaris in castro Premisliensi pro canonicis Premisliensibus per dominum Regem 4). Item privilegium super XX marcis in Zuppis Sool dictis 5). Item privilegium super decem marcis et tunnas salis quatuor 6). Item privilegium donacionis Erici Episcopi Premisliensis super decimis in Lanczuth, Reschow et villa Pnykolth 7). Item privilegium donacionis collacioais altaris in castro Premisliensi 8). Item privilegium donacionis Regis Polonie super XII tunnis salis 9). Item privilegium Regis ratificacionis omnium privilegiorum capituli Premisliensis l0). Item privilegium super decimis in districtu Iaroslawiensi, Przeworsko, Nowoszydlecz et Ostrow 11). Item privilegium super decimis in Premislia in suburbio Hinkowice, Vischatice, Zuzawice, Kuszinice, in Ostrow Derslai l2). 1) Non exstat. 2) Dokument Władysława Jagiełły z 24 Listopada 1424 r. (Akta Gr. i Ziem. VIII p. 75 Nr. 48). 3) Dok. Wład. Jag. z 19 Listopada 1405. (A. Gr. i Z. VIII p. 58 Nr. 33). 4) Non exstat. 5) Non exstat. 6) Non exstat. 7) Dok. biskupa Eryka z 10 Stycznia 1390 (A. Gr. i Z. VIII p. 29 Nr. 20). 8) Non exstat. 9) Non exstat. 10) Non exstat. 11) Dok. biskupa Macieja z 17 Lipca 1393 (A. Gr. i Z. VIII p. 35 Nr. 22). 12) Dok. biskupa Macieja z 2 Sierpnia 1406 (A. Gr. i Z. VIII p. 54 Nr. 34). Item privilegium super XX marcis, quas Episcopus Premisliensis singulis annis pro fabrica ecclesie dare debet 1). Nota registrum Rerum et ornatuum Ecclesie Premisliensis. Item calices deaurati.....2) (novem. Item duo calices deaurati. Item calix magnus deauratus, datus per dominum Benedictum prepositum). Item calices non deaurati octo. (Summa calicum viginti). Item una patena superflua. (Item calix cum patena deaurata, que fuerunt domini Fridronis cum capsella corporali cum schyrzynka). Item due ampule argentee deaurate. (Item alie due ampule argentee domini Fridronis). Item monstrancia de ere deaurata. Item alia monstrancia argentea deaurata. Item due cruces deaurate magne. (Item una crux parwa deaurata data per dominum Benedictum prepositum). (Item crux parwa deaurata, que fuit domini Fridronis, legata pro ecclesia, data per dominum Michaeiem archidiaconum executorem). Item quatuor cruces parwe argentee, tres deaurate et quarta non deaurata. (Item crux parwa deaurata [data] per Mathiam vicarium). (Item crux domini Benedicti prepositi, que fuit Swythrygelo, cum quatuor lapidibus zephirus et sedecim margaritis magnis data pro ecclesia). Item cisticula parwa argentea deaurata. Item una capsula lithwanica. Item crux argentea, more ruthenico facta, deaurata. Item thuribilum argenteum deauratum. Secuntur ornatus. Item ornatus flaveus cum monilibus alias czanthky argenteis deauratis videlicet quadraginta duobus magnis et XXV parwis. Item due corone cum duobus verbis in eodem ornatu in anteriori parte. Item ornatus rubei coloris de axamito cum argento textus. Item ornatus viridi coloris auro textus. (Item ornatus flavei coloris cum cruce de cuffetr). Item cappa de axamito auro texta cum purpura nigra subducta. Item ornatus de athlasz nigro cum sertis aureis. Item ornatus rubeus auro textus. (Item ornatus cum cruce domini Fridronis datus testamentaliter). Item ornatus diversi coloris. (Item duo ornatus novi: unus rubei et glauci coloris, alter albi et rubei coloris). Item tria humeralia cum verbis argenteis deauratis. 1) Non exstat. 2) Wyraz wytarty. . 3) Słowa objęte nawiasami dopisane zostały późniejszą ręką bądź pomiędzy wierszami pierwotnego tekstu, bądź z boku. Item ornatus de stamine sericeo diversi coloris cum toto apparatu. Item ornatus de stamine sericeo cum omnibus attinenciis rubeus. Item ornatus viridi coloris cum avibus cum omnibus attinenciis. Item ornatus viridi coloris cum omnibus attinenciis. Item ornatus viridi coloris auro textus cum omnibus attinenciis. Item ornatus rubei et flavei coloris cum omnibus attinenciis. Item ornatus rubei et viridi coloris cum cruce cum omnibus attinenciis. Item [ornatus] rubei coloris cum cruce cum omnibus attinenciis. Item ornatus de damasco novi seu grisei [coloris] de veteri. Item ornatus viridi coloris cum cruce [cum] omnibus attinenciis. Item ornatus rubeus sine cruce [cum] omnibus attinenciis. Item ornatus nigri coloris cum cruce. Item ornatus rubeus cum cruce [cum] omnibus attinenciis. Item ornatus flaveus cum cruce athlaszowy. Item duo ornatus viridi coloris cum sericeis thkanky. Item quatuor capsule pro reservandis corporalibus. (Item ornatus rubei coloris cum nigro et modicum de albo cum parwa cruce passionis). Item decem dalmatice. Item sedecim cappe de staminibus sericeis. Sequitur numerus librorum. Item septem missalia. Item epistolare et ewangeliare. Item quatuor antiphonaria: duo magna et duo parwa cum legendis et quintum chorale sine legenda. Item tria psalteria. (Item missale domini Fridronis). (Item psalterium eciam domini Fridronis). Item tres viatici. Item tres legende: una de sanctis et due de tempore. Item Biblia in duobus voluminibus magnis. Item alia Biblia in duobus voluminibus in minori modo in pergameno. Item Decretum in magnum modum in pergameno. Item alium decretum in minori modo eciam in pergameno. Item decretales cum glosis. Item alie decretales. Item compendium Innocencii super Decretales. Item summa super Decretales compilata ab episcopo Ebronensi. Item apparatus domini Johannis Andree super Clementinis. Item apparatus domini Innocencii quarti super toto Decretalium. Item Clementina cum glosis. Item repertorium magistri Guihelmi domini in pergameno. Item Clementina constitucionum. Item repertorium materiarum iuris canonici et civilis Guilelmi Marcelliti in papiro. Item formulare in pargameno. Item sextus liber Decretalium. Item prima pars ecclesiastice hystorie in papiro. Item summa Pisani in papiro. Item alia summa Pisani in papiro. Item diccionale in pargameno. Item postilla super epistolas magistri Mathie de Legnicza. Item prima pars Jacobini de sanctis. Item prima pars Iordani de tempore in papiro. Item alia pars secunda Jordani eciam de tempore in papiro. Item epistole Pauli cum glosis in pergameno. Item postilla super libros regum Paralipomenon etc. Item alia postilla super libros Josue Judicum etc. Item passionale in papiro. Item summa virtutum et viciorum in papiro. Item breve conpendium in asseribus de diversis materiis in pargameno. Item Clementina cum casibus summariis in papiro. Item novum testamentum in papiro. Item passionale aliud in papiro. Item exemplar salutis. Item postilla Cunradi super Ewangelia de tempore in papiro. Item summa de Theologia Thome de Aquino in pergameno. Item psalterium cum glosis in papiro. Item dicta Vigandi in papiro. IX. 1. An. 1450. d. 5 Decembris in Brzozow. Petrus episcopus Premisliensis statuta fraternitatis in districtu Lancutensi constitutae ratificat. In nomine domini amen. Petrus, dei gracia episcopus Premisliensis, universis et singulis Christifidelibus per et infra diocesim nostram ubilibet constitutis.. Salvator humani generis, homo Ihesus Christus. cuius sunt delicie inter filios hominum habitare ad recuperandam draginam decimam et ovem perditam centesimam, humanam creaturam divino ymagine signatam lapsu prothoplasti perditam sue divinitatis per graciam nobis volens esse particeps nostre mortalitatis formam asumsit, ut hominem de laqueo servitutis eriperet, in quem serpentina surrepsit [suggestio], volens per aspersionem sui sanguinis incendia nostri cruciatus extinguere ac suos eterna morte oppressos vite perhennis efficere possessores. Qui quia propter nostram salutem advenit saluti nostre consulens ad charitatis et dileocionis fervorem suos electos invitat dicens: «hoc est preceptum meum, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos;» quodquidem preceptum prius amplecti noluit, antequam contumeliose crucis patibulum et mortis amarissime supplicium subire ad abolendum humane perdicionis conscriptum lege cirographum peccati dignatus est sua pia miseracione subvenire ; quo precepto salutifero quidam fidelium discreti viri, videlicet Nicolaus de Helwygowa, Michael de Handzlowka, Nicolaus Ieydel de Craczkowa, Mathias de Grzemyenycza, Iohannes de Vyschoka, Nicolaus de Hwschowa, Stanislaus de Gacz. ceterique confratres, rectores parrochialium ecclesiarum districtus Landisuth, divinitus excitati sue saluti cupientes adipisci medelam oracionibus, missis, elemosinis, exequiis, obsequiis caritativisque operibus se devote prevenire volentes ad impetrandam divine pietatis clemenciam in sue suorumque salutis remedium Spiritualis Fraternitatis salubre vinculum subire decreverunt in hunc modum: tligentes duos patronos videlicet Spiritum sanctum et matrem misericordie Mariam semper virginem gloriosam, in quorum honorem quater in anno hec fraternitas celebretur, ut ex hoc vigor et fervor vere fraterne societatis et dilectionis inter eos ardencius accendatur dicente domino: «In hoc cognoscent homines, quod mei estis discipuli, si dileccionem habueritis adinvicem,» taliter ut eciam ex hoc lucerna lucens hominibus preferatur exemplo iuxta Evangelium Mathei: «Sic luceat lux vestra bona et glorificent patrem vestrum, qui in celis est». Ut igitur hec fraternitas per ipsos et ita ab hominibus firmiter et inviolabiliter observetur, data verbotenus ac manuali promissione facta ipsam confirmari curaverunt in hec verba: Ego Urbanus ecclesie rector in Syethescha etc. ceterique promittimus per hec sancta Evangelia obedire provisoribus fraternitatis in omnibus licitis et honestis secundum formam statutorum suorum salvo tamen iure prelatorum. Ut autem ex hoc magis et magis ad obediendum honestati ac pietati sint astricti, et ut mores eorum atque actus in melius reformentur, ne aliquis fratrum per inerciam seu maliciam huiusmodi devotam ac decentem fraternitatem dirumpere seu scindere valeat aut presumat, quod forsan evenire posset, si tanquam, ut acephali, unusquisque pro suo viveret libitu voluntatis. Quamobrem pro meliori observacione predictam fraternitatem in scriptis redigentes duos ex fratribus eligent, qui per unius anni spacium sint rectores, custodes, provisores predicte fraternitatis et omnium singulorum predictam [ad] fraternitatem pertinencium, quibus alii fratres in omnibus licitis et honestis, que ad conversacionem honoris simul et salutis eorum spectari dinoscuntur sine omni contradiccione sub fide prefata obedire tenebuntur. Isti duo cum summa diligencia dicent, ordinent et scribent quicquid eis videbitur, quod ad utilitatem fratrum et honorem sacerdotalem sit proficuum et honestum; que autem scripserint seu statuerint, coram fratribus recitent. Et si placuerit omnibus seu parti maiori, ponatur in registrum, et sub promissu priori firmius observetur, ut sic succedente tempore in omni devocione suscipiat fraternitas incrementum. Item predicti duo fratres, videlicet provisores, ad celebrandam eandem fraternitatem de loco provideant et fratres per litteras sub eorum sigilio convocent, quos eciam sub pena statuta convocare possunt et debent, cum ingruerit necessitas conveniendi vel quociens eis videbitur opportunum. Item hii provisores tollant, que tolienda sunt; et hoc iuxta consciencias suas sub fide data fratribus disponant pro utilitate atque honestate fraternitatis, prout discrecioni eorum videbitur expedire, ita tamen, ut anno eorum regiminis expleto coram fratribus reddant de omnibus sibi commissis racionem, et tunc de omnium fratrum consilio iidem aut alii eligantur ad officium peragendum, qui simul stare atque laborare pro negociis necnon pro honore fratrum sint astricti. Primo itaque notandum, quod ex omnium plebanorum voluntate atquc statuto nullus ad fraternitatem recipiatur, nisi sit plebanus bone fame et conversacionis, laicis omnibus pene exclusis, nisi forte de consilio fratrum ad participacionem oracionum aliqui fidedigni recipiantur et honesti, quibus tamen sic receptis eorum consiliis sive mense non liceat interesse, nisi per fratres specialiter vocarentur. Item cum ad fraternitatem convenerint, quilibet premonitus sit, ut nec chorum cum calcaribus, et sine superpihcio quisquam intrare presumat, honore invicem preveniente in ecclesia simul et in mensa, ita, ut seniores habeant locum primum, mediocres medium, minores mtimum. Nam et statuta patrum senioribus honorem volunt impendi. — Item sciendum, dum ad fraternitatem vadunt, debito tempore veniant ac in vesperis et in vigiliis omnes consistant, et quia quorundam tarditas seu negligencia animum bonum sepius impedire consuevit, item ut ad celebrandam fraternitatem non venerit et omnino neglexerit, solvat duo talenta cere, nisi tamen habeat causam racionabilem ipsum excusantem, cum sna mora cuilibet debet esse nociva. Item infra missas habeant cereos in manibus ardentes secundum Evangelium Luce : «Et lucerne ardentes in manibus vestris» Item tres missas cantando ordinentur, videlicet missa de domina, pro defunctis, et Spiritu sancto. Item infra has missas ceteri fratres, prout unicuique Spiritus sanctus inspiraverit aut secundum ordinacionem plebani celebrantis missas legant. Ceterum post missam fiat processio, quam sequetur missa pro defunctis, post hoc fiat exortacio brevis et utilis et summa missa de s. Spiritu ultimo sequetur. Completis igitur aliis omnibus negociis, exclusis secularibus, fratres inter se de suis negociis tractent, nec prius ad mensam properent, quousque negocia omnia eorum, que tractanda sunt sobria mente, terminentur. Item in mensa nulla alia persona sit nisi fratres, quod si factum fuerit, domesticus solvat penam. Item hystriones vagi seu aliquod genus ioculatorum ad fraternitatem non admittatur secundum iilud: «histrionibus et ioculatoribus dare est demonibus ymolare», quod si factum fuerit, domesticus pene succumbet. Item illo die nullus fratrum tabernam intret, ne scandala generentur, sed unusquisque ad propria studeat remeare. Item quicunque fratrum per ludum tasserum seu giobisacionem aut in alea, quicquid acquisierit, quantum lucratus fuerit seu perdiderit, tantum fratribus solvat, cum ludis talibus integritas desit caritatis, avaricie assit sitis, dehonestacio sit clericalis honoris, offensio creatoris, scandalum plurimorum. Unde formidandum est illud dictum Evangelii: «Qui scandalizaverit unum ex hiis pusillis, qui in me credunt, expedit, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et mergatur in profundum maris.» — Statuimus, ut nullus fratrum illo tempore corisare presumat, quod si factum fuerit, solvat penam, cum in talibus sit derisio Crucifixi testante s. Bernhardo, eciam iilusio passionis eius. Item si aliquis ex fratribus infamis fuerit de aliquo vicio criminali, provisores eundem ad se vocent benigne et fraterne ammoneant, ut excessus suos corrigat et emendet. Quod si non fecerit, extunc ipsum coram fratribus accusent, et super hoc publice arguatur. Et si se ad illorum omnium correccionem emendare noluerit, et si crimen eius notorium fuerit, extunc de consorcio fratrum eiiciatur et ab ipsis tanquam alienus, quousque vitam suam emendaverit reputetur; confraternit is enim non debet esse iniquitatis fomentum, nec scutum, sed pocius caritatis incrementum et aggregacio virtutum. Item si quis egrotaverit et extremam horam sibi imminere senserit, coram duobus vicinioribus fratribus et aliis fidedignis testamentum faciat, et de omnibus bonis suis disponat, mobilibus et immobilibus, videlicet ad tres partes dividendo: prima igitur pars pro ecclesia ibidem; secunda pro amicis suis servitoribus, debitoribus necnon et pro exequiis; tercia autem pars pro futuro plebano reservctur, que omnia sub testimonio eorum scribi faciant et statuant executores testamenti, hoc tamen inserto, quod dum contigerit executores post mortem alicuius fratris predicte fraternitatis eiusdem fratris defuncti bona dispensare, quod in dispensacione talium bonorum executores testamenti mox veniant et bona in toto ad explendum testamentum et ad servandos fratres eis peragendas exequias et ad usum plebani succedentis integraliter conservent et conscribent; et ea tandem de licencia nostra vel successorum nostrorum pro hiis, quibus legata sunt, dispensabunt; de vespere autem circa funus vigilias decantent, et sine mora nuncios ad fratres dirigant et convocent. Item audita morte fratris in singulis ecclesiis fratrum ter campane pulsentur et vigilie legantur, mane autem facto omnes fratres cum superpiliciis et stolis ad exequias conveniant et singuli missas singulas pro defuncto legant, tres tamen misse cantando dieantur. Item statuimus, ut unusquisque fratrum pro sacerdote fratre mortuo vigilias ter dicat per octavam cum uno psalterio, et tres tricesimas fratres inter se divisim legant. Et quamdiu vixerit quilibet, sicut viventi promisit, sui nunquam obliviscatur. Pro confratre et sorore vero, qui ad participacionem oracionum sunt recepti, tres missas cum semel vigiliis quilibet frater teneatur complere. Item confrater et soror pro fratre mortuo necnon et in celebracione fraternitatis centum Pater et totidem Ave Maria complere sit obligatus; cum sancta et salubris sit oracio pro defunctis exorare, ut a peccatis solvantur, ut habetur libro Machabeorum. Item unusquisque usque ad anniversarii diem fratris defuncti memoriam singulis dominicis diebus nominatim in ambona habeat, et anniversarium eius cum vigiliis, et missam pro defunctis peragat. — Quibusquidem statutorum litteris ostensis ac exibitis supra nominatis nobis extitit humiliter supplicatum, ut huiusmodi statuta per notarium nostrum conscribentur et auctoritate confirmacionis [nostre roborentur]. Nos igitur predicte peticioni annuentes favorabiliter dictorumque virorum pium propositum devocionis salubri effectu ipsumque paterno favore prosequi satagentes, et ut mereamur oracionum et fraternitatis esse participes, et qui in posterum eorum successores fuerint, eciam sepe dicta statuta per notarium nostrum fecimus transsumi et transscribi ac suprascripta omniaque alia et singula cetera premissa, que prefati fratres licite, debite ordinaverunt et observaverunt, grata et ra.ta habentes presentibus duximus approbandum, mandantes eciam hiis insuper universis Christifidelibus, ad quos presens scriptum pervenerit, salutem in omnium salvatore, cupientes, ut divina officia tam die solennitatis illius fraternitatis, quam eciam sepulture eiusdem a Ghristifidelibus congruis honoribus frequententur, omnibus et singulis, qui ad ecclesiam cum missarum solennia die statuto per fraternitatem huiusmodi celebrabuntur aut diei sepulture illius fraternitatis et ad divina causa devocionis accesserint, et manus porrexerint adiutrices, de omnipotentis misericordia dei et beatorum Petri et Pauli eius apostolorum confidentes auctoritate quadraginta dies indulgenciarum a qualibet missa contritis et confessis de iniunctis eis penitenciis misericorditer in domino relaxamus. Item ut saluti ipsorum fratrum salubrius consulatur, in articulo necessitatis ipsis omnibus fratribus et cuilibet ipsorum damus et concedimus licenciam idoneum confessorem eligendi, qui eos a peccatis confessos et contritos absolvat, eciam [in] articulis pro nobis reservatis, puta: clericorum lesionibus, homicidii, decimarum raptoribus, quociens opus fuerit iniuncta penitencia salutari. Damus eidem eciam, quem ad hoc duxerint eligendum, plenam in domino tenore presencium facultatem et auctoritatem. In cuius rei testimonium et evidenciam pleniorem sigillum presentibus [nostrum] duximus fore appendendum et appendi iussimus. Actum et datum in Brzozow sabbato in vigilia sancti Nicolai anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo presentibus in perpetuum et in ewm valituris. Acta episcopal. Premisl. VIII. fol. 65. — W potwierdzeniu Macieja biskupa Przemyskiego z 10 Czerwca 1510 r. Obok samego tekstu zamieszczone zostaly w transsumpcie konfirmacyjnym przywileje odpustowe udzielone bractwu Lancuckiemu przez Zbigniewa Olesnickiego, bez daty roku, i przez arcybiskupa Gnieznienskiego Jana z d. 4 Pazdziernika 1453 r. Archiw. kom. hist. T. V. 56 2, An. 1460 d. 26 Februarii, in Radymno. Nicolaus episcopus Premisliensis statuta fraternitatis in terra Sanocensi creatae, iam a suo predecessore Petro confirmata, denuo declarat et ratificat. In nomine domini amen. Nicolaus, dei gracia episcopus Premisliensis, universis et singulis sexus utriusque hominibus tam presentibus quam futuris harum noticiam habituris et presertim fratribus et sororibus fraternitatis capellanorum et plebanorum ceterorumque hominum in terra Sanocensi et in vicinis partibus in dei nomine congregatis nostris in Christo dilectis salutem in domino sempiternam. Quia pro parte eiusdem fraternitatis nobis expositum extitit, quomodo licet olim felicis memorie Reverendus in Christo pater dominus Petrus, episcopus Premisliensis, noster antecessor inmediatus modo inferius descripto predictam fraternitatem, ratificaverit, approbaverit et consumaverit et litteras suo roboratas sigiilo et conmunitas inpercierit et dederit; tamen quia eedem littere divina permittente clemencia in Crosna voragine ignis sunt cremate et consumpte, quarum litterarum copia auscultata ab igne preservata originalibus consumptis pro parte eiusdem fraternitatis tenoris infrascripti ea , qua decuit, cum reverencia nobis est exhibita et presentata, cuius tenor de verbo ad verbum sequitur et est talis: In nomine domini amen. Nos Petrus, dei gracia episcopus Premisliensis, universis et singulis Christifidelibus presencium noticiam habituris salutem in domino sempiternam. De summis celorum ad yma descendens unigenitus dei filius, ut hominem de laqueo eriperet servitutis, in quem ipsum suggestio serpentina impigerat, vestem nostre mortalitatis induit, ut aspersione sui sanctissimi sanguinis incendia perpetui cruciatus extingueret, ac nos eterna morte possessos efficeret et vite eterne possessores, antequam cruci affigendus velut agnus manswetus ad occisionem duceretur et misterium nostre redempcionis perficeret suorum (s), quos dilexit, sic inquiens: «Hoc est preceptum meum, ut sicut dilexi vos, invicem diligatis». Sane huiusmodi divine vocis oraculo commoti et zelo devocionis accensi dilecti nobis in domino Iohannes de Ivelno, magister arcium et baccallarius sacre theologie in Sanok magister Bernardus altarista in Crosna, Clemens in Hoczow, Petrus in Rymanow, Petrus in Zarschyn, Nicolaus in Croszczenko, ecclesiarum parrochialium rectores, et Philipus in Crosna altarista nostre diocesis Premisliensis oracionibus, missis, exequiis et aliis dominicis obsequiis, elemosinis quoque et ceteris caritativis operibus se devote prevenire cupientes ad impetrandam suorum remissionem peccaminum, ad obtinendam quoque graciam divine pietatis salubre spiritualis fraternitatis vinculum subire decreverunt et ordinacionem inviolabiliter servandum fecerunt superne dextre auxilio ipsis suffragante sub hoc modo , qui sequitur infra: Inprimis supradicti confratres ordinaverunt, quod ipsi fratres singulariter singulis, salvis eorum legitimis impedimentis, annis, post quelibet quatuor tempora anni ad locum ipsis aptum uno certo die convenient ibi ad laudem et gloriam dei omnipotentis sueque genitricis illibate beatissime virginis Marie de sero illius dici superpiliciati advenientes vigilias no- vem leccionum pro animabus ipsis commissis necnon parentum, fratrura, sororum, amicorum, propinquorum omniumque sacri ordinis ministrorum et defunctorum fratrum huiusmodi fraternitatis ac omnium fidelium defunctorum psallant deo devote ad hoc virtuose preparati, mane vero sequentis diei superpiliciati et stolis amicti tres missas: primam de beata Virgine cum oracionibus pro congregacione et benefactoribus; secundam pro defunctis cum brevi exortacione vel sermone pro defunctis; et terciam missam de sancto Spiritu cum oracionibus pro pace, universo statu ecclesie quidam ex eis summisse legendo, quidam vero cantando, prout unicuique deus dederit, teneant adimplere; et in qualibet missa quelibet iuxta suam facultatem ad altare offerre. Si autem aliquem presbiterum de fratribus egrotare contigerit, tunc viciniores duo plebani ipsum sacramentis procurent, quod si ipsius langwor in tantum invaluerit, quod infirmitate pressus pro audiendis divinis ecclesiam adire non potuerit, tunc ipsi prefati viciniores in ipsius domo necessariis de iure statutis habitis et factis ac reservatis coram ipso aliisque presentibus missam per se vel per alium summisse legant, et si dictus infirmus mortuus fuerit, opera pietatis scilicet a sordibus lavent, vestibus induant, sepulture tradant, demum vigilias et exequias pro anima defuncti decantent et infra elevacionem quatuor fratres feretrum sublevent cantantes: «Domine suscipe me». Statuimus eciam, quod quilibet frater pro defuncto missam legere sit astrictus, exequiis vero peractis quilibet frater tenetur legere tres missas cum totidem vigiliis, quando tempus aptum ad hoc habuerit, pro anima ipsius defuncti. Ceterum liceat ipsis fratribus contra fratres prescriptos et alia statuta constituenda non servantes vel negligentes apponere penam trium vel quatuor grossorum ad fiscum communem applicandorum; quam si quis solvere recusaverit, ab eadem fraternitate penitus excludant. Liceat eciam fratribus alios, quos visum fuerit, [ad] hanc fraternitatem suscipere, qui cum suprascriptis et alia statuta licite tenere voluerit; insuper omnes de fraternitate in qualibet solennitate fraternitatis pro commodo eiusdem fraternitatis ad fiscum communem per unum grossum dare sint astricti; rursus liceat dictis fratribus de eorum bonis coram duobus probis et fidedignis viris testamenta facere, ita, quod prius debita per defunctum contracta persolvantur, et quod familie, que ei, dum viveret, serviebat pro labore satisfacere exhibeant. — Quamquidem institucionem et ordinacionem fraternitatis in omnibus articulis et clausulis superius descriptis nos Petrus, episcopus Premisliensis prelibatus, attendentes prefatorum plebanorum animos ad celestis patrie vitam accensos, ipsosque in servicio illius, cui sine spe retribucionis nunquam servire volentes firmius stabilire grata et rata habentes approbavimus et approbamus, confirmavimus et confirmarnus per presentes. Volumus tamen et tenore presencium inhibemus, ne sub pretextu huiusmodi fraternitatis convenientes conmessacionibus, ebrietatibus ac nugis aut aliis illicitis et scandalosis actibus intendant, sed taliter virtuosos actus suos dirigant, ut de ipsorum laudabili fama crescente aput omnes alios respectus salutaris ad personas earum habeatur. Post quarum quidem litterarum copie auscultate presentacionem et exhibicionem nobis debita cum instancia humiliter extitit supplicatum, ut ordinacionem et disposicionem superius descriptam ratificare, approbare et confirmare roborareque dignaremur; nos tandem Nicolaus episcopus memoratus attendentes huiusmodi ordinacionem et disposicionem ac peticionem fore iustam iuri et racioni consonam ipsam fraternitatem de novo motu proprio duximus ratificandam, approbandam et confirmandam, rati- ficamusque, approbamus et confirmamus in huiusmodi omnibus punctis et clausulis ac omnibus fratribus et sororibus eiusdem fraternitatis presentibus et futuris perpetualiter et in ewm, quicunque huiusmodi missis, vigiliis, obsequiis et aliis piis operibus ac ordinacioni lacius superius descripte interfuerint, aut aliquid pro eadem exhibuerint, de misericordia dei omnipotentis, auctoritate beatorum Petri et Pauli apostolorum confisi, de iniunctis eis aut alicui eorum penitenciis quadraginta dies indulgenciarum in domino concedimus et relaxamus temporibus perpetuis. Harum, quibus sigillum nostrum presentibus est appensum, testimonio litterarum. Datum in Radymna die Martis vicesima sexta Februarii, anno domini Millesimo quadringentesimo sexagesimo. Presentibus ibidem honorabilibus: magistro Nicolao de Czelaticze, Martino de Sanok domini presbitero, magistro Stanislao de Luboradz, Leonardo de Premislia notariis ac pluribus fidedignis. Acta episcopal. Premisl. VIII. fol. 10°. STANISŁAWA MIŃSKIEGO (1563—1607) SPOSÓB ODPRAWOWANIA POSELSTWA. WYDAŁ Dr. Józef Korzeniowski. Ceremonije dworskie, dzisiaj jeszcze w użyciu będące, sła­bym zaledwo są odblaskiem tych pedantycznie przestrzeganych obrzędów pełnych drobiazgowej formalistyki, które obowiązywały w wieku XVI, kiedy rozwielmożniona monarchia habsburskohiszpańska przewodziła Europie i na najdalszych nawet egzystencyjach potrafiła wywrzeć swoje piętno. Wpływ tej hegemonii odbijał się zewnętrznie na stroju i języku a przedewszystkiem na obyczajach i zwyczajach. Uchybienie raz przyjętej i powszech­nie obowiązującej formie było ciężkiem nieraz wykroczeniem przeciwko powadze miejsca i osób. Ceremonije te z biegiem czasu tak różnolite, zastosowanie ich i znaczenie tak odmienne przy rozmaitych okolicznościach, dość wcześnie pociągnęły za sobą potrzebę stworzenia pewnego rodzaju wiernego przewodnika, któryby uczył jak w tym a jak znowu w innym razie zachować się należy, co robić a czego wystrzegać się trzeba. Oczywiście, że najgłówniejszym takim przewodnikiem musiał być z początku zdrowy zmysł każdego, który z ceremonijami dworskiemi miał do czynienia. Często atoli w trudnych i wątpliwych wypadkach zawodził ten drogowskaz, często o jakimś kiedyś używanym obyczaju sprzeczne chodzić musiały wieści i tradycyja nie dość wyraźnie określała prece­dens, tak że rodziły się wątpliwości i obawy, że krok jakiś nie­dostatecznie usprawiedliwiony wykraczałby poza przyjętą miarę i obowiązującą formę. Zwłaszcza przy wypadkach szczególnie uroczystych, kiedy nieledwie poruszenie każde musiało być roztrząsane i rozważane, aby nic nie ująć sobie, nikomu za wiele nie dodać, a przytem nie grzeszyć „skłonnością" ani dumnem postępowaniem, im kto miał większą rolę w takich aktach zewnętrznych, rem ostrożniej musiał postępować. Dwór rzymski, jak każda mstytucyja na tradycyi odwiecznej zbudowana, zwyczajów raz przyjętych a przez wieki używanych trzymał się stale. Z biegiem lat ceremonije wzrastały, potężniały do wartości faktu, a trudności się mnożyły. Prostem już następ­stwem tego, było spisanie ich, utworzenie kodeksu obowiązują­cego, do któregoby się uciekano po poradę w razach wątpliwych. Dlatego też np. pisze sławny mistrz ceremonij Syxtusa IV, In­nocentego VIII i Alexandra VI swój dziennik 1), zanim jeszcze zostało ogłoszone dziełko p. t. Pontificale Romanum, o które Paris de Grassis, brat znanego w naszych dziejach kardynała Achillesa de Grassis, głośną za Leona X podniósł protestacyję. Dziennik Burcharda z czasem wzrósł do znaczenia ważnego źró­dła dziejowego. Nic w tem dziwnego. Wszakże tak cennemi źró­dłami są tz. libri formularum, tj. książki, których celem było nauczyć, za pośrednictwem wpisanych kiedyś minut, jak w pe­wnej danej okoliczności powinny być listy pisane. W ceremonijarzach zamieszczano drogą opowiedzenia pewnych obrzędów, jak w danym wypadku na przyszłość zachować się należy. Ztąd z dziennika Burcharda dowiadujemy się np. wielu ciekawych szczegółów o poselstwie Erazma Ciołka w 1501 r., przeważnie dlatego, że sposób przyjęcia posła polskiego tworzył zarazem normę dla innych podobnych aktów. U nas ceremonije także znaczną odgrywały rolę, chociaż może pozornie nie przywiązywano zbytecznej do nich wagi. Były więcej proste i naturalne, jako młodsze i domowe. Ale w sto­sunkach międzynarodowych trzeba się było dla godności narodu zastosowywać do powszechnie przyjętych zwyczajów. Peryjodycznie zachodził taki wypadek, gdzie najwyższa wła­dza Polski stykała się z Głową powszechnego Kościoła w uro­czystym i starożytnym akcie oddania obedyjencyi od każdego króla każdemu nowo obranemu Papieżowi. 1) Johannis Burchardi... Diarium sive Rerum Urbanarum Commentarii (1483— 1506), wyd. przez L. Thuasne, Paryż 1883—1885, tomów 3. Obedyjencyję składali wszyscy monarchowie katoliccy. Pol­ska miała miejsce czwarte z rzędu po Cesarstwie, Hiszpanii i Francyi 1), Mówimy tu naturalnie o tem ukształtowaniu się mapy Europy, jak ona względem Rzymu wyglądała w drugiej połowie XVI wieku. Poprzednio miały pierwszeństwo przed Polską Anglia, Neapol i Węgry. Obedyjencyja była zatem aktem uroczystym, zaświadczeniem wobec całego świata, że monarcha świecki uznaje nowoobranego Papieża za Głowę Kościoła i stoi do niego w stosunku synow­skim. Synowskie też mu winien posłuszeństwo. Ceremonijał był bardzo skomplikowany, a niezachowanie jego, nieznajomość form wszystkich, jakie zachować wówczas na­leżało, czyniło ujmę Papieżowi a przedewszystkiem temu monar­sze, którego dany poseł reprezentował. Wykroczenie przeciwko takiemu regulaminowi sprowadzić mogło i małe dla króla uwa­żanie i przykre nieraz dla posła położenie, a tem samem szko­dzić mogło nieraz istotnym interesom jednej lub drugiej strony. Ażeby tego uniknąć i aby dać „przestrogę, jeśliby który z przyjaciół podjął się tej drogi, aby mógł sprawić się in multis particularibus w rzeczach, które mu się pewnie przygodzić mo­gą", napisał nieznany autor niniejszy „Sposób odprawowania poselstwa". Z dwóch względów zasługiwał ten zabytek na ogłoszenie. Pierwszego dostarczyła treść pisma, drugiego osobistość jego au­tora. Nad treścią zastanawiać się nie będziemy. Wystarczy wspo­mnieć, że mimo iż traktuje o ceremonijach pismo to czyta się dosyć zajmująco, a do poznania mniej choćby ważnej strony wewnętrznego życia niejeden szczegół dorzucić może. Zawiele zresztą w tym kierunku wymagać nie należy, i jeżeli nam „Spo­sób odprawowania poselstwa" nie daje tego, czego trudno od niego żądać, to daje natomiast zupełny obraz zewnętrzny zajęć posła polskiego w Rzymie, jego stanowiska i znaczenia. Przyznajemy, że zaciekawiała nas osobistość autora. W pi­śmie samem nie jest on wymieniony, należało zatem dojść, kto nim był, a zarazem oznaczyć epokę, do której odnieść wypada jego utwór. Zadanie to nie przedstawiało trudności. Z dziełka samego dowiadujemy się, że autor jego sam lega- 1) Porządek ten nie był zachowywany przy składaniu obedyjencyi, którą wtedy składano, gdy poseł przyjechał, ale miał znaczenie przy przyj­mowaniu posła i innych aktach uroczystych. cyję z posłuszeństwem odprawiał i to, co opisuje, sam robił. Z wła­snych zatem doświadczeń zdaje sprawę a ta okoliczność nadaje jego dziełku charakter osobistych wspomnień. Podajemy ta pokrótce wyniki naszych poszukiwań. W roz­dziale „de consistorio publico" mówi autor, źe jego oratorem był Pellegrin. Był to Laelius Peregrinus, znany orator i profesor re­toryki w uniw. Rzymskim (Joecher. Gelehrtenlex.), którego mowa przy okoliczności aktu obedyjencyi wypowiedziana znajduje się w Biblijotece Jagiellońskiej. Z niej zatem dowiadujemy się, że mó­wił ją w imieniu Stanisława Mińskiego wojewody łęczyckiego. Nie byłby to atoli dowód stanowczy, gdyż Pellegrino mógł i dla in­nego posła mieć mowę. Innych zatem znaleść trzeba nam było dowodów, a przy przeprowadzeniu ich nie zwracać wcale uwagi na poprzedni. Chodziło nam głównie o oznaczenie czasu, kiedy autor obedyjencyję mógł składać i na tej drodze przyszliśmy do wniosku, że autor „Sposobu" posłował po 1593 r. a przed 1595 r., tj. po nominacyi Cinthiusa Passeri Aldobrandini synowca Klemensa VIII (mianowany kardynałem dyjakonem tyt. św. Je­rzego 17 września 1593 r., zwykle nazywany kardynałem S. Giorgio), a przed pojednaniem się Henryka IV ze Stolicą Apo­stolską tj. przed wysłaniem francuskiego posła du Perron i bullą absolucyjną (17 września 1595). Kardynała S. Giorgio wymienia bowiem wśród tych, którzy w dowód szczególnej życzliwości asystowali mu przy obedyjencyi, a dalej mówi, że otrzymywał posłuchania u Papieża bezpośrednio po pośle cesarskim, gdyż francuskiego wówczas nie było, tylko internuncyjusz ligi katoli­ckiej. Między temi zatem dwiema datami szukać należy czasu poselstwa polskiego. Rzeczywiście też znajdujemy pod datą 27 stycznia 1594 r. w trzecim tomie Theinera Vet. Monum. (str. 213) odpowiedź papieską daną Stanisławowi Mińskiemu wojewodzie łęczyckiemu na jego mowę obedyjencyjonalną. Miński zatem jest autorem naszego dziełka. Wiadomości nasze o nim są nader szczupłe. Do kilku słów Niesieckiego, dorzucamy nieliczną wiązankę szczegółów zebranych w literaturze dotyczącej kanonizacyi św. Jacka, w rozprawach Stanisława Łubieńskiego oraz w źródłach padewskich. To co pozostaje znajdzie czytelnik w samem jego dziełku. Według nagrobku umieszczonego w kościele św. Antoniego w Padwie u stóp ołtarza św. Stanisława żył Miński lat 44, a że umarł 21 lipca 1607 r., więc urodził się około 1563 r. Rodziny swej był on największą zapewne illustracyją, bo chociaż miała ona liczyć już poprzednio jednego biskupa i dwóch kasztelanów w XV w., sam tytuł wojskiego warszawskiego, który ojcu jego Kasprowi daje Niesiecki, świadczy, że dom Mińskich z Mińska pod Warszawą nie wyszedł aż do Stanisława ze sfery średniej choć zamożnej szlachty mazowieckiej. Młodość spędził przyszły dygnitarz na licznych podróżach, z których przyniósł wykwintne wykształcenie, znajomość świata i ludzi oraz dar ujmowania sobie wszystkich łagodnem i uprzejmem obejściem 1). Te cechy znajdujemy też w jego dziełku. Jednozgodnem też świadectwem podnoszą wszystkie źródła wielką jego znajomość obcych języków. Przed 1580 r. był zapewne na studyjach w Rzymie, albo należał do orszaku Piotra Dunina Wol­skiego biskupa płockiego, który w poselstwie od króla Stefana do Grzegorza XIII w Rzymie długo przebywał. W roku 1588 był już w kraju jako senator, kasztelan liwski2). W rok później z tytułem kasztelana zakroczymskiego podpisuje traktat będziń­ski3) a w 1590 r. został wyznaczony deputatem do Rady wo­jennej przy królu 4). Zygmuntowi III był miłym, należał do ulu­bieńców i doradców królewskich. Tej zapewne łasce pańskiej przypisać należy, że dostał wkrótce dwa intratne starostwa, pło­ckie po Kryskim wojewodzie mazowieckim i liwskie po Radzi­mińskim wojewodzie podlaskim. W tym samym czasie posunął go król na wysokie krzesło w senacie mianując go wojewodą łęczyckim po Janie Sierakowskim. W sierpniu 1593 r. towarzy­szy Miński królowi wraz z innymi senatorami5) w owej podróży Wisłą do Gdańska, zkąd Zygmunt III do Szwecyi podążył. W zi­mie tego samego roku wyjechał wojewoda łęczycki do Rzymu w poselstwie z długo zwlekaną obedyjencyją, którą to zwłokę musiał później papieżowi usprawiedliwiać kłopotami króla, jego podróżą do Szwecyi i t. d. — Dnia 15 stycznia 1594 r. stanął w okolicach Rzymu w posiadłości margrabiego de Riano6), zkąd w dziesięć dni później uroczysty wjazd do Wiecznego Miasta uczynił. Posiedzenie konsystorza, na którem Miński obedyjencyję 1) Łubieński. Opera posthuma, str. 63 i 138. 2) Acta terr. Crac. 56, pag. 3. 3) Dogiel I. 240. 4) Vol. Leg. III. 5) Lubieński, 1. c. str. 8. 6) Severinus Cracovien. Mag. S. Theol. — De vita, miraculis et actis canonizationis S. Hyacinthi confessoris. Romae 1594, str. 340. — Dziełko to jest źródłem głównem do całej dość obszernej literatury o akcie kano- nizacyi św. Jacka. Na niem opierają się inne włoskie i łacińskie. Najmniej zależnym jest Bzowski (p. n.).— Grodzicki, który Seweryna prozą i wierszem razem tłomaczył (O żywocie, cudach y postępku kanonizaciey błog. Ja- cinkta. Kraków 1595), str. 452, mówi jednak: Y tak wiechał ozdobnie do miasta Rzymskiego W Styczeń miesiąc iednego dnia y dwudziestego. Archiw. kom. hist. T. V. 56 Klemensowi VIII złożył odbyło się 27 stycznia. Aż do końca kwietnia przebywał Miński w Rzymie starając się o przyspiesze­nie i ostateczne zakończenie procesa kanonizacyjnego św. Jacka 1). Jego też zachodom zawdzięczać należy, że uroczysty akt kanonizacyi odbył się wreszcie d. 17 kwietnia 1594, poczem woje­woda wprost do Polski wrócił. Na województwie łęczyckiem siedział Miński aż do 1606 r., z którego to czasu nic o jego losach nie wiadomo. Promocyja nastąpiła, gdy po śmierci Zamoyskiego Zygmunt III zrobił kanc­lerzem Macieja Pstrokońskiego a pieczęć mniejszą koronną dał Mińskiemu 2). Nowy kanclerz jednak tak dalece zagarnął w swój zarząd wszystko „co do kanclerskiego urzędu należało, że Miński wprędce się zniechęcił do swej nowej godności i zawiódł ocze­kiwania tych, którzy się wiele mogli spodziewać po jego zdol­nościach i znajomości świata" 3). Godzi się zresztą powątpiewać, czy Miński tak bardzo się zdolnościami odznaczał. Niczem bowiem — oprócz owej tak świetnie odprawionej legacyi — nie zabłysnął, a przecież przez lat dziesięć nietrudnoby mu było sposobność do tego wynaleść. Raz tylko, podczas rokoszu Zebrzydowskiego użył go król, jako wiernego swego stronnika a zarazem przyjaciela wojewody kra­kowskiego, aby pośredniczył między obiema stronami4), lecz nowe to jego poselstwo żadnego nie przyniosło rezultatu; jemu tylko przyniosło chorobę. Z przeziębienia, pisze Niesiecki, słuch stracił, i dla kuracyi pojechał do Pozzuoli pod Neapolem. W po­wrocie z Neapolu rozchorował się w Padwie i tamże żywot za­kończył d. 21 lipca 1607. Szwagier jego (ożeniony był bowiem Miński z Dembińską5) córką Walentego kanclerza w. kor. i w końcu kasztelana kra­kowskiego) Erazm Dembiński dziekan krakowski i proboszcz wielicki bawiąc podówczas w Padwie zajął się jego pogrzebem, podawał prośbę o pozwolenie umieszczenia nagrobku w kościele św. Antoniego i taki mu na nim napis położył: 1) Por. Razzi Seraf. Vita del glorioso San Iacinto... Firenze 1596; Bzowski, Sertum gloriae... Venetiis 1598 oraz tegoż: Thaumaturgus Po­lonus... Venetiis 1606; Severinus, p. w.; Grodzicki p. w. 2) Łubieński, 1. c. pag. 424. 3) ibidem. 4) Łubieński, 1. c. pag. 72. 5) Niesiecki mówiąc o Dembińskich nazywa ją Barbarą, w ustępie o Mińskim idzie za Paprockim, który ją Urszulą nazywa. STANISLAUS MINSKI DE MINSKO PALLATINUS LANCICIEN. CANCELLARIUS REGNI POLONIAE MENS REGIS ET REGNI ULTIMUM DECUS ET SPES FAMILIAE OBIIT PATAVIJ ANNO MDCVII JULIJ XXI AETATIS XLIV ERASMUS DEBINSKl DECANUS CRAC. AFFINIS ET EXECR. TESTL F. F. O VITA FALLAX QUAE DESINIS DUM VIVERE EXPEDIT. Napis ten wyryty jest bronzowemi literami na płycie ka­miennej, wpuszczonej w podłogę u stóp ołtarza św. Stanisława 1). Miński napisał dziełko swoje zapewne po śmierci Kle­mensa VIII, gdy do nowego papieża nowy poseł miał jechać, zatem między 1605 a 1607 rokiem. Znaleźliśmy je w kopii z pierwszych lat XVII stulecia w rękopisie Muzeum XX. Czar­toryskich N. 2095, str. 411—438. Kopiję tę pisały trzy ręce, trzecia stosunkowo najlepiej, dwie pierwsze gorzej. Wyrazy wło­skie i łacińskie, które Miński idąc za zwyczajem swego czasu wtrącał, chcąc niby lepiej myśl swą wyrazić, lub technicznego użyć terminu, były przeważnie źle odczytane przez kopistów; co zaś do języka polskiego, to każdy pisał inaczej. Wobec tego za­tem — mając zwłaszcza do czynienia z dosyć lichą kopiją i z za­bytkiem już z końca XVI wieku, po Kochanowskim, — nie wa­haliśmy się modernizować pisownię, tj. samą grafikę, nie zmie­niając jednak ani jednej formy. 1) Za uprzejmem pośrednictwem prof. Jana Marinelli w Padwie otrzy­małem powyższy napis oraz prośbę Erazma Dembińskiego od znakomitego znawcy przeszłości Padewskiej, prof. Andrzeja Gloria dyrektora padewskiego Museo Civico. Obu tym panom wyrażam należne podziękowanie. — Na­grobek sam kilkakrotnie był wydawany, podaje go według Gonzatiego La Basilica di S. Antonio di Padova, II. str. 240. Zasady, których trzymaliśmy się w naszej transkrypcyi, są następujące. Jeżeli w całym zabytku znaleźliśmy wyraz jaki choćby raz tylko pisany sposobem najwięcej do dzisiejszego zbli­żonym, rozciągnęliśmy ten sposób pisania na wszystkie te same wyrazy. I tak np. znalazłszy wyrazy: większy, wszystko, poseł, poślą, aż, iż i t. d. pisaliśmy tak zawsze, chociaż w rękopisie znajdujemy także więtszy, wszytko, poseł, poslią, asz, isz i t. d. Głoskę j wprowadziliśmy wszędzie dla ujednostajnienia tam, gdzie się ona bezspornie dziś używa, niezważając na różne ówczesne sposoby pisania przez z, ij, y i t. d. Wyrazy obce lub z obcych spolszczone oddawaliśmy pisownią rękopisu. W przypiskach podajemy wątpliwe w manuskrypcie miejsca, oraz objaśnienia co do osób, miejsc i rzeczy, o ileby one tru­dność sprawiać mogły dla czytelnika nieświadomego bliżej Rzymu lub włoskiego języka. Sposób odprawowania Poselstwa, ceremonii, zachowania Posłowi z obedientią od Króla Jego Miłości do Rzymu. Jest obyczaj, że wszyscy Panowie Chrześciańscy albo raczej Catholiccy oddawają przez Posły swe posłuszeństwo Świętej Stolicy Rzymskiej, kiedy albo nowy Papież nastawa, albo nowy Pan na Państwo albo Króle­stwo następuje. A iż to jest Dwór najpierwszy (mijając pogańskie) na świecie, przeto też zwykli tego Panowie przestrzegać, aby nań posyłali ludzie, którzyby mogli stawać na niem z całem ich dostojeństwem. Bo tam się obracają osoby przednie z sprawami wszelakiemi, co ich jedno na na­szym Chrześciańskim mówię świecie, co największemi. Z którymi wniść na sztych, ścierać się i dowcipem i odprawą rzeczy i obyczaj mi i języ­kami i dostatkiem, za którym ozdoba idzie, temu kto tego świadom nie ma się zdać, ani może rzecz łacna. Więc po dawnym zwyczaju, który bywał w Kościele Bożym, póki ludzie gorętsi bywali w wyrządzaniu uczci­wości tej pierwszej zwierzchności Bożej przy Papieżach zostawionej, że się nie wstydzili Królowie i Monarchowie i Xiążęta sami osobami swemi tego odprawować, co [dzisiaj] na Posły włożyli. Teraz, kiedy przyszło do tego za powagą jakoś większą świecką, która się śmiała puścić na wagę z du­chowną, że tego znienagła jęli naprzód Cesarze, potem Królowie, aż i Xią-żęta większe zaniechiwać częścią dla niedufności w tak popsowanych cza­siech, gdy Królowie bez ludzi i wielkich pocztów daleko przez świat włó­czyć się nie mogą, i dla bezpieczeństwa i dla uczciwości, którzy, kiedyby przyjeżdżali niezawżdyby się łatwie domyślić, jeśli dla nabożeństwa, jeśli dla posłuszeństwa czy dla interesse jakiego, jako to dziś zową dcl stato, lubo z wiela innych tym podobnych przyczyn. Przeto, że sami bywać nie mogą a do przedniejsze[go] na świecie Pana posyłać muszą, trzeba aby takie posyłali osoby, żeby znać było iż i tego umieją uważać do kogo ślą, i siebie też samych, bo ślą na miejsce samych siebie. Krótko mówiąc, ludzie znaczne, bywałe, języków umiejętne, różnych spraw świadome i którzyby przedtem jakąkolwiek wiadomość tego dworu, acz nie z miąższego wioru, jako mówią, mieli, posyłać trzeba. A nie­chaj się to nikomu nie zda rzecz tak do końca łacna, rozumiejąc, że to tylko z samą ceremonią posyłają. Bo choćby i tak było, tedy w małych rzeczach podrwić większa jest sromota. A kto w małej rzeczy niewie co czynić, po gotowiu trudno się ma o wielką kusić. Jednak być to niemoże, aby i przy ceremoniej nie polecono spraw jakich odprawować za jedną drogą, w których opatrzoności takoci trzeba w mowie, w odprawie u tego dworu, jako między Cygany spał. A daj to, żeby posłowi nic nie poru­czono, tedy przedsię oni, choć niema co traktować, najdą occasion chcieć wstęp jaki [uczynić] do tego, coby potem Papież rad miał po Panu od którego przyjachał poseł. Awa najdą człeka, choćby nierad, a co większa wpadną tak z prędka, że kto niema jakiego tuzina gotowych słów w gębie z przyrodzenia albo z jakiego ćwiczenia, nie może być aby się lub w roz­mowie lubo i w samej praesentiei, na co oni pilne oko mają i tak ważą jako widzą, umknąć nie mógł. Nasz Dwór, który tak daleko od tych tutecznych interessów odległ, prawda jest, że mniej ma niż drudzy z nim spraw, ale tak się już na świecie rzeczy pomieszały, że nie masz nic, co źle albo dobrze u drugich, czegoby się albo bać albo życzyć sobie i odle­glejszym nie było potrzeba. Ja [nie z] tego, żem też w tej Legacyej był, chciałbych to udać za rzeczy wielkie, kto mię zna i moje humory, zna zaraz i to, żem ja obaczył włoskie dymy, alem ich nie tak zasmakował, abym je miał przywodzić in praxim. Ale to co się naterminowało, uczy­niło sie na przestrogę, jeśliby który z przyjaciół podjął się tej drogi, aby mógł sprawić się in multis particularibus w rzeczach, które mu się przy­godzić pewnie mogą. 0 osobie jaką posyłać. Naprzód jakiegoby człeka posyłać na tę legacyą, łatwie obaczyć. Duchowny tu, jeśli nie jest assistent 1), siedzi gorzej niż u nas pleban w in­fule płóciennej zdaleka za drugimi starszymi biskupy, nieznać aby poseł, chyba kiedy co z Papieżem sprawuje na audyencyi. Druga, tu splendor kardynalski pogasił biskupy i jako tu biskupi w intrate są ubodzy, tak też rozumieją, że mało niewszędy tak; o naszych polskich wiele trzymają ci, którzy wiedzą, że u nas biskupi są senatorowie et tantae authoritatis. Ktemu ksiądz w Rzymie jest jako sługa, respekt nań taki, jako nie na gościa ale na domowego; splendoru trudno mu tak uczynić, jako świecki, i przetoż nikt nieposyła księży, bo to nie gmyśli Papieżów, jedno tu od nas częsty to obyczaj bywał, że świeccy dla niedostatku niechcieli się podejmować. Tedy świeckiego trzeba dostatecznego, języka umiejętnego, obyczajów świadomego, cierpliwego i statecznego, coby umiał gravitatem przestrzedz in omnibus terminis, ale nie bez wielkiej skłonności, którą tu najwięksi ludzie zachowują. Co by nie był vanus. Boże uchowaj, nie łakomy, aby quaestum z gracyi nie szukał, upominków nie brał, nowin niepewnych nie powiadał, audyencye serio a nie perfunctorie odprawował, gdzie dać, a nie może być inaczej, z wesołą twarzą i ochotą dawał, o czym niżej. 1) Tak zwany assystent tronu papieskiego (assistentes ad solium Pontificium) tytuł honorowy dawany niektórym prałatom Kuryi Rzymskiej, mocą którego mają przywilej prze­bywać w najbliższem otoczeniu papieża w biskupich kościelnych strojach albo w tak zwanej cappa magna. O jachaniu z domu. Pieniędzy co najwięcej, srebra co najwięcej, osób języka, obyczajów świadomych, dostatecznych, statecznych katolików 14 najwięcej. Bo officyałowie 1) wszyscy Włoszy być muszą necessario, Maiordomo Polak, Maestro di casa Polak albo Włoszy, ale dobrzy ludzie i świadomi, sekre­tarz legationis, sekretarz do odprawy włoskich i łacińskich listów, Medyk Polak, kapelan Włoch, scalco o tym niżej, trinciante, credentier, dispenszer, cantinier, bottilier, spenditor, scopator Włoszy, facchino2) ten do nosze­nia wody do kuchni i do konserwy dla picia. Koni parę pod swój wóz cudnych, wozniki dwoie. Osobno Pan , osobno familia, dla wczasu dla ko[ni]. Xiążęta mijać jadąc do Rzymu na Loret i dla dobrej drogi i dla nabożeństwa. Incognito się przemknąć, dopiero się przed Rzymem z familią zjachać. 0 porządku w drodze między sługami. Jeden starszy nad ludźmi, drugi nad końmi, oba języka Włoskiego, Niemieckiego wiadomi; pasport 3) królewski poselski i Rakuski dla ceł, koni i powietrza i dla po[dwód?], do posyłania naprzod w drodze potrzeba i furyera, któryby dla sług i koni pierwej niż przyjadą gospodę zjednał i stargował po czemu od osoby, nie wtenczas kiedy przyjadą, bo się go­spodarz rychlej nie będzie drożył, bojąc się aby do inszej gospody nie jachali. Wieczór wszystko w gospodzie popłacić, a dla myłki Maiordomo ma podpisać mu regester spesy 4) onego dnia, bo tak myłka nie będzie, lepiej niż po tym rachować się o całą drogę, bo a kto to może pomnieć, jako się gdzie płaciło, zwłaszcza, że to i w Niemczech i we Włoszech niewszędzie się jednako płaci, w czym radzi więc ci szafarze pany oszukiwają a tak już niemogą. Trzeba też ze dwa miesiące aby uprzedzili kilka osób practików5) do Rzymu; pospolicie ślą secretarium legationis, żeby Papieża mógł informować o pośle i o przyjeździe jego, pałac nająć, prowizya uczynić w wino, w chleb , parafarnarze 6) zjednać i officyały wyżej mianowane, zadać na miesiąc albo na dwa tym wszystkim, u kto­rych żywność brać będą. Barwy, obicia dać porobić, i wszystko sprawić, oratora dostać, który ma oratio mówić posławszy mu contenta legationis 7). [Z] strony najmowania pałacu to wiedzieć trzeba, że wielkich pałaców nie najmą na miesiące, wielkie szczęście jeśli na pół roka, ale na rok pospo­licie i musisz tak zapłacić, choćbyś jedno na trzy miesiące potrzebował, 1) Wyżsi dworzanie. 2) Marszałek, podczaszy, kredencerz, krajczy, 2 piwniczych, szafarz, 2 służących; nb. facchino: mss. Zachinroslen (?!). 3) Listy wierzytelne dla posła dawane od króla polskiego i od cesarza dla przejazdu i ułatwień w drodze przez Polskę i Włoskie państwa, oraz przez ziemie cesarstwa. 4) Wydatków. 5) Znających Rzym. 6) Podkoniuszowie, laufry, lokaje. 7) Mowa bowiem wśród uroczystego aktu składania posłuszeństwa była mówiona zawsze przez znamienitego jakiegoś latynistę, nie przez samego posła (jak o tem mówi Miń­ski w rozdz. „de consistorio publico"). Chodziło tu zatem nietyle o rzecz, ile o piękną formę. Zwyczaj ten mógł powstać dopiero w połowie XVI wieku, bo dawniej sami posłowie takie mowy miewali jak np. Ostroróg, Ciołek itd. jako i na rok. Jednak odjeżdżając może się też partito 1) uczynić z kim, kto zapłaci a dotrzyma domu do roku. Przeto ci, co naprzód jadą, trojeby avantagio pańskie mieli w tym opatrować. Naprzód, żeby takiego pałacu szukali, coby go wziąć po kim, któryby odjeżdżał, a swego onego ostatka czasu, którego nie domieszkał, za łacnym targiem życzył. Druga, aby upatrowali gmachy, na któreby nie siła obicia wyść mogło jedwabnego. A trzecia, aby jedwabne rzeczy w Neapolim kupowali, nie w Rzymie, bo taniej i lepsza robota. Apparat domowy według pałacu. Sala największa od wschodu 2), ta tylko w stołki a w lichtarze ma być fornita. Baldakin nad credencą złotogłowowy, albo taki jako Anticamerę obito. Tamże Botileria zagrodzona. Tu portiry nie trzeba od wschodu. Druga sala, gdzie jadać; jeśli na zimę ma być obita oponami wiel­kiemi, jeśli na lato tedy jaką lekką roba jedwabną albo skórami a stołków skórzanych pełno i drzewnianych drobnych. Anticamera adamaszkiem różnym według swego koloru i tam stoł­ków jedwabnych ale tańszych trzeba: najdzie to nająć u Żydów, krom drewnianych, bo muszą być z herbami. Camera de la audientia jako najkosztowniej, złotogłowem pospolicie. Pokój adamaszkiem jednostajnym: w Pokoju 3) łoże wielkie, stołków axamitnych niemało a najmniej 4 przedniej[szych] dla kardynałów i Po­słów z franzą złotą. Pokojowa miednica i nalewka z perfumirką i instrumenta do kumina. Sługom a naprzód urzędnikom: komory rozpisane, łoża nagotowane z materacami z linzollami 4) i z ścianinami miasto copert 5), kuchenne rze­czy takież. Co wszystko lepiej kupić niż najmować, bo się to zaś przeda za swe pieniądze odjeżdżając. Karoca dla samej osoby poselskiej, która kosztowniejsza być musi. Druga także też dla posła, co zową karoca secunda , w której czasem też i sam poseł jeździ i odsyła kiedy się kogo trafi w niej. Drugich karoc ze 4 albo 5 [dla] szlachciców, którym się pieszo cho­dzić niegodzi, zwłaszcza przy panu, ba i kiedy go pan gdzie pośle, trzeba na koniu albo na wozie i dla tegoż i koni i nastołek 6) trzeba mieć kilka. 0 przyjachaniu do Winnice. Nie zaraz do samego Rzymu zwykli wjeżdżać posłowie, ale pierwej się gdzie zatrzymują od Rzymu mil naszych kilka. Tymczasem postarać 1) Umowa. 2) Od wejścia, od wschodów. 3) „Pokojem" zatem nazywano wyłącznie izbę, gdzie sypiano tj. gdzie spoczywano w spokoju i przyjmowano najznakomitszych gości. Reszta mieszkania, z wyjątkiem sali dla audyjencyi składała się z „Antykamer". W pałacu Watykańskim pozostała w części dotychczas ta nomenklatura w użyciu. Dotychczas wszystkie salony, w których się zbierają dostojnicy Kuryi, przed salą audyjencyjonalną, nazywają się „Anticamere". 4) Prześcieradłami. 5) Dywanami (?) miasto kołder. Wyrazu „ścianina" nie zna Linde. 6) Naściołka, nastołka (Linde), dziś niestety używa się „deka" na konie. się o winnicę jaką przed Bramą del populo 1), do którejby się zsieść miało a kazać do siebie przyjachać jednemu z tych, co byli pierwej do Rzymu dla gotowania zajachali, aby się informował pan o wszystkich rzeczach swoich. Julius III. zbudował był na to umyślnie winnicę 2) bardzo dobrą i kosztowną dla posłów, aby ztamtąd wjazd solenniter czynili, ale teraz za złym rządem w pustki się obróciła. Trzeba się tedy posłowi o inszą ka­zać starać. Do której kiedy już przyjeżdżać ma, trzeba przed się znacznie naprzód gdzie za Ponte Molo kazać się czekać swej szlachcie i tym, któ­rych jako najwięcej sposobić się może zwłaszcza natiei swojej. Dać znać Protektorowi o sobie, który wyśle przywitać kogo swego i karece swoje pośle i tak przyjachać na posczie sobie z onego miejsca, gdzie się był zatrzymał. A ci wszyscy na koniech niech czekają i prosto z poszty z konia wsieść na on wóz i tak do winnice z godzine 3) przed wieczo­rem wjachać a wszystka familia zaraz posła zostawiwszy z kielkiem osób w winnicy mają jako największą gromadą do Pałacu do Miasta wjachać, aby oboczono że poseł zgromadno przyjachał i że już jest gdzieś w win­nicy, bo familia do pałacu przyjachała. 0 tajemnej audientiei. W tej winnicy będąc trzeba dać znać przez kogo komornego Papie­żowi o sobie, że już w winnicy jest i kiedy mu każe do siebie. Albo jeśli jest kardynał nepos, bez którego rzadko 4), tedy temu dać znać. Naznaczy potem Papież wieczorem jaką godzinę, aby był poseł u niego. A jeśli mu chce favor uczynić, tedy go kardynałowi Nepoti albo temu, który na Pa­łacu mieszka, każe introdukować. Tam, iż to jest najpierwsze potkanie z kardynałem, który ma wprowadzać, trzeba wiedzieć ceremoniją, którą sobie przeczytaj tam, gdziem napisał o wizytach. Do papieskiej komory wchodząc wnidzie naprzod kardynał i uczyni reverentią Papieżowi głową. Zaraz za nim Poseł, który na jedno kolano, skoro Papieża ujrzy uczyni reverentią, potym i drugą, gdy go już ma w nogę całować, ale wtenczas już musi na obie kolana klęknąć i rękoma się obiema ziemi podeprzeć i pocałować nogę. Tamże zaraz a nie wstawając powiedzieć ma jaką kil­kąnaście słów ciesząc się z jego zdrowia etc. On zaraz ledwa da domówić każe wstać i sieść. Czasem kardynał ukłoniwszy się odjedzie, czasem mu też Papież każe zostać, spytawszy posła, jeśli poseł chce, aby został, czego odmówić się niegodzi i owszem prosić, aby został. Naprzód tedy kardynał siedzi, podle niego poseł, oba na jednej ławecce przy dłuższym (?). Tamże może już poseł salutować go imieniem królewskiem, powiedzieć jako król 1) Porta del Popolo, północnowschodnia brama rzymska. 2) Vigna di Papa Giulio, w połowie Via Flaminia między Ponte Molle a Rzymem. 3) Tak, prawdopodobniej: zgodzone. 4) Stanowisko każdej rodziny papieskiej zależało oczywiście od papieża. Wyrobił się jednak stale prawie przestrzegany zwyczaj, że po wyborze nowego papieża, nadciągała rodzina jego do Rzymu, gdzie ją czekały zwyczajnie wysokie urzędy, godności duchowne lub świeckie, i znakomite dochody. Ztąd znaną a nieszczęsną nieraz w swych skutkach plagą papiestwa był t. z. „nepotyzm". Ostatnimi nepotami na wielką skalę w wieku XVI byli Borgiowie za Aleksandra VI, Farnezowie za Pawła III, Caraffy (książe di Palliano) za Pawła IV. W drugiej połowie XVI wieku kardynałowienepoci przeradzają się powoli w kar­dynałówsekretarzy stanu o tyle, że papieże nie dążą już do wyposażenia swych nepotów udzielnemi księstwami włoskiemi, lecz powierzają im najczęściej prowadzenie świeckich spraw Kościoła. — Takim nepotem był za Klemensa VIII kardynał Piotr Aldobrandini. Archiw. kom. hist. T. V. 57 pragnął tego, żeby był dawno explikował swoje uciechę, którą miał z creatiei jego i insze przytym obmowy nierychłego przyjazdu uczynić albo wedle czasu, jeśliby co potrzeba była, na to miejsce innego powie­dzieć. Potym odprawiwszy się wyniść z kardynałem pospołu i chcieć go odprowadzić, a on nie dopuści, skłonić mu się głową a czekać aż minie i dopiero iść na dół do swego wozu. To też pomniej, że nikogo ręką witać nie trzeba, jedno kłanianiem głowy 1), także i kardynała. De solemni intrata. Na tej audientiei tajemnie, jako się spominało, Papież się z posłem zwykł namawiać o jego wjezdzie do Rzymu i wedla tego, jako się może prędko na to zgotować poseł, naznaczy mu dzień Papież. Jednak im prę­dzej, tym uczciwiej, bo znać ztąd, że poseł rządnie przyjachał i wczas przed sobą przysłał, że też nie długo za tem gotując się na to do Rzymu przy­jachał. Przy tem i drugi dzień naznaczy Papież, kiedy poseł ma odprawić in publico consistorio audientią swoje in sala Regia oddając obedientiam, o czym niżej. Wjazd tedy do Rzymu taki bywa. Rano naprzód ma być w onej winnicy gotów a wszystka familia posłowa, jako najstrojniej może i najozdobniej, na koniach bądź swych, bądź pożyczanych, bądź najemnych, bo i to bywa nie sromota tam, jako podróżnemu dalekiemu, ale najuczciwiej na swych, komu cało zajdą. I przetoż dobrze jest familią przed sobą z Polski w czas wysłać, aby z końmi lekko śli i nie popsowali ich, a nie kazać ich przedawać, aż wjazd odprawiwszy. Bo i pańską posługę od­prawią i commode zajadą i konie tłustsze lepiej przedadzą w Rzymie. I to consideratia dobra mieć rosłe konie, nie inochodniki, jako nasi czynią 2), bo rychlej wielkiego konia kupią do kotczego, wałacha zwłaszcza. Kiedy już tak familia będzie rano gotowa, poseł ma też być i sam gotów do przyjmowania Sekretarzów i Majordomów tak kardynalskich jako i poselskich, którzy witać przyjeżdżają od swych panów i z ich dwory do winnice wyjeżdżają prowadzić posła; także panięta insze Rzymskie. Przeciw Sekretarzom wychodzić nie trzeba, jedno do drzwi, przeciw paniętom do drugiego, do trzeciego gmachu *). Tu jest pracy potroszę, bo każdemu trzeba krótko a inaczej podziękować i apposite do osób, inaczej dla tego, że owi, co w koło stoją, słuchają, co poseł mówi i ztąd naprzod iudicia, jeśli mu dostawa słów, krótko dla tego, że czasu mało. Za tem poseł, kiedy się już zjadą, wsiada na koń a z nim wszyscy; Magister Caeremoniarum już uszykuje kto ma wprzod i kto za kim jachać. Panięta Rzymskie, ile książęcego tytułu, acz się strzegą dla competentiei miejsca bywać z osobą 4), ale kiedy chcą favor posłowi uczynić, wyjeżdżają przecie i tak promiscue jadą jako się komu trafi, raz tu, drugi raz owdzie. Poseł zawszędzie między dwiema przedniejszemi z nich aż do bramy del Popolo. Tam już czeka od Papieża u samej bramy ten, kogo poślą przyjmować posła con tutta la corte Romana 5) in pontificali. 1) Mówi tu zapewne Miński o całowaniu ręki a nie o podawaniu jej. 2) Ciekawy to niewątpliwie szczegół, o ile mi wiadomo, dotychczas nieznany. 3) Pokoju. 4) Osobiście. 5) Z całym dworem Rzymskim, A śle pospolicie Maiordoma swego Papież z jakim zacnym Arcy­biskupem, którzy kilkanastą słów przywitają posła od Papieża, na co gdy poseł odpowie, wezmą go we środek oni dwa prelaci między się i tak się zastanowić trzeba troszkę. Bo zaraz Biskupi in pontificali, tak jako na mułach jeździć zwykli, po parze przyjeżdżając głową kłaniają się posłowi zęby wyszczerzając by kotowie morscy, zajeżdżając zań, a będą pospolicie wszyscy, co ich jedno wtenczas w Rzymie, do kilkudziesiąt par; za nimi Protonotarze, Referendarze, Camerarze e tanta pretaia 1) że niż on cynar 2) odprawią wyjdzie z pół godziny. Tych także poseł głową wita. A kiedy już ta prdcessia minie, jadą już wszyscy w miasto. Tam Zguicerowie gardia 3) Papieska idzie z bębny, piszczałkami, także a Senatu Populoque Ro­mano bembenistowie, trębacze etc. Prowadzą pospolicie posła co najbliżej Castrum Angeli 4) a kiedy nadjeżdża strzelbę wszystkę wypuszczają i tak go aż do pałacu jego doprowadzą. Do którego przyjachawszy stanie poseł na koniu we wrociech a oni dwa, między ktoremi wyjachał, wyjachawszy od niego a pospołu się złączywszy ukłonie się posłowi głową; po tem także biskupi po parze się kłaniając odjeżdżają tym porządkiem, jako u bramy del Popolo, kiedy już miną, dopiero poseł do domu wjedzie i nie jest obyczaj aby miał kogo na obiad zatrzymować ani go też molestują onego dnia visitami, bo i odpocząć sobie musi, i jest zabawka owych kazać odprawować, co prowadzili. Bo samym Szwajcarom tego dnia jest obyczaj dać jeść w Tinellu 5) na dole rzeczy zimnych, jako pasztetów, salsiconów, persutów 6) i innych rzeczy i wypiją beczkę wina, do tego 400 scutów pospolicie z osobna trębaczom, bębenistom, officialom del Capitolio wedla discretiei tego kto będzie odprawował. Tego dnia odpocząwszy może wieczorem poseł, kiedy się rozejdą, oglądać wszystek porządek domu swego i sprzęt i piwnicę, którą w czas opatrzyć przed przyjazdem potrzeba i zatem dom w pewną ordinatią wprawić, aby już ordinario rozchod jednako szedł, jako zegar, aby tylko extraordinarios sumptus czynić wedle occasiei. De consistorio publico. Nazajutrz albo trzeciego dnia po wjezdzie do Rzymu jako 1 apież na onej najpierwszej tajemnej audientiei z posłem się namówi, uczyni Papież consistorz publice dla przyjęcia posła in sala Regia 7) i zasiędzie w niem z kardynały, tamże i posłowie drudzy będą i aby próżno nie siedział i niezdał się czekać na Posła, tedy Advocatus Consistorialis 8) finguje jaki casum iudicialem i peroruje onę causę przed Papieżem a tymczasem po posła jadą i [ci] co go wprowadzili, prowadzą go z domu na koniech solenniter do Pałacu. Z Castellu biją z dział i trzeba być ostrożnym na koniu 1) I tyle księży. 2) Cenar, cynar, rodzaj tańca; patrz Linde. 3) Szwajcarska gwardya. 4) Castel S. Angelo. 5) Stół marszałkowski. 6) Prosciutto: szynka. 7) Sala w Watykanie przeznaczona dla przyjęć monarchów 1 posłów. 8) Godność w Kuryi Rzymskiej, niegdyś wielkiego znaczenia dopóki konsystorz papieski załatwiał sporne sprawy, dziś i za Klemensa VIII ważna tylko przy pet oracyach o ka- nomizacyi. bo uciekają konie z ludźmi, gdy strzelba wielka idzie, także gdy się na plac przyjeżdża in Borgo 1) Szwajcarowie i z dział i z mozdzierzyków rozstawionych z obu stron drogi strzelają. Trzeba też i Oratora mieć, który ma mówić oratią, bo świeccy po­słowie per esser cavalieri di capa e spada 2) nieodprawują tej łaciny nigdy; jedno to był raz uczynił nasz poseł polski, ale i dziś z tego śmieją się w Rzymie. Bo insze wszystkie ceremonie dobrze odprawił, w tę oratią niepotrzebnie się był wdał, bo nie kilkadziesiąt słów, jako on uczynił, od­prawić to było potrzeba. Ten też Orator ma przed Posłem na koniu jachać i trzeba mu togam axamitną czarną sprawić a sto czerwonych albo sto skutów nagotować, gdy się do domu wróci. Tego oratora tamże w Rzymie najdzie jako był Muret, Pellegrin mój 3) i inszy Professorowie zacni. Gdy poseł zsiędzie, prowadzą go do jakiej stantiei, że się recolliguje i z konia schendoży etc. Potem idzie in salam Regiam ze wszystkim onym orszakiem mając credens 4) swój w ręku. Gdy przyjdzie między szranki kędy kardynały siedzą, tam przyklęknie na jedno kolano czyniąc Papie­ żowi reverentią (kardynałom w ten czas nie trzeba się kłaniać) a przed nim Magister Caeremoniarum, który ile razów przyklęknie idąc, tyle razów i poseł, to jest raz wchodząc, drugi raz we środku, trzeci raz przed Ma­ jestatem gdzie Papież siedzi, a potem po stopniach idzie i klęknąwszy na obie kolanie całując nogę Papieżową, potem podniosszy się a klęcząc przedsię rzecze po łacinie kilkanaście słów służby królewskie zalecając a list oddawając, który Papież wezmie i odda Sekretarzowi. Zatem poseł wstanie i odchodząc przyklęknie na jedno kolano a potem głową posłom przy Papieżu i dwiema kardynałom, którzy z obu stron siedzą, reverentią uczyniwszy idzie z majestatu, potym z stopniów zszedszy przyklęknie znowu na jedno kolano. A potem już więcej nie klękając ani się obraca­ jąc idzie 5) kardynałom głową po obie stronie się skłaniając. A na­ przód na prawą stronę, tam kędy Cardinalis Decanus siedzi, którzy stoją gdy poseł idzie, bo niegodzi się ich wówczas salutować, kiedy do Papieża idzie aż nazad wracając się i tak to odprawiwszy i przeszedszy przez con- sessum 6) Cardinalium ukażą mu miejsce za szrankami na pięterka małym za kardynały, gdzie poseł stanie a podle niego orator on, co ma mówić: Quamquam etc. Gdy już poseł stanie na swem miejscu głosem stojąc podle Papieża, sekretarz czyta list królewski, gdy ten list przeczytają, każą exponere lega­lionem. Dopiero i poseł i orator pokłoniwszy się na jedno kolano pocznie oratią, a ile razów Papieża wspomni w tej oratiei, tyle razów oba przy­klękają, która gdy się kończy a orator mówi, że Król Sanctae Sedi et Sanctissimo Domino oddawa swoje i swoich królestw obedientią, znowu Poseł idzie do Papieża i całuje mu nogi a Papież całuje go z obu stron i z wier- 1) Plac ten nazywa się i dzisiaj Piazza Scossa cavalli, według tradycyi właśnie dla tego, że tu się konie rozbiegały. 2) Tytuły honorowe dawane świeckim dworzanom papieskim. 3) Muretus M. Ant. miał między innemi mowę do Piusa V w imieniu Zygm. Augusta, wydrukowaną w zbiorze mów jego wydanym w Wenecyi 1618, str. 144 i nast. — Mowa, którą za Mińskiego miał Laelius Peregrinus, nosi tytuł: Ad Sanctiss. D. N. Glementem VIII Pont. Max. oratio. .. cum ... Stan. Minsky,.. obedientiam praestaret VI Kal. Febr. MDXGIV Romae, 1594, 40 (unik. Bibl. Jagiell.). 4) List wierzytelny. 5) Luka w rękopisie. 6) Mss: consensum. chu w głowę mówiąc pospolicie Et Regem et Regna eius et Oratorem libenter paterno affectu complectimur. A gdy poseł idzie do Papieża, kar­dynałów kilkanaście przedniejszych, którzy królowi i posłowi chcą favor uczynić, wstaną z swoich miejsc i idą za posłem na majestat do Papieża i pospołu z nim stoją (zowią to assistenti). Ze mną ich trzynaście wstało: Cardinalis Jesuwaldo , Decanus Cardinalium, Aldobrandinus , S. Giorgio, Montalto, Sforza, Aurogona, Caietano, Como, Borromeo, Alessandrino, Farnese, Salviati, Sauli 1). Jednak trzeba do nich posłowi o to z wieczora posłać; prosząc aby mu assisterent jako królewscy dobrzy przyjaciele. Potem poseł stojąc podle Papieża na stronie, prosi aby jego familia witać mogła; zawołają aby śli. I naprzód idzie secretarius legationis a potem jako kto zacniejszy a poseł opowiada tych znaczniejszych papieżowi, aby wiedział, że ma przy sobie ludzie niepodłe 2) etc. Potem stanie na swem miejscu między posły, którzy go też witają i winszują mu etc. Zatem za­raz Papież wstanie a Posłowi czyniąc te[m] uczciwość dadzą ogon nieść za Papieżem i dla tego Papież pieszo idzie alla Camera di paramenti 3), tam kiedy się4) rozbierają, klęczą wszyscy i poseł też, a potem idzie na pokój a poseł przed nim. 0 zostaniu tego dnia na obiedzie u Papieża. Czynią to pospolicie i niemal zawżdy, okrom żeby Papież był chory, że Poseł tego dnia po audientiei albo po tym konsystorzu z Papieżem jada, która ceremonia tak idzie. Już kiedy Papież tym sposobem, jako się wspomniało, przyjdzie z kościoła, retiruje się do dalszej komory a posła też wezmą do jakiej stantiei, aby i suknią odmienić i wczas sobie uczynić mógł, a zostawią kogo coby się z nim zabawił aż do wyjścia Papieskiego z komory: ze mną był został Signor Gian Francesco Aldobrandino 5) szwagier papieski, który potem odszedł skoro Papież do stołu wyszedł. Gdy Papież wyjdzie z Anticamery gdzie ma jeść, dadzą posłowi 1) Gesualdi Alfons kard. biskup Ostii, dziekan św. Kollegium; Aldobrandini Piotr kard. dyjak. tyt. S. Nicolo in Carcere; Aldobrandini Passeri Cinzio kard. dyjak. tyt. S. Giorgio; Peretti Montalto Alex. kard. dyjak. tyt. S. Lorenzo in Damaso, siostrzeniec Syxtusa V; Sforza Santa Fiora Franciszek; d Aragona lnico d Avalos kard. biskup Porto; Gaetani Henr. tyt. S. Pudenziana, legat 1596 do Polski; Galii Ptolomeusz kard. biskup Frascati, sekr. stanu za Grzegorza XIII, zwany zwyczajnie cardinale di Como; Borromeo Fryd. kard. tyt. S. Maria degli Angeli; Bonelli Michał kard. biskup Albano, zwany zwyczajnie od miejsca pochodzenia cardinale Alessandrino; Farnese Odoardo d Alessandro kard. dyjak. lyt. S. Adriano; Salviati Antoni Maria; Sauli Ant. tyt. św. Stefana kard. presb. 2) Do orszaku Mińskiego należeli: szwagier jego Hieronim Dembiński, brat Erazma; Buczacki Jan siostrz. kard. Jerzego Radziwiłła; Stan. Niegoszewski poeta i inni. — Grodzicki 1. c. str. 453, mówi: Przyszedł polski Orator do ich zgromadzenia Z nim caterva ślachciców polskiego plemienia. Str. 472: Jegomość Pan Orator kraju Sarmackiego Stanisława na imie w tym Niegoszowskiego Do zebranych wyprawił... 3) Izba w Watykanie, gdzie przechowywano pontyfikalne ubiory Papieża. 4) Tak, zapewne myłka kopisty, zamiast: go, tj. Papieża. 5) Aldobrandini Gianfrancesco dowódzca wojsk papieskich, dwa razy do Węgier po­ słany przeciwko Turkom, 1594 i 1601. —Był on synowcem Klemensa VIII; M. używa tu wy­ razu szwagier zapewne ogólnie zamiast krewny. ręcznik trzymać, a kiedy się Papież umyje, przyklęknie poseł na jedno kolano, poda mu ręcznik, on utarszy się odda mu go a poseł całuje mu pierścień na ręce na palcu, który po łacinie fidus zowią i zaś przyklę­knąwszy odda podczaszemu ręcznik, a sam ma stać póki Papież Benedicite mówi. Kiedy Papież siędzie, oddawają posłowi wodę i potem go posadzą u stołu, który równo pospołu z papieskim stoi, bo i Papieski stolik i po­selski jednakie są i bliziuchno się zemkną i potrawy jednakie, ta tylko różność, że Papież na stołku siedzi a poseł na malowanej ławeczce i tak blisko Papieża, że tylko copiero 1) Papieski ma miejsce dać pić klęknąwszy Papieżowi. Jest też krajczy osobny, który posłowi kraje, ale sam Papież z swem talerzem podaje mu potrawy często. Przez obiad rozmawia z nim Papież. Pić nie trzeba aż pierwej Papież. Podczaszy własny poselski panu swemu daje pić, ale bez tace, tak tylko szklankę mu podawa. Po obie­dzie i po oddaniu wody odejdą wszyscy a Papież tylko sobie z posłem rozmawiając siedzi aż się officiali najedzą. Potym gdy przyjdzie Maestro di Camera już poseł ma wiedzieć, że się tam na dole najedzono i że wczas Papieżowi czas uczynić i wstawszy uczyni reverentią na kolano. Potym Papież idzie do komory a on przeprowadziwszy go przededrzwi, przyklęknie i odejdzie do domu. Inszych czasów zawżdy prowadząc Papieża z drugimi posły, trzeba wchodzić do komory i ztamtąd sie aż wracać. Zostawują czasem Panieta, które przy pośle są tamże na pałacu na obiad i zlecą, któremu camerarzowi częstować ich w jakim gmachu. 0 visitach Cardinalów. Te wizyty wezmą czasu niemało, jam ich za miesiąc ledwa odprawił, bo nie zawżdy zastaniesz, którego chcesz. Naprzód trzeba visitować Cardinalem Decanum, potym Protektora twego. Więc już bez porządku, któ­rego się [w] domu zastać może, czasem po dwu, po trzech na dzień: po­syłać trzeba parafarnarza, aby powiedział o pośle, że poseł chce nawiedzić, jeśli będzie czas jachać. A te pierwsze visity tizeba z assistentia niemałą odprawować, o co w Rzymie nie trudno, bo praelaci i ci co graciey po­trzebują, cisną się i do znajomości i do posługi poselskiej i przyjeżdżają prowadzić, byle Maiordomo był jaki sposobny, któryby im powiadał, kiedy Poseł z domu ma wyjachać nie invitując ich ale per modum narrationis. Kiedy poseł przyjeżdża do pałacu którego kardynała, tedy dzwonią w domu a familia kardynalska wychodzi i potyka się na wschodzie z posłem. Sam kardynał albo na salej albo na trzecim gmachu potka posła. Familia po­selska tak idzie: naprzód parafarnarze, potym paggi 2), więc Szlachta, więc poseł, więc Monsignorowie za nim, którzy go prowadzą i panięta Rzymskie. Kiedy się potka na salej z kardynałem głowami się sobie ukło­nią: potym kardynał ukłoni się głową tym co za posły przyszli a poseł też tym, co za kardynałem wyszli i poczęstuje go w rzeczy kardynał prawą ręką, ale przecie poseł ma mu puścić prawą rękę jako kardynałowi i tak idą do pokoju a we drzwi wchodząc głowami się sobie kłaniają. W każdych drzwiach kardynał wprzód wchodzi, także i wychodzonego idą. Kiedy już parafarnarze na salej, pacholęta na drugiej , szlachta aż 1) Coppiere: podczaszy. 2) Paziowie. w anticamerze zostaną, do pokoju tylko sam kardynał z posłem wnidzie, obiema stołków podadzą, w czym poseł ma pamiętać, aby tyłem ku drzwiom stołka swego namknął, a kardynał żeby wyżej siedział a on przed nim. Tamże poseł imieniem królewskiem go nawiedzi, sam się w łaskę i znajomość zaleci; królewskie sprawy także w którychby się do niego o pomoc i radę uciekał e simil giancie (?). To też jest obyczaj, że na pierwszej visicie kardynał posła powinien przyjąć mając na sobie rochetę i mucetę dla większej ućciwości, innych czasów i w kamerze i jako go zastaniesz. Odprawić się i być tam z półgodziny albo mniej wedla zabawy, a potym rozstać, zadzwoni kardynał albo zawoła, podniosą portyry a w tym idą wychodzonego jako i pierwej. Kardynał tylko do ostatniej sale do wschodu prowadzi. Familia aż na dół do woza, której skłoniwszy się jachać dalej. Visity z Posły. Z posły też caeremoniae co i z kardynały, którzy pospolicie ci by­wają : Cesarski, Hiszpański, Francuzki, Polski, Wenecki, Sawojski, Flo­rencki i innych Xiążąt ale drobniejszych, tych też nawiedzić trzeba i oni także. Posłowie tylko się do wschodu prowadzą, nie do woza. Kardynały tylko poseł aż do samego woza sprowadzać powinien a u wschodu ich przyjmować i dzwonią też w poselskim domu, kiedy kardynał albo poseł przyjeżdża. Kardynały mówią posłom de la Corona i wszyscy postra eccellentia, także i posłowie sobie mowią, a de la Corona rozumieją się Cesarski a Królewscy. Poseł kardynałom Vostra Signoria Illustrissima mówi, rękę prawą nie jeno kardynałom ale i posłom u siebie w domu trzeba dawać, bo też oni toż czynią, kiedy kardynał albo poseł przyjedzie, przyjmować go nie w Ciamarze, ale w płaszczu i z szpadą. 0 inszych Prałaciech. Arcybiskupy, biskupy, chierichi di Camera 1), Monsignori znaczniejsze przyjmować w trzecim albo w czwartym gmachu a prowadzić ich do ostatnich drzwi w sale. Ale kiedy się zjeżdżają do prowadzenia a poseł jeszcze jest retirato, że się ubiera, tedy oni sobie siedzą w Anticamerze. A potym poseł wynidzie i z nimi w domu w capelli swojej, która w pa­łacu bywa Mszej słucha, którego znaczniejszego wziąwszy i podle siebie acz on równo przed się nie klęknie, okrom kto nazbyt znaczny z Xiążęcego domu. Mówić im Vostra Signoria Reverendissima każdemu, al Maestro di Camera: Yostra Signoria Illustrissima; także i Auditori di Camera, Gene­rałom, mnichom: Yostra Signoria Reverendissima. W wozie poseł prawą stronę sam trzyma podle siebie znaczniejszego wziąwszy, i kto się z przed­niejszych zsieść może. Drudzy idą do swych karoc i tak za posłem jadą a za nimi poselska familia. 1) Klerycy kamery Apostolskiej, godność w Kuryi Rzymskiej. O świeckich. Świedcy też u posła bywają panięta Rzymskie, to jest Xiążęta, Marchesi, Conti1), Xiążętom i znaczniejszym Marchesom zwłaszcza Montealtowemu bratu2) dawać Vosira Eccellentia w mowie. W prowadzeniu poseł po prawej ręce idzie, ale się przedsię częstować trzeba chcąc im w rzeczy dać prawą rękę, ale który mądry nie uczyni. Prowadzić ich do wschodu. Toż czynić i z papieskimi powinnymi, kiedy jest który świecki na dworze. 0 potykaniu w drodze na ulicy. Kiedy Kardynał jedzie, tedy już po barwie znają ich parafarnarze poselscy i na to pilnują i powiedzą posłowi. Zaraz kotczysz poselski pu­szcza kardynalski wóz po prawej ręce, potym zrównawszy się staną a kar­dynał zaraz pocznie cokolwiek z posłem mówić salutowawszy go i on ma począć mówić jako starszy, nie poseł. Potym się odprawiwszy będzie kardynał prosił, aby się poselski wóz pierwej ruszył, ale trzeba czekać, że kardynał pierwej swemu każe, dopiero kiedy on odjedzie toż wóz poselski idzie. Także trzeba czynić i z posły, kiedy większy poseł jedzie niż ja, tedy tak go tractować jako kardynała, a jeśli mniejszy, tedy on pierwej i stanie i z nim począć pierwej mówić i pierwej się z wozem ruszyć. A jeśli zdaleka od siebie są, posłać parafarnarza salutując. Toż czynić i z panięty znaczniejszymi, co to są tytulary, zwłaszcza z tymi, z któ-rymi ma poseł znajomość. 0 Capelli. Do Capelle 3) wczas przyjeżdżać trzeba i czekać Papieża w Anticamerze, a potym z drugimi posły na swym miejscu iść przed nim. Guber­nator Rzymski między posły pospolicie w posrzodku chadza i temu trzeba mówić Vostra Signoria Illustrissima. Przyszedszy ad Cameram paramentorum Papieża ubierają; potym przedniejszy poseł ogon za nim niesie a drudzy przed nim idą aż do stołka, na którym go niosą kiedy solemnitas a posłowie tuż przed nim idą z Gubernatorem. Przyszedszy do capelle idą posłowie na swe miejsce na pięterko podle Papieża i po prawej ręce Papieżowi podle kardynała diakona, co przy Papieżu siedzi, stoją secundum ordinem. Naprzod Cesarski, więc Francuzki (bo Hiszpański dla competentiej z Francuzem nigdy w capelli i gdzie on publice nie bywa) potym Polski, który niema teraz competenciej żadnej jako Portugalski zginął 4), (acz i z tym jest decisia za nami), więc Wenecki a na ostatku Sawojski; inszych Xiążąt posłowie nie bywają w Capelli. Kiedy też jest jaki świecki powinny papiezki, tedy też stawa na ostatku podle Sawojski ego. 1) Margrabiowie, hrabiowie. 2) Michał margr. d Incisa, książe Venafro, brat kardynała Aleksandra Montalto wnuka siostry Sykstusa V. 3) Do kaplicy papieskiej, tj. na uroczystości kościelne odbywające się najczęściej w ka­ plicy Sykstyńskiej. 4) Po zdobyciu Portugalii przez Filipa II, 1581. We mszą niemasz inszych caeremonij, jeno stać bez czapki i bez rękawic, co trzeba pamiętać i na visitach, że choć w czapce siedzisz, ręka­wice przecie z ręku zdjąć, zwłascza gdy z większym niźliś sam mówisz. Kiedy Papież ma mszą, tedy starszy poseł oddawa wodę, nauczą zaraz jako, bo ze dwu miednic Papież się umywa, z których jedna drugą jest przykryta, zwierzchnią zdejmie copiero Papieski i podstawi pod onę, którą Poseł trzyma, którą credencuje a potym poseł leje pomalućku a kardynał Diacon wziąwszy od Sottocoppiera 1) ręcznik, da Papieżowi. Kiedy osculum pacis posłom przyniosą, tedy pierwszy wtórego głową pozdrowi a tamten drugiego et sic koleją. W Wielki Piątek w trzewikach niewchodzą do Capelle i posłowie tak w pończoszkach i przeto w ten czas trzeba mieć nowe. W Wielki Czwartek z rąk papieskich posłowie communicują i niż wezmiesz Sacrament od niego, całować go w pierścień u tejże ręki na palcu, którą Sacrament podaje. Po capelli odprowadzić Papieża aż do pokoju, przyklęk­nąwszy odejść a z drugimi posły w towarzystwie iść na dół. Potym zszedszy do wozów, częstować się kto pierwej ma iść, wsieść potym tak, jako wiedzą swe miejsca, rozchodzą się do wozów i odjeżdżają. To też wiedzieć trzeba, że kiedy się u mostu do capelle jadąc z kardynały trafi, że trzeba stanąć i puścić wprzód kardynały, by ich najwięcej było, choć oni będą prosić, oprócz żebyś poprzedził ich pierwej dobrze: i dla tych caeremonij lepiej w czas przyjeżdżać niż się oni ruszać poczną. 0 bywaniu w Kościołach publice. Mało nie lepiej strzedz się tego: bo w święto w Capelli się bywa u Papieża, a w domu się mszej słucha w powszedni dzień. W Adwent a poście tak dla kazania jako dla staciej nie wadzi i to na gankach u mni­chów albo Jezuitów bywać. Na stacyach kiedy przyjdzie, tedy położyć kazać axamit, z którym wczas parafarnarz bieży, i wezgłowko. Odprawiwszy pacierz a wziąwszy perdonanze 2) jachać, i jeśliby tam był kardynał albo poseł, zejść się z nim, salutować jako wyżej na potkaniu. 0 przejazdkach. Może sobie poseł jachać privatim na przejazdzkę wziąwszy kogo w wóz i lokajów kilka może iść, ale za wozem, i po tym znać, że privatim jedzie, albo też zasłoniwszy się w kotczym jachać sobie gdzie przed miasto albo do winnice per pigliar la aria i per far esercitio 3) jedno tego strzedz, abyś tam nie jachał, gdzie albo kardynał albo kto inszy poprzedził, aby mu nie uczynić discommodo 4) i wczas parafarnarza posłać na wzwiady. Jeżdżą też sobie i tak publice po Kursie 5) ale to jest pars vanitatis, chyba kto się chce pań napatrzyć, co też notują, albo komu miło, że przed nim czapkę często zdejmują. Ale jest co innego posłowi czynić gotując się na 1) Podczaszy. 2) Odpusty. 3) Dla świeżego powietrza i dla ruchu. 4) Nieprzyjemności, tj. nie okazać się natrętnym. 5) Corso, ulica w Rzymie. Archiw. kom. hist, T. V. Audiencie i na tractowania spraw z ludźmi różnymi. Lepiej na to ten czas obrócić, co go od caeremonij zbywa. De Actibus publicis. To jest, kiedy na śluby albo zrękowiny, na krzciny wzywają, musi się zacniejszym dogodzić: ale ktoby też sobie i choróbkę zadał nie nara­żając się na caeremonie i to nie wadzi. Przy tych feściech kiedy taniec bywa, posłowie nie przestrzegają miejsca, bywa i Hiszpański na nich i sie­dzą sobie gdzie się trafi komu; biorą ich w taniec panie, oni też także. Caeremonij inszych niemasz jedno jako i pripatae personae. 0 Bankieciech i o Stole Poselskim. Nie jest obyczaj, aby posłowie bankiety czynili. Dobra rzecz jest po jednym po dwu zacnych osób i urzędników prosić do swego stołu. Bi­skupi ci też, co przyprowadzą, zostawają czasem jeden, czasem dwa, kiedy im rzecze poseł aby zostali, zwłascza jeśli na górę wnidą. Stół poselski ma być dobry i jednaki zawżdy, bo nie wie jakie ludzie będzie miał u niego. Sam Poseł najwyżej siada, chyba żeby kar­dynała miał albo posła inszego, tych trzeba wyżej sadzać. Ale prosić ich do siebie jam tego nie czynił, bo też i mnie nie praszano i drugich po­słów i nic potym zgoła. Jeśli u kardynała jeść się trafi, tu niemasz inszej ceremoniej, jeno nie pić pierwej niż on. Sam też trzeba, żebyś u swego stołu wczas pił, żeby drudzy kazali sobie dać pić albo im rzekł: każcie sobie dać, bo ja nie rychło pijam. U stołu iź bywają ludzie zacni i godni przysłuchywają się też poselskim discursom i czasem na szpiegi przycho­dzą; przeto poseł ma być w mowie ostrożny i nie wadzić czasem aliquid particiilare powiedzić, na coś się nagotował, eon garbo rozmowę do onej materiej przywiodszy. Łaciny z Włochy strzedz się jak ognia. Buffonowie przychadzają do stołów pańskich tych, choć to są lekcy ludzie, kazać dobrze tractować, podawać im z stołu, a po obiedzie parę szkutów per uno etc. Conversatią z ludźmi godnymi, ućciwymi mieć, bo ztąd o obyczajach i o godności poselskiej iudicium bywa. Urzędnicy stołowi ci są: Pierwszy jest Coppiero, który pić daje, z nim przychodzi sotto copiero, który na tacy serwetę przynosi, którą napiwszy się wziąć a onę pierwszą co była u pasa oddać i tak za każ­dym piciem odmieniać serwetę potrzeba. Tenże Copiero przy oddawaniu wody dawa ręcznik posłowi samemu, inszym gościom drudzy słudzy po­selscy; każdemu inszy ręczniczek, których siła w domu potrzeba jako i wszelakiej biancariej 1) stołowej. Tenże bavarollę 2) przywiązuje posłowi, gdy do stołu siędzie, a jeśli jest i gość znaczny, co przeciw posłowi sie­dzi, tedy i tamtemu, ale tamten dla ućciwości większej poselskiej nieprzyjmuje. Scalco, drugi urzędnik stołowy przedniejszy, ten i w kuchniej ordinuje i przed potrawami chodzi i stawia i krajczemu szepce co ma pier­wej krajać, a ów potym rozdawa gościom i panu rozdając. Szlachcicy 1) Bielizny. 2) Serwetę. poselscy jeść noszą i gościom na tacach pić podają. Pacholęta krajczemu dodają talerzów i półmiski odnoszą, bo parafarnarzom nie godzi się wcho­dzić tam, gdzie poseł siedzi. Stoją w salej ostatniej gdzie boteleria i kędy służba, nad którą baldachim miewać jest obyczaj. Po obiedzie i po odda­niu wody idą Szlachcicy jeść do tynellu i kilka stołów być musi, ale na scalcu di Tinello ten rząd należy, aby rządnie i ochędożnie wszyscy jedli i kiedy się ci najedzą, tedy drudzy drobniejszy, co im służyli, siędą aż tak ad infimos kolej przyjdzie, już to tam officiałowie Włoszy umieją jako pacierz. Poseł tym czasem siedzi z gośćmi tamże u stołu po gratias aż się tamci najedzą, toż wstanie, rozprowadzi goście, sam na pokój idzie. Wie­czerzą może jeść retirato ale jeśli publice będzie jadł, tedy taż caeremonia, tylko kiedy poseł pije, tedy krajczy podniesie świecę jedne z lichtarzem i ukłoni się, tak jest obyczaj, który Hiszpani wnieśli dla powagi, ale i to dobra, aby pająka nie wypił pan poseł. 0 ubieraniu siebie samego i szlachty. Nie trzeba się posłowi stroić, szaty albo rasiane 1) albo axamitu niestrzyżonego albo capi solle (?) jakiej, jeśli lecie Neapolitańskiej; co najstateczniej, to najućciwiej. Szlachta jego, tej się wolno stroić jako naj­lepiej , ale przecie czarno ad differentiam di bassa gente 2) bo jeno parafarnarze świetno a pacholęta ubierać trzeba. To też dobra, że jeśli szlach­cicy mają sługi albo ci panięta, co przy pośle bywają, żeby dawali zmo­wiwszy się różną levrea3) swej czeladzi, żeby się zdało, iź siła jest ludzi zacnych przy pośle, którzy hanno modo di spender e far le spese 4), bo na tych fumiech u tamtego dworu cokolwiek należy, który się w splendorze kocha. Parafarnarzów poselskich ad minus 8 ale 10 miara. Pacholąt takież w barwie takiejże, jedno płascze droższe niż u parafarnarzów dać im, to jest axamithne, a parafarnarzom capy bramowane. Kothczysz, który po­selski wóz wozi, ma być w takiej barwie jako i parafarnarze. Ci parafarnarze bardzo się o miejsce starają u posłów i niesromają się za nimi przy­czyniać i Kardynały, czasem praktyków trzeba, coby znali ludzie, wiedzieli gdzie kto mieszka. Tym jeść nie dawają ale parte vino a chleb a pie­niądze wedla ordinaciej. Między nimi jest starszy, co go Decano zowią, co im rozkazuje. 0 Audientiach u Papieża. Posłowie przedniejszy wszyscy audientią miewają u Papieża ordinarie w Piątek o dwudziestej pierwszej, okrom posła Hiszpańskiego, który w So­botę bywa. Zchodzą się tedy posłowie do Anticamery i jedni chodzą, drudzy siedzą z sobą rozmawiając. A naprzód Cesarski wchodzi, który kiedy wynidzie, jam wchadzał, bo Francuzkiego za mnie nie było, tylko 1) Atłasowe. 2) Dla różnicy z pospólstwem. 3) Liberya. 4) Mogą wydawać i ponosić koszty. lnternuncius delia Lega, który privatim u Papieża bywał. Po mnie We­necki, więc Sawoyski. Do Papieża poseł we drzwi wszedszy przyklęknie, bo Papież pobok drzwi siada na lewej ręce, potym każą mu dać stołka i siędzie tak pobok Papieża, tamże odprawuje negotia. Trafi się i to, że Papieżowi uprzykrzy się siedzieć, wstanie i chodzi z posłem po komorze; tam posłowi nie trzeba obserwować, kto ma iść po prawej ręce, jeśli Pa­pież, jeśli on, ale jako się kiedy trafi, dość na tym żeby Papież troszkę pierwej chodził a on nie do końca równo z nim , jednak też nie za nim, aby się nie musiał nań oględać, a bez czapki. Kiedy Papież jaką gratia na prośbę królewską uczyni, całować go zaraz w nogę dziękując, bo już nazad nie cofnie onej obietnice. Także iż po odprawieniu spraw ważniej­szych musi za ludźmi intercessie czynić dziękując za gratią uczynioną, cało­wać go w nogę. Bo niż poseł jedzie na audientią, tedy będzie miał me­moriałów od ludzi zacnych i wielkich gwałt, którzy o różne rzeczy przez posły proszą a wymawiać się z nich nie godzi. Mnie Papież powiadał, że to twój honor, kiedy przez cię upraszają gratia i czyniał dla mnie wiele i tym mi jednał authoritatem i chęć u ludzi. Nakoniec i to bywało, że kiedy miał wolą jaką gratia znaczną komu uczynić, tedy mu z komory papieskiej do mnie poradzono o przyczynę, jako mi potym sam Papież przyznawał się, ukazując mi łaskę swoją. Odprawiwszy tedy swe sprawy poseł przyczynia się i one memoriały oddawa, potym co Papież powie, referuje poseł po audienciej onym, co się za nimi przyczyniał. Idąc od Papieża trzeba iść do kardynałów synowców, którzy w pałacu mieszkają i referować im coś z Papieżem tractował, a prosić aby pomogli intercessia swoją i informować ich dobrze. A jeślibyś się trafił z drugim posłem, który idzie od kardynała synowca, tedy trzeba się z nim zastanowić i przerzec kilka słów, bo się nie godzi jeden drugiego milcząc mijać. Za mnie kardynał S. Giorgiol) polskie sprawy odprawował O sprawach polskich trzeba sie też z swoim kardynałem Protectorem i Viceprotectorem porozumiewać, także i z tymi, którzy są de la consulta et de la congregatione (!?) di Polonia, z Datarzem mieć dobre zachowanie i z Podkomo­rzym i z Gubernatorem. Z Datarzem dla graciey, z Podkomorzym dla favorów i dobrego wspominania przed Papieżem, z Gubernatorem dla przypadków na czeladź, gdyby co zbroił który: czego najbardziej pilnować trzeba i często ich o to prosić, aby byli lepszy w gościnie niż doma, A jeśliby się jaki przypadek trafił któremu z sług poselskich , tedy jako najprędzej posłać Maiordoma do Gubernatora accomodując tę rzecz, nie czekając, żeby zbiry posłano do domu poselskiego, zwłascza że już franchezze 2) ustały tak u kardynałów jako i u posłów i justicia u nich w domu bierze winowajce, której nie godzi się najmniejszego wstrętu czynić, by i w łożu poselskim szukać chcieli. Jest świeże exemplum kardynała Farnezego za tego Papieża, któremu Maiordoma świeckiego człowieka obieszono tejże godziny, że coś przykrego rzekł zbierom, kiedy weszli do ko­mory kardynalskiej. 1) Aldobrandini Cinzio Passeri. 2) Domy kardynałów i znaczniejszych baronów rzymskich miały z dawien dawna prawo azylu. Przywilej ten trwał w swej mocy aż do czasów Sykstusa V, który chcąc wykorzenić z gruntu rozbójnictwo rozpowszechnione w państwie Kościelnem, przywilej azylu zniósł i wy­mógł od wszystkich kardynałów i baronów staranne przestrzeganie edyktów w tej mierze ogłaszanych. Jeden tylko kardynał Farnese opierał się, mówiąc, że nie jest „un bargello". — Fakt znany, o którym wspomina Miński, nastąpił za Klemensa VIII, który równie gwałtownie, jak Sykstus V. tępił rozbójników. Patrz o tem v. Reumont. Gesch. der Stadt Rom. III b. 604 i Ranke, Gesch. der rom. Papste II. 206. Podkomorzemu, kiedy niema poseł być na audienciej w Piątek, trzeba oznajmić w czas i prosić, aby obmówił. I jeśli też trzeba posłowi do Papieża extraordinarie, jako się to często trafia, do niego posłać o audientią, a on spyta Papieża i naznaczy godzinę a posłać trzeba secretarza albo Maiordoma do niego. Z secretarzmi obu synowców dobrze się trzeba i znać i upomineczki przyjacielskie nie wadzą, bo siła się od nich dowie, kto ich umie tractować i siła przez nie sprawi, czasem więcej niż przez ich pany. 0 spesach extraordinarie. Te większe bywają więc kiedy przyjdzie dłużej zmieszkać, niż ona staggion1) niesie, w którą poseł przyjachał: bo inaksza provisia i obicia zimie niż lecie i niż de mezo tempo. Otóż kiedy przyjdzie dwakroć to spra­wować, tedy koszt wielki. Na mancie 2) officiałom pałacowym 400 scutów wyjdzie, którymi się oni tam dzielą jako raczą. Ale co raz ci drobniejszy to Papiezcy, to kar­dynalscy, to poselscy przychodzą, lada co przyniosą, to każdemu daj także i z nowinami się uprzedzają, aby jeno co oberwać i per honor suo musi się dawać, co na rostropnym należy Maiordomie i świadomym, aby wie­dział, co komu kazać dać wedle condiciej, bo nie zawsze może pana do­siądz spytać. A kiedy jeszcze kto trafi na gody koło Bożego Narodzenia, to drugą kilkaset złotych mancie nie odprawi. Przeto i na takie czasy nie trafiać, kto nie rad wydawa i kto się tego uchronić może. Upominki też kosztują; bo przecie dać się co musi cudnego kardy­nałom synowcom, zwłascza del Paeze 3); jam im dał po soroku soboli ko­sztownym i po parze inochodników tarantowatych i kędzierzawych. Protectorowi też konie poszósne, innym futerka te lekkie pod ciamary. Ma­gistrom Caeremoniarum po inochodniku. Szwagrowi Papiezkiemu Aldobrandinowi koń cudny i temu Marchesie da Riano, com u niego stał, drugi; krótko mówiąc, rozdałem koni do 40, że upominki kosztowały mię koło 5ooo, kiedyby kto porachował. Co acz jest na discreciey każdego posła, ale per honor suo trudno ma inaczej czy­nić. To rozumiem być spese extraordinarie ale przecie potrzebne dla Pań­skiej i swej ućciwości. 0 sollicitatorze. Ten jest potrzebny aby był salariato 1) i żeby we wszystkich expeditiach służył, bo poseł musi mieć zawżdy tych spraw niemało. A kiedy ma już swego sollicitatora własnego, tedy sieła mu z głowy do odpraw ubędzie a nasz Polak nie trafi w to tak dobrze. Temu i parte dawać trzeba wino, chleb nad jego salarium i u stołu bywa kiedy chce, ale umie­jętnego trzeba i cnotliwego, bo bywają rozmaici, trzeba się dobrze infor­mować o nich. 1) Pora roku. 2) Nagrody. 3) Zwłaszcza z wyrobów krajowych. 4) Płacony. O nabożeństwie familiej. Szkoda tam Ewangelików brać z sobą, albo jeśli są, opowiedzieć je cicho Papieżowi i Vicario Cardinali dla inąuisitiey. Ci necessario jako i każdy musieliby przed Wielką nocą communicować w własnej parafiej i kartkę wziąć od swego plebana. A kiedy już o nich cicho wiedzieć będą, tedy nie trzeba się inconveniens żadnego obawiać. W święta przychodzi pleban do Maiordoma i widząc regestr czeladzi, kartki od nich odbiera, jeśli mają testimonium , że się spowiadali, w czym trzeba czeladź swoje każdemu panu napomnieć i ostrzedz. 0 Medyku. Choć ma poseł swego, tedy iż jest rozdzielone miasto między me­dyki, kiedy się trafi chory w domu, nie wadzi tamtego wzywać, aby miał swoje contentacią, bo się o to gniewają, gdy ich nie wezwą; także i Apte­karze. Około odjazdu. Naprzód Papieża prosić o licentia, kiedy się odprawi i powiedzieć mu czas, kiedyby wolą miał odjachać, aby tymczasem rzeczy do jego expeditiey należące gotowano. I zacząć zaraz pigliar [lic]entia dei Cardi­nali 1) począwszy od Dziekana, potym Posły, więc insze znaczniejsze a każ­demu z znaczniejszych visitę oddać. I odprawiwszy to, co kilka niedziel wezmie, conti2) domowe porachować, kupcom, rzemieśnikom i inszym, u którego brano co, popłacić porządnie, potym Papieża pożegnać privatim. Prosić o jakie indulgentię, o benedictia pacierzy etc, a zatym retirować się do winnice jakiej albo do klasztoru. Familią Włochy contentować. Parafarnarzom barwę darować i każdego łaskawie odprawić. Potym siedm kościołów 3) albo insze swe devocie odprawić. Tymczasem może i familia jachać wprzód a przy sobie wedla potrzeby ich zostawić i tak commodius do domu odjachać. Jam swe posłał na Loreth a potym wodą aż do Veneciey a sam na poszcie wyjachałem inszą drogą nieznacznie mijając caeremonie i koszty. 0 complementach z Xiążęty. A iż pospolicie Król dawa listy do Xiążąt włoskich, nawiedzać je każe, tedy jadąc do Rzymu nie jest conveniens pierwej do nich zstępować niż do Papieża, do którego poseł jest posłany, zostawić to sobie nazad jadąc. Ale ktoby to chciał czynić, musiałby i z familią swoją jachać pospołu, co 1) Wziąść pozwolenie (odjazdu) od kardynałów, tj. pożegnać się z nimi. 2) Rachunki. 3) Siedem bazylik rzymskich (S. Pietro in Vaticano, S. Giovanni in Laterano, S, Maria Maggiore, S. Croce di Gerusalemme, S. Paolo fuori le mura, S. Sebastiano, S. Lorenzo fuori łe mura) po których zwiedzeniu otrzymuje się odpust zupełny. jest i z kosztem i z niewczasem. Jam tak sobie postąpił, żem ich posłom w Rzymie powiedział, iź mam rozkazanie być u Waszych panów, i listy mam do nich, tom im powiadał przyjachawszy do Rzymu: a potym zaś powiedziałem, że bieżę prędko nazad, nie mogę tam być, ale listy prze­słałem do nich przez Secretarze a swym listem obmówiłem się i wdzięcznie to przyjęli, jednak kiedy jest rozkazanie Pańskie a potrzeby do tego jakie przystąpią, trudno tej caeremoniej ujść. To też się przypomnieć tu może, że xiąże Florentskie gniewa się o to bardzo, iż mu nasza Cancellaria nie dawa Serenissimo; i ze mną w Rzymie poseł jego o to expresse 1) mówił ukazując mi dwa listy od króla Stephana, kędy mu pisano Serenissimo. Jakoż krzywdę w tym ma, bo wszyscy kró- ) Iowie krześciańscy tak mu piszą: Serenissimo Principi Magno Etruriae Duci. Te rzeczy naterminowały się dla posła, któryby z obedienciją jachał, jednak i temu, ktoby extraordinarie był posłany albo też pro oratore residente mało nie wszystko przygodzić się może do wiadomości; krom tego samego, że tacy posłowie nie czynią owej solennem intratam, ale tylko z familią swoją przyjeżdżają i dla tego też nierówną mniejszą spese uczynić mogą, a kto na nie łaskaw, ten też czasem wyjedzie, bom się i temu przypatrował, kiedy niebosczyk Xiądz Wolski Biskup Płocki przyjeżdżał w poselstwie od Niebosczyka Króla Stephana, jako i kiedy przyjeżdżali inni posłowie od Królów Chrześciańskich. Także i audientiam primam miewa privatim, którą odprawiwszy prosi, aby jego familia całować mogła nogi Papieżowi. Spusczają wszystkich do komory Papieskiej, aż do najliższego czeladnika, któryby jedno chciał. Jednak i w tym decornm zacho­wać potrzeba, lepiej że ci drobniejszy zaniechają. Jest obyczaj zostawować szpady wchodząc do pokoju; to jednak pamiętam, gdyśmy witali z niebosczykiem Xiędzem Biskupem Płockim Papieża, iż nam kilkom per favor kazano z szpadami wniść. Jeśli poseł jest duchowna osoba, tedy go Pa­pież zaraz assistentem uczyni, boby musiał za wszystkimi Biskupy siedzieć albo w Capelli nie bywać, gdyż między świeckimi posły niemogłby sta­wać , a zaś za drugimi biskupy siedzieć niegodziłoby się posłowi, przeto go assistentem czynią. 1) Wyraźnie. DODATEK. Prośba Erazma Dembińskiego. Die Iovis, 13 decembris (1607). Ulterius lecta ac proposita fuit altra supplicatio infrascripta videlicet: Humanamente vivendo 1) gloriosamente mori la gia felice memoria dell Illustrissimo Signor Stanislao Minscki Palatino di Lancitia Cancelliero della Maesta del Re di Polonia, il corpo del quale inbalsamato fu servato nella Ghiesa del Glorioso sant Antonio, sin tanto s havesse nova dall Illustrissima sua Madre Palatina di Cracovia2), quello del cadavero far si dovesse. Intenzione sua e stata, che si sepelischi qui in Padova, terra di studio, nella qual concorrono ogni sorte di Nationi, con obito corrispondente alla grandezza del titolo et all`alto suo signaio; questa cura e stata ingionta a me Erasmo Dembiski de Dembiany3) Dicano di Cracovia et cognato del gia defonto Signore, che per esser devotissimo di questo Gloriosissimo santo mio intercessore et uno de quatro Protettori di questa Magnifica Citta, ho tra me stesso pensato di darli loco in questa sua Chiesa predicata tra noi Polachi per la piu famosa e ben composta, che si trovi in tutte le parti del Mondo, alla qual et per ora et per vederla concorrono da ogni intorno Signori, Principi, Duchi, Re et Imperatori: ma perche far non si puo senza licenza delle Vostre Signorie Molt Illustri, come quelle [da] quali sta il conceder tal gratia, pero io Erasmo sudetto ricorro alle loro benignita pregandole et supplicandole a volersi degnar de farci gratia del loco in detta Chiesa per mezzo 1 altare della nostra Nation Polona per fare una sepoltura a terra in modo tale, che non eccedi 1) Mss: videndo (!). 2) Zapewne kasztelanowa krakowska, wdowa po Walentym Dembinskim Barbara z Go- sławskich, matka żony Mińskiego. Wojewodziną krakowską była wówczas Zebrzydowskiego Mikołaja żona, Herburtówna z domu. 3) Mss: Delliani (!). il pavimento, ne levi il transito alle genti, che per ivi passeranno, simili a quelle, che sono sotto confessione nella sua Chiesa catedrale delV Illustrissimo Cardinale Cornaro, assicurandole, che la pietra che per sepoltura servira eccedera di valor et di bellezza le pietre, che si leverano, quali potrano servire per altre opere, che in detta Chiesa far si potessero. Gratia, che se a me, che humilmente gliela chiedo, mi sara concessa et di quella ne saro fatto degno, oltre che tutta la nostra Natione ne ricevera favor singolarissimo, io imparticolare et l`Illustrissima sua Madre ne teniremo singolarissima memoria et 1 una et 1 altra delle nostre famiglie resteranno eternamente obligatissime alle Vostre Signorie molt Illustri, alle quali de vivo core mi raccomando. Io Girolamo Zacco deputa veduto il loco giudico il Molt Illustre supplicante esser degno di gratia, con questa conditione pero, che sia fatto il coperchio della sepoltura, sia de pietra de paragon, et il frizo sia di pietra corrispondente a questa. Io Nicolo Campo San Piero deputato approvo come di sopra. Io Luigi Corradino Dottor deputa veduto il loco acconsento come di sopra. 1607. 1) 20 Octobris. Lecta in Collegio Magnificorum Dominorum sexdecim. 1607. die Lunae 12 Novembris. Lecta prima vice in Magnifico Consilio Civitatis Paduae in omnibus ut supra. Qua supplicatione lecta in eodem Magniflco Consilio et posita iudicio ultrascripti Magnifici Consilii, datis collectisque suffragiis inventa fuere contraria decem et favorabilia octuagiuta quatuor et capta et concessa. Archivio del Gonvento di S. Antonio presso il Museo Civico di Padova. Vol. 2847 processo 5, pag. 66. 1) Mss: 1602. Archiw. kom. hist. T. V. 59