brzmi: „Demokracja jest to więc przedewszystkiem uzdrowienie życia i człowieka.

 Jeżeli zaś tak jest, jeżeli zgodzimy się na to, że demokracja nie może być ani wymuszoną, ani daną, lecz musi się sama wytworzyć w nowych ludziach, i w nowem życiu, to w takim razie musimy przyznać, że dotychczasowa polityka nasza jest wadliwa i że najpierwszym, elementarnym, podstawowym jej postulatem powinno być skupienie wszystkich sił narodu k u wy tworzeniu kultury demakratycznej, opartej na samopomocy i zrzeszeniach, tej kultury, która zniszczy w nas typ niewolniczy, wszelakich barw politycznych i wytworzy potężne, bujne samodzielne życie. Dopóki nie rozwinie się wszechstronna praca około tego żądania; dopóki nie wyzyskamy wszystkich ustaw państwowych w celu przerobienia społeczeństwa na wielką sieć kooperatyw i związków spożywczych, rolnych, robotniczych, oświatowych, hygjenicznych, kredytowych — dopóty ani uzyskamy, ani zdołamy utrzymać nic takiego, coby miana demokracji było godnem.

 Komedja „wielkiej polityki" odegrywać się będzie w dalszym ciągu". Artykuł „Stowarzyszenia i państwo" odpowiada w całości pierwszemu rozdziałowi „Idej" — posiada jedynie jeszcze następujące zakończenie: „Kończę pytaniem, azali nie czas już abyśmy pozwolili oczom swoim oderwać się na chwilę od koszarowych wzorów socjalizmu państwowego, od rozmaitego rodzaju tak zwanego grzecznie „unaradawiania" i spojrzeć w stronę przeciwną, tam gdzie się tworzy ta inna, prawdziwsza, wolna demokracja". Artykuł trzeci: „Niewola ideału i jego wyzwolenie" stanowi czwarty i piąty rozdziały „Idej", również z drobnemi modyfikacjami, z których najważniejszą jest dodanie w wydaniu książkowem ustępu o braterstwie ludzi (porów. str. 101).

Oba najważniejsze pisma spółdzielcze Abramowskiego: „Idee społeczne kooperatyzmu" i „Kooperatywa, jako sprawa wyzwolenia ludu robo-go", drukowane były początkowo w formie artykułów w „Społem", przy- . tern artykuły, które weszły w skład drugiej pracy nie były wszystkie drukowane odrazu, lecz z przerwą lat pięciu.

W broszurze „Kooperatywa i t. d." dokonano na podstawie danych Związku Polskich Stowarzyszeń Spożywców niezbędnych uzupełnień cyfrowych.

 W roku 1918 niektóre jej rozdziały drukowane były w łódzkiem czasopiśmie: „Kooperatywa".

 Dodać należy że praca „Idee społeczne i t. d." została w r. b. przełożona przez p. J. Zawadę na język niemiecki p. t.: „Die sozialen Ideen der Genossenschaftsbewegung", Bazylea 1924.

 Oprócz dwu najważniejszych tych prac Abramowskiego drukujemy odnalezione w Stefaninie: pierwotną redakcję pracy „Kooperatywa!- i t. d." (str. 228), dwa listy programowe (str. 258), oraz zarys programu spółdzielczego (str, 255). W rękopisie istnieją jeszcze materjały i pierwotna redakcja rozdziałów o „Kooperacji włościańskiej", przygotowywane zdaje się do specjalnej broszury na temat powyższy, zapowiedzianej w r. 1912 w wydawnictwach „Społem". Broszury tej prawdopodobnie Abramowski nie napisał. Rękopis w większej części był zużytkowany przez Abramowskiego do innych prac.

 Pisma s p o ł e c z no-e t y c z n e są to przeważnie przedruki bardzo rzadkich broszur lub rzeczy, po raz pierwszy drukowane z rękopisów autora lub odpisów, w których najczęściej dawniej krążyły. Pisma ułożono chronologicznie (prócz 3 ostatnich), są więc one obrazem zmieniających się poglądów i nastrojów autora. Są to przeważnie t. zw. „programy", „uto-pje", jak je nazywał Abramowski, lub artykuły mające je uzasadniać. Naj-dawniejszemi są: artykuł „Etyka a rewolucja'' i „program nowej etyki". W dobie przedrewolucyjnej Abramowski do obu tych utworów przywiązywał wielką wagę.

408