6

wstanie posągu zależy od czworakiej przyczyny: pomysł, marmur lub bronz, rzeźbiarz i cel estetyczny. Sam podział przyczyn, zarówno jak przykłady, któremi Arystoteles myśl swoją ilustruje, świadczą, że źródłem, z którego myśliciel grecki zaczerpnął swój pomysł czworakiej przyczyny, jest obserwacja podmiotowa, że, innemi słowy, jego pojęcie przyczyny jest antropomorficzne.

 Gdy dwa tysiące lat później Locke tłumaczył, że pojęcie władzy, dzięki której jedne rzeczy wpływają na zmiany w innych rzeczach, że zatym pojęcie przyczyny tkwi w świadomości naszych własnych postanowień 1); gdy metafizyk francuski Maine de Biran wyjaśnia pojęcie przyczyny, jako indukcję opartą na doświadczeniu, jako skutek zwyczaju naszego rozciągania do wszystkich wogóle zjawisk tego stosunku, który stale spostrzegamy pomiędzy własnym postępowaniem dowolnym i przyczyną osobistą, której ono jest skutkiem 2), to oczywista, iż myśliciele ci o wiele prześcignęli w tym względzie Arystotelesa, bo znalazszy pojęcie przyczynowosci w tym samym, co i on, źródle, usiłowali wyjaśnić psychologiczną gienezę jego, by się w ten sposób przekonać o jego wartości; gdy tymczasem Arystoteles wprost poprzestał na przypisaniu objektywnej wartości temu, co subjektywnie spostrzegł.

 Nie idzie tu bynajmniej o historję arystotelesowskiej nauki o przyczynie; dość będzie, gdy się zaznaczy, że już sam Arystoteles utrzymywał, iż przyczyny: formalna, sprawcza i celowa często zlewają się w jedno; jakoż dusza

1) An essay concerning human understanding, II, § XXI. 2) Nouvelles considérations sur les rapports du physique et du moral de l'homme. Paryż, 1834, str. 274-290; 363—402.