MIKOŁAJ KOPERNIK.         .        15 ■ Keja na przyrodę i na budowę wszechświata poglądów, należy go zaliczyć do nowożytnych myślicieli.

Mickiewicz porównywał Reja z młodszym od niego o lat blisko 30 Montai-gnem. Porównanie to jest niewątpliwie pod pewnemi względami słuszne, wszak obom wspólny jest wielki dar spostrzegawczy, tudzież silnie rozbudzony interes dla realnego życia. Montaigne posiadał jednakże wybitną skłonność do sceptycyzmu, tej zaś Rej nie miał. Obaj wyrażają natomiast świetnie nastrój duszy polskiej z jednej, duszy francuskiej z drugiej strony w XVI stuleciu. „Rej — jak pisze Mickiewicz — rozwija nam przed oczyma cały obraz życia w Polsce. Co powstało tutaj słowiańskiego, to widzi się w zakresie rodziny, w obyczajach, w nałogach, cnotach domowych; co właściwie jest polskie, występuje na jaw w sprawach publicznych, w stosunkach obywatela z krajem; co nakoniec można nazwać powszechnem, europejskiem, tego wizerunek mamy w wyobrażeniach religijnych i społecznych". Między etyką Reja a Montaigne'a zachodzą wielkie różnice. Rej w poglądach na życie, jego zadania i obowiązki, staje na stanowisku chrześcijańskiem, a choć nie gardzi rozkoszami i pożytkami życia, ma przecież także wyższe cele na względzie; Montaigne, oprócz ubiegania się za osobistemi korzyściami i za wygodnem urządzeniem sobie życia, innych celów nie widzi. Rej rozprawia szeroko o obowiązkach obywatelskich, Montaigne bierze je bardzo lekko, zbyt one jego sumienia nie obciążają. Uwydatnia się w ich poglądach doskonale różnica, zachodząca w owych czasach między stanowiskiem w państwie obywatela Polaka, a Francuza.

 5. Na zakończenie opisu dorobku myśli polskiej w okresie humanizmu, parę uwag o znaczeniu, jakie dla rozwoju filozoficznej myśli europejskiej posiada Mikołaj Kopernik i jego epokowe dzieło: „De revolutionibus orbium coelestium".

 Na przełomowej teorji Kopernika oparli się wszyscy nowocześni astronomowie. Jego myśl główna przeobraziła wszystkie zapatrywania na budowę wszechświata i z tego właśnie względu posiada także nad wyraz doniosłe znaczenie filozoficzne. Pogląd, jakoby ziemia stanowiła środek wszechświata, koło którego wszystko się grupuje i dla którego wszystko istnieje, pod wpływem nauki Kopernika runął i w gruzy się rozsypał, jego miejsce zaś zajął pomysł znany wprawdzie już starożytnym, ale w późniejszych wiekach w zupełności zapomniany, pomysł, który w dalszem rozwinięciu musiał doprowadzić do uznania niezmierzoności wszechświata, a ziemi i jej mieszkańcom całkiem odmienne od dawniejszego wyznaczył stanowisko. Atoli nietylko treść nauki Kopernika, w wyższym jeszcze stopniu jego metoda przygotowała wejście nowożytnej filozofji na nowe tory.

 Myśl starożytna i średniowieczna posługiwała się tak w naukowych jak w filozoficznych dociekaniach doświadczeniem samorzutnem, opartem na wierze w przedmiotową wartość doznawanych wrażeń zmysłowych oraz na dialektycznem rozumowaniu z pojęć oderwanych. Kopernik był wprawdzie przedewszystkiem filozofem ; wpadł na swoją teorję heljocentryczną z dostrzeżenia sprzeczności 1 o-gicznych w teorji Ptolemeusza („ratione"), atoli pomysł swój starał się udowodnić doświadczeniem („postea quidem sensu"), poprawianem i uzupeł-nianem rozumowaniem rachunkowem, czyli, mówiąc innemi słowy, metodą ba