stoją na wrogich w obec siebie stanowiskach, lecz jednoczą się w jedną całość. Kanonistyka przybiera odmienny charakter, niż miała w wiekach średnich a dzieje sie to niewątpliwie pod wpływem zmienionych stosunków gospodarczych. Ale te stosunki gospodarcze, są z drugiej strony w wysokim stopniu przyczyną wszystkich tych poglądów, które zbliżają sie do merkantylistyki Zachodu. Stosunki gospodarcze, są niewątpliwie powodem, że po- czyna, kiełkować myśl o identyczności interesów jednostki z interesem państwa, że poczyna się wytwarzać pojęcie społe- czeństwa ciała organicznego. Wpływ doktryn kanonisty- cznych ujawnia sie znów w poglądach na produkcyą, na rol­ nictwo; przemysł i handel. Przeważa stanowczo opinia kano- nistyczna, że handel Deo placere non potest a tylko rol­ nictwo placet, przemysł natomiast tylko non displicet. Łączy sie to ściśle z kwestya zysku; zysk kupiecki jest nierzetelny, nieuczciwy, zdarza sie tu wprawdzie, że i inna objawia sie w tym względzie opinia, ale należy ona do wyjątków; zysk wiec winien ściśle odpowiadać usługom gospodarczym. I dla tego samowola kupców jest główną przyczyną ogólnej dro­ żyzny ich zdzierstwa, ich zmowy „monopolia". Państwo winno wystąpić w obronie zagrożonych interesów konsumentów, usta­ nawiając pretia rerum, tudzież wprowadzając jednolite i nale­ życie kontrolować się mające miary i wagi. Handel zbożem dopomógł szlachcie do skupiania więk­szych kapitałów w jej ręku; to pobudziło ją do coraz więk­szego wyzyskiwania sił roboczych wiejskiej ludności; wywo­łuje to oburzenie w literaturze i żądanie reformy. Ale bo­gactwo powoduje także większą konsumcyę; gdy zaś dochody, gdy siły gospodarza nie stoją w prostym stosunku do rozcho­dów, musi to wywołać klęski ekonomiczne. To też zbytek uważany jest powszechnie jako objaw społeczny potępienia godny. Grają tu rolę także względy merkantylistyczne. Z drugiej strony znajduje potępienie w literaturze dążenie mieszczan do dorównania szlachcie w sposobie życia. Zmienione stosunki gospodarcze zaznaczają swe istnienie przedewszystkiem i w kwestyi pieniądza. Pieniądz jest ogółem wysoko ceniony; posiadanie go stanowi podstawę potęgi pań-