EDITIO COLLEGII IURIDICI ACADEMIAE POLONAE LITTERARUM. COLLECTANEA EX ARCHIVO COLLEGII IURIDICI TOMUS IV. ARCHIWUM KOMISJI PRAWNICZEJ TOM IV. W KRAKOWIE NAKŁADEM POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJĘTNOŚCI SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNIACH: GEBETHNER I WOLFF WARSZAWA--KRAKÓWLUBLIN—ŁÓDŹ-POZNAŃ—W1LNOZAKOPANE 1921. Wydawnictwa Polskiej Akademji Umiejętności. (Ceny w złotych). Akty powstania Kościuszki, wyd. Askenazy Sz. i Dzwonkowski W., 2 tomy. 30,— Birkenmajer L. A. Mikołaj Kopernik jako uczony, twórca i obywatel. 2,40 Brodzińskiego K. Nieznane poezje, wyd. A. Łucki. 4,— Bystroń J. St. Słowiańskie obrzędy rodzinne. 3,60 Bystroń J. St. Zwyczaje żniwiarskie w Polsce. 5,— Daniłowskiego W. Notatki do Pamiętników, wyd. J. Czubek. 12 ,— DaszyńskaGolińska Z. Uście Solne. 2, — Dąbrowski J. Ostatnie lata Ludwika Wielkiego. 9, — DobrzyńskaRybicka L. System etyczny Kołłątaja. 4, — Domejki I. Pamiętniki, wyd. J. Tretiak. 6,— Diarjusz Sejmu z r. 1830—31, 6 tomów, wyd. M. Rostworowski. 60 ,— Franke J. N. Jan Brożek. 4 ,— Fredro A. Intryga na prędce, wyd. H. Cepnik. 1,60 Gaertner H. O zadaniach stylistyki 1,— Gawrońskiego F. Pamiętnik r. 1830—31, wydał J. Czubek. 12,— Godlewski B. jun. Twórczość w przyrodzie. 1,50 Grabowski T. Piotr Skarga. 12 ,— Halecki O. Ostatnie lata Swidrygiełły. 4,— Halecki O. Przyłączenie Podlasia. 4,— Handel J. Problem rodzaju gramatycznego. 1,20 Handelsman M. Rezydenci Napoleońscy w Warszawie. 8 ,— Instrukcje i depesze Rezydentów francuskich w Warszawie 1807, 2 tomy, wydał Handelsman M. 18,— Kleczkowski A. Regestr budowy galeony. 6,— Koczorowski S. P. Dante w Polsce. Bibljografja przekładów. 2,40 Kolbuszewski K. Postyllografja polska XVI i XVII w. 6,— Kołodziejczyk E. Bibljografja słowianożnawstwa polskiego. 9 ,— Konopczyński Wl. Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej. 6 ,— Korespondencja Lubeckiego, wyd. St. Smolka, 4 tomy 36 ,— Kotarbiński T. Utylitaryzm w etyce Milla i Spencera. 2,40 Kowalczyk J. O sposobach wyznaczenia biegu ciał niebieskich. 12,— Kowalski G. Katalog inkunabułów bibljoteki Opactwa mogilskiego. 12,— Kowalski J. De Plutarchi scriptorum iuvenilium colore rhetorioo. 4,60 Lepszy L. i Tomkowicz St. Zabytki sztuki w Polsce. I. Kraków. Kościół i klasztor OO. Dominikanów. 20 ,— Łoś J. Pisownia polska. 1 ,— Łoś J. Pisownia polska w przeszłości i obecnie. 1,50 Łukasiewicz J. Dia logischen Grundlagen der Warscheinliehkeitsrechnung. 1,80 EDITIO COLLEGII IURIDICI ACADEMIAE LITTERARUM POLONAE COLLECTANEA EX ARCHIVO COLLEGII IURIDICI TOMUS IV. CRACOVIAE SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM POLONAE 1921. WYDAWNICTWA KOMISJI PRAWNICZEJ POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJĘTNOŚCI ARCHIWUM KOMISJI PRAWNICZEJ TOM IV. W KRAKOWIE NAKŁADEM POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJĘTNOŚCI SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNIACH GEBETHNERA I WOLFFA WARSZAWA — KRAKÓW — LUBLIN — ŁÓDŹ — POZNAŃ 1921. Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod zarządem Józefa Filipowskiego. SPIS TREŚCI. Str. Przedmowa VII STATUTA CASIMIRI MAGNI wydał Bolesław Ulanowski. XIII. Kod. Sier. III. (Sierakowskiego IIIci - Sieracov. III.; Art. 1 - 28, fragmen- taryczny) 1 — 9 XIV. Kod. Sier. I (Sierakowskiego Iszy — Sieracov. I.; Art. 90) 11—40 XV. Kod. Sier. II. (Sierakowskiego IIgi — Sieracov. II.; Art. 85, fragmentaryczny) 41 — 67 XVI. Kod. Stron. I. (Stronczyńskiego Iszy — Stronscin. I.; Art 133. Summarius, art. 135). — Kod. D. IV. (Działyńskich IVty — Dzialinscianus IV.; Art. 133. Summarius, art. 135) 69—155 XVII. Kod. B. 1. (Bandtkiego Iszy — Bandtkianus I.; Art. 139. Summarius, art. 130) 157 — 217 XIX. Kod. B. II. (Bandtkiego IIgi — Bandtkianus II.; Art. 153. Summarius, art. 131) 219 — 267, 603—618 XX. Kod. Flor. (Florjański — Florianensis.; Art. 156) 269—324 XXI. Kod. Ptb. III. (Petersburski IIIci — Petropolitanus III.; Art. 1, 34—107, fragmentaryczny) 325—345, 691—698 XXII. Kod. Os. II. (Ossolińskich IIgi — Ossolinianus II.; Art. 1—23, 27-166, 173- 180, fragmentaryczny, z statutem warckim; Summarius art. 128) …………. 347—400 XXIII, XXIV. Kod. VB. (Warszawski 11-gi — Varsoviensis II.; Art. 129. Summa- rius, art. 129). — Kod. D. I. (Działyńskich Iszy — Dzialinscianus I.; Art. 129. Summarius, art. 129) 401—432 XXV. Kod. Stron. II. (Stronczyńskiego IIgi — Stronscin. II ; Art. 151)……………. 577-689 Additamentum I. Urywek przedmowy do Statutów z Kod. Jag. nr. 326 …………………… 601 Additamentum II. Urywek z Statutów Jana księcia mazowieckiego z r. 1397 z Ręk. Bibl. Pet 601 CONSTITUTIONES ET IURA TERRAE LANCICIENS1S wydał Bolesław Ulanowski. I, II. Kod. Ptrb. III i Kod. Sier. IV (art. 66) 433—452 III. Kod. Jag. II (Jagielloński IIgi — Jagellonicus II; art. 74) 619—628 STATUTA TERRESTRIA IN CONVENTIONIBUS Cracoviensi et Wartensi laudata wydał Bolesław Ulanowski I, II. Kod. SV. (Warszawski Iszy — Societatis Varsaviensis I.; Art. 31). — Kod. Flor. (Florjański — Florianensis.; Art. 31) 455—471 Str. III, IV. Kod. Ptrb. III. (Petersburski IIIci — Petropolitanus III.: Art. 30). — Kod. B II. (Bandtkiego IIgi — Biandtkianus II.; Art. 30) 473—489 V, VI. Kod. Stron I. (Stronczyńskiego lszy — Stronscin. I.; Art. 31). — Kod. D. IV. (Działyńskich IVty — Dzialinscianus. IV. ;Art. 31) 491 — 506 VII. Kod. B. I. (Bandtkiego Iszy — Bandtkianus I.; Art. 32) ….. 507 — 518 VIII. Kod. Ptrb. IV. (Petersburski IVty — Petropolitanus IV.; Art. 30, fragmen- taryczny . . 519 — 530 IX. X. Kod. Ptrb. II. (Petersburski IIgi — Petropolitanus II.; Art. 30). — Kod. VB. (Warszawski IIgi — Varsoviensis II.; Art. 30) 531 — 544 XI. Kod. Sier. IV. (Sierakowskiego IVty — Sieracovianus IV.; Art. 6, fragmen- taryczny) 545-549 XII, XIII. Kod. Os. III. (Ossolińskich IIIci — Ossolinianus III.; Art. 31). — Kod, D. 111. (Działyńskich IIIci — Dzialinscianus III.; Art. 31)………………………. 551 - 568 XIV, XV. Kod. P. II. (Puławski IIgi — Pulaviensis II.; Art. 31). — Kod. D. I. (Działyńskich Iszy -- Dzialinscianus 1.; Art. 31) 569 — 582 STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI IN PIOTRKÓW anno 1447 laudata wydał Bolesław Ulanowski. 1—VI. Kod. Ptrb. II, P. II, B. II, B. III, Sier. IV, edycja Jana Łaskiego………………………………. 585-598 PRZEDMOWA. Tom IV Archiwum Komisji prawniczej stanowi ciąg dalszy tomu II; pomieścił w nim śp. prof. Ulanowski: 1) w dalszym ciągu teksty statutów Kazimierza W., drukowane w tomie II, a nadto 2) pod tytułem: Constitutiones et iura terrae Lanciciensis zwód zwyczajów i laudów mazowieckich, ogłoszony z jednego tekstu po raz pierwszy w r. 1831 przez J. W. Bandtkiego w Ius Polonicum pod niewłaściwą nazwą Constitutiones Lanciciensis, gdy śp. prof. Ulanowski odnalazł jeszcze dwa teksty nieznane; 3) wszystkie teksty statutów: krakowskiego z r. 1420 i warckiego z r. 1423, prze- ważnie złączone w rękopisach w jedną całość; wreszcie 4) statut piotrkowski z r. 1447 również według wszystkich tekstów, jakie dotąd są znane. Dokładniejszą wiadomość o tern wydawnictwie, opisy ręko- pisów i tablice synoptyczne do tych pomników prawnych ob. na początku tomu II Archiwum Komisji prawniczej. Stanisław Kutrzeba. XIII. Kod.Sier.III.(Sierakowskiego IIIci;- Sieracov. III), Ihesus Maria. Statuta Maioris Polonie in Pyotrkow. [f. 1.] Nos Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, cupientes, ut subiecti nostri in regno nostro degentes presertim in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant, honeste vivant, alterutrum non ledant1), ius unicuique tribuatur, de consilio in Christo patris venerabilis domini Iaroslai sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopi ac ac (s) prelatorum necnon palatinorum, ceterorum baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta, volentes, ut ipsa statuta in pre- dicta terra Polonie a quibuslibet observarentur, sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis cupiunt evitare. Requiritur enim plerumque au- dacia perversorum, ut. non 2) sola simus3) delictorum exhibicione contenti, sed penam eciam imponimus. (1) Quoniam dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudi- cium, contemplatur, iudex se offert iusticiam ad reddendum prompciorem et abstinebunt a calumpniis || litigantes, proinde statuimus, quod nostra [f. 10] Regia Magestate (terram) Kalischiensem et Poznaniensem intrante, iudex statim ad nostram curiam Kalischiensem sive Poznaniensem intrare tenebitur et iudicio presidere cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam in pre- sencia nostra vel preter nos vel nostro speciali de mandato, alioquin nobis extra terram existentibus, generalis prout actenus observacio extitit, teneatur. 1) Cod. ledat. 2) Cod. nisi. 3) Cod. summis. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 1 2 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. [2] (2) Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribet, de tribus grossis, ubi terminos peremptorios 1) terminos (s) scribent, de medio grosso et contentabuntur. Statuimus eciam, quod officiales de uno producente testes habeant IIIIor scotos, a pena vero, que dicitur szyedmy- dzyeschąd, bovem, et quando pro furto pignoratur, bovem mediocrem, sed de limitacione graniciarum seu hereditatum pro una die, si una die eam con- sumaverit, tunicam 2) vel mediam (marcam), eciam si duas vel tres hereditates inter duas hereditaret (s), et si idem officialis, qui dicitur woszny, si idem aliter formam diceret || iuramenti testibus, quam est mandatum, et de hoc [f. 2] fuerit convictus iudicio, alter suo loco substituatur et ipse a suo officio per- petue deponatur. (3) Item statuimus, quod de causis criminalibus3) in absencia accusa- torum seu attractorum, cuius interest4), nos vel nostri successores ac capi- tanei nostri cognoscere debemus, ne aliquem hominem condempnaret (s), nisi convictum vel confessum. (4) Item statuimus, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium ad iudicium venientes per strepitum et inportanciam ipsorum audaciam ac laciorem sentenciam seu victoriam causarum reportare cupien- tes, unde nos super hiis providere volentes statuimus, quod deinceps quis- piam, cuiuscunque sit status vel condicionis, propter causam consanguinei sui vel cuiuscunque familiaris aut sui servitoris ad iudicium venire non presumat, nisi vocatus. Quia si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pyąthna- dzyeszczya, puniatur nostre camere5) applicanda. (5) Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cultellum extraxerit et aliquem vulneraverit, in gracia nostra consistat. Si vero gladium vel cul- tellum extraxerit et non vulneraverit || penam 6), que dicitur szyedmy- [f. 20] dzyeszacht, solvere teneatur. (6) Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis extraxerit et vulnus non intulerit alicui, in gracia nostra consistat7). Si vero vulneraverit, sine gracia puniatur et condempnetur8). Si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decrevimus id ipsum observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc idem contingerit, videlicet quod cultellum aliquis extrahat, sive vulneravit 1) Cod. peremptores. 2) Pisarz pierwotnie napisał: »tunicam« ale później »t« wyskrobał zamieniając ten wyraz na »marcam«. 3) Cod. sentencialibus. 4) Cod. in terris. 5) Cod. tamen. 6) Cod. pena. 7) Cod. existat; ale sam pisarz na interlinii nad »ex« wypisał »con«. 8) Cod. condempnatur. [3] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. 3 sive (non), pena, que dicitur szyedmydzyeschacht, eidem archiepiscopo appli- cando; quod si quis turpia coram eo alicui protulerit, penam eidem archiepi- scopo, que dicitur pyątnadzyesczya, persolvat. (7) Si vero in curia nostra vel alicuius militis manicas quis detra- xerit (auris)1) periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis cultellum vel gladium quis extraxerit et vulneraverit aliquem, manus sua in gracia militis consistat. Si autem vulnus non intulerit, cultello manus eius poterit penetrari. (8) Decrevimus, quod nos Kazimirus vel capitaneus noster, palatinus, iudex, subiudex vel officialis, qui dicitur woszny, hii habeant facultatem dandi ministerialem ad || citandum, ita tamen, quod qui ius habent, non [f. 3] citantur, nisi per litteras nostras vel mei capitanei, illi per litteras duntaxat citantur; sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente poterit officialis (ad) mandatum nostrum vel nostri capitanei seu iudicis sine littera citare in hospicio vel in foro, quia terminus Regie Magestatis est, ut terminus colloquialis, ideo se quis minime excipere potest, cuius continetur (s) X marcis de pena concurrencia (s) ut generali colloquio. Sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in domo militis sed apud wladarium vel scultetum edictum citatorium proponatur actore presente vel eius nuncio, ei, contra quem fuerit accusacio dirigenda, causa citacionis et per quem citatur, exposita, assignato sibi termino primo, 2-do, VIII scotos iudicio pro pena solvere teneatur et in termino tercio si non conparuerit et ab accione cedat cum pena VI marcarum, quam inPolonico scilicet gravem nuncupant2). || [f. 30] (9) Perpetuo prohibemus edicto, quod nostri familiares vel aliqui in nostra curia citati seu coram nobis vel in nostro iudicio arestati et inopi- nate inventi respondere minime tenebuntur, sed citati legitime propositis sibi accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, concessa eis deliberacione super propositis accionibus. (10) Preterea statuimus et edicto perpetuo observari mandamus, quod quicumque venditam possessionem infra octo annos, nolens in ea aliquid ius vendicare, in iudicium non reduxit reclamando vel hereditatem obligatam infra triginta annos non redimerit per se vel consanguineos suos, quibus hoc competit consuetudine speciali hereditatis sic vendicate vel eciam obli- gate annis predictis, quos volumus currere ab anno domini M0CCCXLVII ad (s) Dominicam Letare penes ipsos, quibus sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo remaneat (s). (11) Statuimus, quod passus damnum per furem vel per spolium in pecoribus vel pecudibus, pecuniis vel minutis rebus infra (annum) tantum- 1) Pisarz na ten wyraz pozostawił wolne miejsce. 2) Cod. nucupaut. KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. [41] modo evocandi ad iudicium, quem voluerit, sed in iumentis || et [f. 4] equis violenter vel furtive ablatis infra duos annos habeant facultatem, post annos vero supradictos ad agendum non 1) nisi testibus admittentur. (12) Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram capitaneo nostro, aut quando generales termini tenentur, palatinis et baronibus pre- sentibus, iudex et iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus sed plures iudicant supradicta. Addicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipitur wschthecz, quod ille, si recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel differre teneatur in crastinum diem. Sta- tuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra vel nostrorum baronum presencia iudicem in sua causa inique incessisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem iudicio presiderunt, probare debet, quia iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit ipsum iudicem inique, ut premittitur, protulisse, id probare tenebitur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Vero idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nulla- tenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardu- [f. 40] rinas, quas idem iudex pro se racionabiliter obtinebit. Si autem subiudex suam, ut premittitur, probaverit fore iustam, similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum, debet sibi dare pelles vulpinas vel tres fertones cu- raverit assignare 2), que eidem subiudici cedunt, si se probaverit iuste iudi- casse animadvertere debet; et idem, quod de iudice premisimus, hoc idem de castellanis. Si iudicibus castellanorum obiciantur, is falsitatem sentencie vincere minime teneatur, donec eis pelles agnine fuerint posite, quas pro se obtinere poterint, si similiter suum ostenderunt fore iustum iudicium. (13) Preterea statuimus, quod quilbet fideiussor illo negante, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo; pro quo fideiubuit (in iudicio) 3) equum vel bovem obliget, alias si obligaverit, ad restaurandum dampnorum princi- palis persona *) minime teneatur, nisi id (de) persone principalis processerit 5) voluntate. (14) De liberante alium a iudicio. || [f. 5] Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus6) sive quibuscunque aliis magnis vel parvis quispiam conventus fuerit, evo- catus vel citatus et ipse dominum suum vel socium suum nominat, quod 1) Cod. veoret (s). 2) Pisarz pierwotnie napisał »affirmare« ale później wyraz ten przekreślił. 3) Na wyrazy te pisarz pozostawił wolne miejsce. 4) Pisarz początkowo napisał »causa«, ale wyraz ten zaraz przekreślił i napisał »persona«. 5) Cod. processerunt. 6) Cod. terminalibus. [5] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. 5 eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit, asserens ipsum id fecisse de mandato, citatus liberatus ascendit et contra liberantem accio dirigitur, alioquin citatus vincere protinus teneatur. (15) De donacionibus. Hec statuta perpetuo declaramus decernentes, quod donaciones firme et fixe debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem dona- cionibus cpncessum non fuerit, dummodo morte donatorum, vel eius, cuius donacio fuerit facta, confirmentur, his, qui nobis seu nostris successoribus presentibus viriliter in bello pugnantibus fuerint interfecti, donacio recipiat perpetuam firmitatem. (16) De servicio exhibendo. Declaramus eciam et declarare volumus, quod barones et nobiles nostre terre Polonie nobis et nostris successoribus in terra et regno Polonie servire in armis, sicut melius poterint, tenentur. Sed extra metas regni non tenentur nobis servire, nisi eis conpetens satisfaccio impendatur vel per nos petiti fuerint et rogati. (17) De dote danda 1). [f. 50] Statuimus eciam, quod postquam pater (s) nostrorum nobilium filiam suam nupciis tradiderit dotemque sibi assignaverit conpetentem, ipso de data dote defuncto, frater uterinus vel patruelis, non superstite uterino, si filia palatini fuerit et possessiones plures fuerint, centum marcas, ubi vero pos- sessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem vel eo non existente per patruelem dotalicium in pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus de filia- bus nobilium inferiorum a palatino, quod eas in vita tradent maritis, dote sibi competenti similiter assignata. Quibus de hac vita sublatis, fratres uterini vel patrueles cuilibet sorori LX marcas solvere teneantur, si multe sunt possessiones, ut prefertur, si vero pauce 2), sit existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia assignetur. Fratribus3) vero uterinis seu patruelibus non existentibus quilibet, (qui) de hac consanguineitate proximior extiterit, interim quod sorores matrimonio non (fuerint) copulate, hereditates ex cessione paterna seu quocunque modo alii (s) debeantur eisdem uti et valeant possidere atque eciam vendicare, declarantes, quod pater in vita sua filiabus suis possit bona empta seu eciam ex regia donacione obtenta (assignare), que superstites fuerint porciones, (frater) in pecunia sororibus assignabit et solus hereditatem obtinebit. Filie in vita parentum tradite copule maritali fratri 1) Cod. dandi. 2) Cod. pauca. 3) Cod. filiis. 6 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. [6] uterino || seu patrueli pro dote sua aliquam questionem movere non [f. 6] poterunt, nam contentari debent de eo, quod parentes ipsarum 1) viventes pro dote sibi competenti sunt largiti; addicientes, quod fratribus mortuis seu non existentibus filie in hereditatibus aliqualiter non succedant, sed contententur de dote eis tradita, ut supra continetur, sed proximiores eis non data dote eisdem hereditatibus succedant; salvo, quod dictum est de hereditatibus empticiis vel eciam deservitis, quod filie succedant et proximiores fratres eis pecuniam assignent et soli huiusmodi hereditates assequuntur. Et pro- hibemus omnibus omnino, quod filie in hereditatibus, que pusczyna dicitur vulgariter, non succedant; ubi vero aliqui sine (prole) decesserint, proximio- res ipsorum hereditates possidebunt seu obtinebunt, (et) ipsi in eis succedant (18) De divisione bonorum filiorum post decessum matris. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis inter filios suos 2) fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare non valeat, quamvis per nos vel capitaneum nostrum eadem divisio ratificata non fuerit seu confir- mata, eodem patre mortuo filii eam rescindere debeant seu valeant econ- verso sed paternam porcionem inter se dividant || isto modo; facta [f. 60] autem huiusmodi divisione bonorum, ut est dictum, si pater aliam uxorem duxerit et filios susceperit ex eadem, filii prioris matrimonii ad partem paternam nequeant conspirare, sed erit ipsa porcio secundi matrimonii filio- rum , quod filii divisionem patris non possunt rescindere. De filiabus, si quis eas habuerit vel eas reliquerit 3), fiat, ut superius est constitutum. Si duo vel tres fratres divisionem inter se fecerint, uno ex ipsis mortuo nec fratres superstites nec filii fratrum presumant rescindere nec poterint divi- sionem eandem, quamvis eorum divisio per nos et per nostrum capitaneum fuerit confirmata. (19) De homicidio. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret capi- tali pena plectendus, nos rigorem huiusmodi temperantes statuimus, quod occidens militem 30 marcas parentibus4), pueris vel amicis occisi pro capite; mutilans notabili vulnere aut in manu, pede vel naso XV marcas, in police vero VIII marcas, digitum vero alium quemlibet amputans, tres marcas grossorum ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dictum est, solvere teneatur, pro qualibet vero vulneracione predictorum membrorum vulnerato penam 5), que dicitur pyąthnadzyeschta persolvere teneatur, quarum tres uxori seu 1) Cod. ipsius. 2) Cod. suorum. 3) Cod. requirit. 4) Cod. presentibus. 5) Cod. pena. [7] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. 7 pueris, si superstites fuerint vel non existentibus propinquis || occisi, [f. 7] domino vero, occisor (et) occisus1) de bonis ipsius si fuerint, tres marce residue integraliter (persolvantur). (20) De vulneracione kmethonum. Si vero occisor (et occisus) fuerint duofum dominorum, eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent. Vulnerans autem kmetonem eidem vulnerato pro vulnere mediam marcam, domino autem ipsius si vulnerans et vulneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse vulnerans pro pena solvere teneatur. Si vero vulnerans et vulneratus fuerint duorum dominorum, inter ipsos huiusmodi marca penalis per medium dividatur. (21) De raptura virginis. Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque condicionis vel status existerint, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppres- serit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi (s) raptori2), et si eidem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilo- minus dotem amittat, ita, quod parentes seu amici eius non teneantur ad dotandum eandem. Quicunque alicui virgini seu mulieri coniugate aut vidue in via, campo, silva, domo opprimendo violenciam fecerit et virgo vel mulier |] violatoris oppressionem evadens ad (villam) viciniorem ve- [f. 70] niens seu in villa existens ad villanos venerit clamaverit3) plorando seu lacrimando, monstrando sibi violenciam fore illatam, et signa oppressionis in ea apparuerint manifeste ac subsequenter iuraverit, in nostra gracia amico rumque eius idem oppressor existat, et hoc si de eius4) clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier de oppressione aliqua accusaverit calumpniose et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc is, quem accusavit, cum sex hominibus se expurgabit, calumpniatrix autem pena debita, cuiuscunque status, condicionis (existat), procellatur. (22) De furtis et infamiis exinde subsequentibus. Statuimus, declaramus, quod si aliquis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus fuerit vel rem furtivam vel violenter ablatam restituerit, is infamis permaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatum, nulla- 1) Cod. occisi. 2) Na tym słowie kończy się w rękopisie artykuł odpowiadający rubryce »De raptura vir- ginis«, dalsza część stanowi artykuł odrębny opatrzony rubryką »De dote eiusdem« 3) Pisarz pierwotnie napisał: »clamando«, później zaś przekreślił »do« i w dalszym ciągu zamieścił »erit« 4) Cod. fide cuius zamiast si de eius. KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. [8] que donaria 1) (in vestibus) vel in aliis rebus a nobis penitus consequatur. Quod si accusato et non convicto adhibito certo numero testium fuerit in- dicta2) expurgacio et si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. (23) De furto in aquis, pratis, campis. Preterea statuimus, quod si aliquis aut quilibet de villa || unius [f. 8] domini in alterius villa (furtum) fecerit in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno, frumento, in campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere et domino, cuius homo furtum commisit, marcam grossorum solvere tenetur. Depascentes vero et incidentes gramina in falce, vel incidentes ligna in silva domini alterius in securi tantummodo pignorentur3), pignora vero predicta, si pignorans 4) ea servandi ius non habuerit, deferre ad proprium iudicem 5) teneatur. (24) De usuris. Usurarum voraginem, in qua facultates exhauriuntur, conpescere cu- pientes statuimus eciam, quod Iudei in (s) nostrarum civitatum per septima- nam non plus de usura recipiant, nisi tantum a marca grossum. (25) De excessibus ministerialium. Flebili sepe querela recepimus, quod ministeriales per terras girantes pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinvenerunt modos exquisitos, ita, quod si aliquis inferior miles seu alicuius ville pau- peres milites aut villani 6) religiosorum eos pro beneplacito quibuslibet ex- pensis non pertractent nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites seu villanos sine culpa et absque causa sine precepto occasione ve- xacionis faciende7) terminos pro libito sue voluntatis consignantes et sta- tuentes eisdem, (et sic iidem pauperes milites seu villani non valentes) redimere vexacionem sepius de certa summa pecunie cum eisdem conponunt, unde || nos huiusmodi vexacioni8) obviare volentes statuimus, quod [f. 80] deinceps ministerialis sub pena privacionis sui ministeriatus et spoliacione9) omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacio- 1) Cod. nulloque donario. 2) Cod. indita. 3) Cod. pignoretur. 4) Cod. pignus. 5) Przerobione z «iudicium». 6) Cod. villam. 7) Cod. faciendo. 8) Cod. vexacionem. 9) Cod. spolacionem. [9] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIIci. 9 nem facere non presumat, alias premissam penam et facialem adustionem non immerito poterit formidare. (26) De iniuriis seu illatis vulneribus servitorum. Ceterum statuimus, quod servi (s) quocienscunque, alicuiuscunque condi- cionis vel status existant, contendere contingit et famulus dominum suum tuendo exempto gladio vel cultello vulneraverit aliquem, pro eo indignacio- nem vulnerati vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat, sed dominus suus, culpabilis qui fuerit, impetatur pro vulnere iudicio mediante. (27) De dampno indomitorum iumentorum. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, IIIIor marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga seu culpa alicuius aborsum fecerit, marcam cum media, et pro po- ledro secundi anni V marcas is ictum vel plagam inferens solvere teneatur; ubi vero tercii, quarti, quinti, sexti anni poledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super existimacione 1) eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (28) De lignis seu utensilibus intra gades2) alterius exciden- dis. || [f. 9] 3) Statutmus eciam, quod quicumque habens cum alio limites ipsas trans- grediendo ligna vel quelibet utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, inciden- tem primo (in) securi, palio et tunica, secundo et tercio in bobus sive in equis seu in uno equo pignorare poterit sine pena. Sed si pignoraverit aliquem n duobus bobus vel equis, unum pro se obtinebit et alium bovem vel equum super fideiussoria caucione dimittat et signum in arbore, ubi pigno- ravit, excidere teneatur. Si quis vero in gayo alterius furtive unam vel duas4) quercus inciderit pro qualibet quercu5) sex scotos, si vero tres suc- ciderit, tres fertones ... 6). 1) Cod. superexistimet. 2) Cod. gandes. 3) U góry tej karty: »ilhesus« Christus Maria. 4) Cod. unum vel duos. 5) Cod. quolibet querco. 6) Na tem słowie urywa się rękopis w połowie stronnicy. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 2 XIV. Kod. Sier. I. (Sierakowskiego Iszy; — Sieracov. I). Non debet feprehensibile nec mirum iudicari, si secundum tempo- [f. 1]1) rum varietatem consuetudines et facta humana variantur, cum cuilibet populo non sufficiat virorum fortitudine pollere vel amicorum aut armorum pulcri- tudine esse ornatum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos K a z i m i r u s, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem, in terris dominio nostro subiectis plerumque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum et animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto vario et diversimodo deducuntur et diffiniuntur, ex qua varietate que- stiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodam- modo immortales, quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis, et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum decrevimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis tem- poribus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare et eadem statuta districte et firmi- ter observare 2). || [f. 10] 1) Na górnym marginesie tej kartki inna ręka z drugiej polowy XV w. zamieściła w for- mie nagłówka «Statuta Vyslyciensia«. Ta sama ręka napisała u góry wszystkich następnych kartek ręk. Sier. I. »Vyslyciensia«. 2) Pod głównym textem pisarz na dolnym marginesie zamieścił jeszcze: pena{ pyanthnadzesta III marce. zycmdnadzesta XIIII marce, KODEKS SIERAKOWSKIEGO I szy. [2] (1) De constitucionibus et statutis c(apitulum) primum. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis presentibus ac futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constitu- ciones, edite nunc in colloquio generali in Wysliczia, non respiciant preterita, sed tantum presencia et futura. Unde si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et si tunc reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam pe- cuniam aut hereditatem, pecunia nichilominus reo restituta. (2) De limitibus et graniciebus tam fluviorum quam heredita- tum c. II. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus ipsorum di- stinguendis graves suscitantur questiones, ex quibus augentur expense et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia fluviorum alvei, ut plurimum, inter bereditates fluunt et habentur, unde si que ville aut heredi- tates invicem conveniunt, aliquo fluvio vel rivo medianie, ita, quod quelibet hereditas suam teneat ripam illius fluminis, ad ipsam protensam, et si idem fluvius obmisso primevo alveo suum diverterit meatum seu defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primevus alveus, ubi ante fuit decursus || aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem 1) [f. 2] de lacu illo de utraque villa homines inhabitantes licite suas faciant piscatu- ras. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacio- nem hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis semper est habendus. Casus summarius2): Hereditates invicem confluentes aliquo fluvio mediante concurrentes, si idem fluvius obmisso primevo cursu aliunde se divertit, primus meatus pro limitibus est habendus. (3) Quod quilibet in expedicione sub vexillo suo tenetur se lo- care c. III. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus, nobilibus cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum minima3) strenuitate com- municantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverint, ad hunc finem, ut machinarum et propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos (positum) facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit toto, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat et, ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum certum || [f. 20] 1) Cod. idem. 2) Wyraz ten napisany został minią na marginesie obok wyrazu »casus«. 3) Cod. nimia. [3] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 13 pro sui vexilli defensione. Alias volumus, quod si tales amplius in nostfo exercitu inventi fuerint, per succamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debebunt presentari, equi vero eorum eidem succamerario pro ipsa culpa applicentur. Casus: Quilibet nobilis et simplex in expedicione sub vexillo per ipsum electo se collocabit, alias punietur. (4) De rapinis aut pignoribus per iudiees in iudicio pro penis factis c. IIII. Ut1) in rapinis aut in pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habeatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes aut nobiles impigno- rant, statim pignora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succidendum itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam observare amplius nolentes et prohibentes statuimus. ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui oprawcza dicitur, aut alius qui- cumque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impignoraverint, vel iusse rint impignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis [f. 3] substanciis quibuscunque sic recepta non distrahendo vel diminuendo, si fuerit2) in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem hyemali, octo diebus per recipientem debent observari, sive iuste fuerint pignorati vel indebfte rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum vel cuius sunt pignora, pro commissis penis non fuerit illis, qui impignora- verint, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pigno- ratoribus illa distrahere et dividere, pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta debita tempora inter se diviserint aut dissipaverint, vel eciam alie- naverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo comprobabit sacramento, cum pena pyacznadza restituere tenebuntur. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudiees eorum generales extendimus seu prorogamus. Casus: Iudex pignora racione penarum recepta in estivo tempore duabus septimanis, in hiemali octo diebus illibata reservet, alias valorem pignorum damnum passo cum pena solvet, quod3) suo iuramento probabit. (5). De illis, qui recedunt de iudicio pre inopia vel rebellione c. V. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias de iudicio prius non recedat, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia 1) Cod. Cum. 2) Cod. fuerint. 3) Cod. que. 14 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [4] vel rebellione ducti de iudicio recedunt condempnati, pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobe- dientes de malicia ipsorum comodum non reportent: postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur, et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper condemnati solvere tenebuntur. Casus: Convictus in iudicio non potest rece- dere, nisi victori caveat de solvendo, alias adversario tradetur ligatus, qui si effugerit a captivitate detentorum, erit liber et solutus preter furtum. (6) Filius patre vivente sigillo paterno utatur et non suo pro- prio c VI. Quia filii cum patribus una persona iuris faccione censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo paterno utantur, et aliud portare neque habere presumant. Casus: Filii vivente patre sigillo proprio non utantur. || [f. 4] (7) De scultetis tam spiritualium quam secularium personarum c. VII. Quia onus, presertim quod omnes tangit, inter plures divisum facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti, tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultates ad quam- libet expedicionem nobiscum transire teneantur. Casus: Seulteti tam spiri- tualium quam secularium ad expedicionem ire tenentur. (8) De clerico sive sacerdote, qui possidet bona paterna sive hereditaria c. VIII. Cum iure suo nullus debeat defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes nobis et nostro regno servicia debita facienda in expedi- cione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta bona patrimonialia tenentes, vel nobiscum ad quamlibet expedicionem transire, iuxta predictorum bono- rum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laicis dividere tene- antur et eisdem renunciare. Qui si neutrum facere curaverint, predicta bona quelibet clericorum predictorum decrevimus perpetuis temporibus regno appli- canda. Casus: Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire aut pro- ximis possessiones dividere tenentur, alias rex bona ipsorum obtinebit. || [f. 4] (9) De dominabus et virginibus, que citant aliquem aut citan- tur c. IX. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta et ne in causas vocate premant se in turmis masculo- [5] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 15 rum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officia- lem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato sive procuratori, cui placet, in toto delegabit. Casus: Domina aut virgo citans vel citata coram officiali procuratori causam, cui placet, potest delegare. (10) Quilibet potest habere procuratorem suum in causa coram iudicio c. X. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni, quilibet homo, cuiuscunque status sit et con- dicionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prelo- cutorem. Casus: Ad iudicium citans aut citatus potest habere suum pro- curatorem. (11) De iudicibus, quot aliqua terra iudices habeat c. XI. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experigencia nos edocuit, in causis super eodem facto, vario et diversimodo plerunque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere varietati pre- dicte, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit aliquam terrarum earundem limites subintrare, quod iudex et subiudex terre, infra limites cuius morabimur, in curia nostra de causis iudicare || et cognoscere [f. 5] teneantur, declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in qui- buslibet causis magnis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel sub- iudex eandem questionem teneantur nobis referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decernimus pertractare et nisi aliquo impedimento fuerimus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus, per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum baronibus ad eandem questionem seu causam hereditariam et diffi- niendi et cognoscendi habeant facultatem. Casus: Unus generalis iudex in qualibet terra habeatur, qui eciam in curia regis iudicabit, dum in sua iuris- diccione dominus rex commorabitur; hereditarias questiones iudicare non poterit in curia, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum. (12) Quod palatinus Sandomiriensis et Cracoviensis etc. c. XII. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et pala- tinus Cracoviensis uno suis iudicibus contententur: declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices, quilibet in sua castellania, iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. Casus: Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debet contentari. 16 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [6] (13) Quod iudicia debent adiri sobrie et mane c. XIII. etc. Prava consuetudine noscitur esse observatum, || quod sine tern- [f. 50] porum et horarum differencia et distinccione per iudices iudicia celebrantur, et itaque plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, nam debilior opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus habeatur accessus. Ita- que ut certis temporibus sive horis et cum debita discrecione iudicia per- tractentur, statuimus deinceps, quod iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare. Et si primo die terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus proxime sequentibus, presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo se- cundum ordinem infrascriptum expediantur. Casus: Iudicia non debent exer- ceri nisi mane et usque ad horam nonam et qui primo die non poterint1) expediri, in crastinum prorogabuntur2). (14) Qualis ordo sit in vocacione personarum ad iudicium c. XV. Et ut facilius et sine clamore vel strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secun- dum merita personarum, nec secundum maioritatem vel minoritatem causa- rum, sed secundum ordinem tantummodo actor vel reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos liti- gantes ad presenciam ipsorum iudicum || taliter duximus describen- [f. 6] dum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos pronunciabit seu nominabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverint, prius nominentur et expediantur, et sic deinceps: videlicet qui secundo loco, similiter loco sequenti etc. usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligatur sive quovis casu impedita fuerit et tribus vicibus evo- cata se presidentibus non exhibuerit, mox pars adversa, que fuerat presens, de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti nominentur et ad audienciam evocentur, et nihilominus pars, que fuerit absens et tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices presideant, ad locum, in quo resideant, preterquam ad petendum citacionem vel speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione vel temeritate intrare presumpserit, absque aliqua pene remissione, (pena), que dicitur pyancznadzestha, per iudices puniatur. 1) Cod. poterit. 2) Cod. prorogabunt. [7] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 17 (15) Castellanus Cracoviensis et Sandomiriensis in tribus locis iudicia agant c. XVI. Quia plerunque habentes iurisdiccionem vel casu pro libitu sue vo- luntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminanda; et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeyow et in Vyslicia sua debet et || tenetur iudicia per- [f. 6°] tractare; alias tanquam a non suo iudice quicquid factum fuerit vel iudica- tum, nullam habeat firmitatem. Id est de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso specificentur. (16) Quod ministerialis pro culpa domini kmethonem citare non debet aut econverso c. XVII. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices sive officiales nostris subditis evenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, quod per ministeriales sive officiales citacionum, per nos seu quoslibet iudices de- putandos fore in hunc modum formandam vel faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad domi- num ville, cum pro suo quolibet excessu fuerit citandus, omissis eiusdem ville villanis in pace et tranquillitate, ad domum vel unius kmethonis ville eiusdem accedens eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citac/onem. Si autem eiusdem ville villani et ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tan- gendo portam cuiuslibet kmethonis seu villani clamando faciat modo simili citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volu- mus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, tamen plerunque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villanos || indebite fatigare. Alias [f. 7] si contra hoc ipsos villanos contingerit citare vel fatigare, decernimus, quod procurans citacionem eandem, pena, que dicitur pyancznadzestha puniatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville, fuerint villani communiter vel divisim culpabiles delinquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare teneatur cum exposicione suprascripta. (17) De illis, qui inopinate citantur in curia regis vel in iudicio c. XVIII. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum, ipsa discrecio, contingit plerunque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet in curia nostra constituti, vel in iudicio arestati inopinate seu ad nostram vel Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 3 18 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [8] iudicis audienciam evocantur, et questiones, de quibus minus cogitaverunt, eisdem moveantur. Ideo parti utrique providere cupientes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant, et ut actores suis questionibus non frustrentur neque in causis, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus et ad nostram vel nostri iudicis presentiam fuerit modo premisso evocatus, actor seu ipse iudex questionem seu causam citato modo debito exponere seu in scriptis tradere teneatur. Et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet pro XLta marcis, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assigne- tur; alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastino terminus pro- rogetur. || [f. 70] (18) Ministerialis non debet absque mandato iudicis tam milites tam villanos vexare c. XIX. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terras girantes, pauperes villanos vel villas religiosorum aut pauperes milites fatigandi vel vexandi modos exquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium qui- buslibet expensis non pertractant nec procurant, idem ministeriales ipsos pauperes nobiles seu villanos sine culpa seu causa et absque iudicis precepto citant occasiones vexacionis faciendo, terminos pro libito sue voluntatis assi- gnantes et eis statuentes; et sic idem pauperes milites seu villani non va- lentes redimere aliqualiter vexacionem, sepissime de certa pecunie summa componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministeriatus et spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali iudicis mandato aliquam citacionem facere non presumant, alias premissam penam et in facie adustionem non immerito poterint1) formidare. (19) De his, qui cum impetu aut strepitu veniunt ad iudicia pro suis c. XX. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familia- rium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et importunam ipsorum acclamacionem sentenciam seu victoriam causarum || consueverunt [f. 8] reportare, unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quis- quam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consan- guinei vel familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat tali modo2). Qui si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pyancznadzesta, nostre camere applicanda puniatur. 1) Cod. poterit. 2) Pisarz na bocznym marginesie dodał: »id est nisi vocatus«, wskazując za pomocą odnośników, źe wyrazy te zawierają objaśnienie do słów »tali modo«. [9] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 19 (20) Qui committunt crimen aliquod auctoritate superiorum c. XXI. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos vel quoslibet ipsorum superiores, quod auctoritate et1) mandato suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verumtamen quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, que continet in se errorem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico, unde nos attendentes, quod peccata suos tenent tantummodo actores et secundum ca- nonicam equitatem nominatio2) in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et respondere teneantur et convicti debita pena puniantur, non obstante predicta qualibet nominacione, eciam si super hoc privilegiis nostris vel no- strorum predecessorum essent comuniti, que quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati tales || [f. 8] si nostram iurisdiccionem voluerint declinare, volentes alii in se excipere easdem questiones, decernimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sta- tus et condicionis existant, habeantuf pro convictis. (21) Tantum per ministerialem quilibet citari debet, nisi pro cri- mine recenti c. XXII. Possibilitas hoc dictat racionis, quod iudices in exercendis suis iudiciis habeant suos certos ministeriales seu officiales: quapropter statuimus, quod pe- nitus nullus iudex per aliquam aliam personam, quam per certum suum officia- lem seu ministerialem faciat et expediat citaciones, milites autem superiores per litteras, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii re- centur denuo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet fami- liarem contra eos licet fieri citaciones. (22) De illo, qui procurat citacionem contra aliquem sine legi- timo actore c. XXIII. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales aut ipsorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes, et ut vexacionem redimerent aliquid in pecunia aut rebus aliis ab eisdem extor- quere cupientes, quamvis nichil habeant penitus cause seu questionis, adversus eos faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore, vulgariter przes powoda, taliter citato ipse citans aut procurans citacionem, penam pyanczna- dzesta solvere teneatur; prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus || [f. 9] 1) Pierwotnie było »aut«, ale pisarz ten wyraz przekreślił i na interlinii zamieścił »et«. 2) Cod. nominatus. KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [10] seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa, non dent facere aliquas citaciones. (23) De illis, qui citantur et sunt in remotis partibus, utrum respondere teneantur in iudicio c. XXXIIII (s). Statuimus insuper, dum aliquis pro hereditate citatur, comparens in iu- dicio plerumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel I. in partibus remotis est constitutus et sit heres eiusdem hereditatis, quamvis nichil forte iuris habeat ad eandem, ideo dicit, se non teneri respondere pro eadem hereditate. Qua propter statuimus, ut talis P. vel I. in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua paro- chia est hereditas, pro qua eadem questio movebatur seu movetur, per mi- nisterialem tribus vicibus publice proclamando, ad prosecucionem seu defen- sionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non com- parente1), extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad decisio- nem seu diffinicionem cause licite procedatur. (24) Pro contumacia punienda et impignoracionibus c. XXV. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contu- macibus vel ipsi contumaces modum excedendo, quasi pro contumacia pu- niuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXXta vel XLta recipiebantur, et antequam ad locum debitum depellebantur 2), per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur3). Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda, ministerialis cum || duobus famulis iudicis [f. 90] ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si autem dominus ville tan- tummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus dumtaxat pignoretur; si autem kmethones fuerint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignoretur, et idem decernimus, quod pro secunda contumacia esse (s) faciendum et observandum. Si autem tercio dominus cum villanis fuerint contumaces, decernimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et cedat ab ea per sentenciam iudicantis, declarantes, quod dicti boves pignorati, per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in hyeme vero diebus octo observentur. Volentes et decernentes, quod dicti boves pignorati sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici nostro applicentur. Decernimus eciam et statuimus, quod predicto ministeriali deputato ad eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pigno- randa per dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta 1) Cod. comparante. 2) Cod. depellabantur. 3) Cod consumebant. [11] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 21 predictam seu premissam limitacionem vel si ipsa pignera habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via recipiantur violenter, dolum et rebellionem eorum puniendo, volumus, quod penam pyancznadzesta idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur et nichilominus cum alia pena pyancznadzesta pignora denegata vel violenter ablata integraliter observare et assignare teneantur. Qui || si idem in dandis pignoribus predictis [f. 10] et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem ad puniendum et impignorandum eosdem pavesceret, volumus et decernimus, quod pena syedmdzestha dicta nostre camere applicanda puniantur. (25) Iudex non plures quam duos debet familiares mittere cum ministeriali ad impignoracionem faciendam. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turmis non per modum iusticiarie potestatis ad ali- quam villam pignoratores accedentes dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villarum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subsiudex ad impignoracionem faciendam non plu- res, quam duos familiares cum ministeriali transmittat, et quod sine culpa vel sine causa aliquos non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat impignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria te- meritate vel presumpcione impignorare vel pocius rapinas committere presu- mant, precipiendo decernimus, quod pecora, vel quaslibet res alias racione pignoracionis ablata et recepta, iudex domino ville pignorate vel villanis ville || eiusdem asserentibus, se indebite et contra iusticiam esse [f. 100] impignoratos, remota et cessante qualibet difficultate eadem pignora integra- liter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneantur, termino eidem domino ville aut villanis impignoratis ad ostendendum suam innocen- ciam et iusticiam assignato. Et nichilominus ut audacia et temeritas impigno- randum restringatur, decernimus, quod dum premisso modo sine culpa impignorati patefecerint suam innocenciam, quotquot persone fuerint in numero in dicta impignoracione, iudex et subiudex, qui fuerint in mandato, cuilibet ipsorum penam pyancznadzestha dictam noverit se incursurum, domino ville impignorate persolvendam. (26) De quatuor casibus, in quibus solum pena syedmdzestha camere regie est applicanda. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que dicitur syedmdzesta, statuimus, quod tantum in quatuor casibus infra- 22 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [12] scriptis et non in pluribus nostre camere applicetur. Primus casus est pro incendio, ubi aliquis de incendio accusatus iuxta formam iuris legitime se non poterit expurgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive spolio publice strate et defecerit in sui expurgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio, ipsum parvipendens, cultellum vel gladium presumpse- rit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam facere caucionem contempserit et de iudicio per suam rebellionem || discesserit, non prestita predicta [f. 11] caucione. Volumus, quod predicta pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur. (27) Contumacia actoris causam amittit c. XXVIII. Actor procurat reum ad causam citari, reo in termino comparente, actore totaliter absente, decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem parere1) reus in termino sibi assignato non curaverit, actore per se vel suum nuncium com- parente2), decernimus, quod ob. huiusmodi contumaciam reus pena duorum boum mulctetur. (28) De illo, qui citat pro hereditate aut debito c. XXIX. Licet in pluribus celeritas comendetur, cum tamen eadem celeritas in iudicialibus causis expediendis racionabiliter quandoque est expedienda seu restringenda, ex eo, quod iudicantem cuncta oportet rimari, ideoque statui- mus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus, non comparuerit iuri contumaciter in termino sibi assignato et ob contumaciam eiusdem citati, actor in tercio termino per iudicem decer- natur et diffiniatur ac admittatur ad veram eiusdem hereditatis possessionem et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicacione per iudicis sentenciam reus decernatur et cecidisse pronuncietur3). Si autem questio fuerit personalis, puta pro pecunia debiti aut quibuscunque rebus obligatis, et primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel in termino parere neglexerit sibi assignato, decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obliga- tarum sibi post certum terminum || per sentenciam iudicis distrahendi [f. 110] et alienandi auctoritate iudicis plenam habet facultatem, ita tamen, si res obligate vel alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant4) tempore alienacionis causa evasionis, quam fuerit pecunia obligata seu credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simplici- 1) Cod. pareret. 2) Cod. comparante. 3) Cod. pronunciatur. 4) Cod. existat. [13] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 23 ter et sine aliqua caucione tamquam pro dicta summa pecunie vadium rece- perit, sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia debebit sibi imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis. si pro minori pecunia res obligatas alienavit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summarn adimplere; si autem pro maiori summa pecunie res alienaverit, residuum, quicquid fuerit ultra sum- marn debitam, creditor debitori1) restituere teneatur. (29) De illo, qui accusatur de violentia per actorem c. XXX. Preterea, ut ultra calumpniis via precludatur, statuimus, quod si ali- quis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iura- mento se valeat expurgare. (30) De illo, qui accusatur de furto c. XXXI. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus, quod de furto quarumlibet rerum aliquis alium ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi faculta- tem. Si vero anno elapso voluerit eandem movere questionem, quod tunc racionabiliter per idoneos testes teneatur comprobare, ostendens se in facto fore et esse iustum. || [f. 12] (31) De illis, qui merces aut pannos ad prestam commodant c. XXXII. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si quis civis aut cre- ditor pannos aut alias res seu merces alicui terrigene ad prestam dederit seu mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito suo, civis vero agens probabit per testes talem contractum initum secum et probans iudicialiter obtinebit. Alias reus negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (32) Qui asserit se nobilem et negatur fore c. XXXIII. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum ducunt originem semper, quorum nati progressum de genelogia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobi- Kbus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genelogie nobili- tatem debet inducere sex nobiles viros seniores, duos de sua stirpe genitos et hii duo iurati dicant, quod frater sit eorum et de domo ac stirpe eorum paterna procreatus. De secunda et de tercia genelogia eciam per duos testes producendo. 1) Cod. creditori debitor. 24 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [14] (33) De illo, qui vulnerat aliquem vitam suam defendendo et reus asserit, se hoc fecisse ex ipsius inicio c. XXXIIII. Accepimus, quod Petrus insequendo I. graviter in platea vulneravit; quod cum I. in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteatur, se I. percussisse aut vulnerasse, tamen asserebat, se hoc fecisse ex inicio ipsius I., quia ipsum P. prius vulneravit, quod ipse P. offerebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decernimus, ipsius I. probacionem fore admittendam || super eo, [f. 120] quod dum in platea P. ipsum Iohannem insequeretur, vulneraverit, cum dictus P. non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, I. noscitur vulnerasse. (34) De illo, qui accusatur de furto apum vel mellificiorum c. XXXV. Item P. I. traxit ad iudicium, asserens, quod apes seu mellificia ipsius P. tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod se offerebat probaturum. I. vero diffidebatur hoc se fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, in domum suam propriam se deportasse. Tandem P. per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius P. per I. recipi et in domum suam deportari, intencionem suam pos- set approbare, Petro respondente, quod tales testes de visu nullo modo posset habere, nos itaque decernendo statuimus in tali casu iuramentum Iohanni imponendum, si alias fuerit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel in domum deportabat. (35) De illo, qui invadit domum alterius manu armata c. XXXVI. Preterea P. deposuit contra I. cum querela, quod sibi quatuor inflixisset vulnera; I. vero fatetur, hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius I. invasisset et in eadem invasione matrem vel sororem, vel uxorem seu filiam sibi vulnerasset; quod vulnus licet per ministerialem conspectum vel visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negat se predictum vulnus vidisse et conspexisse. || Et [f. 13] quia post negacionem ipsius ministerialis idem I. mox predictum vulnus matri sue illatum, per alios idoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, se offerebat probaturum, nos in tali casu et simili decernimus, eundem I. ad producendum testes fore admittendum. (36) De illis, qui vulnerant extra contencionem vel in conten- cione c. XXXVII. Querelam idem P. deposuit de I., quod ipsum vulnerasset, P. videlicet; I. vero constanter astruebat, quod P. se ipsum vulnerasset, quod offerebat se probaturum legitime. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si in contencione et discordia I. asserit P. se ipsum vulnerasse, tunc I. probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discor- [15] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 25 diam fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus P. iuramentum fore et esse admittendum. (37) De illis, qui producuntur in testimonium, si eis obicitur ex- communicacio, qualiter decernatur. XXXVIII. Per experientiam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pula- labat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statu- endum, quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obiicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod is, cuius fu- erit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti fide- iussoria caucione vel (| iuratoria deposicione cum reverentia aut [f. 130] satisfaccione requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendetur. Quod 1) si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo beneficium denegaverit absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem, quantum ad Deum, censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc absque aliqua vulneracione cause testimonia eorundem testium per iudicem recipian- tur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (38) De testium nominacione, utrum consanguinei debeant ad- mitti c. XXXIX. Cunradus a Dominico domum vendicat et ad probandum suam inten- cionem Cunradus sex testes iuxta mandatum iudicis produxit, quorum primus testis Iacobus alter Wlodek ipsius compater, videlicet Cunradi, et mediator seu compositor amicabilis in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes in iudicio secundum consuetudinem nominarentur, neglexit revocare, sibi huius- modi consanguineitatem opponendo. Demum circa testium iuramentum 2) pre- dictus Dominicus testimonium dicti I. propter prefatam consanguineitatem constanter non valere asseruit, et sic dicebat causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores con- sanguinei esse consueverunt, declaramus in tali causa, ut testimonium pre- dicti Iacobi valeat pro Cunrado. (39) De prescripcione c. XL. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit insti- tuta et proinde statuimus || et decernimus, quod si aliquis credit vel [f. 14] 1) Wyraz ten w rek. dwukrotnie powtórzony. 2) Cod. consanguineitatem. Demum circa testium iuramentum opponendo. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 4 26 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [16] reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis princi- paliter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur pacifice, ipsum possessorem possidere eandem heredi- tatem, ita, quod sibi, licet presenti, et1) cuius noticiam seu sufficienciam de facili possit habere infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendica- cione hereditatis censemus eundem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decernimus, quod idem obligans vel ipso defi- ciente 2) aut non existente dicto obligatore, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior, coram iudice nostro, si ipsius presentiam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice (faciat) ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta here- ditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Sic faciendo talem protestacionem dictus obligans vel obligator aut proximior eius, ut premissum est, infra XXX annos redimendi vel liberandi hereditatem plenam et liberam habeant facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos XIIII annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mulier maritata et3) aliquam heredi- tatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra X annos non curaverit vel neglexerit pro hereditate eadem questionem intentare, ita, quod infra idem tempus decem annorum tempore pacis || [f. 140] et concordie paciatur possessorem pacifice et quiete possidere, extunc decer- nimus, quod eadem mulier ab omni iure hereditatis sic eiusdem se agnoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quomodolibet alio iure ad se per- tinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem possidere, decernimus, quod extunc possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier sentiat se ab omni iure cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendi- cent sibi locum vel debeant vendicare; tempore autem gwerrarum seu dis- cordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere, iuxta discordiarum et gwerrarum qualitatem: sicut et captivis per Thartaros nullam volumus incurrere prescripcionem etc. (40) De illo, qui in alterius hereditate4) ponit sepes aut aratrum c. XLIIII. Franciscus deposuit querelam contra Egidium, quod in ipsius hereditate posuit sepes, et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat, 1) Cod. ad. 2) Cod. deficienti. 3) Cod. ad. 4) Cod. hereditatem. [17] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 27 percepit. E. autem respondit, quod idem F. in eadem villa die ac nocte fuit et est simul cum ipso, F. per duos annos tacuit et nec unquam ammonuit ipsum E. unico verbo pro sepibus prenotatis. Nos itaque attendentes desi- diam seu pigriciam ipsius F., declaramus in hoc casu ipsi F. duorum anno- rum obstare prescripcionem. (41) De tutore orphanorum c. XCV. || [f. 15] Franciscus neptem suam Dorotheam in etate constitutam infantili, orphanam, cum bonis valentibus centum marcas tenendam ac servandam in suam curam recepit, tempore vero procedente, ipsam, dum adhuc esset minor annis, de XX duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem D. pro bonis hereditariis restantibus ultra predictas XX marcas, F. suo avunculo movet questionem. F. autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonium per quatuor annos nunquam fui monitus pro rebus vel bonis predictis. Nos itaque talibus casibus volentes providere, declaramus et statuimus, quod predicta D., postquam cum marito suo fuerit seu steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor sive maior, de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi tan- tummodo trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (42) De illo, qui vendidit hereditatem et medietatem solvit et postea eandem vult revocare c. XLVI. Franciscus vendidit Georgio hereditatem pro centum marcis, pro qua ipse G. statim quadraginta marcas exoluit, residuam pecuniam promittens in certis terminis per annos soluturum. Et idem G. per quatuor annos paci- fice et quiete, non facta totali solucione tenuit et possedit predictam here- ditatem. Demum prope finem quarti anni, idem G. emptor aliquam pecuniam offert se daturum et soluturum F. venditori; F. vero nititur et querit, quod possit rescindere et revocare eandem vendicionem, cum per tantum tempus sibi totalis solucio non fuerit || facta nec subsecuta. Quapropter nos [f. 150] statuimus et declaramus, propter quietam et pacificam possessionem habitam per tres annos et tres menses vendicionem habere predictam perpetuam firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (43) De mutuacione tritici vel alterius rei c. XLVII. Franciscus Gregorio mutuavit XXti mensuras tritici, quas pluries mo- nitus, non restituit, G. autem quesivit ab ipso F., quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit, quatuor annos esse elapsos. Nos ipsi F. im- posuimus silencium propter tanti temporis decursum. 28 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [18] (44) In quatuor grossis iudex racione pamyanthne debet conten- tari c. XLVIII. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta czesthne aut pamyanthne, que consueverat iudici presidenti seu aliquam causam diffi- nienti applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur pamyanthne, dinoscitur esse innovata, que videtur esse contra predictam solucionem et eam transcendere compro- batur. Unde circa hunc modum imponere volentes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis magnis, iudex pretextu solucionis predicte pyamyanthne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi facultatem habiturus. (45) De fratribus vel sororibus in bonis paternis divisis c. XLIX. Quamvis negocia mortua et finita sit contra naturam suscitare et diffi- cile pertractare ac causam vivificare, reperiuntur tamen nonnulli, qui colo- ribus exquisitis moliuntur refricare, videlicet in hoc, licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sunt in bonis paternis abinvicem separati, ac divisi ta- men || si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in questione he- [f. 16] reditaria contra se sentenciam diffinitivam recepit, postmodum alter acce- dens ad presentiam iudicis allegat, se contemptum et ad eandem questio- nem, tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc eandem sentenciam retractare, et sic talis ab huiusmodi sentencia per talem peticio- nem consuevit retractari1). Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint abinvi- cem in bonis paternis divisi vel separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri ipso- rum postmodum sit penitus interdicta potestas infirmandi seu arguendi sen- tenciam eandem, sed pro parte hereditaria dumtaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quoad annos legitime etatis et habentes plenam discre- cionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus cita- cionis iuxta edictum publice apponatur, citando, ut si quis sit, qui habet vel habere possit aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti2) eandem sentenciam arguere et re- 1) Cod. pertractari. 2) Cod. yeniendi et volendi. [19] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 29 fricare seu innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus perpetuum habere vigorem etc.1). || [f. 160] (46) U(trum) fur insequi debeat per vicinos villanos, an non c. L. Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem N. cum instancia re- quisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo ipsum insequi adiuvarent; villani vero furem insequi recusant et ita N. predictum furem cum equo amisit. Nos itaque in tali casu declaramus, predictos villanos ad solvendum equum predicto N. con- dempnandos. (47) De illo, qui vulneratur aut aliquo membro mutilatur c. LI. Stanislaus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu mutilasset, quod I. se fecisse negavit. Et quia idem S. pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem S. mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem digitorum quatuor habuit a Iohanne. (48) De illo, qui asserit se iniuste condempnatum c. LII. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum provulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit vulgariter nyenaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, vulgariter nyenaganyona, declaramus transiisse in rem iudicatam, predictum P. ad penam debitam alias pro iudicibus expressam condempnantes. (49) De fratre seniore prescripcionem negligente c. LIII. Nicolaus pro hereditate agebat contra Wlodkonem. Wlod. autem oppo- sita longi temporis prescripcione, ac ipsam prescripcionem, ut debuit, pro- bavit; iudex || autem ipsum Wlodkonem absolvit ab eadem peticione, [f. 17] silencium N. imponendo. Post hoc veniens W. iunior frater N. refutat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus, eundem W. fratrem iuniorem predicti N. non esse audiendum et sentenciam iudicis transire in rem iudicatam. (50) De fratribus unum molendinum habentibus c. LIIII. Falko, Franciscus et Henricus, tres fratres habentes unum molendina- torem, Henricus tercius frater, pro quibusdam ipsius molendinatoris excessi- 1) Do tego artykułu pisarz w dalszym ciągu wiersza dopisał: »pulcra monacho lex«. KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [20] bus, coram iudice deputato, dato vel electo debito modo ipsum molendina- torem iudicare non poterit, sed suam litem seu causam coram iudice com- petenti cum precepit1). Demum frater alter Falco videlicet veniens, conqueritur de H., quod ipsum molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod licet de iure cuilibet prosequi suam iniuriam, declaramus predictum H. iuste et debite iudicasse. (51) De relictis alias o pusczynye kmethonum aut civium c. LV. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui ho- mines seu kmethones absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, nomine vulgariter pusczyna, domini eorundem consueverunt occu- pare. Unde nos eandem consuetudinem reprobantes, statuimus, quod pro bonis decedencium eorundem, si tantum reperiatur in bonis, calix pro marca cum media ecclesie dandus parochiali et pro eadem comparetur, reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines cessante quolibet impe- dimento devolvantur. (52) De accomodacione equi, qui restituitur non ut prius sanus c. LVI. Franciscus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum suum sanum accommodasset || ad certam viam tamquam amico, tamen idem M. [f. 170] eundem equum sibi restituit claudicantem. M. autem respondit bona fide eundem equum tamquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi veniret talis lesura. Nos autem declaramus in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem M. obser- vandum; si infra predictum tempus non ccnvaluerit, extunc pro eodem equo prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (53) De kmethone, qui occidit alium kmethonem c. LVII. Licet antiquitus fuerat observatum, quod kmetho kmethonem occi- dendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberaretur, tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam delicti correccionem, unde nos statuimus, quod kmetho occidens kmethonem pro pena homicidii castel- lanie, in qua homicidium fuerit commissum, vel ei, cui ius persuaserit, qua- tuor marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus VI marcas decer- nimus persolvendas. Qui si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali punietur. 1) Końcowe zdanie tego ustępu niewątpliwie pomylone. Pisarz sam o tem wiedział i szyk wyrazów chciał poprawić, umieszczając odnośniki przy wyrazach: »non poterit«, »cum« i »pre- cepit.« Jak jednakże należy według tych odnośników text ustanowić, domyślić się trudno. [21] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 31 (54) De illis, qui accusantur de homicidio, quorum aliquando plures sunt c. LVIII. Item si plures, puta duos aut tres vel quatuor, de homicidio accusantur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii puniebantur1), nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tan- tummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare, alias in expurgacione deficientes pu- niantur. (55) De illis, qui casualiter moriuntur, ut in aqua vel de arbore cadendo c. LIX. || [f. 18] Item quacunque morte casuali et inopinata contigerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo, vel in aqua submergendo, aut aliquo- modo quovis, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidii immanitatem, decernimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes causam, dum poterint, exequantur iuxta iuris formam. (56) De milite, qui occidit militem, quid pro pena c. LX. Ut violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occidit, pro capite LXta, pro mutilacione vero membri cuius- libet2) XXXta et pro simplice vulnere XV marcas solvere teneatur. (57) De illo, qui occidit matrem alicui, quia ex illegitimo etc. c. LXI. Laurencius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit; M. respondit, quod L. non fuerit de legitimo thoro sive matrimonio procreatus, ex eo, quod asserebat eum filium vagabunde mulieris. Nos in tali casu et simili, caput matris exolvendum seu obtinendum decernimus. (58) De divagantibus et rapinas committentibus c. LXII. Sont nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi et taliter divagantes, aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter diva- gantes et rapinas committentes, quibuslibet bonis ipsorum, que habent, ipso facto sunt privandi. Et si contigerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre 1) Cod. puniebatur. 2) Cod. cuilibet. 32 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [22] gracie reconciliari, unde volumus nihilominus, quod inter suos pares ut infa- mes habeantur. || [f. 180] (59) De ministerialibus, quod occisum non debent de vestibus spo- liare, quando vocantur ad eum c. LXIII. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominabant vulgariter krwawe, expoliabant. Unde nos, cum afflictis non est addenda affliccio, eisdem ministerialibus pro- hibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere non presu- mant, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eosdem evocare, donec de eodem homicidio questio sit totaliter diffinita. (60) De illis, qui depascunt aliis semina iumentis c. LXIIII. Ut quilibet proximum vigilet indempnem causis (s) observare. Si quis alterius semina iumentis vel quibusque pecoribus maioribus depascat, statui- mus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo vero dampnum is, cuius fuerint iumenta, solvere teneatur, na czigey skodze zayaniho. (61) De illo, qui agit iure Theutunico contra reum, qui reus non tenetur eodem iure respondere actori c. LXV. Cum actor forum rei undique sequi debet, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam dirigat accionem aut proponat contra eundem, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali ius invenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. (62) De illo, qui patitur dampnum in frumentis per iumenta, quod ad castellanum pellat c. LXVI. Ad devitandum autem quamlibet altricacionem, decernimus, (quod) ad proximiorem castellanum seu curiam castellanie, sive fuerit regalis || [f. 19] sive alterius cuiuscunque iudicis eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem; ita tamen, quod sub testimonio vicinorum (in) propria domo iumentis sive pecoribus per noctem servatis, in crastino autem ad proximiorem curiam castellanie predicta iumenta depellere teneantur. (63) De incendariis domorum vel horreorum c. LXVII. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam incendarii et exustores domorum, horreorum aut quorumvis bonorum voluntarii morte crudeli et turpissima puniantur, quibus eciam inventis, si ad ecclesiam con- [23] KODEKS SIERAKOWSKIEGO I szy. 33 fugerint, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere, propter criminis dam- pnati seviciam. Consueverunt enim tales omnes, manus ut effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum, in civitatibus vel in villis Theutunica- libus permanere, ut accionem contra illos propositam eludant per iuris Theu- tunici defensionem, et sic sepius talium malefactorum crimina remanent impu- nita. Unde de nostrorum baronum consilio statuimus, quod accusati de crimine incendii aut exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theu- thunicalibus extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere ac sentenciari et puniri pena digna debe- bunt, iuxta exigentiam criminis et eius probacionem. (64) De defloracione et stupro virginum vel pollucione mulierum c. LXVIII. Revera non solum a malo, sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum || [f. 190] audacia et ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad feditatem corpus suum, ut plurimum, pertrahentes et lascivam vitam deferentes, vir- gines stuprant1), mulieres polluunt violenter; et quando impetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut sepius et facilius commissi cri- minis eludant accionem. Visum extitit nobis nostrisque baronibus in collo- quio generali existentibus, quod et nos decernimus perpetuo observandum, ut tales virginum oppressores aut mulierum, si proclamati fuerint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et sentenciari seu puniri, iuxta commissi criminis qualitatem. (65) De illis, qui habent ius Theutunicum et utuntur Po(lonico) c. LXIX. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos ammittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur potestate, plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta et tamen iure Theutunico ommisso, secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam, statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Quapropter volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo villa eadem usa fuerit, debebit iudicari simul et terminari2). (66) De illo, qui citatur contra suum privilegium in aliqua causa c. LXX. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio || ammittit [f. 20] 1) Cod. stuprantur. 2) Cod. iudicare simul et terminare. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 5 34 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [24] sexagenam, et ipse actor iussu iudicis si renuerit iurare, se nescivisse eum privilegiatum1) et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam. Secus autem volumus, quod si iuraverit, se nescivisse reum esse privilegiatum. (67) Quod plures kmethones aut incole non possunt simul de una villa ad aliam recedere c. LXXI. Cum ex conspiracione subditorum bona dominorum suorum desertantur nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul ad aliam possint recedere, nisi unus aut duo, preter domini illius ville, in qua degunt, volun- tatem, nisi in casibus his exceptis, ut si dominus ville opprimat filiam aut sui kmethonis uxorem, aut pro excessu seu culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredantur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres aut qua- tuor ville eiusdem incole abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant, quo unicuique placebit. (68) De pueris carentibus etate vel usu racionis usque ad duo- decimum annum c. LXXII. Similiter infantibus ad duodecim annos non educatis, si tempore infancie per quempiam iniuria fuerit illata aut patri ipsorum mortuo, possunt illatam violentiam agitare, pro qua agere non valebant propter defectum etatis (contra) ipsos impedientes seu iniuriantes2). Et excepcio prescripcionis opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa, et si infra tempus debi- tum agere negligerent pro iniuriis || olim eis illatis, tunc obstat [f. 200] eis excepcio prescripcionis propter negligentiam allegatam. (69) De illo, cui nunquam furti questio in iudicio mota fuit et accusatur de furto c. LXXIII. Ut viri famosi iuste viventes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus, de nostra baronumque nostro- rum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua furti questio nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur. phas sit sibi propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, pro- prii iuramenti a tali accusacione prestacione expurgari. 1) Cod. privilegium. 2) Cod. impedimentis sue iumentutis (s). [25] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 35 (70) De illis, qui recipiunt res alicuius sine voluntate ipsius c. LXXIIII. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via dormivisset, Falko superveniens taliter dormienti gladium recepit et peram, in qua fuerunt tres scothi grossorum; et quamvis gladium restituisset et peram, tamen tres scothos noluit restituere, ipsos pro se usurpando; Falko vero reus, quamvis de pera et gladio confiteretur, et se eandem restituisse fateretur, tamen pre- dictos tres scothos diffitebatur 1). Unde nos attendentes, quod nullus debet res attractare domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum. (71) De morsu canis ex impulsione c. LXXV. Egidius querelam deposuit contra Falkonem, quod canis F. ex incita- cione seu impulsione ipsius F. taliter ipsum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare; F. vero eandem incitacionem seu canis impulsionem diffitebatur. Et quia E. actor non || poterat [f. 2l] comprobare, nos igitur in tali casu declaramus, quod F. per proprium iura- mentum debet se expurgare. (72) De extinccione candele et vulneris in eo tempore incussione c. LXXVI. Laurencius conquestus (est) contra F., quod cum in domo ipsius F. facta fuisset in vesperis contencio, ipse F. superveniens candelam extinxit, qua extincta L. nec scit, nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit vulneratus. F. licet extinccionem candele confitetur, tamen ipsum L. vulne- rasse se diffitetur. Nos itaque a predicto Laurencio actore iuramento re- cepto, quod in predicta candele extinccione nescit, per quem fuerit vulne- ratus, predictum F., quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere duximus condempnandum. (73) De ovium pastore c. LXXVII. Freterea de villanorum pastore Egidius deposuit, quod ovem ad gre- gem impulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuit iterato ovem eandem; pastor vero asserebat, se ovem predictam una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem iurare decernimus super eo, quod ovem ad villam reduxisset. (74) De ludo taxillorum c. LXXVIII. Ut noxius ludus taxillorum abiiciatur, per quem ut sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis depelluntur et absque ipsorum demeritis ad nimiam deducuntur paupertatem, statuimus, ut si aliquis filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti 1) Cod. diffiteretur. 36 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [26] ludentis parentes non tenebuntur1) ipsi victori pro ipsorum filiis vel filio, exi- stentibus adhuc parentibus sanis, pecunie deluse quantitatem. Idem dicimus de || Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus adhuc pa- [f. 210] rentibus sanis, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam ludeis dicti parentes compellantur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valet, cum sit in paterna potestate con- stitutus, propter id, quod non habet alicuius rei dominium vel alicuius pos- sessionis tradicionem. (75) De lusoribus c. LXXIX. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui con- sueverunt inebriatos aut ad provocandum iracundiam deductos novercante ipsis taxillorum ludi fortuna2), super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque hereditatibus cribrare, expoliare et dampnose ammonere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora prola- buntur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati dediti pro defensione regni forcius pervigilent, de- cernimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum aligenigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pro pecunia parata. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito admoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum verbis turpi- bus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, || tociens illi pro sua verecundia penam pyancz- [f. 22] nadzesta solvet et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (76) De monachis, qui equitantes ad expedicionem dampna pau- peribus inferunt c. LXXX. Expedit reipublice, ut subditi vivant in quiete et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam pretereuntes ista veluti legis trans- gressores, quod cum per terras pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes infinita dampna pauperibus eciam plura, quam hostibus erogare non omittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus faciat stacionem 1) Cod. tenebunt. 2) Cod. novitatem ipsis taxillorum ludi fortunam. [27] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 37 in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus et in aliis rebus committat, sed solummodo pabulum recipiant moderate pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intracta persistant. Et si quis velut temerarius huius statuti violator fuerit et contrarium fecerit, domino illius ville aut cui dampnum est illatum, dainpna resarciat, iuxta suum sacramentum super ablatis 1) prestitum, cum pena pyacznadzesta, ad hoc apposita, et nihilominus alia similis pena cedet nobis. (77) De filiis. qui moriente matre petunt a patre porcionem, ante- quam secunde uxori nubat c. LXXXI. Ex communi usu in regno nostro extitit observatum, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepius contingit filios etate iuvenili || eis in parte amittere bona [f. 220] levata a patre et amodo propter ingratitudinem patri factam, patrem non nisi succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione utraque pars sentit incomodum et reportat. Visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna ali- quam a patre (porcionem), antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velut fame sue prodigus, bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. (78) De profugis et furta committentibus. c. LXXXII. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fanie ipsorum, furta seu latrocinia committentes fiunt pro- fugi nostri regni ipsorum spontanea voluntate et sic occasionem habentes plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante nostram consueverunt cle- menciam implorare et sic nostre gracie de novo restaurantur. Volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere, iuxta dif- finicionem per iudicem deputatum factam. Et nichilominus infames reputamus, neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et sublimitate debent vel poterint adequari. Statuimus illum (infamem) et decernimus, qui occulte insidiando habitatoribus regni nostri fures et profugos servat et partitur cum eis rapta || et male conquesta. Tales se non possunt [f. 23] dicere probos, cum impares probis viris reputantur. (79) De usuris Iudeorum et monachorum c. LXXXIII. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecu- niarum terminum non imponentes, proinde statuit nostrorum baronum aucto- 1) Cod, sublatis zamiast super ablatis. KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [28] ritas, ut Iudei nostre fidei veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus de usura qualibet septimana (exigere) debent, nisi tantum unam quartam cum graciarum accione 1). Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteras obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro debito principali prestolaverint2) ultra duos annos neque ad iudicium provocantes, extunc ipso facto usuram accres- centem ulterius post duos annos ammittere debent, tantum pro sorte principali et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per ean- dem litteram obligacionis obligantem poterint3) effectualiter ammonere, neque obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. (80) De illis, qui inferunt dampna in gaiis et silvis c. LXXXIIII. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam ex hoc sequi pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alicuius domino invito, valentem ad assem, aut de minoribus quer- cubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, pena, que dicitur pyancznadzesta aut szedmydzestha, id est VI marcarum, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa etc. (81) De his, qui nocte frumenta rapuerint alicuius etc. || [f. 230] c. LXXXV. Et licet canonica sanctio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques collo ipsorum et temporali disciplina impie puniantur. Propter quod statuimus, ut si ali- cuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperit, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare 4), equos rapiencium vel alias res pro se libere tollere. Et si tunc quempiam occiderit, impunite volumus ipsum pertransire; dominum vero, de cuius domo tales exiverunt depopulatores, in penas nobis pyancznadzestha decernimus incidisse. Et si vulneraverint vel occiderint frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis. (82) De improperacionibus c. LXXXVI. Cum omnis scurilitas verborum et turpiloquium homines ad rixas pro- vocans apud virtuosos homines non immerito debeat evitari5), ad que nisi 1) Na marginesie pisarz zanotował: »id est grossurn a marca.« 2) Cod. prestolaverit. 3) Cod. poterit. 4) Cod. defensa. 5) Cod. evitare. [29] KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. 39 metu pene quandoque aliqui prohibentur a talibus et refrenantur, unde volu- mus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, nobilis nobili impropera- verit, asserens eum esse filium meretricis et statim non revocat aut negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, ut ipsum asserit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit. racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. Idem dicimus, quod si matrem eius meretricem nomi- naverit et non revocaverit nec probabit, quod asserit, in similem penam ipsum decernimus incidisse aut revocando debet dicere, id quod locutus sum, mentitus sum, sicut canis. || [f. 24] (83) De vulneribus kmethonis sanguinolentis c. LXXXVII. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur, quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut percuttitur, enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, dare demandamus. (84) De fratricidio capitulum LXXXVIII. Et licet lex tam novi, quam veteris eciam testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat et condempnet, tamen quidam velut hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona heredi- taria lucrentur. Volumus, itaque, ut unde lucra et bona hereditaria habere cupiant, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverint: omnes regnicole et nobiles regni nostri, fratres aut sorores aut ipsos consanguineos interimentes, non habentes proles aut habentes, in hereditaria succedere possessione non valebunt nec ullum possessionis accessum obtinebunt. Quin- ymo sentenciamus ipsos et ipsorum filios et privamus omni legitima talium hereditatum possessione, in quibus bonis seu hereditatibus alii consanguinei licet remociores in linea, obtinebunt successionem. Quos in aggravatione culpe ipsorum propter immanitatem criminis, omnes fratricidas, patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (85) De percussoribus militum vel nobilium LXXXIX. In percussoribus militum et aliorum nostrorum subditorum istum in penis modum exigendis volumus observare: si miles militi aut || nobilis [f. 240] nobili, plagam dederit usque ad sanguinis effussionem, nobili, cui illata fuerit talis percussio, pena, que dicitur pyancznadzesta, per inferentem debet assi- gnari. Si autem (illi) inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grosso- rum pro tali vulnere, kmethoni vero pena sex scottorum per inferentem solvi debet 40 KODEKS SIERAKOWSKIEGO Iszy. [30] (86) De plantacionibus et insercione pomerii c. LXXXX. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et extirpentur, eciamsi fuerint proprie extirpantis, medie- tatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum teneatur. (87) De aliqua re violenter recepta c. LXXXXI. Item si aliquis violenter mantellum suum vel aliam rem propriam au- ctoritate propria vicino aut cuiquam 1), iure non repetendo receperit, ipsum mantellum vel aliquam aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. (88) De cultura agri alieni etc. c. LXXXXII. Si quis excolens seu seminans agros alienos violenter fuerit, semine careat eorundem agrorum cum pena pyancznadzestha. (89) De recepcione boum per violenciam c. LXXXXIII. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos2) dampni occasione et iniuriarum passo cum pena XVta et iudicio alia XVta pro pena satisfacere teneatur. (90) De feno violenter recepto c. LXXXXIIII. Item pro quolibet curru feni violenter recepto tres giossos cum pena XVtha 1) Cod. cuique. 2) Cod. scoti. XV. Kod. Sier. II. (Sierakowskiego IIgi; — Sieracov. II). (1) De accusatis pro furtu, primum. [f. 1.] Item si quis fuerit eiusdem parochie sive districtus, et quod de furtu quarumlibet rerum per aliquem ad iudicium evocatus fuerit, statuimus, quod infra unum annum tantummodo inculpatum seu accusatum de furtu evocandi1), (si) voluerit, habeat facultatem. Si vero anno elapso eandem voluerit mo- vere questionem, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur conprobare, ostendens se in facto fore iustum. (2) De accusato pro furtu apum, 2um. Item Petrus Iohannem traxit ad iudicium, quod apes sive mellificia ipsius Petri tempore noctis furtive ad domum suam deportasset, quod se asserebat probaturum; Iohannes vero diffidabat hoc fecisse, sed dicebat, proprium suum mel, ut decuit, in domum suam propriam deportasse. Tan- dem Petrus per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes sive mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et in suam domum deportari, intencionem suam posset probare, Petro respondente, quod tales de visu testes nullomodo posset habere, nos itaque statuendo decernimus in tali casu, iuramentum Iohanni esse inponendum, si alias fuerit bone fame et pro sua expurgacione asserat2), quod proprium suum mel in domum suam deportabat. 1) Cod. evocandum. 2) Cod. asserant. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 6 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [2] (3) De accomodacione equi, tercium. Nicolaus deponit querelam de Mathia, quod sibi licet equum suum sanum accomodasset ad certam viain tamquam amico, tandem idem Mathias eundem equum sibi restituit || claudicantem; Mathias vero respondit [f. 10] bona fide eundem ut proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde talis lesura veniret. Nos ergo declaramus in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum. Qui equus (si) infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, secum amicabiliter componere teneatur. (4) De accusatis pro homicidio, quartum. Item si plures, puta duo vel tres aut quatuor, de homicidio accusantur, licet antiquitus per iuramentum actoris omnes pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tan- tummodo per iuramentum actoris puniatur et condempnetur de homicidio1), consortes vero seu coadiutores eiusdem accusati, per probos et ydoneos testes de huiusdem homicidio seu vulneribus se teneantur2) expurgare; defi- cientes vero in purgacione penis puniantur, aut si actor voluerit contra eosdem probare, quod huiusmodi facti coadiutores fuerunt. (5) De ambegacione peccorum et suum, V. Ad evitandam quamlibet altercacionem decernimus, quod ad proximio- rem castellanum sive curiam castellanie, sive fuerit regalis sive cuiuscunque alterius iudicis, eadem iumenta || passus dampnum depellendi3) habeat [f. 2] facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo iu- rnentis sive peccoribus per noctem servatis 4) in crastino autem 5) ad proxi- miorem curiam castellanie predicta iumenta depellere teneatur. (6) De accusacione furti viri famosi, VI. Ut viri famosi et iuste viventes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros fideles consolentur, statuimus de nostra nostrorumque baronum voluntate, ut si quis miles aut alius nobilis vir, cui nunquam aliqua furti questio in iudicio mota fuit, et de furti crimine aut latrocinii accuselur, phas est sibi propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione et infamacione se legittime expurgare. 1) Cod. homicidii. 2) Cod. teneant. 3) Cod. depellandi. 4) Cod. servantis. 5) Cod. aut. [3] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 43 (7) De accusatis pro furtis et latrociniis, VII. Cum furta et latrocinia propter criminis inhumanitatem et infliccionem sive formidinem pene pro delicto commisso apponende, per malificos inter- dum plurimum occultantur1), itaque noticia criminis in brevi non potest pro- pollari, et sic furta quandoque remanent inpunita, cum contra tales accio proponitur, tunc per excepcionem (prescripcionis) annualis se volunt tueri. In detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto et latrocinio in iudicio accusetur, si est manens secum in una villa aut in una parochia audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis pre- [f. 20] scripcionis procedat et habeat locum de furto contra agentem. Si autem 2) actor et reus sunt abinvicem distantes 3), non alia prescripcio vel excepcio agentem de furto repellit, nisi tantum triennalis, et imputent sue pigriciei omnes desides 4) et lenti, qui in sui dampni recepcione minime vigilare curaverunt. (8) De arbore fructifera incisa, VIII. Statuimus, quod quamlibet arborem fructiferam sive pomiferam succi- dens, duodecim grossos dampnum passo solvat cum pena, que dicitur pyathnadzesta, iudicio exsolvenda. (9) De recepcione quatuor bovum violenter, IX. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusdem violencia (fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi negligencia) bovum et laborum pro qualibet septimana quatuor scottos dampni occasione cum pena XV iniuriam passo et iudicio aliam pro pena satisfacere teneatur. (10) De clericis patrimonia habentibus 5) ad expe(dicionem), X. Cum iure suo nullus debeat defraudari et quia plerique (clerici) nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes, nobis et nostro regno servicia debita facienda in expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta paternalia bona tenentes, nobiscum ad quamlibet expedicionem transire teneantur, iuxta predictorum [f. 3] bonorum facultatem aut eadem bona proximis suis fratiibus laicis dimittere tenebuntur et eisdem renunciare. Qui si neutrum facere curaverint, predicta bona quelibet clericorum predictorum decernimus regno nostro perpetuis temporibus applicanda. 1) Cod. occultatur. 2) Cod. aut. 3) Cod. distans. 4) Cod. difides. 5) Cod. habentes. 44 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [4] (11) De modo citandi per ministerialem et eius condi(cionibus). XI. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales nostris subiectis solent evenire, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus obviare volentes, statuimus, quod (per) ministe- riales citacionum per nos sive quoslibet iudices deputandos fore in hunc modum formandam et faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad dominum ville, cum pro suo excessu quilibet sit citandus, ommissis eiusdem ville villanis in pace, ad do- mum sive ad portam domini eiusdem ville accedat et suo baculo portam domus domini ville ter tangat et clamando ter ipsum citare debet, et ni- chilominus in eadem litera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit hanc citacionem. Si vero eiusdem ville villani cum ipsorum domino fuerint culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet kmethonis sive villani clamando faciat citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto domini sui, volu- mus precise, quod per eandem citacionem quomodolibe1) non graventur nec fatigentur. || [f. 30] (12) De citacione kmethonis ex odio domini. XII. Plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore con- sueverunt villanos quidam indebite citare; si vero contra hoc ipsos villanos contigerit per quempiam citare vel fatigare, decernimus, quod procurans citacionem huiusmodi, pena, que dicitur pyathnadzesta puniatur, citato de- cernenda. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville villani fuerint communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod a porta ad portam tangendo, quilibet ipsorum citariteneatur. (18) De citatis inopinate in curiis. XIII. Preterea cum in deliberacione stat mater virtutum, ipsa discrecio, con- tigit plerunque, quod aliqui nostri familiares vel alii quilibet in curia nostri constituti vel in iudicio arestati inopinate, sive ad nostram sive iudicis pre- senciam evocantur, et questiones, de quibus minus cogitabant, eis moventur. Ideo parti utrique providere volentes, decernimus, quod dicto modo citati, cum bona deliberacione et discrecione proposicioni respondeant et actores suis accionibus et questionibus non fraudentur. Hoc tamen adicientes, quod cum aliquis in nostra curia vel in iudicio inventus et ad nostram aut iudicis nostri presenciam modo premisso evocatus fuerit, actor seu ipse iudex que- stionem sive causam citato modo debito exponere sive in scriptis reddere debet et tenetur, et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, || si questio fuerit hereditaria aut pro magna pecunie summa, ut [f. 4] pro quadraginta marcis, terminus trium ebdomadarum per iudicem sibi detur, 1) Cod. quemlibet. [5] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 45 alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum eius terminus prorogetur. (14) De citacione absque mandato iudicis. XIIII. Flebili querela sepius accepimus, quod ministeriales per terras girantes, pauperes villanos religiosorum aut nobiles pauperes fatigandi 1) et vexandi modos exquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani eos pro ipsorum beneplacito quibuslibet expensis non pertractant nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes villanos vel nobiles sine culpa et causa et absque iudicis mandato citant, occasiones vexacionis faciendo, terminos pro libito voluntatis ipsorum eisdem assignantes; et sic idem pau- peres aliter non valentes, vexaciones huiusmodi redimentes, certam pecunie summam eisdem conponunt. Unde nos huiusdem vexacioni2) obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis officii sui mini- sterialiatus et spoliacione omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis citacionem contra quemquam facere non presumant, alias premissam penam et in facie adustionem non inmerito poterint3) formidare. (15) Citare nullus potest, nisi ministerialis. XV. || [f. 40] Possibilitas racionis dictat id, quod iudices in exercendis iudiciis suis habeant certos suos ministeriales: quapropter statuimus, quod nullus iudex per nullam personam, quam per suum certum ministerialem faciat et expe- diat suas citaciones; milites autem superiores non nisi per litteras littera cttantur, dempto hoc, quod si aliquod crimen in iudicio aut curia iudicii noviter comitteretur, extunc pro huiusdem crimine per quemlibet familiarem liceat fieri huiusdem citaciones. (16) De citacione absque actore et eiusdem pena. XVI. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales aut familiares aliquos maliciose laboribus, expensis gravare volentes et ut vexacionem re- dimerent, aliquid in pecunia aut rebus aliis ab eisdem extorquere volentes, quamvis nichil cause penitus habeant aut questionis adversus illos, faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit aut citare procuraverit aliquem sine legittimo actore, tali citato citans ipse aut citacionem huiusmodi procurans, penam 4) XV solvere punitus teneatur: prohibentes castellanis et aliis quibusvis iudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa facere non debeant aliquas citaciones. 1) Cod. fatigandum. 2) Cod. vexacionem. 3) Cod. poterit. 4) Cod. pena. 46 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [6] (17) De citato coheredem nominante 1) in partibus. XVII. Statuimus insuper, dum aliquis citatur pro hereditate et comparens plerumque in iudicio maliciose opponit, quod Petrus || vel Iohannes [f. 5] in longinquis parlibus est constitutus et sit coheres eiusdem hereditatis, sine quo respondere non debeat, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem: propter quod statuimus, ut talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua illa he- reditas est et pro qua questio movetur, per ministerialem tribus vicibus pro- clamando, ad prosecucionem et defensionem cause ad certum locum et termi- num citari 2) debetur; quo non comparente, extunc ipsius contumacia non obstante, ad decisionem cause licite iudex procedat, et tenens hereditatem tribus annis et mensibus pacifice, teneat in eternum. (18) De contumacia actoris et rei. XVIII. Actor ad causam procurat reum citari, reo in termino comparente3), actore totaliter absente, decernimus ob contumaciam actoris, que est maior, quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore per se aut suum procuratorem comparente4), decernimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena duorum bovum mulctetur. (19) De contumacia hereditaria seu rei obligate. XIX. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, cum tamen eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter sit expedienda sive restringenda, ex eo quod iudicantem oportet cuncta numerare, ideoque sta- tuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, se- cundo || et tercio citatus, non comparuerit iuri contumaciter in ter- [f. 50] mino sibi assignato et ob contumaciam eiusdem citati, actor in termino tercio per iudicem decernatur et mittatur in veram eiusdem hereditatis pos- sessionem, et ab omni iure eiusdem hereditatis reus per iudicis sentenciam cecidisse pronuncietur. (20) De cassule frumenti recepcione XX. Item pro una cassula cuiuscunque frumenti, in die recepta, pena iudicio sex marcarum et dampnum passo XV; si vero tempore noctis, decernimus fore furtum. Item pro cassula estivalium et yemalium decernimus unam 1) Cod. coheredum nominate. 2) Cod. citare. 3) Cod. comparante. 4) Cod. comparante. [7] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 47 mensuram, cum violenter recipitur ad currum, (violenciam), quando vero in ponderibus, decernimus fore eciam furtum. Idem de recepcione feni dicimus. (21) De citacione pauperis contra divitem. XXI. Item cum homo pauper divitem citat pro violencia, per testes se de- bet expurgare, alias iuxta violencie qualitatem pena debita est mulctandus; in capitulo de cassula vide. (22) De curru feni violenter recepti. XXII. Item pro curru feni violenter recepti tres grossos cum pena XV damp- num passo et iudicio aliam solvere punitus teneatur cum effectu. (23) De debitis civium pro mercanciis. XXIII. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si quis civis aut cre- ditor pannos vel alias res alicui terrigene ad prestam dederit, sive mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, || [f. 6] civis vero agens pro huiusmodi debito, probabit per testes contractum huius- modi debiti secum initum 1) et probans iudicialiter obtinebit. Alias reus negans, per proprium iuramentum per ipsum prestitum, impeticionem agentis evadat et absolvetur2). (24) De derelictis kmethonum. XXIIII. Abusiva consuetudine noscitur observatum, quod cum aliqui homines aut kmethones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona omnia mobilia et immobilia, puscina dicta, domini eorundem consueverunt recipere et occupare contra ius divinum. Unde nos eandem consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiantur, calix pro marca cum media ecclesie parochiali, sub qua egit, dandus comparetur, reliqua vero bona eorundem ad proximiores consangui- neos et affines, cessante quolibet impedimento ipsorum dominorum, devol- vantur. (25) De dampno segetum et forestali. XXV. Ut quilibet proximum indampnum vigilet observare Statuimus, quod si quis alterius semina iumentis vel quibuscunque peccoribus maioribus de- pascat, a quolibet iumento vel peccore unam quartam denariorum is, cuius iumenta fuerunt, solvere teneatur passo vero dampnum. 1) Cod. irritum 2) Cod. Artykuł ten powtarza się raz jeszcze w ręk. Sier. II. pod Nr. 67. 48 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [8] (26) De dampnis gayorum. XXVI.. Quidam de ipsorum audacła multum presumentes, intrantes silvam vel gagium || alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, [f. 60] nullam penam exinde sequi pretendentes. Statuimus igitur, si quis inciderit quercum in bonis alicuius, domino invito, valentem ad apem, aut de mino- ribiis quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, penam XV aut LXXta illi solvat, in cuius dominio1) sunt incisa, et hoc absque remissione. (27) De dampno frumenti. XXVII. Et licet canonica sanccio depellaciones agrorum multum in odio ha- beat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques ipsorum collo et temporali disciplina impie puniantur: propter quod statuimus, si alicuius militis, prelati aut civis vel alterius hominis simplicis familiaris fru- menta de nocte kmethonum aut quorumcunque receperint, licitum sit do- mino frumenti2) aut servis eius vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res pro se libere tollere. Et si tunc quempiam occiderint, volumus ipsos impunitos pertransire; dominum vero illum, de cuius dominio tales exiverunt depellaciones, in pena nobis XV volumus et decernimus incidisse. Et si vulneraverint aut occiderint frumentorum3) defensorem, solvent vulnera leso aut caput pueris aut amicis occisi cum pena prenotata. (28) De dampnis ad bellum euncium. XXVIII. Expedit reipublice, ut subditi vivant in quiete et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam ista pretermittentes || veluti legis [f. 7] transgressores, cum per terras proprias pergunt ad expedicionem belli, qua- si hostes se moventes dampna pauperibus eciam plura, quam hostibus irro- gare non ommittunt, per quod nostre terre maxime devastantur. Volentes igitur huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quociens- cunque ad expedicionem sit per terras nostras progressio, nullus faciat sta- cionem in villis, sed in campo, nec rapinas in equis, peccoribus, pecudibus aut aliis rebus committatur, sed solummodo recipiant moderate pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gagiis et rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Et si quis velut temerarius huius statuti (violator) fecerit contrarium, domino illius ville aut cui dampnum est illatum, dampna huiusmodi referre debet, iuxta illius iuramentum super ablatis 4) prestitum, cum pena XV ad hoc apposita, et .nichilominus alia iudicio pro nostri huiusmodi statuti violencia. 1) Cod. domino. 2) Cod. frumenta. 3) Cod. frumentorem. 4) Cod. oblatis. [9] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 49 (29) De divisione fratrum. XXIX. Cum omnis dissensionis et discordie sit1) mater ipsa communio, in qua omnes fratres germani existentes2) ad rancores sive lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas ipsi homines, ne incidant3) vite periculum, utriusque4) consueverunt, ut plurimum, homines vivere et stare in domibus propriis separatim || de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos [f. 70] concernit 5), habita divisione abinvicem ipsorum amićis mediantibus6), licet ad principem noticia 7) ipsius divisionis non fuerit devoluta. Sed quia contingit, quod ex aliorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti, domos proprias et bona hereditaria reformare non curantes, domos reformatas 8) et hereditates ad utilitatem deductas, iure pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia trahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore, a reparacione bonorum se subtrahit et domorum erec- cione9), propter quod, ut a tali torpore et pigricia tales retrahantur10) et ex- citentur11), ut bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde repor- tent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei aut remoti sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi et in12) hac divisione stetorint per tres annos et tres menses in taciturnitatc, ad iudicium non procurantes, nisi causa legittima assignetur vel allegetur, propter quam sibi non obviaret prescripcio, a recepcione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici prescripcione obiecta legittime excludatur. (30) De evictore ponendo aut nominando et ipsorum condicio- nibus. XXX. Contigit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet || criminibus et [f. 8] delictis ad nostram audienciam evocantur, plerumque nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, quod auctoritate et mandato suorum domino- rum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum tamen, quamvis contra racionem aliquibus temporibus fuit observatum, quod13) huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, que continet in se errorem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariat precepto 1) Cod. sint. 2) Cod. existantes. 3) Cod. incidunt. 4) Cod. utrimque. 5) Cod. concrevit. 6) Cod. medientibus. 7) Cod. principalem noticiam. 8) Cod. reformatos. 9) Cod. ad domorum erectionem. 10) Cod. retrahentur. 11) Cod. excitantur. 12) Cod. ab. 13) Cod. contra. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 7 50 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [10] dominico, unde nos attendentes, quod peccata suos tantummodo teneant auctores, et secundum canonicam equitatem huiusmodi nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et respondefe teneantur et convicti debita pena puniantur, non obstante qualibet nominacione predicta, eciam si super hoc nostris vel nostrorum antecessorum privilegiis essent communiti, que quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea cassamus et irritamus. In hereditariis vero et quibuslibet aliis questionibus per citatos in nostro iudicio nominatos tales si nostram iurisdicionem declinare voluerint, volentes alii in se recipere questiones easdem, decrevimus, (quod) extunc predicti citati, cuius- cunque status et dignitatis ac condicionis existant, habeantur pro iudicatis1) et convictis. (31) De expurgacione violencia (s) vie strate. XXXI. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera sibi || recepit octo scottos violenter; Nicolaus vero respondit, [f. 80] quod indebite ipsum calumpniaretur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens tamen se de hoc sex testibus expurgare. Nos in tali casu decrevimus, cum duodecim testibus bonis et non paucioribus huiusmodi fieri expurgacionem. (32) De expurgacione wlodarii. XXXII. Preterea contra wlodarium aut aliquem familiarem suum cum dominus aliquis pro rebus aut iniuriis suis habet questionem, tunc ipse wlodarius aut familiaris suo domino (non) deferendo iuramentum, cum sex testibus tene- bitur se expurgare. (33) De fure insequendo. XXXIII. Nagoth villanus deposuit contra villanos suos vicinos querelam, quod cum equus tempore noctis fuisset sibi subtractus, idem Nagoth 2) cum instancia requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo ipsum insequi adiuvarent; villani vtro furem insequi recusaverunt et ita Nagoth2) furem cum equo ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus, predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagoth2) con- dempnamus. (34) De fratribus unum molendinatorem (habentibus). XXXIIII. Franciscus, Falco et Henricus, tres fratres unum habentes molendinato- rem, Henricus frater tercius, pro quibusdam ipsius || molendinatoris [f. 9] culpis coram iudice deputato, dato vel electo, debito modo ipsum molendi- 1) Cod. incol. (z kreską horyzontalną przez trzy ostatnie litery). 2) Cod. Vagoth. [11] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 51 natorem iudicare precepit. Deinde alter frater Falco veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et (con)dempnasset. Nos itaque attendentes, quod licet cuilibet de iure suam iniuriam iure prosequi, declara- mus predictum Henricum iuste et debite iudicasse molendinatorem suum. (35) De fratribus et sororibus divisis. XXXV. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile pertractare ac causam vivificare, reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, licet aliqui fratres cum fratre sunt in bonis paternis abinvicem separati et divisi, tamen, si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in questione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat, se contemptum1) (et) ad eandem questionem, tanquam illum, cuius intererat non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari2), et sic talis ab huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari. Unde nos volentes, quod in huius- modi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint abinvicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat || [f. 90] unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam (sentenciam) re- portare, alteri ipsorum postmodum sit penitus interdicta potestas infirmandi sive arguendi3) sentenciam eandem, sed pro parte hereditaria duntaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huius- modi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati vel divisi, si4) sint quo ad annos legittime etatis et habeant plenam discrecionem, quod in hereditate, pro qua questio agitur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione dicetur, terminus citacionis iuxta edictum publice apponatur, citando, ut si aliquis est, qui habet vel habere possit aliquod ius ad dictam hereditatem aut sua quomodolibet5) die tali intersit, protunc die assignata veniat et conpareat, ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post talem citacionem illo, cui intererat, non conparente, diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cui postmodum venienti et eandem sentenciam arguere volenti et replicare sive innovare petenti, ut in casu precedenti, interdicta sit potestas, ipsamque sentenciam decrevimus habere robur, (ut) supra. (36) De foro competenti XXXVI. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis (in) iudi- cio || Theutunico contra reum suam dirigit accionem aut contra [f. 10] 1) Cod. contentum. 2) Cod. retractare. 3) Cod. arguendum. 4) Cod. Quod. 5) Cod. quodlibet. KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [12] eundem proponat, reus ibidem super aliqua questione vel in equali recon- vencione non poterit ipsum reconvenire, sed coram suo iudice suam litem aut causam (coram iudice) competenti agitabit. (37) De defloracione mulierum. XXXVII. Preterea non solum a malo, sed ab omni specie mali quemlibet viven- tem necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, et ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad feditatem1) corpus suum, ut plurimum, protrahentes et lascivam vitam deferentes, virgines stuprant, mulieres poluunt2) violenter et quando impetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut sepius et facilius commissi criminis eludant accionem. Visum extitit nobis et nostris baronibus in colloquio generali existentibus 3), quod et nos decernimus perpetuo observandum, ut tales virgi- num aut mulierum oppressores, si proclamantur in recenti, iure Polonico coram iudice competenti (teneantur) respondere, sentenciari et puniri, iuxta criminis commissi qualitatem. (38) De filiis matre mortua. XXXVIII. Ex communi usu in regno nostro extat observatum, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contigit, filios etate iuvenili eos in parte ammittere bona a patre levata, et amodo propter ingratitudinem || patri factam, per patrem [f. 100] non succurrebatur filiis ad inopiam pergentibus, et sic ex tali divisione utra- que pars sentit incommodum reportare. Visum extitit nobis et milicie nostre, ut matre moriente, filii non petant partem bonorum obveniencium ex linea paterna (a patre) aliquam, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velut fame sue prodigus, bona et hereditates communes inaniter et manu vacua dissiparet. (39) De filio non emancipato. XXXIX. Filius non emancipatus, in paterna potestate constitutus, nec a fraterna porcione sequestratus vel divisus, si globisando4) vel taserisando aut quem- libet ludum alium ludendo aut aliquid exercendo, aliquid perdiderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decrevimus, quod in ipsius partem sive sortem computentur5). Nichilominus tamen 6) decernentes dicimus, quod sive in taxillis, sive in scaccis 7) vel in quibuslibet ludis aliis lucrosis ipsis ludentibus, ad pecunias, equos aut alias res lucratas, sive in huiusmodi ludis 1) Cod. fetitatem. 2) Cod. virgines stuprantur, mulieres polluuntur. 3) Cod. existantibus. 4) Cod. globusando. 5) Cod. computetur. 6) Cod. tantum. 7) Cod. scatis. [13] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 53 acquisitas 1), monendi, petendi 2). requirendi sive vendendi, non obstante qualibet fideiussoria caucione sive obligacione, penitus ius nullum ex predictis sit acquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos habere volumus et concedimus gracia temporis deducendi et solacii deducendi parata in pecunia. || [f. 11] (40) De filia per patrem maritata. XL. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nobilium nostrorum filiam suam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem, ipso defuncto eadem filia in fratribus plura non poterit repetere. Si vero patre mortuo filia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et possessio- nes fuerint multe, eidem centum marce pro dote per fratres assignabuntur. Ubi vero possessiones pauce et filie multe aut una hereditas, fiet extimacio in valore, et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotis per- solvatur. Et idem sentimus de filiabus nobilium inferiorum a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter assignata compe- tenti, quibus de hac luce sublatis, fratribus questionem movere non poterint3), fratres vero uterini cuilibet sorori innupte sexaginta marcas solvere pro dote teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat exti- macio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori, in pecunia per fratres solvatur. (41) De fratricidio. XLI. Et licet lex tam novi, quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat et dampnat, tamen quidam velut hostes proprii san- guinis et honoris, legis penam minus formidantes, committunt fratricidium, sororem vel proximum aliquem occidentes, ut ex eorum morte bona heredi- taria lucrarentur. Volumus || igitur, ut unde lucra et bona heredi- [f. 110] taria habere cupiebant4), inde dampnis punientur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles regni nostri, fratres, sorores aut consanguineos occiden- tes, non habentes proles aut habentes, in hereditariam successionem non valebunt; quin ymo sentenciamus ipsos et ipsorum filios et privamus omni talium legitima porcione, in quibus bonis seu hereditatibus alii consanguinei licet remociores in linea consanguineitatis obtinebunt successionem. Quos in aggravacione culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis, omnes fratri- cidas et patricidas infames pronunciamus et inabiles ad aliquos honores promovendos. (42) De fideiussore mutui. XLII. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem, et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao credi- 1) Cod. acquisitis. 2) Cod. petandi. 3) Cod. poterit. 4) Cod. cupiebat. KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [14] tori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam solvit et dedit, uti debebat. Tempore procedente predictus Nicolaus creditor Laurencium fide- iussorem prefatum pro dicta pecunia ad iudicium evocavit. Et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat, predictam pecuniam per ipsum Mathiam principalem debitorem ipsi Nicolao fuisse solutam, nos in tali casu dicimus, probandam esse solucionem. (43) De furtu aut spolio tribus vicibus convictus. XLIII. Statuendo declaramus, quod si aliquis de furtu || aut spolio [f. 12] tribus vicibus in iudicio accusatus fuerit et ibidem confessus vel rem furatam1) palam restituerit, is infamis perpetuo maneat, nec eidem porte pateant digni- tatum, nullaque donaria in vestibus aut aliis rebus penitus consequatur. Quod si accusato et non convicto de furto, et adhibito certo numero testium, fue- rit indicta2) purgacio, et si is in huiusmodi testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullomodo habeatur, sed pro dampno satisfacere passo tenetur. (44) De hereditatis obligate exempcione. XLIIII. Inde si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate ad recepcionem pecunie in pecunia obligata, et si tunc reus in termino peremptorio non comparet, actor lucrabitur nominatam hereditatem. (45) De hereditatis vendite rescissione. XLV. Franciscus Gregorio vendidit hereditatem pro C marcis, pro qua ipse Gregorius statim XL marcas solvit, residuam pecuniam promittens in certis terminis per annos soluturum; et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete, non facta tali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni, Gregorius emptor reliquam pecuniam offerebat se soluturum et daturum Francisco venditori; Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere et revocare predictam vendicionem, cum per tantum tempus solucio non sit sibi facta. Quapropter nos || [f. 120] statuimus et declaramus propter quietam et pacificam possessionem, habitam per tres annos et tres menses, vendicionem predictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitatis prescripcione. (46) De homicidio casuali. XLVI. Item quacunque morte casuali vel inopinata contigerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo, aut quo- vis alio modo simili, statuimus, quod pro tali homicidio sic decedente, nulla penitus questio moveatur. 1) Cod. furtam. 2) Cod. indita. [15] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 55 (47) De homicidio ignoto. XLVII. Item dum ignoratur, quis commisit homicidii inhumanitatem, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed consanguinei et proximiores amici culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, iuxta iuris formam exequantur1). (48) De hereditatis vendite exempcione et eius effectibus. XLVIII. De cetero statuimus, cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipsam aliquis con- sanguineus aut afinis post predictos annos impediat, volens ipsam exemere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus, quod ex quo idem proximior tacuit per tres annos et tres menses prenotatos, amodo non sit ei licitum || predictam rehabere hereditatem. Hoc eciam volumus [f. 13] intelligere, si aliquis debitor diceret: hec hereditas est mihi propinqua, quam tu tenes, quia2) venditor prius michi debitus fuit, quam ipsam comparasti; si talis, cuiuscunque sit condicionis, Christianus vel Iudeus, si tacuit tribus an- nis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur. (49) De iudicibus cuiuslibet terre et potestate ipsorum. XLIX. Quia ex multiplicitate iudicum, prout expergencia nos edocuit, in causis super eodem facto vario et diversimodo plerumque3) sentencia ferebatur, ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere varietati pre- dicte, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit terrarum earundem4) limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre illius, infra cuius limites morabimur5), in curia nostra de causis iudicare et cognoscere tenebuntur. Declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibus- libet causis magnis, eciam hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis tenebuntur referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus practicare. Et nisi aliquo impedimento fuerimus prepediti, tunc sex vel ad minus qua- tuor baronibus || per nos iudici vel subiudici adiungendis 6), ipse tunc [f. 130] iudex vel subiudex una cum baronibus prefatis ad eandem questionem sive causam hereditariam diffiniendi et cognoscendi habeant facultatem. 1) Cod. exquerantur. 2) Cod. qua. 3) Cod. pleruncunque 4) Cod. eorundem. 5) Cod. morabuntur. 6) Cod. adiungemus. 56 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [16] (50) De iudicandi tempore et hora. L. Statuimus, quod deinceps iudices diebus terminorum a mane usque ad horam IX sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare. Et si prima die terminorum ad horam meridiey omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause offensione diebus proxime sequentibus, presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo se- cundum ordinem infrascriptum causarum expedicio habeatur (s). (51) De acceden(tibus) turmatim ad iudicia. LI. Plerunque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium 1) suorum ad iudicia venientes, per strepitum et importunam eorun- dem acclamacionem, sentenciam seu victoriam causarum solent reportare; unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status aut condicionis existat, propter causam consanguinei, familiaris aut servitoris ad iudicium tali modo venire non presumat. Qui si contra facere presumpserit, pena XV, nostre camere applicanda, pu- nietur. || [f. 14] (52) De iudiciorum locis omnium terrarum. LII. Quia plerunque iurisdiccionem habentes, vel a casu, pro libitu sue voluntatis consueverunt ad iudicandum2) acceptare et eligere sibi loca quelibet indeterminata, et ideo, ut quilibet suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus in tribus locis, videlicet Cracovie, Yandrzeyow et in Wyeliczka sua debeat3) et teneatur pertractare iudicia, alias tanquam a non suo iudice, quidquid factum fuerit aut iudicatum, nullam habeat facul- tatem. Idem est de castellano Sandomiriensi et aliis castellanis, loca pro eis specificentur. (53) De incendariis. LIII. Ex lege imperiali luce clara constat, quod incendarii ac domorum exustoi es domorum (s) aut horreorum aut aliorum quorumcunque bonorum vo- luntarii, morte crudeli et turpissima puniantur, quibus eciam inventis, si ad ecclesiam effugerint, patrocinium nullum ex hoc debent habere, propter cri- minis dampnati seviciem. Consueverunt enim omnes tales, manus ut effugient iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum, in civitatibus vel villis Theutu- nicalibus permanere, ut accionem contra illos propositam eludent4) per iuris 1) Cod. familiariorum. 2) Cod. iudicendum. 3) Cod. debet. 4) Cod. elident. [17] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 57 Teutunici defensionem, et sic sepius talium malefactorum crimina manent 1) impunita. Unde de baronum nostrorum consilio statuimus, quod accusati de incendio sive exustione eciam inventi in civitatibus aut || villis Teutu- [f. 140] nicalibus extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri pena condigna iuxta criminis exigenciam et eius probacionem condignam. (54) De improperacione malorum verborum. LIIII. Cum omnis scurilitas verborum et turpiloquium homines ad rixas pro- vocans apud virtuosos homines non immerito debet evitari, adque nisi metu pene quandoque aliqui prohibentur refrenari, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum fieri filium meretricis et statim non revocat aut negat, quod dixit, neque probat eum talem esse, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vitupe- ravit, racione pene solvat LXta marcas, quia quasi ipsum manu occideret. (55) De improperacione a matre. LV. Idem dicimus, si matrem eius quis meretricem nominaverit et non revocaverit nec probaverit, quod asseruit, in similem penam ipsum incidisse decrevimus, aut revocando dicat, illud, quod locutus sum, mentitus sum, sicut canis, et sufficit. (56) De iumento seu poledro interfecto. LVI. Statuimus, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum in ictu, plaga, culpa alicuius lesum fuerit ad dorsum, marcam cum media, et pro 1| poledro secundi anni sex marcas ictum huiusmodi vel plagam [f. 15] inferens2) solvere teneatur. Ubi vero tercii, quarti aut quinti anni poledrum occi- derit, iuxta quod passus dampnum super extimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (57) De incisione silvarum post granicies. LVII. Statuimus eciam, quod qaicunque habens cum aliquo limites et trans- grediendo eosdem ligna vel utensilia inciderit3), is, cuius silva incisa fuerit, incidentem primo in securi, secundo in palio et tunica, tercio in bobus aut equis sive equo aut bove impignorare poterit sine pena. Et si quem im- 1) Cod. manant. 2) Cod. inferans. 3) Cod. inciserit. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 8 58 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [18] pignoraverit in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat et alium mittat super fideiussoriam caucionem et signum in arbore faciat, ubi impigno- rabit, et excidere teneatur. Si vero quis in gayo alterius unam vel duas1) quercus inciderit, pro qualibet2) quercu sex scottos; si vero tres inciderit, tres fertones illi, in cuius gayo incisit, cum tribus marcis pene et iudicio alia, si autem propagines exciderit, quatuor scottos ipsum incidentem solvere opportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum aquati- carum sive circa quaslibet aquas decurrentes. (58) De incisione quercuum. De quercubus vero mericarum3) duos scottos quilibet ipsam incidens solvat; sin autem propagines sive ramos tantum exciderit, solummodo im- pignorari debebitur. (59) De incisione apum. LVIII. Si quis autem arborem cum apibus inciderit || passo dampnum [f. 150] marcam pro pena et iudicio aliam, si vero apibus aptam inciderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio aliam pro pena convictus solvat. (60) De Iudeorum litteris obligatis. LIX. Porro cum Iudaice pravitatis intencio super hoc versatur, ut Christianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciis semper deprimere vellent, convenit ergo statuere, ut nullus ludeus amplius alicui Christiano, in regno nostro amodo constituto, suos census vel pecunias super literas obligacionis prestet aut mutuet4), sed tantum ad pignus sufficiens secundum consuetudinem antiquitus habitam et observatam. (61) De kmethone occiso per alium kmethonem. LX. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho kmethonem occidens, solutis tribus marcis a pena homicidii liberabatur, tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam correccionem. unde nos statuimus, quod kmetho alium kmethonem occidens, pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium fuerit commissum, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas, consanguineis vero vel proximioribus amicis sex marcas decrevimus persol- vendas. Qui vero non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali pu- niendus est. 1) Cod. unum vel duos. 2) Cod. quolibet. 3) Cod. maricarum. 4) Cod. mutuat. [19] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 59 (62) De recessu kmethonum et pena eorundem. LXI. Cum separacione subditorum bona dominorum suorum sepius deser- tantur, nulla ad id causa legitima suadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est con- stitutum, ut non plures kmethones || aut incole de una villa simul [f. 16] et semel ad aliam recedere possunt, nisi unus aut duo, absque domini illius» sub quo degunt, voluntate, nisi in casibus hiis exceptis: primus, ut si do- minus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis; secundus, quando pro excessu domini aut culpa ibidem villani bonis ipsorum depredantur; tercius, quando ob culpam domini ville illius villani in sentencia excpmmu- nicacionis per annum durant. In talibus vero casibus non tantum1) unus aut quatuor ville illius villani poterint, sed et omnes inhabitantes ibidem recedere possunt, quo unicuique placuerit et locus congruerit mansionis. (63) De kmethone fugitiyo et casibus. LXII. Preterea statuimus, quod cum a nobis aut alio quocunque domino nobis subiecto, kmetho fugerit absque culpa domini sui, kmetho huiusmodi fugiens, nullum ius acquirat tam diu, quamdiu domino suo, a quo profugit, de mansione sua non constabit. Secus est, si domino de mansione sua con- stiterit et infra annum unum ipsum iure non pecierit, extunc post annum ipsum iure, si voluerit, repetere non valebit. Qui profugus, si propter austeritatem et rancorem domini, a quo fugit, redire eciam iure convictus noluerit, decrevimus, quod idem fugiens tres marcas domino, a quo fugit, pro pena et censum annualem, quem solvebat, ex in- tegro solvere tenebitur, et per hoc a domino fugitivus bberabitur. Hoc tamen in iure terrestri intelligere volumus; quando vero in iure Theutunico kmetho residebit, idem fugere vel recedere non valebit, nisi hereditate ven- dita vel loco sui kmethonem eque divitem || loco sui locet, aut [f. l60] agris in toto extirpatis et seminibus iemalibus et estivalibus seminatis, do- mino resignando recedere potest. (64) De limitibus. LXIII. Crebra altricacione inter nostros subditos super ipsorum limitibus distinguendis, graves suscitantur questiones, ex quibus augentur expense et labori nimis interdum supponuntur discordantes. Et quia fluviorum alvei, ut plurimum, inter hereditates fluunt et habeantur, unde si que ville aut here- ditates invicem conveniunt, aliquo alveo aut riwo mediante, ita, quod que- libet hereditas habeat suam ripam illius fluvii, ad ipsam protensam, et si idem fluvius ommisso proprio meatu primevo alveo, divertat suum meatum sive fluxum per alia loca non ministerio hominum sed virtute propria, 1) Cod. tamen. 60 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [20] extunc primevus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus et firmiter tenendus, et ibidem in lacu illo de utraque villa ho- mines inhabitantes, licite suas faciunt piscaciones. Secus tamen dicimus, si fluxus fluvii a proprio meatu per reparacionem bominum retrahatur, extunc talis fluvii decursus pro terminis (s) limitibus est habendus et reputandus. (65) De ludo taxillorum. LXIIII. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem ut sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis ipsorum pelluntur et absque ipsorum demeritis ad nimiam depelluntur paupertatem, statuimus, ut si quis filius, utroque parente1) sanis existentibus2), deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur || ipsi victori pro ipsorum [f. 17] filiis ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam eidem filio, existentibus adhuc sanis parentibus, concessio huiusmodi facta non valet, nec ad satis- faccionem aliquam compelluntur Iudeis predicti parentes3). Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valet, cum sit in potestate paterna constitutus, propter quod, quia non habet alicuius rei dominium nec aliquam possessionis tradicionem, (66) De lusoribus taxillorum. LXV. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui con- sueverunt inebriatos aut ad provocandum iracundiam deductos, novercante ipsis taxillorum ludi ad inveniendum4) fortuna5), super prestam sive creden- ciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare et expoliare et dampnose ammonere; qui sic delusi6) et ad inopiam deducti, ut plurimum ad vicia deterioria prolabuntur, propter que ulcio iudicialis propter ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri. Et ad hoc malum evitandum, et quod nostri nobiles rebus habitis strenuitati dediti7) pro defensione regni forcius pervigilent, decrevimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status et 8) condicionis existat, in regno nostro ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pro parata pecunia. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valet || [f. 170] eviccio9), nec ad aliquam solucionem sive satisfaccionem victor victori tene- 1) Cod. parante. 2) Cod. existantibus. 3) Cod. parantes. 4) Cod. adinvenien. 5) Cod. fortunam. 6) Cod. de luso. 7) Cod. deducti. 8) Cod. est. 9) Cod. empcio. [21] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 61 bitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti de debito poterit ammoneri. Si quis vero spernens1) hoc statutum pro pecunia sic evicta acriter ammonuerit suum debitorem 2) cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque ma- ledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens 3) illi pro sua vere- cundia penam 4) XV solvat et iudicio aliam pro inobediencia. (67) De mercanciis civium ad prestam datis. LXVI. Finem litibus inponere cupientes, statuimus, ut si quis civis aut cre- ditor pannos aut alias res sive mercancias alicui terrigene ad prestam de- derit sive mutuo concesserit preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito suo, civis vero agens probabit per testes talem contractum secum initum, et probans iudicialiter obtinebit, alias reus negans per proprium iura- mentum prestitum ab impeticione5) agentis absolvetur6). (68) De mutuacione tritici. LXVII. Franciscus Gregorio mutuavit viginti mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit; Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi triticum mutuasset. (Respondit): quatuor annos esse elapsos. Nos ipsi Francisco inposuimus silencium perpetuum propter tanti temporis decursum. (69) De memorialibus iudiciorum. LXVIII. || [f. 18] Licet pro redimenda pauperum. vexacione dudum solucio dicta pa- myathne, que consueverat iudici presidenti aut aliquam causam diffinienti applicari; fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod pamyathne dicitur, (dinoscitur) esse innovata7), que videtur esse contra predictam solucionem et eam transcendere comprobatur. Unde circa hanc 8) modum inponere olentes, decrevimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis, magnis, iudex pretextu solucionis predicte pamyathne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (70) De morsu canis. LXIX. Egidius questus est, quod canis Falconis ex incitacione sive inpul- sione eiusdem Falconis taliter ipsum lesit et momordit, ut ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare; Falco vero eandem incitacionem 1) Cod. sperans. 2) Dwa te wyrazy pisarz dwukrotnie zamieścił. 3) Cod. tocius. 4) Cod. pena. 5) Cod. ob impeticionem. 6) Artykuł ten zamieszczony został już raz poprzednio pod N° 23. 7) Cod. nominata. 8) Cod hinc. 62 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [22] sive canis inpulsionem et canis morsionem diffidabat. Et quia Egidius actor id non poterat probare, nos igitur in tali casu declaramus, quod Falco pro- prium per iuramentum se expurgare debet. (71) De mantello aut alia re mutuata. LXX. Item si quis violenter mantellum suum aut aliam quamcunque rem auctoritate propria vicino suo mutuatam aut alicuicunque iure non repetendo receperit, ipsum mantellum || aut rem1) cum pena sex marcarum re- [f. 180] stituere et reddere, cui recepit, tenebitur. (72) De moneta regni. LXXI. Cum sub uno principe una et eadem gens diverso iure non debeat frui, ne sit tanquam monstrum diversa habens capita, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Crac(ovienses) quam Po(loni) et ceteri nobiles terre nostre iudicentur. Et ex quo unus princeps est omnium, una moneta in toto regno nostro debet haberi, cum consilio tocius nostre baronie et assensu, que debet esse perpetua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit grata et accepta. (73) De occisione matris, mulieris vagabunde. LXXII. Laurencius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit; Mar- tinus respondit, quod Laurencius non fuisset de legitimo thoro procreatus, asserens ipsum esse filium vagabunde mulieris. Nos itaque in tali casu et in simili decrevimus, caput matris exsolvendum et obtinendum. (74) De ostensione occisi ministeriali. LXXIII. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit fore observatum, quod dum ad aliquem occisum in via vocabantur ostendendum, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi krwave nominabant, expoliabant. Unde nos attendentes, quod afflictis non est addenda2) affliccio, eisdem mini- sterialibtis prohibemus, quod de cetero, quoslibet occisos vestibus || [f. 19] spoliare et exuere non presumant, sed tantummodo uno grosso contententur, quem decrevimus ipsis fore dandum pro labore ipsorum per eum, qui ipsos ad aliquem occisum vocare procuraverit, donec de eodem homicidio questio fuerit diffinita. 1) Cod. reum. 2) Cod. addanda. [23] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 63 (75) De oppressione virginum violenta. LXXIIII. Quicunque virgini seu mulieri coniugate, aut vidue in campo, silva, domo aut villa opprimendo violenciam 1) fecerit et virgo sive mulier violenciam evadens oppressoris et si infra triduum villam ad viciniorem veniens, sive in villa existens. ad villanos clamaverit plorando sive lacrimando et narrando, sibi violenciam illatam et signa oppressionis in ea apparuerint2) manifesta, et consequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius idem oppressor existat, et hoc si de eius clamore dicti villani protestati fuerint. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose et in ea signa non apparuerint3) oppressionis, extunc ille, quem accusavit, cum sex testibus sue condicionis se expurgabit, calumpniatrix vero pena debita, cuiuscunque status et condicionis existat, procelletur. (76) De pignoracione iudicum in penis LXXV. Ut in rapinis aut pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habea- tur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, postqu;im pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes aut nobiles impignorant, statim ipsis pignora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succi- dendam4) itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius obser- vare || nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, [f. 190] castellanus aut ipsorum officiales, (vel) malefactoium (iudex) alias oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis, aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam, pauperem aut divitem, nobilem vel simplicem impi- gnoraverit vel impignorare iusserit, pignora in equis, pecudibus aut in alius substanciis quibuscunque sic recepta non distrahendo 5) nec diminuendo 6), si fuerit in estivali tempore, duabus septimanis integris, si autem in yemali, octo diebus illibata per recipientem observari debent, sive fuerint pignorati iuste sive indebite rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum vel cuius sunt pignora, pro commissis penis non fuerit satisfactum pignorantibus illis, vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pigno- rantibus, illa pignora distrahere et dividere pro libera eorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcen- centes, infra predicta tempora et dies inter se pignora huiusmodi diviserint aut dissipaverint, vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta estimacionem animalis deperditi, quod suo probabit iuramento, cum pena XV restituere aut solvere tenebuntur7). Hoc statutum propter nostro- 1) Cod. violegam. 2) Cod. apparuerit. 3) Cod. apparuerit. 4) Cod. succidandam. 5) Cod. distrahando. 6) Cod. diminuando. 7) Cod. tenebitur. 64 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [24] rum procuratorum rapinam enormem 1), quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices ipsormn generales extendimus sive provulgamus. || [f. 20] (77) De modo pignorandi pro contumacia et eius effectu. LXXVI. Expergencia facti nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces pro contumacia, modum excedendo gra- viter puniuntur, videlicet in eo, quod ubi, dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves essent recipiendi, illic triginta aut quadraginta recipiuntur et in non modicam pauperum oppressionem et molestiam dividebantur2), antequam ad locum debitum depellebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contu- macia punienda3), ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut est premissum, in capitulo sequenti, si dominus ville tantummodo fue- rit culpabilis, in duobus bobus duntaxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet illorum tantum in uno bove impignoretur; et idem decrevimus pro secunda contumacia esse facien- dum et observandum. Si autem tercio dominus cum villanis fuerint contu- maces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdet et cadet ab ea per sentenciam iudicis: declarantes4), quod dicti boves pignoratici per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero octo diebus observentur. Volentes insuper, quod dicti boves pignoratici, per ipsos iudices sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et nostro iudici applicentur. Decrevimus eciam5) et statuimus, quod predicto ministeriali deputato ad eandem || pignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda [f. 200] per dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta predictam limitacionem vel si ipsa pignora habita per eundem dominum et villanos in villa vel ante villam sive in via reciperentur aut repercuterentur violenter, dolum et rebellionem eorum puniendo, volumus, quod penam6) XV idem re- belles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena XV pignora denegata et violenter ablata7) aut repercussa observare aut assignare teneantur. Qui si idem in dictis dandis pignoribus et in satisfaciendo de penis predictis seu premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem ad puniendum et pignorandum eos pavesceret, volumus et decrevimus, quod pena LXX nostre camere applicanda puniantur. 1) Cod. enormam. 2) Cod. dividabantur. 3) Cod. puniendo. 4) Cod. declarentes. 5) Cod. vel. 6) Cod. pena. 7) Cod. oblata. [25] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 65 (78) De modo mittendi ad pignorandum et condicionibus et penis indebite impignorancium. LXXVII. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turmis, non per modum iusticiarie potestatis aliquam villam pignoratores accedentes, dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et absque culpa domini aut villanorum committere plurimas presumunt rapinas: quapropter (super) hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel || subiudex ad pignoracionem faciendam non plures, quam duos [f. 21] familiares cum ministeriali mittat, quod sine culpa vel sine causa aut non condempnatos seu convictos aut in iudicio confessos ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat inpignorare. Quod (si) ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel propria pocius temeritate aut presumpcione1) inpigno- rare presumpserit, precipiendo decrevimus, quod peccora vel alias quaslibet res racione huiusmodi pignoracionis ablata vel recepta, iudex domino ville pignorate vel villanis asserentibus, se indebite et contra iusticiam esse im- pignoratos, remota et cessante qualibet difficultate eadem peccora integraliter et ex toto super fideiussoriam dare et restituere teneatur, terminum eidem domino ville et villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam et iusticiam assignato. Et nichilominus (ut) audacia et temeritas impignorancium restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine culpa impignorati patefacerent suam innocenciam, quotquot persone (fuerint) in numero in dicta impignoracione, iudex et subiudex, qui fuit in mandato pignoracionis, a quo- libet ipsorum penam XV noverit se incursurum, domino ville pignorate solvendum. (79) De pena LXX et casibus eiusdem. LXXVIII. Preterea pena, que consuevit nostro fisco seu camere, que dicitur LXX, applicari, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis et non in pluribus nostre camere || applicetur. Primus casus pro in- [f. 210] cendio, ubi quis de incendio accusatus iuxta formam iuris legittime se2) non poterit expurgare. Secundus, ubi aliquis accusatur de violencia sive spolio publice strate et defecerit in sui purgacione. Tercius, ubi aliquis iudicium nostrum parvipendens, in iudicio cultellum vel gladium extrahendum pre- sumpserit. Quartus ubi quis iudicatus et in iudicio condempnatus et tactus per iudicem satisfacere iussus aut sufficientem fideiussoriam facere contetn- pserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta satisfaccione aut fideiussoria non facta. Quintus quando quis rebelliter pro penis iudicii iudici satisfacere contempnit, ut in capitulo precedenti: Ex- pergencia nos edocuit. 1) Cod. presumpcionem. 2) Cod. legitimose. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 9 66 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. [26] (80) De pena violenter trudencium ad iudicia. LXXIX. Si autem quis eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo president, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione et temeritate. Vide supra in capitulo de modo vocandi ad iudicium: Statuimus, quod ad locum. (81) De pena arguentis iudicis sentenciam. LXXX. Cum aliquis arguit sive provocat sentenciam castellani Cracoviensis alias nagany, pelles emerlinas gronostayove, Sandomiriensi autem et Lublinensi, pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas 1) iudicibus autem Craco- viensis || et Sandomiriensis terrarum pelles mardurinas, subiudicibus [f. 22] vero pelles vulpinas, succamerariis quoque sex marcas, camerariis autem isto- rum omnium per sex scottos, iudicibus autem castellanorum 2) per mediam marcam, cuilibet notario terrestri pelles vulpinas, aliis vero castellanorum iudi- cibus, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex scotos absque omni con- tradiccione et antequam ad aliam audicnciam admittantur, dare et satisfacere teneantur. (82) De pena iudicum iniquas sentencias ferencium. LXXXI. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat odium vel favor vendicare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestant in manibus stateram equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis sentenciis et ferendis solum Deum pre oculis habentes, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra ipsorum conscienciam aut iusticiam per graciam aut favores pervertant quod partis in gravamen: pro- pter quod statuimus, ut si quis deinceps iudex ordinarius vel delegatus timore Dei postposito, aliquid sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut aliqua re certa in iudicium de- ducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per talem impugnatur, non prius vult neque tenetur suam defensare senten- ciam, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, et si idem iudex vincatur || per partem [f. 220] condempnatam, eidem pelles vel tres marce recepte cum pena XV suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit illum iniustum et iniquum. (83) De pena citantis contra privilegium. LXXXII. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in quacunque causa citatur, et exhibendo suum privilegium in iudicio sexagenam ammittit, 1) Cod. mustellinos. 2) Cod. castellaneorum. [27] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IIgi. 67 et ipse actor iussu iudicis renuerit iurare, nescivisse reum fuisse privilegiatum nec privilegium habuisse, tenebLtur eidem actor restituere eandem sexagenam. Secus autem volumus, quod si iuraverit, se nescivisse reum fuisse 1) privi- legiatum. (84) De privilegii abusione. LXXXIII. Cum secundum patrum sanctorum decreta, lex decernat, illos ammittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur potestate: plures enim sunt nostri milites, ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico ommisso, secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si in aliqua villa abusi fuerint iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint defensari. Quapropter volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo villa eadem usa fuerit, debetur iudicari2) et terminari. (85) De pascendis iumentis indomitis. LXXXIIII. Statuimus, quod quicunque habens iumenta indomita, a vigilia sancti Alberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere teneatur, alias extimacionem dampni convictus ... 3). 1) Cod. fuisset. 2) Cod. iudicare. 3) Na tym wyrazie kończy się text rękopisu Sier. II. XVI, XVII. Kod. Stron.I. (Stronczyńskiego Iszy; — Stronscin. I). Kod. D. IV. (Działyńskich IVty;—Dzialinscianus IV). T i t u 1 i super Statuta Kazimiri. [f. 78] De constitucionibus et statutis in hoc libro scriptis. Capitulum 1) I. Cum omnes constituciones.. De limitibus hereditatum super fluvios distinctos. II. Crebra altricacione.. 2) De expedicione nobilium, ubi quilibet sub vexillo 3) debet locari. III. Ius m i 1 i t a 1e.. De rapinis et pignoribus pauperum. IM. U t 4) rapinis aut pignoribus.. De rebellibus recendentibus rebelliter de iudicio 5). V. Quia victi tenentur.. De filiis vivente patre 6), ut sigillo suo non utantur. VI. Quia filii cum patribus.. De expedicione scoltetorum secularium vel7) spiritualium. VII. Quia omnes presertim.. 1) Cod. D. IV. capitulo. 2) Cod. D. IV. alteracione. 3) W Cod. D. IV. dwóch tych wyrazów niema. 4) Cod. D. IV. De 5) Cod. D. IV. a iudicio. 6) Cod. D. IV. patre vivente. 7) Cod. D. IV. et. 70 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [2] De clerico, sive sacerdote, qui possidet bona paterna hereditaria pro expedicione. VIII. Cum iure suo nullus.. De dominabus et virginibus, que citant aliquem ad iudicium1), vel citantur ab aliquo. IX. Ut dominarum ha b i t a c i o .. Quod quilibet potest habere suum procuratorem et interlocutorem in causa coram iudicio. X. Quia quilibet.. De iudicibus, quod aliqua terra debet habere iudices. XI. Quia ex multiplicitate iudicum.. Quod palatini Cracoviensis et Sandomiriensis terre unum || [f. 780] habeant iudicem quilibet. XII. Item ut palatini.. Iudicia debent adiri2) sobria mente. XIII. Prima consuetudine.. Iudicia a mane usque ad meridiem pertractantur 3). XIIII. Statuimus deinceps.. Qualis ordo debeat fore in vocacione personarum litigancium. XV. Statuimus, quod ad locum.. De eo, quod castellanus Cracoviensis (et) Sandomiriensis in tribus locis deputatis iudicia celebrare tenentur. XVI. Quia plerumque.. Ministerialis pro culpa domini kmethonem citare non debet. XVII. Quoniam ex modo citacionis.. De illis, qui inopinate citantur in curia regis vel in iudicio. XVIII. Preterea in deliberacionibus.. Quod ministerialis non debet aliquem citare absque mandato iudicis sub privacione sui officii vel4) colli. XIX. Flebili querela.. De hiis, qui cum impetu et strepitu veniunt ad iudicium pro consan- guineis et servis. XX. Plerumque fit.. De hiis, qui committunt crimen ex mandato suorum superiorum. XXI. Contingit eciam.. Nullus debet citare per aliquem alium, nisi per ministerialem. XXII. Possibilitas dictat.. 1) W Cod. Stron. I dwóch tych wyrazów niema. 2) Cod. D. IV. audiri. 3) Cod. Stron. I pertractatur. 4) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. [3] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 71 De illo, qui procurat citacionem contra aliquem sine actore legitimo. XXIII. Pretereaquicunque..|| [f. 79] De illis, qui citantur et sunt in remotis partibus, ubi teneantur respon- dere in iudicio, in quo sunt citati. XXIIII. Statui mus insuper.. Pro contumacia domini punienda et impignoracionibus. XXV. Experigencia nos.. Iudex non plures quam duos familiares mittat ad inpignorandum cum ministeriali. XXVI. Preterea quia.. De quatuor casibus, in quibus pena syedmdzeszanth 1) camere regie est solummodo applicanda. XXVII. Preterea pena.. Contumacia actor non parens causam amittit2). XXVIII. Actor ad causam.. De illo, qui citat aliquem pro hereditate aut debito. XXIX. Licet in3) pluribus casibus.. De illo, qui accusatur pro violencia per actorem, quomodo sencien- dum 4). XXX. Preterea et ultra.. De illo, qui accusatur de furto, quomodo sciendum est. XXXI. Itemsialiquis.. De illo, qui se asserit nobilem et negatur fore. XXXII. Nob i 1 i t as .. De illis, qui panes aut merces ad prestam comodant XXXIII. Finem litibus.. De illo, qui vulnerat aliquem vitam suam defendendo et asserit, quod hoc fecit ex inicio eius. XXXIIII. A c c e p i m u s .. || [f. 790] De illo, qui accusatur de furto apum alterius. XXXV. Item Petrus Iohannem.. De illo, qui invadit domum alterius armata manu et vulnera infligit alicui, quomodo debeat iudicari XXXVI. Preterea Petrus.. De illis, qui vulnerantur5) extra contencionem vel in contencione XXXVII. Querelam6) Petrus.. 1) Cod. D. IV. syedmdzyeszyanth. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. mittit. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 4) Cod. D. IV. sciendum. 5) Cod. D. IV. vulnerant. 6) Cod. D. IV. querulam. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [4] De illis, qui producuntur in testimonio, si eis obicitur excommunica- cionis sentencia. XXXVIII. Per experigenciam.. De nominacione testium consangwineitatis, utrum valent. XXXIX. Cunradus a Dominico..1). De prescripcionibus faciendis et tenendis. XL. Cum prescripcio.. De illo, qui tenet in obligacione aliquam hereditatem. XLI. Siautem aliquis.. De muliere maritata, que habet hereditatem racione dotis. XLII. Si autem et mulier.. De vidua habente hereditatem2) racione dotis, vel quovis alio iure. XLIII. Si autem fuerit vidua.. De illo, qui in alterius hereditatem ponit sepes, aut 3) aratrum, vel aliquid aliud. XLIIII. Franciscus deponit.. De tutore orphanorum, quas 4) tradit maritis. XLV. Franciscus neptim.. De illo, qui vendit hereditatem et solvit medietatem et postmodum vellet revocare. XLVI. Franciscus Gregorio..| [f. 80] De mutuacione 5) tritici vel alterius rei, quomodo dicendum. XLVII. Franciscus mutuavit.. De iudice, in quot6) grossis racione pamyathnye debet contentari. XLVIII. Licet pro redimenda.. De fratribus et sororibus in bonis paternis separatis vel divisis, qua- liter discernendum. XLIX. Quamvis negocia.. De fure, utrum insequi debeatur per villanos vicinos, aut non. L. Lagoth7) villanus.. De illo, qui se asserit iniuste condemnatum, quid faciendum. LI. Petrus agebat.. De fratribus unum molendinum 8) habentibus. LII. Franciscus, Falko.. 1) W Cod. D. IV. brak dwóch ostatnich wyrazów. 2) Cod. D IV. hereditatem ponit 3) Cod. D. IV. et. 4) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. IV. mutacione. 6) Cod. D. IV. ut quod. 7) Cod. D. IV. lagoth. 8) Cod. Stron. I. molandinum. [5] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 73 De relictis bonorum, alias o pusczyna 1) kmethonum, aut civium et quo- rumvis hominum. Abusiva consuetudine.. De acomodacione equi. LIIII. Nicolaus deposuit.. De kmethone, qui occidit alium kmethonem. LV. Licet antiquitus.. De illis, qui accusantur de homicidio et sunt plures. LVI. Item si plures puta.. De illis, qui casualiter moriuntur, ut in aqua vel de arbore. LVII. Item quacunque morte.. De milite, qui occidit militem manu violenta. LVIII. U t2) v i o 1 e n t o r u m .. || [f. 800] De illo, qui occidit matrem alicui, ex eo quia 3) eum 4) ex illegitimo 5) thoro dicit et asserit procreatum. LIX 6). Laurencius conqueritur.. De divagantibus et rapinas committentibus. LX. Sunt nonnulli.. De ministerialibus, quod occisum non debent spoliare in vestibus, quando 7) vocantur ad videndum occisum LXI. Consuetudine iniquissima.. De illis, qui depascunt aliis semina iumentis et pecudibus. LXII. Et quilibet proximum.. De illo, qui agit iure Theutunico contra aliquem reum et reus non te- netur 8) eodem iure respondere. LXIII. C u m a c t o r f o r u m .. De illo, qui patitur dampnum in frumentis per iumenta, quod eadem servando per noctem solum ad castellanum proximiorem depellere tene- bitur. LXIIII. Ad evitandam9) autem quamlibet.. De incendariis, aut exustoribus domorum aut horreorum. LXV. Ex lege imperiali.. De defloracione et stupro virginum et pollucione mulierum. LXVI. Revera non solum.. 1) Cod. D. IV. o pusczyny. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. Et. 3) Cod D. IV. qua. 4) Cod. D. IV. illura. 5) Cod. D. IV. legitimo. 6) Cod. Stron. I. XLIX. 7) W Cod. D. IV. modo; ale pisarz ten wyraz przekreślił i na interlinii zamieścił »quando«. 8) Cod. D. IV. tenentur. 9) Cod. D. IV. evitandum. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 10 74 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [6] De illis, qui habent ius Theutunicum et utuntur Polonico. LXVIII. Cum secundum patrum sanctorum.. De illo, qui citatur contra privilegium in quacunque causa. LXVIII. Statuimus, quod dum.. Plures kmethones aut incole de una villa || non possunt rece- [f. 81] dere 1) ad aliam 2) sine domini, sub quo degunt voluntate. LXIX. Cum ex separacione..3). De pueris carentibus etate et usu bone racionis. LXX. Si mulier infantibus.. De illo, cui 4) nunquam in iudicio questio furti mota est. LXXI. Et vir i famosi.. De illis, qui capiunt 5) res alterius, absque voluntate eius. LXXII. Egidius exposuit.. De morsu canis ex incitacione vel invasione 6) alicuius. LXXIII. Egidius conquestus.. De extinctione 7) candele et vulneris incussione frandulenta. LXXIIII. Querelam Egidius deposuit. De pastore ovium. LXXV 8). Pretereadevillanorum..9) De ludo taxillorum. LXXVI. Ut noxius ludus.. De lusoribus taxillorum. LXXVII. Ad precludendum.. De tefrigenis, qui equitantes ad expedicionem damna pauperibus villanis inferunt. LXXVIII. Expedit reipublice.. De filiis, qui moriente matre petunt a patre porcionem, antequam nubit alteri uxori. LXXIX. Ex communi usu.. De profugis et furta committentibus. LXXX. Sepe contingit.. De usuris Iudeorum. LXXXI. C u m i n u s u r a r u m .. || [f. 810] 1) Cod. Stron. I. cedere. 2) Cod. D. IV. ad vi(llam) aliam. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. seperacione. 4) Cod. D. IV. De illis, qui. 5) Cod. D. Stron. I. cupiunt. 6) Cod. D. IV. vasione. 7) Cod. D. IV. extraccione. 8) Cod. D. IV. LXXVII. 9) Cod. D. IV. villarum. [7] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 75 De hiis, qui inferunt dampna in gays. LXXXII. Quidam de ipsorum.. Dc illis, qui frumenta alicui recipiunt 1) nocte. LXXXIII. Et licet canonica.. De improperacionibus et verbis pessimis. LXXXIIII. Cum omnis scurilitas.. De improperacione a matre. LXXXV. Idem dicimus.. De vulneracione kmethonis a nobili. LXXXVI. Ut penarum distinccio.. De fratricidio. LXXXVII. Et licet lex.. De percussione militum et nobilium, quomodo senciendum 2) LXXXVIII. In percussionibus.. De plantacionibus et insercione pomerii3) quomodo dicendum. LXXXIX. Statuimus et decernimus.. De aliqua re, que violenter per aliquem capitur. XC. Item si aliquis.. De recepcione boum per manum violentam. XCI. Cum alicui.. De feno violenter recepto. XCII. Item pro una cassula.. De illo, qui arguit sentenciam castellani Cracoviensis, quomodo vulga- riter o narzeczenye. XCIII. 4) Cum aliquis arguit.. De filio non emancipato sive indiviso, qui in tasseribus, aut in aliquo ludo bona aliqua perdit. XCIIII. Filus nondum.. De falcacione prati alicuius absque voluntate. XCV. B a r t h o l d u s d e p o s u i t.. De kmethone, qui militi plagam aut vulnus infert. XCVI. M i l i t i p r o u n a.. || [f. 82] De vulneracione facta alicui in ludo iocanter. XCVII. Item Bartholdus.. De fideiussore, qui se asserit per principalem debitorem esse solutum 5). XCVIII. Nicolaus Mathie.. 1) Cod. D. IV. repiunt. 2) Cod. D. IV. sciendum. 3) Cod. D. IV. infericio pomorii. 4) Cod. D. IV. XLIII. 5) Cod. D. IV. absolutum. 76 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [8] De uxore, cuius maritus est mortuus, circa que remanere debeat. XCVIIII. Statuimus, quod marito.. De dominicella, que marito contribuitur. XCX. Statuimus, quod cum.. De violatore publice strate. CI. Martihus conqueritur.. De invencione alicuius rei et non restitucione. CII. Martinus deposuit.. De arbore fructifera vel pomifera succisa. CIII. Statuimus.. De inculpacione wladarii per dominum suum. CIIII. Preterea.. Nullus potest emere scolteciam absque domini ville voluntate et con- sensu benigno. CV. C u m o f f i c i u m .. De divisione facta coram amicis vel affinibus. CVI. Cum omnis.. De illis, qui accusantur in iudicio de furto vel latrocinio. CVII. Cum furta.. De pueris legitima 1) etate carentibus, || qui ad iudicia re- • [f. 820] trahuntur super hereditaria questione. CVIII. Si cuiuscunque pueri.. De viduis2) et maritatis, quibus communis prescripcio non obest. CIX. Cum r e a li s .. De calumpniis pro homicidio accusatis. CX. Ut calumpniis.. De sentencia iniqua per iudicem 3) in aliquem lata. CXI. Cum in causarum.. De iudice, quod non debet redargui de malo iudicio in presencia capi- tanei, palatini, aut baronum et addicio prescriptorum. CXII. Insuper statuimus, quod in nostra.. De pignoribus faciendis, quod possunt ad curiam castellani vel pala- tini recipere. CXIII. Item ubi curie sunt nostre.. De illo, qui iudici in iudicio presidenti4) sentenciam inique et false dixerit esse latam. CXIIII. Statuimus insuper, quod si.. 1) Cod. D. IV. illegitima. 2) Cod. D. IV. De pueris, de viduis. 3) Cod. D. IV. iudicium. 4) Cod. D. IV. presenti. [9] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 77 De redargucione subiudicis przyganyenye. CXV. Si autem subiudex.. De moneta in regno currente. CXVI. Cum sub uno principe eadem1).. De militibus, quod ad rem publicam certis hominibus armatis et va lentibus tenentur nobis deservire. CXVII. Sed quia in armata.. || [f. 83] De illo, qui2) emit hereditatem aliquam et eam pacifice tribus annis et tribus mensibus possidet. CXVIII. De cetero statuimus.. De tutoribus puerorum. CX1X. Cum pater decesserit.. De tutoribus orphanorum. CXX. Multociens contingit.. De patre filiam nuptui tradente, doteque assignata statim decedente. CXXI. Statuimus eciam.. De fratribus uterinis vel patruelibus, sorores maritantibus. CXXII. Fratribus eciam.. De violenciis virginibus, viduis aut maritatis quomodocunque illatis. CXXIII. Quicunque vero virgini.. De illo, qui3) tribus vicibus de furto aut spolio convictus fuerit. CXXIV. S t a t u e n d o d e c 1 a r a m u s .. De illo, qui interfecit iumentum indomitum, uti poledrum. CXXV. Statuimus insuper.. De illo, qui incidit 2) silvas, gaya vel borras alterius absque eius vo- luntate. CXXVI. Statuimus eciam.. De illis, qui habent iumenta indomita et depascant segetes aliorum. CXXVII. Statuimus, quod quicunque.. De illis, qui scrophas proprias ad glandines alterius depellunt. CXXVIII. Decernimus eciam.. De illis, qui pro precio porcos ad silvam conducunt. CXXIX. Statuimus, quod quando aliquis.. 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema 2) Cod. D. IV. quia. 3) W Cod. D. IV. pisarz po »qui« zamieścił pierwotnie »interfecit«, ale zaraz wyraz ten przekreślił. 4) Cod. D. IV. invadit. 78 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [10] Episcopus Cracoviensis et palatinus Sandomiriensis possunt profugo treugas pacis dare et ministrare. CXXX. Statuimus, quod si quis.. De kmethone a domino suo 1) fugiente, quid dicendum 2) CXXXI. Preterea statuimus.. De ludeis, ut 3) Cfistianis pecunias super obligacionem et munimenta nequaquam dare audeant. CXXXII. Porro cum iudaice pravitatis.. 1472. 1) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 2) Cod. Stron. I. quomodo. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. et. Casus summarii iuris terrestris 1). Summarii casus iuris terrestris Polonicalis editi per Sere- nissimum principem regem K a z i m i r u m prelatosque 2) et barones et per conventum omnem. (1) De constitucionibus et statutis in colloquio generali3) Wysli- ciensi per regem et prelatos regni editis veridice. Primo. Dum4) o m n e s, ut supra. Constitucio non respicit preterita sed pre- sencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, nichilominus reo 5) pecunia ex toto restituta. (2) De hereditatum limitibus et fluviorum decursibus, quomodo iudicandum 6). II 7). Crebra altricacione, ut supra. Hereditates invicem confluentes sive aliquo flumine vel fluvio convenientes, si idem fluvius omisso suo meatu primevo, divertit per alium locum (cursum) suum8), primus meatus pro gra- niciebus est semper 9) habendus. 1) W Cod. D. IV. nagłówka tego niema. 2) Cod. D. IV. prelatosque eius. 3) Cod. Stron. I. generalis. 4) Cod. D. IV. Cum. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. eo. 6) Cod. Stron. I. iudicatum. 7) W Cod. Stron. I. przy tym i dwóch następnych art. liczby bieżące są pomylone (III, IV, V zamiast II, III, IV). 8) Cod. Stron. I. i D. IV. suus. 9) Cod. Stron. I. super. 80 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [12] (3) In expedicione quilibet sub vexillo suo se locare et consti- tuere tenetur. III. Ius militale, ut supra. Quilibet in 1) expedicione nobilis 2) sive simplex sub vexillo per ipsum electo collocare et statuere tenentur, gracie nostre sub obtentu. (4) De illis, qui convincuntur iure in iudicio et recedunt cum re- bellione absque actoris fideiussoria caucione. IV. Quia victus, ut supra. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat II ammissum et satisfaciat, alias adversario ligatus [f. 33] tradatur. Qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. (5) De iudicibus aut3) officialibus rapinas et pignora recipientibus in pauperibus inmiserabiliter comittentibus. V. Ut4) in rapinis, ut supra. Quilibet iudex pignora racione5) penarum recepta 6), in estivo tempore octo diebus tenetur illibata reservare, alias valorem pignoris damnum passo cum pena pyacznadzescza solvet, quod suo iuramento comprobabit. (6) De filiis quod non debent uti proprio sigillo patre vivente. Q u i a filii, ut supra. Filii vivente patre non utantur sigillo proprio. (7) De hoc, quod7) sculteti spiritualium et secularium personarum tenentur ire ad expedicionem. VII. Quia omnes, ut supra. Scolteti tam spiritualium quam secularium personarum ad expedicionem ire tenentur. (8) De clericis habentibus bona patrimonialia dicendum, quod ad expedicionem ire tenentur aut proximis dimittere. VIII. Quia iure suo nullus8), ut supra. Clerici de bonis paternalibus9) ad expedicionem servire aut proximis dimittere possessiones teneantur, alias rex bona ipsorum possidebit seu obtinebit etc. || [f. 330] 1) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 2) Cod. Stron. I. nobilis nobis. 3) Cod. D. IV. et. 4) Cod. D. IV. Et. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. pignoracione zamiast pignora racione. 6) Cod. D. IV. receptus. 7) Cod. D. IV. si. 8) Cod. D. IV. nullum. 9) Cod. D. IV. patrimonialis. [13] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 81 (9) De dominabus, quod possunt procuratorem constituere, quem placet. IX. Ut1) dominarum, ut supra. Domina aut virgo citans vel citata coram officiali procuratori 2) causam potest, cui placet, delegare. (10) De eo, quod aliquis potest habere procuratorem vel inter- locutorem in iudicio, quomodo dicendum. X. Q u i a q u i 1 i b e t 3), ut supra. Ad iudicium citans vel citatus potest habere suum verum et legitimum prolocutorem vel interlocutorem 4). (11) De iudicibus, quod quelibet terra uno iudice contentari debeat XI. Quia ex multiplicitate, ut supra. Unus generalis iudex in qualibet terra debet haberi, qui eciam in curia regis iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex comorabitur; hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum electorum. (12) De palatinis5), ut quilibet in suo palatinatu unum iudicem habeat et non plures habere presumat. XII. Item ut6) palatini, ut supra. Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debet contentari et non pluribus. (13) De hoc, quod iudicia sobrie debent celebrari. XIII. Prava7) consuetudine noscitur observatum, ut supra. Iudicia exerceri non debent nisi mane et usque ad horam nonam, et qui 8) primo die non poterit expediri, in j| crastinum prorogabitur. Eciam [f. 34] scriptor causarum sub privacione sui officii litigantes9) secundum ordinem nominabit, ministerialem advocando, et pars tercia vice per ministerialem proclamata si absens fuerit, iudice surgente vel surgere volente, contumacia condemnetur. Item partes ad locum audiencie accedere non presumant, nisi ad petendum citacionem vel de iudicum licencia speciali et mandato, alias pena. que vocatur pyacznadzescza, puniatur. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. Et. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. procurare. 3) Cod. D. IV. cuilibet. 4) Cod. D. II. legitimum procuratorem. 5) Cod. D. IV. palatino. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. prima. 8) Cod. D. IV. sin. 9) Cod. D. IV. ligantes. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 11 82 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [14] (14) De hoc quod iudicia debent et tenentur mane pertractari. XIIII. Statuimus deinceps, ut supra. Iudicia 1) a mane usque ad me- ridiem (in) quibuslibet causis debent pertractari; et si primo die terminorum in causis suis expediti non fuerint, extunc in crastinum 2) secundum ordinem vocati3) suas causas eadem hora decidant et terminare tenebuntur 4). (15) De ordine in vocacione personarum obtinendo XV. Statuimus, quod5) ad locum, ut supra. In ordine vocacionis ad iudicium secundum ordinem ministerialis vocare litigantes tenebitur, ita, quod que causa 6) prius vocavit (s), prius debet terminari, ut melius in ca- pitulo elucidatum est. (16) De eo, quod castellanus Cracoviensis, Sandomiriensis in tribus locis deputatis iudicia celebrare tenebuntur 7). XVI. Quia plerumque, ut supra. Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis sua debet et tenetur pertractare iudicia. || [f. 340] (17) De eo, quod8) pro culpa domini kmethonem ministerialis non citat. XVII. Quoniam ex modo citacionis, ut supra. Ministerialis cum litera citatoriali, in qua premittitur causa, pro qua cum ad agitandum vene- rit, pro culpa domini villanos inquietare non audebit et econverso pro culpa kmethonis ipsum dominum 9) inquietare non debet nec 10) presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, alias pena, que est pyacznadzescza, puniendus erit. (18) De illis, qui inopinate ad iudicium citantur in iudicio vel in curia regis, quomodo dicendum. XVIII. Preterea, ut supra. Citati inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere nisi deliberate11) non tenentur; sed per 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. IV. crastino. 3) W Cod. Stron. I. i D. IV. vocatum. 4) Cod. D. IV. tenebitur tenebuntur. 5) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 6) Cod. D. IV. cause. 7) Cod. D. IV. tenentur. 8) Cod. Stron. I. qui. 9) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 10) W Cod. D. IV. trzy te wyrazy opuszczone. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. de libertate. [15] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 83 iudicem, si pro maiori causa, videlicet pro quadraginta marcis, terminus trium septimanarum eisdem 1) assignetur. Si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (19) De ministerialibus, quod absque mandato iudicis milites aut villanos non debent vexare nec citafe. XIX. Flebili querela, ut supra. Ministerialis 2) sub pena (privacionis) officii et bonorum et faciey adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumat. (20) De illis, qui cum impetu et strepitu ad iudicium ve- niunt XX. [f. 35] Plerumque fit, ut supra. Propter causam consanguinei vel fami- liaris dominus cum clamore vel strepitu violenti ad iudicium veniens, pena, que dicitur pycznadzescza, puniatur 3). (21) De hiis, qui comittunt aliquod crimen de mandato suorum superiorum 4) vel dominorum. XXI. Contingit eciam, ut supra. Citans pro facto criminali coram regia responsurus maiestate, mandato domini et sui superioris non obstante, cum pena teneat tantummodo suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum. (22) De illis, qui procurant citacionem super aliquem sine legi- timo et 5) vero actore, quomodo dicendum. XXII. Possibilitas hoc dictat, ut supra. Nullus debet citari nisi per ministerialem, nisi tantum pro crimine recenti in curia vel in iudicio co- misso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum 6) citare poterit quis abs- que pena. (23) De illo, qui procurat citacionem super aliquem sine vero et legitimo actore. XXIII. Preterea7) quicumque, ut supra. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore penam pyacznadzescza solvat. 1) Cod. Stron. I. eidem. 2) Cod. D. IV. Flebili querula, ut supra. Ministeriales. 3) Cod. D. IV. puniantur. 4) Cod. D. IV. superiorum suorum. 5) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 6) Cod. Stron. I. portulani. 7) Cod. Stron. I. Propterea. 84 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [16] (24) De illis, qui citantur et sunt in partibus longinquis et re- motis. XXIIII. Statuimus insuper1), ut supra. Aliquis citans pro hereditate in iudicio opponit, quod 2) || coheres 3) eiusdem hereditatis 4) sit [f. 350] in remotis et ob hoc dicit, se non teneri respondere. Iudex precipere debet per ministerialem circe parochiam vel alium locum et terminum absenti assignando. Quo non parente ad cause diffinicionem licite pfocedat. (25) De contumacia et impignoracionibus per dominos punienda 5), nunc dicendum. XXV. Experiencia nos edocuit, ut supra. Pro contumacia domini punienda 6) ministerialis in duobus bobus eundem inpignorat, kmethones vero, quotquot sunt contumaces, in uno bove poterit inpignorare. Et idem de secunda contumacia est observandum. Pro tercia vero contumax causam ammittat et repercuciens pignora supradicta penam supradictam pyaczna- dzescza solvere tenetur 7). Nichilominus pignora denegata et ablata 8) violen- ter cum secunda pena, pyacznadzescza restituere tenetur sub pena, que debet exolvi nostre camere replicando. (26) De inpignoracionibus faciendis dicendum. XXVI. Preterea quia per frequentem9), ut supra. Ad im- pignoracionem faciendam iudex non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat, et idem inpignorantes in iudicio non convictos, pignorare non 10) || presumant 11) ; et si contra fecerit, [f. 36] ablata domino ville ad fideiussoriam dimittat et restituat caucionem, termi- num eidem ad ostendendum12) suam innocenciam assignando. Qui si 13) innocenciam suam expurgabit, iudex inpignorare demandans, a ,qualibet per- sona domino ville eiusdem 14) penam pyacznadzescza noverit se incursurum. 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 2) W Cod. Stron. I. przez pomyłkę pisarza początkowy ustęp aż do wyrazu »quod« dwu- krotnie zostat wypisany. 3) Cod. Stron. I. coheredes. 4) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. IV. puniendi. 6) Cod. Stron. I. punigenda. 7) Cod. D. IV. teneatur. 8) Cod. D. IV. oblata. 9) Cod. Stron. I. qui per facientem; Cod. D. IV. statuimus, quia per facientem. 10) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 11) Cod. Stron. I. presumat. l2) Cod. Stron. I. ostendum. 13) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 14) Cod. Stron. I. eidem. [17] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 35 (27) De casibus, in quibus pena szyedmdzeszyanth camere nostre est applicanda, hic dicendum. XXVII. Preterea pena, que, ut supra. In quantitate casuum pena syedm- dzesyath camere regie est1) applicanda. Primus casus incendii; secundus 2) violencie publice; tercius 3) iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus cum de iudicio per rebellionem4) discesserit, actori non prestita fide- iussoriu caucione. (28) De contumacia actoris, quomodo iudicandum. XXVIII. Actor procurat, ut supra. Contumacia actoris cum sit maior, causam ammittit, rei vero duorum boum pena mulctanda. (29) De illis, qui citant pro hereditaria questione aut debito, quomodo dicendum. XXIX. Licet in pluribus, ut supra. Pro hereditaria questione reus, primo et secundo citatus 5) et non comparens actor mittitur in possessio- nem et reus decernatur et pronunciatur ab omni iure cecidisse; pro debito vero et rebus obligatis, reus premisso modo citatus 6) causam || [f. 360] ammittit et actor easdem distrahendi et alienandi habebit facultatem, et quicquid ultra debitum excreverit, actor reo viceversa restituere et reddere teneatur. (30) De illis, qui accusantur de furto. XXX 7). Item si alicui, ut supra. De furto accusatur, infra annum evo- candi habeat facultatem. (31) De illis qui accusantur de violencia 8) per actorem. XXXI. Preterea ut supra. Accusatus de violencia per actorem, per testes convincitur, alias reus proprio iuramento se poterit excusare. (32) De illis, qui ad prestam aliquas res accomodant. XXXII. Finem litibus, ut supra. Civis pannos sive merces militi alicui aut terrigene9) ad prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus proprio iuramento ab impeticione absolvetur. 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 2) Cod. D. IV. secunda. 3) Cod. Stron. I. tercium. 4) Cod. Stron. I. rebellione. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. citans. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. citans. 7) W Cod. D IV. ten i następny artykuł znajdują się w odwrotnym porządku. 8) Cod. D. IV. de furto de violencia. 9) Cod. Stron. I. terrene. 86 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [18] (33) De illo, cui obicitur, quod non sit nobilis. XXXIII. Nobilitatis1) stirpes, ut supra. Nobilitatem probare volens sex testes 2) producere debet, duos de sua genologia, et quatuor ab avis 3) progenitos. (34) Qui vulnerat aliquem ex inicio eiusdem. XXXIIII. Accepimus, quod Petrus, ut supra. Qui ex inicio alterius vulnerat alterum vitam defendendo, hoc si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. (35) De illis, qui accusantur de furtis apum vel mellificiorum vel aliorum. XXXV. Item Petrus, ut supra. Accusatus de furto apum vel mellificiorum et negans, || alias si fuerit bone fanie, per proprium se iuramentum [f. 37] expurgare tenebitur. (36) De illo, qui manu armata intrat domum alicuius et ibi vul- nerat matrem, sororem vel fratrem. XXXVI. Preterea Petrus, ut supra. Invadens domum Andree manu ar- mata et vulnerans matrem, sororem4), filios vel uxorem heredis, licet per ministerialem hoc probare non poterit, nichilominus per alios testes compro- babit 5) et vim faciens vulnera sua, si 6) que contingerent, deperdet 7). (37) De illis, qui vulnerantur in contencione. XXXVII. Querelam8) Petrus, ut supra. Probacione est admittendus in contencione; si autem extra 9) contencionem, tunc, ut moris est, illi, cui vul- nus infertur, eius iuramentum est admittendum. (38) De excommunicatis, si possunt produci in testimonium. XXXVIII. Per experigenciam, ut supra. Producendum (s) testes, si obi- citur testibus excommunicacio, si autem poterit alios nominare. Si autem alios habere non poterit, excommunicanti 10) plenam fideiussoriam imponere debent 1) Cod. D. IV. Nobilitas. 2) Cod. D. IV. testes sex. 3) Cod. D. IV. annis. 4) Cod. D. IV. vel fratrem. 5) Cod. Stron. I. comprobavit. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 7) Cod. D. IV. disperdet. 8) Cod. D. IV. Querulam. 9) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 10) Cod. Stron. I. i Cod. D, IV. excommunicati. [19] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 87 producentes, ut testes ad subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, absolvantur. (39) Compater et1) amicabilis compositor, utrum possit admitti in testimonium. XXXIX. Cunradus a Dominico, ut supra. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens, ad iuramentum debet admitti, si in nomina- cione testium consanguineitas ipsis non fuerit obiecta. || [f. 370] (40) De prescripcionibus. XL. Cum prescripcio, ut supra. Paciens aliquando tres annos et tres menses tempore pacis et concordie, antequam hereditatem possideat, ab omni iure eiusdem hereditatis se 2) senciat cecidisse. (41) De illis, qui tenent3) in obligacione hereditates. XLI. Si autem aliquis, ut supra. Obligatam hereditatem4) proximior infra quindecim annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio generali hoc protestabitur aliquociens per amicum, quod predicta hereditas in tanta pecunia est obligata. (42) De muliere, que habet hereditatem dotis. XLII. S i v e r o, ut supra. Mulier maritata habens ius quomodolibet vel ra- cione dotis ad aliquam hereditatem infra decem annos questionem inchoare tenetur pro eadem; si sit negligens, ab omni iure agnoscat se cecidisse. (43) De vidua habente hereditatem dotis vel quomodolibet. XLIII. Si autem fuerit vidua, ut supra. Sex annos similiter si voluerit, questionem inchoabit, et hoc tempore pacis et concordie locum obtinebit, alias non. (44) De illis, qui in alterius hereditatem ponunt suos sepes. XLIIII. Franciscus deposuit contra, ut supra. Paciens sepes facere vicinum infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans, provocans ad causam, prescripcio eidem obest trium annorum. (45) De tutore orphanorum, que maritantur. XLV. 5) Franciscus neptim suam, ut supra. Tutor orphanorum tra- dens marito et eidem dotem assignans competentem, si pro residuo infra 1) Cod. D. IV. vel. 2) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 3) Cod. Stron. I. tenentur. 4) Cod. D. IV. Obligacionem zamiast obligatam hereditatem. 5) W Cod. Stron. I. przy tym art. liczby bieżącej niema. 88 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [20] tres menses emptorem non provocans || hereditatem perdet, licet [f. 38] per emptorem sibi non fuerit satisfactum. (46) De illo, qui vendit hereditatem et eum infra tres annos et, tres menses non evocat. XLVI. Franciscus vendidit, ut supra. Vendens hereditatem et per tres annos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdet, licet per emptorem non fuerit sibi satisfactum. (47) De illo, qui mutuat1) triticum alicui vel aliquid aliud. XLVII. Franciscus Gregorio, ut supra. Mutuans 2) alicui triticum et quatuor annis tacens, perpetuum silencium obtinebit pro eodem. (48) De iudice in quot grossis contentari debet et3) hoc in ra- cione, quod dicitur pamyathne. XLVIII. Licet pro redimenda. ut supra. Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pamyathne debet contentari; in mino- ribus vero duos grossos *) exigendi habeat facultatem. (49) De fratribus et sororibus in hereditate divisis. XLVIIII. Quamvis negocia, ut supra. Fratres divisi existentes, si aliquis causam ammittit, iudice sentenciam proferente, alter frater eandem sentenciam proferente, alter frater eandem sentenciam non poterit infringere. (50) De vicinis, qui furem sui consodalis 5) tenentur insequi. L. Nagoth villanus, ut supra. Vicini tenentur insequi furem sui consodalis; alias dampnum exolvant pacienti. (51) De illo, qui vulneratur aut aliquo membro mutilatur. LI. Petrus conquestus est, ut supra. Vulneratus infra annum proprio iuramento vulnera || obtinebit, post annum mettercius vul- [f 380] nera tenebitur approbare. (52) De illo, qui se 6) asserit iniuste condemnatum. LII7) Petrus agebat, ut supra. Asserens se8) iniuste condemnatum, statim iudicem debet provocare vulgariter naganycs, quod si non fecerit, sentencia 9) transibit in rem iudicatam. 1) Cod. Stron. I. mutat. 2) Cod. D. IV. Mutans mutuans. 3) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 4) Cod. Stron, I. i D. IV. duobus grossis. 5) Cod. Stron. I. suum consodalem. 6) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 7) Cod. Stron. I. LI; odtąd w Cod. Stron. I. liczby bieżące są pomylone aż do art. 67 włącznie. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 9) Cod. Stron. I. sentenciam. [21] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 89 (53) De fratre seniore prescripcionem negligente. LIII. Franciscus, Falco, ut supra. Cum communi molendinatore 1) aut servitore unus frater poterit se pro iniuria coram iudice electo iudicare, licet fratres contradicerent sive contrairent. (54) De derelictis 2) kmethonum, alias o pusczyna. LIM. Abusiva consuetudine, ut supra. Derelicta kmethonum alias pusczyna 3) dominus non debet prevenire, sed ad proximos devolvantur, qui calicem de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera et dimidia marca 4) debent comparare. (55) De equi accomodacione, quomodo diffiniendum 5). LIM 6). Nicolaus deposuit contra, ut supra. Accomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas servare tenetur; qui si convaluerit, eundem restituat, alias secum amicabiliter com- ponat pro eodem, si non convaluerit infra duas septimanas. (56) De occisione kmethonis, cum kmetho kmethonem occidit. LV. Licet antiquitus, ut supra. Kmetho kmethonem occidens, ei, cui persuaserit ius, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem sex racione homicidii exolvere tenetur. || [f. 39] (57) De pluribus unum occidentibus. LVI. Item. si plures, ut supra. Ubi plures de homicidio7) accusantur, tantummodo per iuramentum actoris unus debet condemnari et puniri, reliqui vero per testes poterint se expurgare et ab omni malo liberabuntur. (58) De illis, qui casualiter moriuntur vel in aquis submerguntur vel de arbore cadunt. LVII. Item quacumque morte, ut supra. Qui casualiter8) moritur, pro ipso questio capitis non debet intentari. Ubi dubium est de homicidio, proximiores, dum poterint, causam prosequantur 9). 1) Cod. Stron. I. comunioni molandinatoris; Cod. D. IV. comunione molendinatoris. 2) Cod. 0. IV. relictis. 3) Cod. D. IV. pusczyny. 4) Cod. D. IV. altera dimidia merca. 5) Cod. Stron. I. discuciendum. 6) Odtąd w obu rękopisach liczby porządkowe są pomylone. 7) Cod. D. IV. homidio. 8) Cod. Stron. I. causaliter. 9) Cod. D. IV. persequantur. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 12 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [22] (59) De occisione militis per alium militem. LVIII. Ut1) violentorum, ut supra. Miles occidens militem sexaginta marcas exolvat, pro mutilacione vero membri cuiuslibet 2) triginta marcas et pro simplici vulnere quindecim marcas exolvet 3) et expagabit. (60) De illo, qui matrem alicui interficit 4). LIX. Laurencius conqueritur, ut supra. Interficiens matrem ali- cuius, illegitimitatem5) eidem obicere non debet, sed ad solvendum caput eiusdem matris eidem 6) filio debet condemnari. (61) De divagantibus7) et rapinas committentibus. LX. Sunt nonnulli, ut supra. Divagantes et rapinas committentes, qui- buslibet ipsorum bonis, que habent, priventur. (62) De ministerialibus, quod occisum in via non debent in aliquo spoliare. LXI. || [f. 390] Consuetudine iniquissima, ut supra. Ministeriales in via occisum spoliare non debent, sed grosso debent contentari, donec de homi- cidio questio fuerit terminata. (63) De pastis pascuis alterius per iumenta. LXII. Ut8)quilibet, ut supra. Depascentes semina alterius unam quar- tam pro quolibet iumento vel pecore solvere 9) teneantur. (64) De actore, qui agit contra reum iure Theutunico, quomodo dicendum. LXIII. Cum actor, ut supra. Volumus, (quod) agens iure Theutunico contra reum eodem iure non tenetur respondere, sed si voluerit reus, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. (65) De illis, qui dampna inferunt alicui per iumenta. LXIIII. Ad vitandum autem, ut supra. Passus dampnum a pastore iu- mentorum iumenta vel pecora per noctem servans ad proximiorem curiam 10) castellanie depellere teneatur. 1) Cod. D. IV. De. 2) Cod. Stron. I. cuilibet. 3) Cod D. IV. exolvat. 4) Cod. D. IV. interfecit. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. illimtatem. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 7) Cod. D. IV. magnatibus. 8) Cod. Stron. I. Et; Cod. D. IV. De. 9) Cod. D. IV. exolvere. 10) Cod. D. IV. curie. [23] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 91 (66) De incendariis et domorum exustoribus vel horreorum. LXV. Ex lege imperiali, ut supra. De crimine incendii accusati1) iure Theutunico łn civitatibus 2) vel villis Theutunicalibus existentes, se non poterint excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. (67) De illis, qui habent ius Theutunicum et utuntur iure Polo nico. LXVI. || [f. 40] Cum secundum, ut supra. Ille ammittit privilegii auctoritatem3), qui concessa sibi non utitur potestate, prout habens ius Theutunicum et non utens eo ammittit ipsum eviterne. (68) De illo, qui citatur4) in iudicium contra suum privilegium. LXVIII. Statuimus, ut supra. Sciens privilegium alterius, et contra hoc ad iudicium provocans, amittit sexagenam, si iuraverit, se nescivisse reum fore privilegiatum, erit liber a solucione. (69) De eo, quod kmethones plures insimul non possunt ire de una villa ad aliam sine domini voluntate. LXIX. Cum ex separacione5), ut supra. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi unus aut duo preter domini ville illius voluntatem 6), nisi in casibus in eodem capitulo expressis et declaratis. (70) De pueris carentibus usu racionis et annis. LXX. Si mulier, ut supra. Pueri non habentes etatem, contra iniuriantes agitare poterint7), cum ad annos venerint discrecionis et excepcio pre- scripcionis eis opponi non potest, nisi post annos, si fuerint negligentes. (71) De illo, cui nunquam questio in iudicio furti mota8) fuit, dicendum. LXXI. Ut9) viri famosi, ut supra. Propter bonam presumcionem 10) alicuius viri, licet accusetur de furto vel latrocinio, tamen per proprium iuramentum se poterit expurgare. || [f. 400] 1) Cod. D. IV. accusati incendii. 2) W Cod. D. IV. ostatnie cztery wyrazy opuszczone. 3) Cod. Stron. I. privilegium auctoritatis. 4) Cod. Stron. I. citantnr. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. seperacione. 6) Cod. Stron. I. voluntate. 7) Cod. Stron. I. potuerint. 8) Cod. D. IV. nunquam mota. 9) Cod. D. IV. Et. 10) Cod, D. IV. prescripcionem. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [24] (72) De illis1), qui recipiunt res alterius absque eorum volun- tate. LXXII. Egidius deposuit, ut supra. Sine 2) voluntate capiens 3) res ali- cuius, si partem negaverit se recepisse, actor super 4) rebus receptis iura- mento comprobabit. (73) De morsu canis ex suggestione vel invasione alicuius. LXXII. Egidius conquestus est, ut supra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod ex incitacione eiusdem sui vicini5) lesuram habuerit, vulnera obtinebit, alias vicinus debet se proprio iuramento ex- purgare 6). (74) De extinccione candele et vulneris incussione fraudulenta. LXXIIII. Querelam7) Egidius, ut supra. Prestans occasionem vel para- mentum vulnerato ad vulnera debet condemnari. (75) De opilione sive de pastore 8) ovium dicendum. LXXV. Preterea, ut supra. Si pastor pro aliquo pecude inculpatur, quod ipsum perderet, ad villam 9) non reducens, iurabit, quod illud ad villam vice- versa reduxit. (76) De filiis ludentibus taxillos vel tasseres. LXXVI. U t 10) n o x i u s 1 u d u s, ut supra. Parentes 11) non tenentur pro filio ipsorum ad pecunie deluse quantitatem et ad satisfaccionem eiusdem. Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. (77) De lusoribus taxillorum. LXXVII. Ad precludendum, ut supra. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, || ad satisfaccionem victori non tenetur, nec ipsum po- [f. 41] terit ammonere; quod si12) fecerit, pena pyacznadzesczą puniendus est. 1) Cod. D. IV. illo. 2) Cod. Stron. I. Sue. 3) Cod. Stron. I. cupiens. 4) Cod. D. IV. supra. 5) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 6) Cod. D. IV. expurgare iuramento. 7) Cod. D. IV. querulam. 8) Cod. D. IV. sui pastore. 9) Cod. D. IV. nullam. 10) Cod. Stron. I. Et; Cod. D. IV. De. 11) Cod. D. IV. parantes. 12) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. [25] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZlAŁYŃSKICH IVty. 93 (78) De illis, qui transeunt ad bellum, (quod) non presumant sta- ciones facere in prato, in villis, nec rapinas comittant aliquas. LXXVIII. Expedit reipublice, ut supra. Ad expedicionem transeuntes, in prato aut villis non presumant facere staciones nec debeant1), nisi in campo, nec rapinas committant, nisi pabulum pro equis recipiant et hoc moderate. (79) De filiis, qui matre moriente, a patre querunt porcionem. LXXIX. Excommuni usu, ut supra. Post mortem matris filii non petant a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi heredi- tates dissiparet. (80) De profugis et furta committentibus. LXXX. Sepius contingit, ut supra. Profugi vel furta committentes, licet gracie nostre restaurantur 2), nichilominus de commissis respondere et satisfacere tenebuntur, nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. (81) De usuris Iudeorum, quod post duos annos usuram accres- centem 3) non capiant. LXXXI 4). Cum in usurarum5), ut supra. Iudei pro debito principali et usura ad iudicium non procurantes infra duos annos, predicti Iudei usuram accrescentem 6) ammittere debent et tantum de principali usura infra pre- dictum tempus sint contenti. || [f. 410] (82) De illis, qui inferunt damnum alicui in silvis, gays vel7) borris, quomodo dicendum. LXXXII. Quidam de ipsorum, ut supra. Incidens quercum alienam penam illi sex marcarum solve (s), in cuius dominio sunt incisa. (83) De frumentis in nocte acceptis8). LXXXIII. E t 9) 1 i c e t, ut supra. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defensorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidat, defensatorem 1) Cod. D. IV. debent. 2) Cod. D. IV. restaurentur. 3) Cod. D. IV. rescentem. 4) W Cod. Stron. I. liczby porządkowej brak. 5) Cod. Stron. I. usuram. 6) Cod. D. IV. arescentem. 7) Cod. D. IV. et. 8) Cod. D. IV. receptis. 9) Cod. D. IV. De. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [26] si vulneraverit vel occiderit, frumentorum defensatori leso vulnera vel pueris caput exolvere sit astrictus 1) (84) De improperacionibus et vituperacionibus. LXXXIIII. C u m o m n i, ut supra. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum filium meretricis ostendendo et 2) asserendo et non revocat, sexaginta marcas 3), ve- luti ipsum occidisset, se noverit incursurum. (85) De illis, qui improperant a matre, hic dicendum. LXXXV. Idem dicendum, ut supra. Improperans a matre revocando debet dicere: id, quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (86) De kmethonum vulneracionibus. LXXXVI. Ut4) penarum, ut supra. Pro vulneribus kmethonum aut eorum percussione due partes leso et tercia iudicio, ubi5) causa agitatur, debent assignari veridice. (87) De fratricidio, quomodo dicendum 6). LXXXVII. Et licet, ut supra. Fratricidium committens aut proximum occidens, in hereditatem ipsius succedere non debet. (88) De occisione sororum aut consanguineorum, ob hoc, ut eos succederent in bonis eorum, quomodo dicendum, sub eodem capi- tulo. || LXXXVIII7). [f. 42] Volumus8) itaque, ut supra. Occidens sororem aut consangui- neum non habentem prolem, tales in successionem 9) eorundem cedere non poterint una cum suis pueris legitimis, sed consanguinei remociores eiusdem occisi prefata successione hereditaria pocientur 10) et gaudebunt 11) tales, quod eciam occisores patrum vel sororum infames et inhabiles ad honores capes- cendos pronunciamus. 1) Cod. Stron. I. abstractus. 2) Cod. D. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 3) Cod. D. IV. sexinta mercas. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. Et. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. nt. 6) Cod. D. IV. quo iudicandum. 7) W Cod. Stron. I. przy tym art. liczby porządkowej niema. 8) Cod. D. IV. nolumus. 9) Cod. D. IV. successionem hereditariam. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. pacientur. 11) Cod. Stron. I, i D. IV. audebunt. [27] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 95 (89) De percussionibus militum et nobilium inter se dicendum. LXXXIX1). In percussionibus, ut supra. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena pyacznadzescza per inferentem eidem debebit assignari. (90) De plantacionibus et insercionibus arborum et insercione pomorii hic dicendum 2). LXXXIX. Statuimus, ut supra. Cmetho plantans vel pomorium faciens, me- dietatem in terra, cum recedit, de surculis sive plantacionibus dimittere te- netur sub pena pyacznadsescza. (91) De recepcione violenta rem alienam. XC. Item si aliquis3), ut supra. Recipiens quamlibet rem alterius vio- lenter, cum pena pyacznadzescza reddere teneatur. (92) De cultura et seminacione aliorum agrorum, idem capitu- lum 4). XC. S i q u i s, ut supra. Seminans agros alienos semine careat cum pena, que dicitur, pyacznadzescza. (93) De recepcione boum per violenciam hic dicendum. || [f. 420] XCI. Dum a 1 i c u i, ut supra. Recipiens duos boves alterius violenter, pro quolibet septuaginta quatuor scottos cum pena quindecim damnum passo et totidem iudicio exolvere tenetur. (94) De feno violenter recepto. XCII. Item pro una, ut supra. Recipiens cassulam cuiuscunque grani, iudicio pena quindecim et damnum passo similiter quindecim mulctetur 5). (95) De illo, qui arguit sentenciam castellani et dicit eandem iniuste esse in se latam. XCIII. Cum a 1 i q u i s, ut supra. Arguens sentenciam castellani, emorlinas 6) pelles, ut in capitulo continetur, taliter asserens 7) condemnetur. 1) Cod. Stron. I. LXXXVIII. 2) W Cod. D. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 3) Cod. Stron. I. signis. 4) Cod. D. IV. capitulo. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. mulcetur. 6) Cod. D. IV. emorelinas. 7) Cod. D. IV. asseremus. 96 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [28] (96) De filiis emancipatis et indivisis, qui in ludis thasserorum et aliorum ludorum bona perdunt, hic dicendum. XCIIII. F i 1 i u s nondum, ut supra. Si globizando aut thasseres ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius sortem sive partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. (97) De falcatione prati alicuius absque voluntate. XCV. Bartoldus, ut supra. Inculpatus pro prato, quod ipsum quispiam falcasset, si poterit, probabit emptionem. (98) De kmethone, qui vulnerat nobilem 1). XCVI. Militi pfo una, ut supra. Kmetho vulnerans militem decem marcas cum pena quindecim exolvat; de ceteris autem in capitulo indagare. || [f. 43] (99) De illo, qui aliquem vulnerat in ioco, dicendum. XCVII. Item Bartholdus, ut supra. Confitens se aliquem in ioco vulne- rasse, ad satisfaccionem est condemnandus. (100) De fideiussore, qui se asserit per principalem debitorem esse absolutum, quomodo iudicandum et discernendum 2). XCVIII. Nicolas Mathie, ut supra. Fideiussor asserens se per principalem debitorem esse absolutum, admittendus est ad probandum. (101) De uxore, cuius vir decessit, circa que manere debeat 3) post viri mortem. XCIX. Statuimus, ut supra. Uxor 4) marito mortuo circa donacionem et dotem suam remanebit absque impedimento. (102) De dominicella, que maritatur, in pecunia dotetur. C. Statuimus, et supra. Assignacio dotis valet in parata pecunia et in amicorum presencia solidatur. (103) De violatore publice strate. CI. Martinus conquestus, ut supra. Violator publice strate duo- decim testibus probitate irradiatis se tenentur expurgare. (104) De re inventa et non restituta. CII. Martinus deposuit, ut supra. Item Martinus inculpatus pro in- vencione alicuius rei, proprio se iuramento expurgabit. 1) Cod. D. IV. nobilem vel militem. 2) W Cod. D. IV. dwóch oatatnich wyrazów niema. 3) Cod. D. IV. debeat manere. 4) Cod. D. IV. uxore. [29] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 97 (105) De arbore pomifera et fructifera incisa dicendum. CIII. Statuimus, ut supra. Succidens arborem pomiferam aut quamcun- que 1) fructiferam, XII 2) grossos damnum passo exolvat cum pena pyaczna- dzescza 3). (106) De inculpacione wladarii aut familiaris. || CIIII. [f. 430] Preterea, ut supra. Cum wladarius aut familiaris per dominum in- culpatur, debet se cum sex testibus expurgare. (107) De scolteto, quod non potest scolteciam vendere et emere absque domini ville illius voluntate. CV. Cum officium scoltetorum, ut supra. Scolteciam4) nullus emere potest, preter (domini) ville illius voluntatem. (108) De divisionibus factis coram amicis inter fratres. CVI. Cum omnis5) ut supra. Divisio 6) facta coram amicis ligat, licet ad noticiam piincipis non fuerit deducta, si per tres annos et p er tres menses pacifice perdurabit. (109) De illis, qui accusantur de furto aut latrocinio in iudi- cio. CVII. Cum furta, ut supra. Si aliquis (de) furto aut latrocinio per vicinum accusatur eiusdem ville vel parochie, tunc prescripcio annualis contra agen- tem procedat; si autem sunt distantes, non alia prescripcione 7) quam 8) triennali evadere poterit accusatus. (110) De pueris legitima etate carentibus, qui trahuntur ad iudi- cia super hereditaria questione. CVIII. Si cuiuscunque pueri impuberes9), ut supra. Pueri in- duciati super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem annorum predicto- rum actori obicere non possunt, neque audeant. 1) Cod. D. IV. quamque. 2) Cod. D. IV. duodecim. 3) W Cod. Stron. I. artykuł ten zamieszczony jest przed bezpośrednio następującym; ale pisarz uwidocznił swą pomyłkę, kładąc przy każdym z tych artykułów właściwą liczbę po- rządkową. 4) Cod. D. IV. Scultetorum. 5) Cod. D. IV. omnes. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. IV. prescripcio. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. IV. nupes. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 13 98 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [30] (111) De viduis et maritatis, quibus communis non obest pre- scripcio. CIX. Cum realis, ut supra. Viduis et maritatis communis non obest pre- scripcio, sed subscripcionibus (s) utantur, prout ibidem in capitulo est plane et melius descriptum. || [f. 44] (112) De calumniis pro homicidio accusatis. CX. Ut1) calumniis, ut supra. Agenti pro capite hominis cuiuscun- que obest prescripcio et excepcio annualis. (113) De sentencia 2) iniqua per iudicem in aliquem lata. CXI. Cum in causarum, ut supra. Cum parilitas 3) in penis haberi non (s) debet, consuetum est4), quod redarguens sentenciam iudicis, pro pellibus mardurinis tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam approbaverit iustam ; si vero vincatur, tres marcas cum pena pyacznadzescza rubore suf- fusus restituat eidem viceversa. (114) De iudice, cui culpa ascribitur, quod non iuste sentenciam tulit. CXII. I n s u p e r, ut supra. Statuimus, si quis inculpaverit sentenciam iudi- cis, iudex per suos collegas se expurgabit; si vero ipsum voluerit actor de falso approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et sta- tus, cuius noscitur esse iudex, et ille succumbet. (115) Addicio ad prescripta 5), quod in presencia regis aut pala- tini iudex argui non potest, cum non solus iudicavit 6). CXIII7). Adicientes, ut supra. In presencia regis vel in colloquio generali, palatinis, baronibus presentibus iudex de malo iudicio redargui non potest ab aliquo. (116) De pignoribus receptis, quomodo servanda sunt. CXIII. Item ubi curie, ut supra. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie || regales sunt remote, [f. 440] officiales palatini penam pro eisdem instituunt 8) vulnerum vel capitum. 1) Cod. Stron. I. Et; Cod. D. IV. De. 2) Cod. D. IV. sentenciam. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 4) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 5) Cod. D. IV. scripta. 6) Cod. D. IV. iudicatur. 7) Cod. D. IV. CXII. 8) Cod. D. IV. instituerunt. [31] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 99 (117) De redargucione iudicis in presencia baronum. CX1III. Statuimus insuper, ut supra. Litigator dicens in presencia" aut absencia baronum, inique iudicem iudicasse, iudex cum suis presidentibus probabit, quod iuste sentenciam tulit. Si1) arguens hoc ipsum asserit, tene- tur per sex eiusdem dignitatis, sicut iudex, comprobare et prius non admit- tatur ad probacionem, dones tres marcas eidem iudici pro pellibus mardu- rinis reponat. (118) De redargucione subiudicis. CXV. Si autem subiudex, ut supra. Subiudex comprobans sentenciam suam iuste latam, arguens prius ad probandum admitti non debet, donec subiudici pelles vulpinas vel tres 2) fertones persolvat; et hoc intelligendum est de castellanofum redargucione, quod et de iudicum dictum est. (119) De moneta habenda una et eadem3) in omnibus terris regni eiusdem. CXVI. Cum sub uno principe, ut supra. Unum ius in toto regno no- stro 4) haberi debet et eciam una moneta et communis. (120) De militibus, quod ad rem publicam certis hominibus ar- matis et congruis tenentur servire. CXVII. S e d q u i a, ut supra. Quilibet miles secundum suum posse aut bono- rum suorum quantitatem ad rem publicam certis hominibus armatis debet et tenetur deservire. (121) De illo, qui emit hereditatem aliquam et eam tribus annis 5) et tribus mensibus pacifice et quiete possidet. || CXVIII. [f. 45] De cetero, ut supra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eisdem post annos obviabit uberrime. (122) De tutoribus puerorum, quomodo discutendum6). CXIX. Cum pater, ut supra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec perdere potest, nec etatem habentes respondere tenebuntur, nisi in casibus in eodem capitulo clare et manifeste declaratis. 1) Cod. Stron. I. Sed. 2) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. IV. eadem terra. 4) Cod. D. IV. nostro regno. 5) Cod. D. IV, tribus annis possidet et tribus mensibus pacifice et quiete. 6) Cod. D. IV. De tutoribus orphanorum, quomodo diffiniendum. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [32] (123) De tutoribus puerorum orphanorum. CXX. Multociens contingit, ut supra. Tutor1) pueris, cum ad an- nos pervenerint discrecionis, de nullo racionem facere tenetur, nisi de cen- sibus et iumentis indomitis. (124) De patre filiam nuptui tradente, doteque assignata statim decedente. CXXI. Statuimus eciam, ut supra. Vivens aliquis nobilium et filiam suam nuptui tradens, competenti dote sibi assignata, eo defuncto in fratribus plura non potest repetere, prout in capitulo clarius declaratur. (125) De fratribus uterinis vel patruelibus, sorores maritantibus. CXXII. Fratribus vero, ut supra. Fratres uterini et patrueles sorores ad nupcias convolantes 2) et ipsas3) maritis tradentes, assignata eis dote competenti, proxirnitate in bonis hereditariis poterint succedere, prout hec in capitulo clarius continentur. || [f. 450] (126) De oppressione 4) virginum aut viduarum. CXXIII. Quicumque vero, ut supra. Opprimens virginem aut quamcum- que mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum eius maneat. (127) De illo, qui tribus vicibus de furto aut spolio fuerit con- victus5). CXXIIII. Statuendo declaramus. Accusatus tribus vicibus de furto vel spolio et convictus in iudicio, infamis perpetuo debet remanere et eviterne haberi. (128) De illo, qui interficit iumentum indomitum. CXXV. Statuimus, ut supra. Occidens iumentum indomitum tres marcas, poledrum vero vulgariter srzepcza tres marcas passo damnum solvat. (129) De illo, qui incidit6) silvam alterius in limitibus alterius. CXXVI. Statuimus eciam, ut supra. Habens limites et alterius silvam incidens, potest inpignorari, secundum quod in capitulo melius patet. 1) W Cod. Stron. I. trzech ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. D. IV. convalentes. 3) Cod. Stron. I. ipsos; Cod. D. IV. ipsis. 4) Cod. D. IV. oppressionibus. 5) Cod. D. IV. convictus fuerit. 6) Cod. D. IV. inciderit. [33] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 101 (130) De illo, qui servat iumenta indomita. CXXVII. Statui mus, quod quicunque, ut supra. A festo beati Adal- berti usque ad festum sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat passo damnum, sicut in capitulo continetur. (131) De illis, qui scrophas proprias ad glandines alterius de- pellunt. CXXVIII. Decernimus1), ut supra. Scrophas proprias ad alterius silvam depellens, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice unum, pro secunda duos porcos mactare tenebitur, tercia omnes depellens ad curiam castellanie [f. 46] per medium est divisurus. (132) De illis, qui ad silvam porcos pro precio conducunt. CXXIX. Statuimus, quod quando, ut supra. Silvam vel meficam ha- bens a se distantem, scrophas ad ipsam non potest pellere, nisi via. (133) De eo, quod episcopus et palatinus profugo treugas pacis possunt dare et concedere. CXXX. Statuimus, ut supra. Episcopus Cracoviensis et palatinus treugas pacis duorum mensium dare poterint, si postulat profugus, et infra hoc tempus suam innocenciam expurgabit. (134) De kmethone a domino fugiente absque culpa, quomodo dicendum. CXXXI. Preterea, ut supra. Cmetho fugiens absque culpa domini sui nul- lum ius consequitur, sed tantummodo terrestre. (135) De Iudeis, quod pecunias terrigenis super obligaciones et munimenta dare nequaquam audeant. CXXXII. Porro cum, ut supra. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint accomodare sive mutuare 2). 1) Cod. D IV. Statuimus 2) Cod Strun. I. mutare. Statuta Kazimiri1). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, (si) secundum temporum varietatem, consuetudines et facta humana variantur, cum cuilibet populo non sufficiat virorum fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ar- matum, si viribus et statutis non sit decoratus. Et ob hoc nos K a z i m i r u s, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris et voluntate Dei consi- derantes, quia iuxta temporum antiquitatem, in terris dominio nostro subiectis, plerumque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum sive animorum diversitatem deducuntur, quamvis (super) uno et eodem facto vario diversi deducuntur et diffiniuntur, ex qua varietate 2) questiones sive 3) cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subdito- rum decrevimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et revellere va- rietatem4), volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare. (1) De constitucionibus et statutis in hoc libro I. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis presentibus ac 5) futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre consti- tuciones nunc edite in colloquio6) generali in Wyslicza7), 1) W Cod. D. IV. nagłówka tego niema, pisarz jednak pozostawił nań wolne miejsce. 2) Cod. D. IV. naritate. 3) Cod. D. IV. seu. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. veritatem. 5) Cod. D. IV. et. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. collegio. 7) Cod. D. IV. Wyszlycza. [35] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy I DZIAŁYŃSKICH IVty. 103 non respiciant1) pieterita, sed tantum presencia et futura. Unde si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et si tunc reus in termino 2) peremptorio non comparebit, actor lucrabitur nominatam pecuniam aut hereditatem, pecunia3) nichilo- minus reo restituta. (2) De limitibus hereditatum super fluvios distinctos. II. Crebra altercacione4) inter nostros subditos super limitibus || ipso- [f. 10] rum distinguendis, graves suscitantur questiones, ex quibus augentur expense 5) et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia fluviorum alvei, ut plurimum, inter hereditates fluunt et habentur, unde si que ville aut he- reditates invicem conveniant, aliquo fluvio vel rivo mediante, ita, quod que- libet hereditas suam teneat ripam illius fluminis, ad ipsam protensam, et si idem fluvius ommisso6) suo primevo alveo suum divertat meatum sive7) fluxum per alia 8) loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc pri- mevus alveus, ubi9) ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est repu- tandus et firmiter tenendus et idem 10) in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes licite faciant 11) piscinas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu 12) per reparacionem hominis retrahatur, tunc decursus flu- minis pro terminis est habendus et reputandus eviterne. (3) De expedicione nobilium13), ubi quilibet sub vexillo debet locari. III. Ius militale. Quidam ex nostris militibus, baronibus, nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum minima 14) strenuitate communicantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare (consueve- runt), ut15) propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defen- sionem, quam ceteri fratres eorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem 1) Cod. D. IV. respiciat. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. crimine. 3) Cod. Stron. I. pecuniam. 4) Cod. D. IV. alteracione. 5) Cod. D. IV. exprese. 6) Cod. Stron. I. ommissio; Cod. D. IV. ommo. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. IV. aliam. 9) Cod. D. IV. us. 10) Cod. D. IV. idem limites. 11) Cod. D. IV. suas faciant. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. motu. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. mobilium. 14) Cod. Stron. I. i D. IV. nimia. 15) Cod. Stron. I. i D. IV. et. 104 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [36] inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit toto seu universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat et, ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales in nostro exercitu sint inventi, per succamerarium, sub quo degunt, captivus1) vel captivi nobis presentari debe- bunt, equi vero eorum eidem camerario pro sua culpa applicentur. || [f. 2] (4) De rapinis et pignoribus pauperum. IIII. De rapinis aut pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habeatur et servetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes vel nobiles impignorant, statim pi- gnora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ac succidendum itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius observare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel malefactor (s), qui oprawcza dicitur, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis, aut aliis excessibus2) aliquem nostrum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem aut simplicem impignoraverint vel iusserint impignorare, pignora in equis aut in aliis substanciis quibuscumque sic re- cepta non distrahendo vel diminuendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem in iemali octo diebus illibata per recipientem debent conservari, sive iuste impignorati fuerint vel indebita rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum vel cuius sunt equi pec- cora, pro commissis penis non fuerit illis, qui impignorati fuerint, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pignorantibus illa distra- here et dividere, pro eorum libera voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta debita tem- pora inter se diviserint aut dissipaverint, vel eciam alienaverint unum animal de predictis, damnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo com- probat iuramento, cum pena pyacznadescza3) restituere tenebuntur. Hoc sta- tutum 4) salubre pfopter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt || ad ipsos et ad iudices eorum generales exten- [f. 20] dimus, sive prorogamus. (5) De rebellibus recedentibus rebelliter de iudicio. V. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias prius de iudicio non recedat, nisi prius satisfaciat, in quo est condemnatus, quidam inopia vel rebellione de iudicio recedunt condemnati, pro debito adversario 1) Cod. Stron. I. captivos; Cod. D. IV. capti nos. 2) Cod. Stron. I. successibus; Cod. D. IV. succesionibus. 3) Cod. D. IV. pyaczyarescza. 4) Cod. Stron. I. statutum; Cod. IV. statim. [37] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 105 nullam satisfaccionem impendentes. Propter quod volumus 1), ut tales inobe- dientes de malicia ipsorum commodum non reportant. Postquam convicti 2) fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur; et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper con- demnati solvere tenebuntur. (6) De filiis patre vivente, ut sigillo suo non utantur. VI. Quia filii cum patribus una (persona) iurisfaccione censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumptaxat sigillo patris non(s) utantur et aliud portare nec habere presumant. (7) De expedicione scoltetorum secularium et spiritualium. VII. Quia onus3), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum 4) facilius deportatur, qua propter statuimus, quod omnes sculteti, tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum 5) facultates ad quamlibet expe- dicionem nobiscum ire tenentur. (8) De clerico sive sacerdote, qui possidet bona paterna hereditaria pro expedicione. VIII. Cum iure suo nullus debeat defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes nobis et nostro regno servicia debita facienda in expedi- cione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status || existant, predicta patrimonialia bona te- [f. 3] nentes, vel nobiscum ad quamlibet expedicionem transire teneantur, iuxta predictorum bonorum facultatem, vel eadem bona proximis suis fratribus laycis dividere tenentur et eisdem renunciare. Qui si neutrum 6) facere cura- verint, predicta bona quelibet7) clericorum predictorum decrevimus perpetuis temporibus regno nostro applicanda. (9) De dominabus et virginibus, que citant aliquem ad iudicium vel citantur ab aliquo. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum sit 8) distincta, et ne in causis vocate premant se in turbis virorum, sanxit 9) 1) Cod. Stron. I. i D. IV. aliquod vulnus. 2) Cod. Stron. I. comiti. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. omnes. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. divisim. 5) Cod. Stron. I. ipsarum. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. venturum. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. quilibet. 8) Cod. D. IV. situ. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. senxit. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 14 106 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [38] nostra auctontas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum prefixum sibi, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit1). (10) Quod quilibet potest habere suum procuratorem et interlo- cutorem in causa coram iudicio. X. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et con- dicionis, potest et debet habere procuratorem et advocatum, prolocutorem. (11) De iudicibus, quot aliqua terra debet habere iudices. XI. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis, super eodem facto, vario et diverso modo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum statuere numerum iudicum et occurrere varietati pre- dicte, statuimus, (quod) unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudi- ces nostri habeantur2), ita, quod dum nos contingerit terrarum earundem limites subintrare, volumus. quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites mora- bimur, || in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur; [f. 30] declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibuslibet causis magnis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem teneantur nobis referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus practicare, et nisi aliquo impedimento fuerimus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum baronibus ad eandem questionem sive causam hereditariam diffiniendi et co- gnoscendi habeant facultatem. (12) Quod palatini Cracoviensis et Sandomiriensis terre unum habeant iudicem quilibet. XII. Item ut palatini certo numero iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cra- coviensis uno suis iudicibus contententur3). Declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices, quilibet in sua castellania, iudicandi habeant4) facultatem. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. delegat. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. habentur. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. contentur. 4) Cod. Stron. I. habeat. [39] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 107 (13) Iudicia debent adiri1) sobria mente. XIII. Prava 2) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia celebrantur, et itaque plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur3), nam debilis opprimitur et ad veritatem parvus vel nullus habetur accessus 4). Itaque ut certis temporibus sive horis et cum debita animi discrecione iudicia sint 5) amodo iudicem per quemlibet discucienda. (14) Iudicia a mane usque ad meridiem pertractantur. XIIII. Statuimus deinceps, quod iudices diebus terminorum || a mane [f. 4] usque ad horam nonam sive ad meridiem debeant presidere et causas per- tractare. Et si primo die terminorum ad horam meridiey omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause offensione diebus proxime sequentibus, presidendo duntaxat ad horam predictam omnes et singuli litigantes debito modo secundum or- dinem infra scriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur. (15) Qualis ordo debeat fore in vocacione personarum litigan- cium. XV. Statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vel reus vocati6) accedentes, per iudices audiantur et expediantur; secundum (s) ordinem in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum7) duximus de- scribendum: quod scriptor causarum sub privacione sui officii non aliter quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos pronun- ciabit vel nominabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverint, prius no- minentur et expediantur, et sic deinceps videlicet qui secundo loco usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligatur sive quovis casu fuerit impedita et tribus vicibus evocata se presidentibus non exibuerit, mox pars adversa, que fuerit presens de 8) audiencia removeatur et alii litigantes 1) Cod. D. IV. audi. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. prima. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. pervipenditur. 4) Cod. Stron. I. excessus; D. IV. eccessus. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. sunt. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. vocari. 7) Cod. Stron. I. iudicium. 8) Cod. Stron. I. ad; w Cod D. IV. wyrazu tego niema. 108 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [40] secundo loco inscripti nominentur et ad audienciam evocentur; et nihilominus pars, que fuerit absens et tribus vicibus evocata parere non curaverit, ex- tunc condemnetur1). Si quis autem eo tempore, quo iudices presidebant, ad locum, in quo resideant, preter2) quam ad petendam citacionem vel de speciali ipsorum iudicum 3) licencia et mandato, quavis presumcione || [f. 40] et temeritate intrare 4) presumserint, absque aliqua remissione pena, que di- citur pyacznadzescza, per iudices puniatur. (16) De eo, quod castellanus Cracoviensis in tribus locis depu- tatis iudicia celebrare 5) debet. XVI6). Quia plerumque habentes iurisdiccionem vel a casu (vel) pro libitu sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca que- libet indeterminanda; et ideo, ut quilibet suis (terminis) sit contentus, sta- tuimus, quod Cracoviensis castellanus in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andreow 7), in Wyszlicza sua debet et tenetur pcrtractare iudicia; alias tamquam a non suo iudice quicquid factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat facultatem. Idem est de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso specificantur. (17) Ministerialis pro culpa domini kmethonem citare non debet. XVII. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales nostris subditis evenire consueverunt, et ideo (eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus) per ministeriales sive officiales citacionum, per nos sive quoslibet iudices de- putandos, fore in hunc modum formandam vel faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad domi- num ville, cum pro suo excessu quilibet fuerit citandus, ommissis eiusdem ville villanis in pace et tranquilitate, ad domum sive ad portam domini vel unius kmethonis ville eiusdem accedens eidem villano litteram porrigendo, et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quod 8) fecit eandem citacionem. Si autem eius- dem ville villani aut ipse dominus fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet kmethonis sive villani clamando 1) Cod. Stron. I. condamnetur. 2) Cod. D. IV. propter. 3) Cod. D. IV. iudicium. 4) Cod. D. IV. arare. 5) Cod. D. IV. celebre. 6) W Cod. D. IV. pisarz przez pomyłkę zamieścił pod tym nagłówkiem kilka pierwszych wierszy artykułu następnego. 7) Cod. D. IV. Andrzeow. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. qui. [41] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 109 faciat citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto domini sui, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non || gravarentur nec fatigarentur, tamen plerumque in odium et con- [f. 5] temptum domini ville et ex rancore consueverunt villani indebite fatigari1). Alias si contra hoc ipsos villanos contingerit citari 2) vel fatigari, decrevimus, quod procurans citacionem, eadem pena, que dicitur pyacznadzescza, puniatur 3). Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville villani fuerint communiter vel divisim culpabiles (et) delinquentes, ita, quod 4) ad portam tangendo quemlibet ipsorum citare teneatur cum expo- sicione prescripta. (18) De illis, qui inopinate citantur in curia regis vel in iudicio. XVIII. Preterea (cum) in deliberacionibus consistat mater virtutum ipsa discre- cio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet 6) in curia nostra constituti, vel in iudicio arestati inopinate sive ad nostram vel iudicis presenciam revocantur6) et questiones, de quibus minus7) cogita- verint, eis moveantur. Ideo parti utrique providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis 8) respondeant et actores suis questionibus non frustrentur neque causis, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus et ad nostram vel nostri iudicis presenciam fuerit modo premisso evocatus, actor sive ipse iudex questionem sive causam citato modo debito debet et tenetur exponere sive in scriptis reddere et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, puta pro quadra- ginta marcis, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur; alias pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus eisdem prorogetur. (19) Quod ministerialis non debet aliquem citare absque man- dato iudicis sub privacione sui officii. XIX. Flebili querela sepius precepimus, quod ministeriales per terram gi- rantes, pauperes villanos || vel villas religiosorum aut pauperes milites [f. 50] fatigandi vel vexandi modos exquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum pro beneficio ipsorum officia- lium quibuslibet expensis non pertractant nec procurant, idem ministeriales 1) Cod. Stron. I. i D. IV. fatigare. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. citare. 3) Cod D. IV. puniat. 4) Cod. D. IV. itaque. 5) Cod. D. IV. quemlibet. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. revocabitur. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. nimis. 8) Cod. Stron. I. propositi; Cod. D. IV. prepositi. 110 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [42] ipsos pauperes nobiles sive villanos sine culpa, sine causa et absque iudicis precepto citant occasiones vexacionis 1) faciendo, terminos pro 2) libitu sue voluntatis facientes et signantes et eisdem statuentes; et sic idem pauperes nobiles sive villani non valentes aliqualiter 3) vexacionem redimere, sepissime de certa pecunie summa componunt 4) cum eisdem. Nos autem huiusmodi 5) vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministeriatus et spoliacione6) omnium suorum, absque speciali iudicis mandato citacionem facere non presumant 7), alias premissam penam et in 8) facie adustionem non immerito poterint formidare et in spe habere. (20) De hiis, qui cum impetu et strepitu veniunt ad iudicia pro consanguineis et servis. XX. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarum 9) suorum ad iudicia venientes, per strepitum et importunam eorum acclamacionem sentenciam seu victoriam causarum solent reportare; unde super hoc 10) providere volentes, statuimus, (quod) deinceps quisquam, cuius- cunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei aut fa- miliaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat tali modo; qui 11) si contra facere presumserit, pena, que dicitur pyacznadzescza, nostre camere applicanda puniatur. (21) De hiis, qui committunt crimen aliquod ex mandato suorum superiorum vel dominorum. XXI. || [f. 7] Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad rostram audienciam evocentur, nominant12) dominos et quoslibet ipsorum superiores, quod auctoritate et mandato suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum tamen quamvis contra racionem aliquibus temporis fuerit observatum, quod 13) huiusmodi malefacto- res per eandem nominacionem, a pena liberantur, que continet in se erro- rem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico, unde nos attendentes, quod peccata suos tenent tantummodo actores, et secun- 1) Cod. D. IV. vexaciones 2) Cod. Stron. I. i D. IV. terminique. 3) Cod. D. IV. aliquam. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. pecunia summam ponunt. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. huius. 6) Cod. D. IV. spoliacionem. 7) Cod. D. IV. presumat. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 9) Cod. D. IV. familiarum. 10) Cod. D. IV. hec. 11) Cod. D. IV. quis. 12) Cod. D. IV. nominanter. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. contra. [43] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 111 dum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet1) criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et respondere teneantur et convicti debita pena puniantur, non obstante qualibet predicta nominacione, eciam si super hoc nostris pri- vilegiis vel nostrorum predecessorum essent communiti2), que quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus et irritamus et revocamus. In here- ditariis vero et quibuslibet 3) aliis questionibus per citatos in nostros (s) et in nostro iudicio nominati, tales si nostram iurisdiccionem voluerint decli- nare, volentes alii in se excipere questiones easdem, decrevimus, quod ex- tunc predicti citati, cuiuscunque condicionis et status existant, habeantur pro convictis. (22) Nullus debet citare per aliquem alium, nisi per ministeria- lem. XXII. Possibilitas dictat racionis, quod iudices in exercendis iudiciis suis ha- beant suos certos ministeriales; quapropter 4) statuiir.us, quod nullus iudex per aliquam aliam 5) personam, quam per certum suum officialem sive mini- sterialem faciat et expediat suas citaciones, milites autem superiores per litteras, excepto si aliquod crimen in iudicio vel || curia iudicii recen- [f. 60] ter denuo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat fieri citaciones. (23) De illo, qui procurat citacionem contra aliquem sine actore legitimo. XXIII. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales aut familiares aliquos maliciose laboribus, expensis gravare volentes6) et, ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut aliis rebus ab eisdem extorquere volentes seu cupientes, quamvis nichil habeant penitus cause sive questionis, adver- sus eos faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore, vulgariter przesz powoda, taliter citato ipse citans7) vel procurans citacionem, penam pyacznadzescza solvere teneatur: prohibentes castellanis et8) quibuslibet iudi- cibus, subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa, non debet facere aliquas 9) citaciones. 1) Cod. D. IV. quislibet. 2) Cod. D. IV. convicti 3) Cod. D. IV. quislibet. 4) Cod. D. IV. quia propter. 5) Cod. Stron. I. aliquam causam; Cod. D. IV. aliquam aliam causam. 6) Cod. Stron. I. valentes; Cod. D. IV. noleutes. 7) Cod. D. IV. citatus. 8) Cod. D. IV. vel. 9) Cod. D. IV. aliquis. 112 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [44] (24) De illis, qui citantur et sunt in remotis partibus, ubi tene- antur respondere in iudicio, in quo sunt citati. XXIIII. Statuimus insuper: dum aliquis pro hereditate citatur, comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod Petrus vel Iohannes in longin- quis partibus est constitutus et sit heres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil1) iuris habeat ad eandem, ideo dicit, se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, quod talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel citra 2) paro- chiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movebatur, per ministerialem tribus vicibus proclamando, ad prosecucionem seu defen- sionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo || [f. 7] non parente, extunc ipsius non parencia sive contumacia non obstante, ad decisionem sive diffinicionem cause licite (procedatur). Aliquis tenens here- ditatem tribus annis et tribus mensibus, pacifice teneat in eternum. (25) De contumacia domini punienda et pignoracionibus 3). XXV. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces vel ipsi contumaces nondum tamen exercentes 4), pro contumacia quasi puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves essent recipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur et in non modicam pauperum destructionem 5) dividebantur, antequam ad locum debitum depel- lebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda, ministe- rialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus dum- taxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contu- maces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignoretur; et idem de- cernimus6) pro secunda contumacia esse faciendum et observandum. Si autem tercio dominus 7) cum villanis fuerint contumaces, decernimus8), quod contumax causam, pro qua9) dinoscitur esse citatus, perdet et cedat ab ea10) per sentenciam iudicantis. Declarantes, quod dicti boves pignorati11) per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in ieme vero diebus octo obser- ventur. Volentes et decernentes, quod dicti boves pignoratici per ipsos iudi- 1) Cod. D. IV. nil. 2) Cod. D. IV. nec circa. 3) Cod. D. IV. Pro contumacia domini puniendi et impignoribus. 4) Cod. D. IV. non continuaciones vel dum tamen exercentes. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. paupertatem zamiast pauperum destructionem. 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) Cod. D. IV. domini. 8) Cod. D. IV. decrevimus. 9) Cod. D. IV. quo. 10) Cod. Stron. I. eo. 11) Cod. D. IV. pignoratici. [45] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 113 ces sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et nostro iudici ap- plicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod predicto ministeriali depu- tato ad eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pignoranda per dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta predictam seu premissam limitacionem 1), vel si ipsa pignora habita per eosdem domi- num aut villanos in villa vel ante villam || sive in via recipiantur 2) [f 70] violenter, dolum et rebellionem eorum puniendo, volumus, quod penam pyacznadzescza idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur et nichilomi- nus cum alia pena pyacznadzescza pignora denegata vel violenter ablata integraliter observare aut assignare teneantur. Qui si modo3) in dandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem, ad puniendum et impignorandum eos pavesceret, volumus et decrevimus, quod pena schyedmdzesyanth 4) dicta nostre camere applicanda puniantur 5). (26) Iudex non plures, quam duos familiares mittat ad impigno- randum6 ) cum ministeriali et non plures. XXVI. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes plurima damna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turnus, non per modum potestatis ad aliquam villam pignoratores accedentes damnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et absque culpa domini vel villanorum committere presumunt plurimas ra- pinas; quapropter (super) hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex 7) ad impignoracionem faciendam non plures quam duos familiares cum ministeriali mittat, et quod sine culpa vel causa aut non condemnatos 8) seu convictos 9) aut in iudicio confessos ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat impignorare. Quod si ipse iudex 10) vel subiudex vel aliqui alii quavis11) auctoritate vel pocius propria temeritate vel propria presumpcione impignorare et pocius rapinas consumere presumant, precipiendo decernimus12), quod pecora, vel quaslibet alias res, racione impignoracionis ablata vel re- cepta, iudex domino ville pignorate 13) vel villanis ville eiusdem asserentibus, 1) Cod. D. IV. predictam sentenciam premissam limitacionem. 2) Cod. Stron. I. recipiant. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. numero. 4) Cod. D. IV. schyedmydzeszyanth. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. puniatur. 6) Cod. D. IV. pignorandum 7) Cod. D. IV. iudex vel subiudex. 8) Cod. Stron. I. condamnatos. 9) Cod. D. IV. convinctos. 10) Cod. D. IV. Si iudex. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. quamvis. 12) Cod. D. IV. decrevimus. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. pignorare. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 15 114 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [46] se indebite et contra iusticiam esse impignoratos, remota et cessante qua- libet difficultate eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneantur, termino eidem domino ville aut villanis impi- gnoratis ad ostendendum suam innocenciam et iusticiam assignato. Et nichi- lominus, ut audacia et temeritas impignorancium restringatur, decernimus 1), quod dum premisso modo sine culpa impignorati patefacerent suam inno- cenciam, quotquot persone fuerint in numero in dicta impignoracione, iudex et subiudex, qui fuerint in mandato, cuilibet ipsorum penam pyacznadzescza dicta noverit se incursurum, domino ville impignorate solvendum. (27) De quatuor casibus, in quibus pena syedmdzyesand2) camere regie est solummodo applicanda et non alteri 3). XXVII. Preterea pena, que consuevit nostro fisco seu camere nostre applicari, (que) dicitur syedmdzeszanth, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis et non in pluribus nostre camere applicetur 4). Primus casus est, ubi aliquis pro incendio accusatus iuxta formam iuris legitime se non pote- rit5) expurgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatur de violencia sive spo- liacione publice strate et defecerit in sui expurgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio nostrum 6) iudicium (parvipendens) cutellum vel gladium presumserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatus et7) condemnatus et iussus satisfacere vel sufficientem caucionem facere contemserit et de iudicio sua rebellione 8) discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, quod pre- dicta pena in premissis quatuor casibus et non in aliis nostre camere ap- plicetur. (28) Contumacia actor non parens causam amittit 9). XXVIII. Actor ad causam procurat reum citari, reo in termino comparente || [f. 8] actore totaliter absente, decernimus 10) ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore per se vel per suum nuncium compa- 1) Cod. D. IV. decrevimus. 2) Cod. D. IV. syedmdzyesznath. 3) Cod. D. IV. alter. 4) Cod. D. IV. applicentur. 5) Cod. D. IV. potuerint. 6) Cod. D. IV. nostrorum. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 8) Cod. D. IV. rebellicione. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. mittit. 10) Cod. D. IV. decrevimus. [47] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 115 rente 1), decernimus 2), quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena duorum boum mulctetur. (29) De illo, qui citat aliquem pro hereditate aut debito. XXIX. Licet in pluribus casibus celeritas commendatur, cum tamen eadem ce- leritas in iudicibus et causis expediendis 3) racionabiliter est expedienda sive restringenda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari; ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria 4) questione primo, secundo et tercio citatus, non comparuerit5) iuri contumaciter in termino sibi assignato et ob contumaciam eiusdem citati, actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur ac admittatur in veram eiusdem hereditatis possessionem et ab omni iure eiusdem hereditatis, ipsius qualibet vendicacione6) per iudicis sen- tenciam reus decernatur et cecidisse pronunciatur. Si autem questio fuerit personalis, puta pro pecunia debiti aut quibuscumque rebus obligatis et primo, secundo, tercio7) termino citatus parere contemserit vel neglexerit parere in termino sibi assignato, decernimus8), quod creditor quarumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem; ita tamen, quod si res alienate9) vel distracte auctoritate (premissa) minoris valoris inve- niantur et existant tempore alienacionis causa evasionis, quam fuerit pecunia obligata sive credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua caucione tamquam pro dicta summa pecunie va- dium reciperet, sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia sibi debebit imputare 10). || Sed si condicionem creditor apposuerit [f. 9] circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia 11) res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa res alienaverit obligatas, residuum, quicquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere tenetur. l) Cod. Stron. I. comparante. 2) Cod. D. IV. decrevimus. 3) Cod. D. IV. expedientes. 4) Cod. D. IV. hereditate. 5) Cod. D. IV. comparaverit. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. vendicione. 7) Cod. D. IV. primo, secundo et tercio. 8) Cod. D. IV. decrevimus. 9) Cod. Stron. I. alienata. 10) Cod. D. IV. imputari. 11) Cod. D. IV. pecuniam. 116 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [48] (30) De aliquo 1), qui acusatur pro violencia per actorem, quo- modo senciendum 2). XXX. Pretera, ut 3) ultra calumniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudiciis pro quibuslibet violenciis evocatur, actor tenetur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo iuramento se valeat ex- purgare. (31) De illo, qui accusatur de 4) de furto, quomodo senciendum est5). XXXI. Item si aliquis fuerit eiusdem parochie sive districtus, quod de furto quarumlibet rerum aliquis aliquem ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furtu 6) evocandi habeat facul- tatem. Si vero anno elapso eandem voluerit movere questionem, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare, ostendens se in facto fore et esse iustum. (32) De illis, qui panes aut merces ad prestam comodant. XXXII. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut7) creditor pannos 8) aut alias res sive merces alicui terrigene ad prestam de- derit9), sive mutuo concessefit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito suo, civis vero agens probabit per testes talem contractum se- cundum meritum (s) et probans iudicialiter obtinebit. Alias reus negans per proprium iuramentum prestitum ab impetu absolvitur. (33) De illo, qui se asserit nobilem et negatur fore. XXXIII. Nobilitatis 10) stirpes ex progenitoribus eorum ducunt originem semper, quorum nati 11) progressum de genelogya 12) eorum approbare || fideli [f. 90] testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem 13) et 1) Cod. D. IV. illo. 2) Cod. D. IV. sciendum. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. et. 4) Cod. D. IV. pro. 5) Cod.. D. IV. quomodo sciendum. 6) Cod. D. IV. furto. 7) Cod. D. IV. autem. 8) Cod. D. IV. panes. 9) Cod. D. IV. de dixit. 10) Cod. D. IV. Nobilitas. 11) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 12) Cod. D. IV. geneologia. 13) Cod. D. IV. illestrem. [49] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy I DZIAŁYŃSKICH IVty. 117 ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue geno- logie nobilitatem debet inducere sex nobiles viros seniores, duos de sua stirpe genitos, et hii duo iurati dicant, quod frater eorum sit et de domo aut stirpe eorum procreatus, de secunda et tercia genelogia eciam per duos testes producendo 1). (34) De illo, qui vulnerat aliquem vitam suam defendendo et asserit, quod hoc fecit ex inicio eius. XXXIIII. Accepimus, quod Petrus insequendo lohannem graviter in platea vul- neravit 2); quod cum Iohannes in iudicium induxisset, Petrus licet 3) confite- atur, se lohannem percussisse 4) et lesisse, tamen asserebat, hoc fecisse ex inicio Iohannis, quia ipsum Petrum prius vulneravit, quod ipse Petrus offe- rebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decernimus5), ipsius Iohannis probacionem fore admittendam pro eo, quod dum in platea Petrus, ipsum lohannem insequendo insequeretur et vulneravit, cum dictur Petrus ipsum 6) lohannem dinoscitur vulnerasse non vitam defendendo, sed iniuriam sibi illatam ulciscendo. (35) De illo, qui accusatur de furtu 7) apum alterius. XXXV. Item Petrus lohannem traxit ad iudicium asserens, quod apes8) sive mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod se offerebat9) probaturum. Iohannes vero diffidebatur, hoc se fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit in domum suam propriam se de- portasse. Tandem Petrus per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes sive mellificia ipsius Petri per lohannem recipi et in suam domum deportari10), intencionem suam posset probare ; Petro respondente, quod tales testes in visu nullo modo posset habere 11); nos itaque || [f. 10] statuendo decrevimus, in tali casu iuramentum Iohanni esse imponendum, si alias fuerit bone fame et procul expurgacione asserenti, quod proprium suum mel in domum deportabat. 1) Cod. D. IV. producenda. 2) Cod. D. IV. vulnerat. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. liceat. 4) Cod. Stron. I. percusse. 5) Cod. D. IV. decrevimus. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. IV. furto. 8) Cod. D. IV. apes sibi. 9) Cod. D. IV. quod e se asserebat. 10) Cod. D. IV. reportari. 11) Cod. D. IV. haberi. 118 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [50] (36) De illo, qui invadit domum alterius armata manu et vulnera infligit alicui, quomodo 1) debeat iudicari. XXXVI. Preterea Petrus deposuit2) contra Iohannem cum querela, quod sibi quatuor inflixit vulnera, Iohannes vero fatetur, hoc fecisse, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset3) et in eadem invasione sororem vel ma- trem, vel filiam eius vulnerasset; quod vulnus licet per ministerialem con- spectum vel visum se fuisse obtulisset probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem lohannes mox predictum vulnus illatum, per alios ydoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et con- spexerunt, se offerebat probaturum, nos in tali casu et simili decernimus 4), eundem Iohannem ad producendum testes de5) calumnia fore veridice ad- mittendum 6) ad iudices. (37) De illis, qui vulnerantur extra contencionem vel in con- tencione. XXXVII. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum Petrum vulnerasset, lohannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distin- guendum, quod si in contencione et discordia lohannes asserit Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum fore et esse debere admittendum de vulneris illacione 7). || [f. ro°] (38) De illis, qui producuntur in testimonio, si 8) eis obicitur ex- communicacionis sentencia. XXXVIII. Per experigenciam didicimus, quod sentencia 9) excommunicacionis testi- bus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pululabat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem duximus sic statuendum, quod cum aliquibus 10) testibus producendis fuerit obiecta ex- 1) Cod. Stron. I. comodo. 2) Cod. Stron. I. posuit. 3) Cod. D. IV. invasset. 4) Cod. D. IV. decrevimus. 5) Cod. Stron. I. ad. 6) Cod. D. IV. admittandum. 7) Cod. D. IV. et vulneris illacio. 8) Cod. D. IV. se. 9) Cod. D. IV. summa. 10) Cod. D. IV. aliquis. [51] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 119 communicacionis excepcio, producens testes eosdem absque sue cause vul- neracione alios testes, si potest 1), nominandi et provocandi liberam ac ple- nam habeat facultatem 2). Si vero non poterit alios testes nominare vel habere eos, preterquam quibus obiicitur sentencia excommunicacionis, volu- mus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti fideiussoria caucione vel iuratoria deposicione3) cum reve- rencia aut satisfaccione requiratur et petatur, quod eisdem testibus excom- municatis ad perhibendum tantummodo testimonium ad subveniendum veri- tati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendetur. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo bene- ficium denegaverit absolucionis, cum huiusmodi postulantes 4) veniam et ab- solucionem, quantum ad Deum, censeantur absoluti, volumus et decernimus 5), quod extunc absque aliqua cause vulneracione testimonia eorumdem testium per iudicem recipiantur et habeant eorundem (testimonia) firmitatem. (39) De nominacione testium consanguineitatis, utrum valent6). XXXIX. Cunradus a Dominico domum vendicabat et ad probandum suam in- tencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis (fuit) Iacobus, alter Petrus ipsius compater videlicet Conradi et mediator sive amicabilis compositor in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes in iudicio secundum consuetudinem nominarentur7) || [f. 11] neglexit revocare, sibi huiusmodi consanguineitatem demum circa testium iuramentum opponendo predictus Dominicus testimonium dicti lacobi propter prefatam consanguineitatem constanter asseruit non valere et sic dicebat se causam eandern obtenturum 8). Nos itaque considerantes, quod amicabiles com- positores sive mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu, ut testimonium predicti lacobi valeat pro Cunrado eviterne. (40) De prescripcionibus faciendis et tenendis. XL. Cum prescripcio 9) propter segniciem et pigriciam dominorum sit insti- tuta et proinde statuimus et decernimus 10), quod si aliquis credit vel reputat, 1) Cod. Stron. I. i D. IV. ponat. 2) Cod. D. IV. nominandum et provocandum et liberam et plenam habeant facultatem. 3) Cod. D. IV. deposicio. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. postulantis. 5) Cod. D. IV. decrevimus. 6) Cod. D. IV. valet. 7) Cod. D. IV. nominaretur. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. obtenturam. 9) Cod. Stron. I. proscripcio. 10) Cod. D. IV. decrevimus. 120 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [52] se 1) habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet et infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie su- stineat et paciatur pacifice ipsum possessorem possidere eandem heredita- tem , ita, quod sibi, licet presenti, et2) cuius noticiam seu sufficienciam de facili possit habere, infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicione hereditatis censemus eundem cecidisse. (41) De illo, qui tenet in obligacione aliquam hereditatem. XLI. Si autem aliquis in obligacione tenet aliquam hereditatem, decernimus 3), quod idem obligans vel ipso deficiente aut non existente dicto obligatore 4), quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior, coram iudice nostro, si ipsius presenciam habere potest, vel saltim in parochia eiusdem heredi- tatis obligate publice (faciat) ad minus semel in anno et protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit, (sit) obligata. Sic faciendo huiusmodi || protestacionem dictus obligans [f. 110] vel obligator aut proximior eius, ut premissum est, infra triginta annos re- dimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam et liberam habeat facul- tatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic 5) obligate senciat (se) cecidisse. (42) De muliere maritata, que habet hereditatem racione dotis. XLII6). Si autem sit mulier et maritata ad aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione 7) dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem pacifice et quiete possidere, extunc decernimus8), quod eadem mulier ab omni iure hereditatis eiusdem eciam se agnoscat cecidisse. (43) De vidua habente hereditatem racione dotis vel quovis alio iure. XLIII. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat 9) et asserat aliquam here- ditatem, quam aliquis possidet racione dotis vel quolibet alio iure ad se 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. ad. 3) Cod. D. IV. decrevimus. 4) Cod. D. IV. dictore obligatore. 5) Cod. Stron. I. sicut; Cod. D. IV. sint obligate senciant. 6) Cod. D. IV. XLIIII. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. contra. 8) Cod. D. IV. decrevimus. 9) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. [53] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 121 dicat pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decer- nimus 1), quod tunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem heredi- tate 2) plenum ius sit aquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones 3) tempore pacis et concordie sibi vendicent 4) locum vel debeant vendicare; tempore autem guerrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debent vendicare, sed tunc opportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum5) et guerrarum qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus fieri prescripcionem. || [f. 12] (44) De illo, qui in alterius hereditatem ponit sepes aut 6) aratrum vel aliquid aliud. XLIIII. Franciscus deponit querelam contra 7) Egidium, quod in ipsius heredi- tate posuit sepes et inter illos omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Egidius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die 8) ac nocte fuit et est simul cum ipso Egidio 9), per duos annos tacuit, nec unquam ammonuit ipsum Egidium unico verbo pro sepibus pronotatis. Nos itaque attendentes desidiam 10) sive pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (45) De tutore orphanorum, quas11) tradit maritis 12). XLV. Franciscus neptim suam Luciam, in etate constitutam infantili orpha- nam, cum bonis valentibus centum marcas tandem ad servandam in suam curam accepit; tempore vero procedenti13), dum adhuc esset iunior annis, de XXti dumtaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis hereditariis, restantibus ultra predictas viginti marcas, Francisco suo avunculo movet questionem; Franciscus autem respon- dit, quod longo tempore post contractum matrimonium, per quatuor annos unquam fuit monitus pro rebus vel pro bonis predictis. Nos itaque volentes 1) Cod. D. IV. decrevimus. 2) Cod. D. IV. eandem hereditatem. 3) Cod. D. IV. premisse prescripta prescripciones. 4) Cod. D. IV. vendicat. 5) Cod. Stron. I. discordiam. 6) Cod. D. IV. ut. 7) Cod. Stron. I. coram. 8) W Cod. Stron. I. wyrazu brak. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. Francisco. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. desiam. 11) Cod. D. IV. quis. 12) Cod. Stron. I. maritus. 13) Cod. Stron. I. precedenli. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 16 122 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [54] (talibus) casibus previdere, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia postquam cum marito suo fuerit sive steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem 1) ad 2) causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi termino trium annorum et trium mensium taci- turnitatem et prescripcionem (s). (46) De illo, qui vendit hereditatem et solvit medietatem et post- modum vellet 3) revocare. XLVI. Franciscus Gregorio vendidit hereditatem pro centum marcis, pfo qua || ipse Gregorius statim quadraginta marcas exolvit, residuam [f. 120] pecuniam promittens in certis terminis per annos soluturum 4); et sic idem Gre- gorius per quatuor annos pacifice 5) et quiete, non facta totali6) solucione tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni Grego- rius emtoriam pecuniam offert se soluturum et daturum Francisco venditori; Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere et revocare predic- tam vendicionem, cum per tantum tempus sibi solucio totalis 7) non fuerit8) facta nec subsecuta. Quapropter nos statuimus et declaramus, propter quie- tam9) et pacificam possessionem 10) habitam per tres annos et tres11) menses vendicionem predictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti tempo- ris taciturnitate et prescripcione 12). (47) De mutuacione tritici vel alterius rei, quomodo dicendum. XLVII. -Franciscus mutuavit13) Gregorio viginti mensuras tritici, quas pluries monitus, non restituit; Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi triticum predictum mutuasset 14). Respondit: quatuor annos esse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. 1) Cod. Stron. I. cuiusdem. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. et. 3) Cod. Stron. I. vellem. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. solutum. 5) W Cod. D. IV. wyraz ten opuszczony. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. tali. 7) Cod. D. IV. talis. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. fuit. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. convictam. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. convinccionem. 11) Cod. D. IV. per. 12) Cod. D. IV. scripcione. 13) Cod. D. IV. mutavit. 14) Cod. D. IV. mutasset. [55] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 123 (48) De iudice, in quot grossis racione pamyathne debet conten- tari. XLVIII. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta czestne1) sive pamyathne, que consueverat 2) iudici presidenti, aliquam causam diffi- nienti3) applicari, fuerit sublata et extincta 4), tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod pamyathne dicitur 5), (dinoscitur) esse innovata, que videtur esse contra predictam solucionem et eam transcendere compro- batur. Unde circa hunc modum imponere volentes, decernimus6), quod in causis hereditariis vel non hereditariis, magnis7), iudex pretextu solucionis predicte pamyathne ultra || quatuor grossos exigere et recipere non [f. 13] presumat, in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi facul- tatem habeat et habiturus 8) est. (49) De fratribus et sororibus in bonis prius separatis vel divi- sis, qualiter discernendum. XLIX. Quamvis negocia mortua et finita sit. quasi contra naturam suscitare et difficile pertractare ac causam vivificare9), reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videli- cet in hoc, licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint in bonis paternis abinvicem10) separati et divisi, tamen, si contingat, quod aliquis fratrum eorumdem in questione hereditaria recipiat11) contra se sentenciam diffiniti- vam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat, se contemptum 12) ad eandem questionem, tamquam illum, cuius intererat, non vo- catum, postulans ex hoc, debere eandem sentenciam retractari13), et sic talis ab huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit pertractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi 14) fratres vel sorores fuerint abinvicem in bonis paternis divisi et. sepa- rati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffiniti- vam sentenciam reportare, alteri ipsorum postmodum sit penitus interdicta 1) Cod. Stron. I. czestrie. 2) Cod. D. IV. consuerunt. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. diffiniendi. 4) Cod. D. IV. extracta. 5) Cod. D. IV. dicit. 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. magis. 8) Cod. Stron. I. dabiturus; Cod. D. IV. debiturus. 9) Cod. D. IV. mirificare. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. ad invicem. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. recipiant. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. contentum. 13) Cod. Stron. I. retractare; Cod. D. IV. rectare. 14) Cod. Stron. I. ibi. 124 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [56] potestas infirmandi sive arguendi sentenciam candem, sed pro parte heredi- taria dumtaxat ipsum contingente 1), movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati vel divisi, quod sint quoad annos legi- time etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice apponatur, citando, ut si aliquis sit, qui habet vel habere possit aliquod ius in dicta hereditate, vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et appareat, ius || suum ostensurus et defensurus. [f. 130] Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffini- tiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti 2) eandem sentenciam arguere et replicare sive innovare, ut3) in casu precedenti, sit4) interdicta potestas, sed ipsam sentenciam de- cernimus 5) habere vigorem. (50) De fure, utrum insequi debeatur per villanos vicinos aut 6) non. L. Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos, quod cum equus tempore nocturno sibi fuisset subtractus, idem Nagoth cum instancia requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem 7) furem pro eodem equo rehabendo ipsum insequi adiuvarent; villani vero furem insequi recusaverunt, et ita Nagoth predictum furem cum equo ammisit. Nos itaque8) in simili casu declaramus, predictos villanos solvendum equum predicto vil- lano Nagoth. (51) De illo, qui (se) asserit iniuste condemnatum, quid faciendum. LI. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniquam et iniustam sentenciam contra ipsum provulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit9), eundem iudicem non 10) provocavit vulgariter nyenaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa vel11) vulgariter nyenaganyona12), declaramus transivisse 1) Cod. Stron.. I. contingentem. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. per modum veniendi et volendi. 3) Cod. D. ]V. et. 4) Cod. D. IV. sive. 5) Cod. D. IV. decrevimus. 6) Cod. D. IV. autem. 7) Cod. D. IV. per eundem. 8) Cod. Stron. I. ita. 9) Cod. Stron. I. intulit. 10) Cod. D. IV. nos. 11) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 12) Cod. Stron. I. nyenaganonya. [57] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 125 in rem iudicatam, predictum 1) Petrum 2) ad penam prcdictam pro iudicibus expressam, condemnantes. (52) De fratribus unum molendinum habentibus. LII. Franciscus, Falco et Henricus, fratres tres habentes unum molendina- torem, Henricus tercius frater, pro quibusdam ipsius molendinatoris culpis, coram iudice deputato, dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum alter frater Falko veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condemnasset. Nos itaque atten- dentes, quod licet cuilibet de iure suam || iniuriam prosequi, decla- [f. 14] ramus predictum Henricum iuste et debite iudicasse. (53) De relictis bonorum alias o pusczyny kmethonum3) aut ci- vium et quorumvis 4) hominum. LIII. Abusiva consuetudine noscitur observatum, quod cum5) aliqui homi- nes sive kmethones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, nomine vulgari puscysna 6), domini ipsorum eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem consuetudinem reprobantes, sta- tuimus, quod pro bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur, calix pro marca cum media ecclesie dandus7) parochiali et pro eadem compa- retur8), reliqua vero bona ad proximos consanguineos vel affines cessante quolibet impedimento revolvantur 9). (54) De accomodacione equi LIIII. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod sibi licet equum suum sanum accomodasset ad certam viam tanquam amico, tandem idem Mathias eundem equum sibi10) restituit claudicantem. Mathias vero respotidit bona fide equum eundem tanquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde talis lesura veniret11). Nos ergo declaramus in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum, qui12) equus si infra predictum tempus non convaluerit, ex- tunc pro eodem equo, prout poterit secum amicabiliter componere teneatur. 1) Cod. Stron. I. per dictum. 2) Cod. D. IV. Petrum predictum. 3) Cod. D. IV. kmethonis. 4) Cod. D. IV. quorum. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. cuius zamiast quod cum. 6) Cod. D. IV. pusczyna. 7) Cod. D. IV. dandum. 8) Cod. Stron. I. eodem comparatur; Cod. D. IV. eadem comparatur. 9) Cod. Stron. I. revolvatur. l0) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. IV. venirent. l2) Cod. D. IV. quia. 126 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [58] (55) De kmethone, qui occidit alium kmethonem. LV. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur, tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam 1) delicti correccionem, unde nos statuimus, quod kmetho alium kmethonem occidens 2) pro pena homicidii3) castellanie 4), in qua homicidium fuerit commissum, vel ei, cui 5) ius persua- serit, quatuor marcas, consanguineis || vero sive proximioribus ami- [f. 140] cis sex marcas decernimus6) persolvendas. Qui si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniendus est. (50) De illis, qui accusantur de homicidio et sunt plures. LVI. Item si plures, puta duo, tres aut quatuor de homicidio accusantur7), licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena8) homicidii punie- bantur9), nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris condemnetur et puniatur de ho- micidio 10), consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare, alias in expurgacione defi- cientes puniantur 11). (57) De illis, qui casualiter 12) moriuntur, ut13) in aqua vel de arbore. LVII. Item quacunque morte casuali vel inopinata contigerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo, vel in a*qua submergendo aut quovis alio modo simili, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla penitus questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidii immanita- tem14), decernimus15), quod castellani de hoc nullam moveant 16) questionem, sed consanguinei et proximiores amici culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, exequantur iuxta iuris formam. 1) Cod. D. IV. debitum. 2) Cod. D. IV. occidens kmethonem. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. castellano. 5) Cod. Stron. I. cuius. 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 8) Cod. Stron. I. penas. 9) Cod D. IV. puniatur. 10) Cod. D. IV. homidio. 11) Cod. D. IV. puniatur. 12) Cod. D. IV. censualem. 13) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 14) Cod. Stron. I. inunanitatem; Cod. D. IV. homicidium in va unanitatem. 15) Cod. D. IV. decrevimus. 16) Cod. D. IV. moveat. [59] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 127 (58) De milite, qui occidit militem 1) manu violenta. LVIII. Ut2) violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi occidit3) violenter, pro capite sexaginta, pro mutilacione vero membri cuiuslibet 4) triginta et pro simplici vulnere quindecim marcas solvere teneatur. (59) De illo, qui occidit matrem alicui 5) ex eo, quia6) eum ex illegitimo thoro dicit et asserit procreatum. LIX. Laurencius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit; Mar- tinus respondit, quia Laurencius non fuit de legitimo thoro procreatus, ex eo, quia asserebat eum esse filium vagabunde mulieris. Nos itaque in tali simi- lique 7) casu decernimus 8), caput matris exolvendum et obtinendum. || [f. 15] (60) De divagantibus et rapinas committentibus. LX. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria 9) occasionem divagandi et taliter divagantes, aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltim formidine retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas commitentes, quibuslibet bonis ipsorum, que habent, ipso facto sunt puniendi et privandi. Et si contingerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, unde volumus nichilominus, quod inter suos pares ut 10) infames habeantur. (61) De ministerialibus, quod occisum non debent spoliare in ve- stibus, quando vocantur ad videndum occisum. LXI. - Consuetudine iniquissima ministerialium extitit fore observatum, quod dum ad aliquem occisum in via vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominabant crawnye11), expoliabant. Inde nos, cum afflictis non est addenda affliccio 12), eisdem ministerialibus prohi- bemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare sive exuere 13) non presu- 1) Cod. D. IV. a militem. 2) Cod. D. IV. De. 3) Cod. D. IV. occidit. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. cuilibet. 5) Cod. D. IV. alicuius. 6) Cod. D. IV. qui. 7) Cod. D. IV. simili, quod. 8) Cod. Stron. I. dernimus; Cod. D. IV. decrevimus. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. propriam. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. et. 11) Cod. D. IV. nominabat darowne nominabant. 12) Cod. D. IV. afflictis. 13) Cod. D. IV. exure. 128 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [60] mant, sed tantummodo uno grosso1) centententur 2), quem decernimus 3) eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eosdem evocare, donec (de) eodem homicidio questio taliter fuerit diffinita. (62) De illis, qui depascunt aliis semina iumentis et pecudibus. LXII. Ut4) quilibet proximum suum indempnem 5) vigilet causis observare. Si quis alterius semina iumentis vel quibuscunque pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo 6) vero damnum is, cuius fuerint7) iumenta, solvere teneatur, na csygyem ladze zayatho 8). (63) De illo, qui agit iure Theutunico contra aliquem reum et reus non tenetur eodem iure respondere. LXIII. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si aliquis iu- dicio Theutunico || contra reum suam dirigat accionem aut propo- [f. 150] nat contra eundem, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed coram iudice suam litem aut causam (coram iu- dice) competenti agitabit. (64) De illo, qui patitur dampnum in frumentis per iumenta, quod eadem servando per noctem solum ad castellanum proximiorem depellere tenebitur. LXIIII. Ad evitandum autem quamlibet altricacionem9) decernimus10), quod ad proximiorem castellanum sive curiam castellanie 11), sive fuerit regalis sive cuiuscunque alterius iudicis, eadem iumenta passus damnum depellendi ha- beat facultatem, ita tamen, quod pro testimonio vicinorum in propria domo iumentis sive pecoribus per noctem servatis, in crastino autem ad proxi- miorem curiam castellanie predicta iumenta depellere teneatur 12). 1) Cod. Stron. I. gressu. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. contentur. 3) Cod. D. IV. decrevimus. 4) Cod. D. IV. Et. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. indampnem. 6) Cod. D. IV. passus. 7) Cod. D. IV. fuerunt. 8) Cod. D. IV. na czygem scladze zayatho. 9) Cod. D. IV. altercacionem. 10) Cod. D. IV. decrevimus. 11) Cod. D. IV. trzech ostatnich wyrazów brak. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. teneantur. [61] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 129 (65) De incendariis 1) aut exustoribus domorum aut horreorum. LXV. Ex lege imperiali clara luce nobis constat 2), quod incendarii aut exus- tores domorum aut horreorum aut aliorum quorumcunque bonorum volun- tarii morte crudeli et turpissima puniantur 3), quibus inventis, si ad ecclesiam effugerint, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere propter criminis damnati seviciem 4). Consueverunt enim tales homines 5), manus ut effugiant iusticie ipsos punire volencium 6), ut plurimum, in civitatibus vel villis7) Theuthunicalibus permanere, ut accionem contra illos propositam eludant per iuris Theutunici defensionem 8), et sic9) sepius talium malefactorum cri- mina manent impunita. Unde de nostrorum baronum consilio10) statuimus, quod accusati de incendiis sive exustionibus, eciam inventi in civitatibus aut villis 11) Theutunicalibus extra forum ipsorum trahantur et in iure Polo- nico coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari ac pu- niri || pena digna debebunt, iuxta exigenciam criminis et eius pro- [f. 16] bacionem congruam. (66) De defloracione 12) et stupro virginum 13) et pollucione mu- lierum. LXVI. Revera non solum a malo, sed ab omni specie mali quemlibet viven- tem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum au- dacia et ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam 14) ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes et lascivam vitam deferentes (Deum non timentes nec temporalem penam formidantes virgines stuprant, muliefes polluunt violenter, et quando impetuntur) ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut sepius et facilius commissi criminis eludant accionem. Visum extitit. nobis nostrisque baronibus in colloquio generali existentibus, quod et nos decernimus 15) perpetuo observandum, ut tales vir- 1) Cod. D. IV. incendarius. 2) Cod. D. IV. constant. 3) Cod. D. IV. puniatur. 4) Cod. Stron. I. sauciem; Cod. D. IV. fauciem. 5) Cod. D. IV. omnes. 6) Cod. D. IV. valencium. 7) Cod. D. IV. vel in villis. 8) Cod. D. IV. deffessionem. 9) Cod. Stron. I. ut sic; Cod. D. IV. ut si. 10) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. IV. aut in villis. 12) Cod. D. IV. defloracionem. 13) Cod. D. IV. pro virginum. 14) Cod. Stron. I. i D. IV. quidem. 15) Cod. D. IV. decrevimus. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 17 130 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [62] ginum oppressores 1) et mulierum, si proclamantur in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et sentenciari2) sive puniri, iuxta criminis qualitatem. (67) De illis, qui habent ius 3) Theutunicum et utuntur Polonico. LXVII. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos ammittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur potestate, plures (sunt nostri inilites ius Theutunicum habentes in multis) ipsorum villis ex 4) nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico obmisso, secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si in aliqua villa abusi fuerint iure Theutunico B), amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint (se) defensare. Quapropter volumus, quod, ubi crimen est commissum, illo iure, quo villa usa fuerit, debet iudicari et terminari. (68) De illo, qui citatur contra privilegium in quacunque causa. LXVIII. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in quacunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio sexagenam ammittit, et ipse actor iussu iudicis renuerit iurare, || nescivisse eum fore [f. 160] privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur6) restituere eidem actor eandem sexagenam. Secus autem volumus, quod si iuraverit, se nescivisse fuisse reum privilegiatum. (69) Plures kmethones aut 7) incole de una villa non possunt cc- dere 8) ad aliam sine domini, sub quo degunt, voluntate. LXIX. Cum ex separacione 9) subditorum bona dominorum suorum sepius de- sertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baro- nibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul ad aliam possunt recedere, nisi unus aut duo, absque domini illius, sub quo degunt, voluntate, nisi in casibus hiis exceptis, ut: si dominus ville opprimat filiam 10) aut sui kmethonis uxorem, aut pro excessu sive culpa heredis ibi- 1) Cod. D. IV. oppressiones. 2) Cod. D. IV. sentenciam. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. et. 4) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. ius Theutunicum. 6) Cod. Stron. I. tenebit. 7) Cod. D. IV. ad. 8) Cod. D. IV. recedere. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. seperacione. 10) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. [63] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy I DZIAŁYŃSKICH IVty. 131 dem villani bonis ipsorum depredantur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres aut quatuor ville eiusdem incole abire poterint, sed et omnes inhabitatores ibidem recedant, quo unicuique placebit et ubi locus congruerit mansionis. (70) De pueris carentibus etate et usu bone racionis 1). LXX. Similiter2) infantibus ad duodecim annos non educatis3), si tempore infancie pueris per quempiam iniuria fuerit illata aut patre ipsorum mortuo, possunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter de- fectum etatis contra ipsos impedientes sive iniuriantes. Et excepcio pre- scripcionis 4) eis opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa, et si infra tempus debitum agere neglexerant pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstat eis prescripcionis excepcio propter negligenciam eorundem. (71) De illo, cui nunquam in iudicio questio furti mota est. LXXI. || [f. 17] Ut5) viri famosi et iuste viventes 6) aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur7), statuimus de nostra baro- numque nostrorum voluntate, ut si quis miles aut alius nobilis vir, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio mota fuit et de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, proprii iuramenti protestacione 8) a tali accusacione et infama- cione se legitime expurgare. (72) De illis, qui capiunt res alterius absque voluntate eius. * LXXII. Egidius deposuit 9) cum querela, quod cum in via dormivisset, Falko superveniens taliter dormienti gladium recepit et peram, in qua fuerunt duo scotti grossorum ; et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen duos scottos non restituit, ipsos pro se usurpando; Falko vero reus, quamvis de pera 10) et gladio confiteretur, et se eandem restituere fatetur, tamen pre- dictos tres (s) scottos diffitetur. Unde nos attendentes, quod nullus alienas 1) Cod. D. IV. carentibus etate et racione. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. Si mulier. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. aducatis. 4) Cod. Stron. I. perscripcionem; Cod. D. IV. prescripcione 5) Cod. D. IV. Et. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. vigentes. 7) Cod. D. IV. consolent. 8) Cod. D. IV. proteracione. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. deposuit. 10) Cod. D. IV. peram. 132 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [64] res attractare debet1) domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus 2) fore admittendum ad iuramentum racionabile. (73) De morsu canis ex incitacione vel invasione alicuius. LXXIII. Egidius conquestus est, quod canis Falkonis ex incitacione sive ex impulsione eiusdem 3) Falkonis taliter ipsum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare ; Falko vero eandem incitacio- nem sive canis impulsionem diffitebatur4). Et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos igitur in tali casu5) declaramus, quod6) Falko per proprium iuramentum 7) debet se expurgare 8). (74) De extinccione candele et vulneris 9) incussione fraudulenta. LXXIIII. Querelam Egidius deposuit || contra ipsum Falkonem, quod [f. 170] cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vesperis contencio 10), ipse Falko superveniens candelam suffocavit et extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per11) quem in illa extinccione fuerit vulneratus; Falko licet ex- tinccionem12) candele confitetur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitetur. Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento accepto, quod in predicta candele extinccione nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falkonem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere duximus condemnandum in hoc facto perpetrato 13). (75) De pastore ovium. LXXV. Pretera de villanorum pastore Egidius deposuit, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris (commissam) de grege non rehabuit iterato eandem; pastor vero asserebat, se ovem predictam una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem iurare 14) decernimus 15) super eo, quod ovem ad villam cum aliis ovibus 16) reduxisset. 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. IV. decrevimus. 3) Cod. D. IV. eisdem. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. eadera incitacio sive canis impulsione diffidebatur. 5) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 6) Cod. D. IV. ut. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. IV. excusare. 9) Cod. D. IV. de vulnerum. 10) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 11) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 12) Cod. D. IV. extinccione. 13) Cod. D. IV. prepetrato. 14) Cod. Stron. I. i D. IV. iure. 15) Cod. D. IV. decrevimus. 16) Cod. D. IV. omnibus. [65] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 133 (76) De ludo taxillorum. LXXVI. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem, ut sepius, iusti patres1) propter filiorum excessum de bonis pelluntur et absque ipsorum demeritis ad nimiam deducuntur paupertatem, statuimus, ut si quis filius, utroque pa- rente2) sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes 3) non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filiis vel filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam eidem filio, existentibus adhuc sanis parentibus 4), concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes 5) compellantur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filiofamilias, quod non valet, cum sit in potestate paterna constitutus, propter quod, quia non habet alicuius rei do- minium nec aliquam possessionis tradicionem. || [f. 18] (77) De lusoribus taxillorum LXXVII. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consue- verunt inebriatos aut ad provocandum iracundiam deductos, novercante 6) ipsis taxillorum ludi fortuna7), super prestanciam seu8) credenciam de pe- cuniis, equis et quandoque hereditatibus cribrare, expoliare et damnose amo- nere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora prolabuntur, propter que ulcio iudicialis iuxta eorum demerita a nobis con- suevit in talibus exerceri, et ad hoc malum 9) evitandum et quod nostri no- biles rebus habundantes, strenuitati10) dediti pro defensione 11) regni forcius pervigilant, decrevimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in regno nostro ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pro parata 12) pecunia. Quod si quispiam con- tra hoc statutum venerit temerarie 13), ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem sive satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero superveniens super hoc statutum pro pecunia sic evicta14) acriter monuerit suum debitorem 1) Cod. Stron. I. i D. IV. insipiens zamiast iusti patres. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. parante. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. parantes. 4) Cod. Stron. I; i D. IV. parantibus. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. parantes. 6) Cod. Stron. I. vanitatem; Cod. D. IV. nanitatem. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. fortunam. 8) Cod. D. IV. se. 9) W Cod. D. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 10) Cod. Stron. I. strenuitate; Cod. D. IV. strenuitatem. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. professione zamiast pro defensione. 12) Cod. D. IV. partita. 13) Cod. D. IV. camerarie. 14) Cod. Stron. I. i D. IV. aucta. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [60] cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, que dicitur pyacznadzeszcza, solvet, et nostro iudicio nichilominus aliam pe- nam pro inobediencia assignabit. (78) De terrigenis, qui equitantes ad expedicionem damna paupe- ribus villanis inferunt. LXXVIII. Expedit reipublice, ut subditi vivant in equitate et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam pfetermittentes ista, veluti legis trans- gressores, cum per terras proprias pergunt1) ad expedicionem, quasi || [f. 180] hostes se moventes damna pauperibus eciam plura, quam hostibus erogare non obmittunt, per que nostre terre maxime devastantur. Volentes itaque 2) huic periculo de remedio opportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus faciat stacionem in villis, sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus et in aliis rebus committant, sed solummodo recipiant moderate pro suis equis et sta- ciones faciant de lignis in silvis, gays aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Et (si) quis velut temerarius huius statuti (violator) fecerit contrarium, domino illius ville aut cui damnum est illatum, damna resarciat3) iuxta suum iuramentum super ablatis prestitum, cum pena pyacznaszdzescza ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena cedit4) nostro iudici pro nostri statuti violacione 5) violenta. (79) De filiis, qui moriente matre6) petunt a patre porcionem 7), antequam nubit alteri uxori8). LXXIX. Ex communi usu in regno nostro extitit observatum, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre 9) ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contingit, filios etate iuvenili eos in parte ammittere bona a patre levata 10) et amodo propter ingratitudinem patri factam, patrem nonnisi suc- currere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione utraque pars sentit incommodum 11). Visum extitit nobis et12) nostre milicie, ut matre mo- 1) Cod. Stron. I. pargunt. 2) Cod. D. IV. itque. 3) Cod. Strou. I. reserciat; Cod. I). IV. resermat. 4) Cod. D. IV. cecidit. 5) Cod. Stron. I. violencie; Cod. D. IV. violencione. 6) Cod. D. IV. De moriente matre filii. 7) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 9) W Cod. D. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 10) Cod. D. IV. levate. 11) Cod. D. IV. sentit incomodum et reportat. 12) Cod. D. IV. vel. [67] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 135 riente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam por- cionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velut fame sue prodigus bona et hereditates || illas 1) communes inaniter et vacua [f. 19] manu dissiparet. (80) De profugis et furta committentibus. LXXX. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta sive latrocinia comittentes, (sint) profugi nostri regni ipsorum spontanea voluntate, et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram 2) nostre indigna- cionis. Tandem 3) de commissis furtis et malis penitencia 4) ducti, amicorum suorum intercessione mediante nostram consueverunt clemenciam implorare ; et sic nostre gracie de novo restaurantur 5). Volumus, quod licet ira nostra sit eis 6) dimissa et pena, nichilominus pro furtis et damnis viris iustis illatis tenebuntur respondere et satisfacere, iuxta diffinicionem per iudicem depu- tatum 7) factam. Et nichilominus infames reputamus, nec aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et sublimitate poterint adequari. Statuimus illum et decernimus 8) (infamem), qui occulte insidiando9) inhabitantibus nostri regni, fures aut profugos aut prodigos 10) servat et partitur cum eis rapta et male conquesta. Tales non possunt se dicere probos, cum improbitate pleni sunt et probis 11) nostri regni non similes esse censeantur. (81) De usuris Iudeorum. LXXXI. Cum in usuratorum 12) voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni13) pecuniarum terminum non opponens 14), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei fidei15) nostre veri inimici, Cristianis pecunias ipsorum mutuantes 16), non plus de usura exigere qualibet septimana teneantur, nisi 1) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. IV. iuram. 3) Cod. D. IV. laudem. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. penitenciam. 5) Cod. Stron. I. rastaurentur. 6) Cod. D. IV. ab eis. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. deputatam. 8) Cod. D. IV. decrevimus. 9) Cod. D. VI. insidiante. 10) Cod. D. IV. profuges aut prodiges. 11) Cod. D. IV. probi. 12) Cod. Stron. I. usuram. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. extorsione. 14) Cod. Stron. I. i D. IV. opponentes. 15) Cod. Stron. I. i D. IV. fidei iudicii. 16) Cod. D. IV. mutuantes ipsorum. 136 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [68] tantummodo unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per || novas decepciones ad litteras obligacionis mutuant pecunias, [f. 190] sustinuerint1) infra duos annos neque ad iudicium provocantes 2) suum de- bitorem pro usura accrescente et pro debito principali prestolaverint3) ultra duos annos 4), extunc ipso facto usuram accrescentem post duos annos am- mittere debent, tantum pro sorte principali5) et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti nec per andem litteram obligacionis obli- gantem6) poterint ammonere, nec obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. (82) De hiis, qui inferunt damna in gays. LXXXII7). Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores. nullam penam ex hoc sequi pretendentes. Statuimus: si quis inciderit quercum in bonis alicuius domino invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercu- bus vel aliis ligaminibus currum repleverit, penam 8), que dicitur pyaczna- dzeszcza aut syedmdzesanth, id est fertonem 9), illi solvat, in cuius dominio sunt incisa et hoc absque remissione. (83) De illis, qui frumenta alicui recipiunt nocte. LXXXIII. Et licet canonica sanccio depopulaciones10) multum in odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques ipsorum collo et temporali disciplina impye puniantur 11). Propter quod statuimus, si alicuius militis, prelati, aut civis aut alterius hominis simplicis familiares frumenta de nocte kmethonum aut quorumcunque receperint12), licitum sit domino fru- menti vel servis eius vel amicis ipsa defensare 13), equos recipiencium vel alias res pro se libere tollere. Et (si) tunc quempiam occiderint, || [f. 20] volumus ipsos impunite pertransire ; dominum vero illum, de cuius dominio 1) Cod. D. IV. sustinuerunt. 2) W Cod. D. IV. czterech ostatnich wyrazów brak. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. prestolaverit. 4) Cod. D. IV. annos neque ad iudicium provocantes. 5) Cod. D. IV. principalis. 6) Cod. Stron. i D. IV. obligancium. 7) Cod. D. IV. LXXXIII. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 9) Cod. D. IV. idem id est fertonem. 10) Cod. D. IV. depopulacionibus. 11) Cod. Stron. I. puniatur. 12) Cod. D. IV. receperunt. 13) Cod. D. IV. defensione. [69] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 137 tales exiverunt depopulaciones, in penas nobis pyacznadzescza decernimus 1) incidisse. Et si vulneraverint vel occiderint frumentorum defensorem, solvant vulnera leso 2) vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis. (84) De improperacionibus et verbis pessimis. LXXXIIII. Cum omnis scurilitas verborum et turpiloquium homines ad rixas pro- vocans apud virtuosos homines non immerito debet evitari, atque nisi metu pene 3) quandoque aliqui prohibentur a talibus refrenari, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens eum esse filium meretricis et statim non revocat 4) aut negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat sexaginta marcas grossorum, quia veluti ipsum manu occideret. (85) De improperacione a matre 5). LXXXV, Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominaverit et non revoca- verit, nec probabit, quod asseruit, in similem penam ipsum decernimus6) incidisse aut revocando debet dicere: illud, quod locutus sum, mentitus sum, sicut canis ; et sufficit. (86) De vulneracione kmctonis a nobili. LXXXVI. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur, volumus, quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione, aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso; terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, dare et solvere deman- damus. || [f. 200] (87) De fratricidio. LXXXVII. Et licet lex tam novi, quam eciam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat et damnat, tamen quidam 7) velut hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona heredi- taria (lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra) habere cupiant8), inde damnis 1) Cod. D. IV. decrevimus. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. lesa. 3) Cod. Stron. I. ad que nisi ictu pena; Cod. D. IV. ad que nisi ictu pene. 4) Cod. D. IV. revocabit. 5) Cod. D. IV. iure 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) Cod. Stron. i D. IV. quidem. 8) Cod. D. IV. cupianter. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 18 138 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSICH IVty. [70] affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt; omnes regnicole et nobiles 1) regni nostri, fratres, sorores aut consanguineos occidentes seu 2) interimen- tes, non habentes proles aut habentes, in hereditaria successione non vale- bunt nec ullum successionis accessum obtinebunt. Quin ymo sentenciamus ipsos et ipsorum filios et3) privamus omni legitima talium porcione, in qui- bus bonis sive4) hereditatibus alii consanguinei licet remociores in linea obtinebunt successionem. Quos in agravacione culpe ipsorum propter inhu- manitatem criminis, omnes fratricidas et patricidas 5) infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (88) De percussione militum et nobilium, quomodo senciendum. LXXXVIII. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum in penis modum exigendis volumus observare. Si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui data fuerit 6) talis percussio, pena, que dicitur pyacznadzescza per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena sex scottorum per inferentem debet solvi irremissibiliter seu immiserabiliter etc.7) || [f. 21] (89) De plantacionibus et insercione pomory, quomodo dicendum. LXXXIX. Statuimus et decernimus 8), quod si alique plantaciones iam (inserte) 9) et radicate evellantur et extirpentur, eciamsi fuerint proprie extirpantis 10), medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena VI marcarum 11) et fertonis 12) (teneatur). (90) De aliqua re, que violenter per aliquem capitur. LXXXX. Item si aliquis violenter mantellum suum vel aliam rem propriam auctoritate propria vicino aut cuicunque, iure non repetendo, ipsum man- 1) Cod. D. IV. nobilibus nobiles. 2) Cod. D. IV. sive. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. nt. 4) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 5) Cod. Stron. I. fratricides et patricides; Cod. D. IV. fratricidis et patricides. 6) Cod. D. IV. fuerit data. 7) Cod. D. IV. irremissibiliter immiserabitur. 8) Cod. D. IV. decrevimus. 9) W Cod. Stron. I. na wyraz ten pisarz zostawił wolne miejsce; czego uczynić zaniedbał pisarz Cod. D. IV. 10) Cod. D. IV. extirpentis. 11) Cod. D. IV. sex marcas. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. fertonem. [71] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 139 tellum vel aliquam aliam rem cum pena sex marcarum restituere et reddere tenebitur; vel si quis 1) excolens aut seminans agros alicuius violenter, semine careat illorum 2) agrorum cum pena pyacznadzescza. (91) De recepcione bovum per manum violentam. XCI. Cum alicui quatuor boves fuerint violenter recepti et de huiusmodi violencia (fecerit protestacionem), volumus, quod pro huiusmodi negligencia bovum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos 3) damni occasione et iniuriam4) passo cum pena quindecim et iudicio5) alia quindecim pro pena satisfacere teneatur. Item pro curru feni violenter recepto tres grossi cum pena quindecim eidem iniuriam pacienti et damnum passo et iudicio quin- decim satisfacere et impendere teneatur cum effectu. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia, volumus, quod etc. precedens capitulum. (92) De feno violenter recepto. XCII. Item pro una cassula cuiuscunque grani in die recepta, pena iudicio VI marcarum et damnum passo quindecim. Si autem tempore nocturno, de- cernimus esse furtum. Item pro cassula estivalium et yemalium decernimus 6) unam mensuram racione violencie, dum recipitur ad currum, dum in pon- deribus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item si famulus, dictus golamaga aut alias wlomek vicino domini sui aliquod dampnum intulerit aut iniuriam fecerit, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur7). Item cum homo pauper divitem citat, dives pro violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulctandus 8). (93)9) De illo, qui arguit sentenciam castellani Cracoviensis, vul- gariter o narzeczenye 10). XCIII. Cum aliquis arguit sive provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur narzeczenye aut naganyenye, pelles emorlinas 11) alias gronostaye, 1) Cod. D. IV. aliquis. 2) Cod. D. IV. eorundem. 3) Cod. Stron. I. schotti; Cod. D. IV. scoti. 4) Cod. Stron. I. iniuriarum. 5) Cod. D. IV. in iudicio. 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) Cod. D. IV. teneat. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. mutilandns. 9) W Cod. D. IV. na początku stronnicy 39, na której się mieszczą art. 93, 94 i 95, pisarz przez pomyłkę wypisał powtórnie art. 89 ale bez rubryki. 10) Cod. D. IV. narzyeczenye. 11) Cod. Stron. I. pelles emorlinas pelles. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [72] castellanis autem Sandomiriensi et Lublynensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas 1), iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi mardu- rinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, succamerariis per VI marcas, ca- merariis autem istorum omnium per VI scottos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet (notario) terreno 2) pelles vulpinas, aliis vero castel- lanis3), Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per VI scottos absque omni contradiccione et antequam ad aliquam 4) audienciam admittantur, dare et satisfacere teneantur. (94) De filio non emancipato sive indiviso, qui in thasseribus aut in aliquo ludo bona aliqua perdit. XCIIII. Filius nondum emancipatus, in paterna constitutus potestate, nec a fratribus separatus vel divisus, si globizando vel tasserisando aut quem- libet ludum damnosum alium ludendo aut aliquid exercendo || aliquid [f. 22] perdiderit, talia omnia et singula per ipsum perdita volumus et decernimus 5), quod in ipsius partem sive sortem computentur. Nichilominus tamen decer- nentes, quod sive in taxillis, sive in scaccis vel in quibuslibet ludis aliis lucro- sis ipsis ludentibus, ad pecunias, equos aut alias res lucratas sive in huius- modi ludis acquisitas, monendi6), petendi, requirendi sive vendendi, non obstante qualibet fideiussoria caucione sive obligacione, penitus nullum ius ex predictis non sit acquisitum, sed dumtaxat quoslibet ludos habere volu- mus et concedimus gracia temporis deducendi et causa solacii habendi. (95) De falcacione prati alicuius absque voluntate. XCV. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius fal- cavit; Andreas licet sit confessus predictum pratum se falcasse tamen ad- iecit, quod idem pratum wladarius Bartoldi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset, et pro eodem prato idem wladarius pecuniam accepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos tamen considerantes confessionem Andree predicti et mortem ipsius wladarii, in tali casu decernimus 7) eundem Andream probare prati vendicionem et eodem modo eiusdem empcionem. (96) De kmethone, qui militi plagam aut vulnus infert. XCVI. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone facta vel factis quin- decim pena percusso et iudicio quindecim. Si vero fuerit baculo et cruen- 1) W Cod. D. IV. trzech ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. D. IV. terrene. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. castellanis iudicibus. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. aliam. 5) Cod. D. IV. decrevimus. 6) Cod. D. IV. monendo. 7) Cod. D. IV. decrevimus. [73] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 141 tatum, sicut pro vulnere gladiali declaramus faciendum. Militi vero famoso slachcze sexaginta marce, scarthabello triginta marce, militi autem creato de sculteto quindecim marce pro capite, item militi slachcze pro vul- nere || decem marce, scarthabello vero quinque, scolteto vel kme- [f. 220] thoni factis militibus, tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas 1). (97) De vulneracione facta alicui in ludo iocanter. XCVII. Item Bartholdus contra Andream deposuit, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est, ipsum Bartholdum vulnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens et in ludo et solaciando, tamquam amicus 2) cum amico. Nos igitur audita ipsius Andree confessione, attendentes 3), quod ludus non debet se ex- tendere 4) ad aliquam lesionem sive vulnerum offensionem, ipsum Andream in tali casu decernimus5) Bartholdo ad satisfaciendum 6) condemnandum. (98) De fideiussore, qui se asserit per principalem debitorem esse absolutum. XCVIII. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem; et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao credi- tori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam exolvit et dedit, uti debebat7). Tempore procedenti8) predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem prefatum traxit pro dicta pecunia ad iudicium vel ad causam. Et quia idem fideiussor9) in iudicio constitutus asserebat, prefatam pecu- niam per dictum 10) Mathiam principalem debitorem fuisse 11) persolutam 12), nos in tali casu decernimus 13) probandam fuisse solucionem. (99) De uxore, cuius maritus est mortuus, circa que remanere debeat. XCIX. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextanti- bus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si || ipsos ha- [f. 23] buerit, omnia predicta bona revolvantur. Que mulier habendo pueros, si 1) Cod. D. IV. persolvandas. 2) W Cod. D. IV. wyraz ten opuszczony. 3) Cod. Stron. I. attendantes. 4) Cod. D. IV. se non debet extendere. 5) Cod. D. IV. decrevimus. 6) Cod. Stron. I. satisfaccionem zamiast ad satisfaciendum. 7) Cod. Stron. I. debeat. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. precedenti. 9) Cod. D. IV. fideiussorem. 10) Cod. D. IV. predictum zamiast per dictum. 11) Cod. Stron. I. fuisset. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. persolutum. 13) Cod. D. IV. decrevimus. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [74] alium virum receperit vel recipere voluerit, decernimus 1), quod tantummodo ad eosdem pueros (omnia) bona paternalia integraliter 2) cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione3) (devolvantur), et cum alia residua suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam et non suorum puerorum voluntatem. (100) De dominicella, que marito contribuitur. C. Statuimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos sive donatio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia mayestate debent et teneantur assignare. (101) De violatore publice strate. CI. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera sibi recepit octo scottos violenter, Nicolaus vero respondit, quod inde- bite ipsum calumniaretur, nec eandem pecuniam (ammisisset), nec sibi recepta fuisset, volens tantum de hoc se sex testibus expurgare. Nos in tali casu de- cernimus 4), duodecim testibus et non paucioribus huiusmodi fieri expurga- cionem; et sufficit expurgacioni. (102) De invencione alicuius rei et non restitucione. CII. Martinus deposuit contra Stanislaum5), quod dum agros coleret pro- prios, bursa eidem cedidit, in qua fuerunt tres scotti; Stanislaus 6) vero se- minans bursam 7) invenit cum eisdem tribus scottis et eos monitus restituere non curavit. Stanislaus 8) negavit, se predictam pecuniam invenisse, nec bur- sam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus9) eidem Stanislao 10) proprio se iuramento expurgare, quod || non invenit nec habuit eandem [f. 230] pecuniam. (103) De arbore fructifera vel pomifera succisa. CIII. Statuimus: quamlibet arborem fructiferam sive pomiferam succidens duodecim grossos damnum passo solvat cum pena, que dicitur pyacznadzescza a iudicio exoluta. 1) Cod. D IV. decrevimus. 2) Cod. D. IV. integralia. 3) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 4) Cod. D. IV. decrevimus. 5) Cod. D. IV. Nicolaum. 6) Cod. D. IV. Stanislaus. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. IV. Nicolaus. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. induximus. 10) Cod. D. IV. Nicolao. [75] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 143 (104) De inculpacione vladarii per dominum suum. CIIII1). Pretera contra vladarium cum dominus, aut contra familiarem suum aliquis pro rebus vel iniuriis suis habet questionem, tunc ipse vladarius aut familiaris domini, suo domino (non) deferendo iuramentum, tenetur se cum sex testibus expurgare. (105) Nullus potest emere scolteciam absque domini ville volun- tate et 2) consensu benigno. CV 3). Cum officium scoltetorum semper existat servile et ad nutum domino- rum suorum stare et facere iure teneantur, hoc 4) videntes, ne maiores aut potenciores persone scoltecias aliquas preter dominorum voluntatem assu- mant. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles et alius quicun- que illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam5) preter illius ville domini vel possessoris vel patroni voluntatem; factam autem emcionem contra hoc statutum ipsam decernimus 6) irritam et inanem. (106) De divisione facta coram amicis vel affinibus. CVI. Cum omnis dissensionis7) et discordie sit mater ipsa communio, in qua omnes fratres germani existentes 8), ad rancorem sive lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas9) ipsi homines, ne incidant vite peri- culum utriusque, consueverunt, ut plurimi homines vivere et stare in domibus propriis separatim || de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos [f. 24] concernit, habita divisione abinvicem, ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius divisionis non fuerit deducta. Sed quia contingit, quod ex aliorum vita activa (et) bona procuracione (domus reparantur et procurantur, ceteri vero ipsum) negligentes et in racione dissoluti, domos proprias et bona heredłtaria reformare non curantes, domos reformatas et hereditates ad utilitatem deductas, iure pro se vendicant obtinere, fratres aut10) amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore a reparacione 11) bonorum se subtrahit et domorum erec- 1) W Cod. D. IV. ten i następny artykuł umieszczone są w odwrotnym porządku. 2) Cod. D. IV. ex. 3) Cod. D. IV. CIIII. 4) Cod. D. IV. hos. 5) Cod. D. IV. preter sculteciam. 6) Cod. D. IV. decrevimus. 7) Cod. D. IV. defensiones. 8) Cod. D. IV. existantes. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. quos evitandos. 10) Cod. D. IV. autem. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. reparacione. 144 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [76] cione, propter quod, ut a tali torpore 1) et pigricia tales retrahamus 2) et excitemus, ut bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde re- portent3); statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei aut remoti sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi et ab hac divisione steterint per triennium 4) et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima assignetur vel allegetur 5), propter quam sibi non obviet prescripcio, a recepcione seu 6) vendicione partis hereditatis fratris sui vel amici prescripcione obiecta7) le- gitime excludantur 8). (107) De illis, qui accusantur in iudicio de furto vel latrocinio. CVII. Cum furta vel latrocinia propter criminis 9) inhumanitatem vel infliccio- nem sive formidinem pene pro delicto commisso apponende 10), per male- ficos interdum plurimum occultantur 11), ita, quod 12) noticia criminis in brevi non potest propellari, et sic furta quandoque remanent impunita, || [f. 240] et cum contra tales accio opponitur aut proponitur, tunc per excepcionem prescripcionis annualisl3) se volunt tueri14), in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto vel latrocinio in iudicio accusaretur 15), si est manens secum in villa una, aut in una parochia audit secum divina de do- miciliis ipsorum, tunc obiectus annualis 16) prescripcionis 17) procedat et ha- beat locum de furto contra agentem. Si autem actor et reus sunt abinvicem distantes, non alia prescripcio vel excepcio agentem de furto repellit, nisi tantum annualis 18) et imputent eciam sue pigriciey omnes 19) desides et lenti, qui in sui damni recuperacione minime curaverunt vigilare. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. corpore. 2) Cod. D. IV. trahamus. 3) Cod. D. IV. reportant. 4) Cod. D. IV. terminum. 5) Cod. Stron. I. alligetur; D. IV. affligetur. 6) Cod. D. IV. sive. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. abiecta. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. excludetur. 9) Cod. D. IV. cuius. 10) Cod. Stron. I. opponende. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. plurimos occultatum. 12) Cod. Stron. I. i D. IV. itaque. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. anialis. 14) Cod. D. IV. teneri. 15) Cod. D. IV. accusetur. 16) Cod. Stron. I. annialis. 17) Cod. Stron. I. i D. IV. prescripcio. 18) Cod. Stron. I. annialis. 19) Cod. Stron. I. et omnes. [77] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 145 (108) De pueris legitima etate carentibus, qui ad iudicia retra- huntur super hereditaria questione. CVIII. Si cuiuscunque pueri impuberes ante legitimam etatem ad iudicia re- trahantur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis con- testacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogetur et pendente dilacione aliquot anni effluere consueverunt. Deinde pueris legitimam attin- gentibus etatem, si questio ipsis innovatur1), excepcionem prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum 2), quibus induciati fuerunt, op- ponere non valebunt, sed 3) tantum utantur illorum dierum prescripcione, si qua fuit apud ipsos vel apud ipsorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa vel questione evocati. || [f. 25] (109) De viduis et maritatis, quibus communis prescripcio non obest. CIX. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam sunt libere, ut 4) virorum, alie autem, ut mulierum minus libere5) agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis et obligatis, propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio annualis tantum currat; viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponan- tur 6); mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius potcstatcm liberam propter maritum, decem anni 7) currant in prescripcione. (110) De calumniis malorum 8) pro homicidio accusatis. CX. Ut calumniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumniose viros innocentes de crimine ho- micidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio sive expurgacio propter criminis vetustatem haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis (de) crimine 9) homicidii vult agere aut alicui penam accusare (s) pro capite sibi cupiens vendicare et opponere, antequam tres anni elaben- tur 10) a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit prescripcio et obiectus pre- scripcionis. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. immoveatur. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. amicorum. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. si. 4) Cod. Stron. I. et. 5) Cod. D. IV. habere. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. opponatur. 7) W Cod Sron. I. dwóch ostatnich wyrazów brak. 8) W Cod. Stron. I. wyraz ten opuszczony. 9) Cod. Stron. I. criminis. 10) Cod. D. IV. elabuntur. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 19 146 KOD. STROŃCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [78] (111) De sentencia iniqua per iudicem in aliquem lata. CXI. Cum in causarum processibus apud iustos || iudices nil habeat [f. 250] odium vel favor vendicare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestant in manibus stateram 1) equo libramine 2) lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum pre oculis habentes, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum con- scienciam et iusticiam per graciam aut sortes quicquam faciant partis in gravamen; propter quod statuimus, ut si quis deinceps iudex ordinarius vel delegatus timore Dei postposito inique 3) sentenciaverit contra aliquem clien- tulum alteri parti ipsum condemnando super hereditate 4) aut alia re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars condemnata ad superiorem appellet, et quia moris 5) est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per partem inpugnatur, non prius vult neque tenetur suam defensare sentenciam, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur 6), ut parilitas in penis habeatur, et si idem iudex vincatur per partem condemnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pyacznadzescza suffusus7) rubore suo adversario restituat, quicunque8) ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit illum iniustum et iniquissimum iudicem. (112) De iudice, quod non debet redargui de malo iudicio in presencia capitanei, palatini aut baronum et addicio prescriptorum. CXII. || . [f. 26] Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo, vel quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed viri plures iudicant supradicta. (113) Addicio ad prescripta. Addicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem reci- pitur wstecz9), quod ille si recordatur, qualiter iudicatur, statim dicere vel in crastinum diferre tenetur. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. staterem. 2) Cod. D. IV. liberamine. 3) Cod. Stroń. I. i D. IV. utique. 4) Cod. D. IV. hereditatem. 5) Cod. D. IV. mors. 6) Cod. Stron. I. assignetur. 7) Cod. D. IV. suffus. 8) Cod. D. IV. qui tum. 9) Cod. Stron. I. i Cod. D. IV. iustum. [79] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 147 (114) De pignoribus faciendis, quod possint ad curiam castellani vel palatini rccipere. CXIII. Item ubi curie sunt nostre remote, terrigene nostri possunt pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis, dictam obora, in terra Cracoviensi prenotati comorantis (depellere). Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi. Hoc tamen specialiter declarantes, quod officiales alias urzandnyczy nonnisi palatini instituere et eosdem iudicare, et pro affliccione aut vulne- ribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem. (115) De illo, qui iudici in iudicio presidenti sentenciam inique et false dixerit esse latam. CXII1I. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia iudicantem in causa sua inique et perperam processisse vel1) iudicasse, iudex per suos collegas 2), qui secum presiderint in iudicio eodem statim probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit. Si autem arguens sentenciam suam pro falso probare voluerit ipsum iudicem inique, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius esse iudex comprobatur. Is redar- guens sentenciam iudicis contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles (dederit) mardurinas, quas idem iudex 3) pro se iudicia- liter obtinebit. (116) De redargucione subiudicis przyganyenye 4). CXV. Si autem subiudex comprobaverit sentenciam, ut premittitur, fore iustam, similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi prius pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem subiudici cedunt, si se iuste comprobaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, de castellano eciam censuimus sentenciandum 5). Si vero iudici- bus castellanorum obiecerit aliquis falsitatem sentencie, audiri minime tene- antur, donec eis pelles agnine fuerint presentate 6). quas pro se poterint7) obtinere, (si) similiter suum ostenderint iudicium fore lustum. 1) Cod. Stron. I. processi vel; Cod. D. IV. processisse et. 2) Cod. D. IV. collagas. 3) W Cod. D. IV. wyraz ten opuszczony. 4) Cod. D. IV. vulgariter przyganyenye. 5) Cod. Stron. I. sentenciendum; Cod. D. IV. senciendum. 6) Cod. Stron. I. pensate. 7) Cod. D. IV. poterit. 148 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [80] (117) De moneta in regno currente. CXVI. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit1) tanquam monstrum diversa habens capita, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovienses, quam Poloni et cetere terre 2) nostre iudicentur. || (Et) ex quo unus est princeps omnium, una moneta in toto regno nostro debet haberi, cum consilio tocius nostre baronie 3) et assensu, que debet esse perpetua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit grata et accepta. (118) De militibus, quod ad rem publicam certis hominibus ar- matis et valentibus tenentur nobis deservire. CXVII. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni depen- det, tenetur igitur quilibet miles secundum quantitatem et possessionem suorum bonorum et reddituum ad rempublicam certis 4) armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate credita, que et ita 5) de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur6). (111)) De illo, qui emit hereditatem aliquam et eam pacifice tri- bus annis et tribus mensibus possidet. CXVIII. De cetero statuimus, quod cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et ipsam aliquis consangui- neus vel affinis post predictos annos impediat, volens ipsam (exemere) per 7), proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus, quod ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus prenotatis, amodo non sit ei licitum predictam rehabere hereditatem. Hoc eciam volumus intelligi, si aliquis debitor diceret: hec hereditas est michi propinqua, quam tu te- nes, || qui venditor michi prius debitus fuit, antequam ipsam com- [f. 270] parasti. si talis, cuiuscunque sit condicionis sit Christianus vel ludcus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur. (120) De tutoribus puerorum. CXIX. Cum pater decesserit8) pueris relictis et ipsis ante annos legitimos non educatis, tutor ipsorum non potest hereditatem perdere, nec gades 1) Cod. D. IV. et si. 2) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. D. IV. baroni. 4) Cod. D. IV. ceteris. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. edita. 6) Cod. Stron. I. conservantur; Cod. D. IV. conservatur. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. discesserit. [81] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 149 limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo perdere, quosque pueri1) ad annos discrecionis pervenerint, hereditatem suam in possessore viceversa lucrabuntur, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit. Citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsorum computentur, nisi in casibus infrascriptis : primo, si aliquis 2) patri ipsorum suam hereditatem obligavit et ipsam exemere vellet, tunc pueri pecuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legitimos non haberent. Item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam inci- derit et vivente patre ad iudicem fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non 3) expectando annos 4) suos. Aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. (121) De tutoribus orphanorum. CXX. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis, aliqui, quasi eidem compacientes5), ipsos nomine tutorio in curam recipiunt et tutelam, donec ipsis ad etatem legitimam venientibus, a tutore solent 6) exi- gere racionem de rebus et bonis mobilibus et immobilibus || qui- [f. 28] buscunque. Unde de consilio nostrorum baronum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo racionem facere tenetur 7), nisi de censibus et iumentis indomitis. (122) De patre filiam nuptui tradente doteque assignata statim decedente. CXXI. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit, et dotem sibi assignaverit competentem, ipso defuncto eadem plura in fratribus repetere non poterit. Si vero patre mor- tuo filia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et possessiones fuerint multe, eidem centum marce pro dote a fratribus assignentur. Ubi vcro possessiones pauce et filie multe vel una hercditas, fiat estimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotis pecunia persol- vatur. Et idem sentenciamus8) de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter assignata competenti, quibus de hac luce sublatis, fratribus questionem movere non poterint, fratres vero uterini cuilibet sorori nupte sexaginta marcas9) sol- 1) W Cod. Stron. I. dwa te wyrazy opuszczone. 2) Cod. D. IV. aliquibus. 3) Cod. D. IV. nec. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. amicos. 5) Cod. D. IV. compaciens. 6) Cod. Stron. I. solvent. 7) W Cod. D. IV. wyraz ten opuszczony. 8) Cod. D. IV. senciamus. 9) Cod. Stron. I. marce. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [82] vere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur, si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia per fra- tres exsolvatur. (123) De fratribus uterinis vel patruelibus sorores maritantibus. CXXII. Fratribus vero uterinis non existentibus idem volumus de patruelibus esse || intelligendum; patruelibus non existentibus1), quilibet (qui) de [f. 280] eisdem armis et proximitate proximior existat, in bonis hereditariis seu pa- trimonialibus succedere poterit, sororibus dotatis, ut superius est descriptum. Et interim 2), quod sorores non fuerint matrimonialiter copulate, hereditates patrimoniales, quocunque nomine vocitantur 3), predicti fratres possidebunt, quousque eas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando competentem, ut superius est prescriptum 4). Hoc specialiter (declarando), quod cum pater in vita sua aliquam nuptui tradiderit, de 5) hoc debet contentari, quod sibi pa- ter assignavit, dum adhuc viveret6) in humanis, nec fratribus pro dote ali- quam poterit movere questionem, sed contentari debet de eo, quod paren- tes7) ipsius viventes pro dote, sui compotes8) existentes, sunt largiti benigniter. (124) De violenciis virginibus, viduis 9) aut maritatis quocunque illatis. CXXIII. Quicunque vero virgini seu mulieri coniugate aut vidue in campo, silva, domo aut villa opprimendo violenciam fecerit et virgo sive mulier violenciam evadens oppressoris et si infra triduum villam ad viciniorem 10) veniens, sive in villa existens, ad villanos clamaverit plorando sive lacri- mando et narrando sibi violenciam11) illatam et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta, et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorum- que 12) eius idem oppressor existat, et hoc si de eius clamore dicti villani protestati fuerint. Si vero virgo || de oppressione aliquem accusa- [f. 29] 1) W Cod. D. IV. trzech ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. iterum. 3) Cod. D. IV. vocitatur. 4) Cod. D. IV. scripturn. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. ex. 6) Cod. Stron, I. viverat. 7) Cod. Stron I. parantes. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. compares. 9) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 10) Cod. D. IV. vicinio. 11) Cod. D. IV. vilenciam. 12) Cod. D, IV. amicorum quod. [83] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 151 verit calumniose, et in ea signa non apparuerint oppressionis, extunc ille, quem accusaverit1) calumniose cum sex testibus sue condicionis, se expur- gabit, calumniatrix vero pena debita, cuiuscunque status vel condicionis existat, procelletur. (125) De illo, qui tribus vicibus de furto aut spolio convictus fuerit. CXXIIII. Statuendo 2) declaramus, quod si quis de furto aut spolio tribus vici- bus in iudicio confessus fuerit3) vel rem furtivam sive ablatam restituerit, is infamis remaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatum 4), nulla- que donaria in vestibus aut aliis rebus penitus consequatur. Quod si accu- sato de furto et non convicto, adhibito certo numero 5) testium, fuerit indicta purgacio 6) et is, si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc 7) infamis nullomodo habeatur, sed damnum passo satisfacere teneatur. (126) De illo, qui interficit8) iumentum indomitum, uti poledrum. CXXV. Statuimus insuper, quod interficiens iumentum indomitum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi 9) iumentum in ictu et10) plaga et culpa alicuius 11) lesum fuerit ad dorsum, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi anni sex marcas huiusmodi ictum vel pla- gam inferens solvere teneatur. Ubi tercii vel quarti vel quinti anni poledrum vulgariter rzyebyecza12) occiderit, iuxta quod passus damnum || [f. 290] super existimacione eiusdem poledri 13) occisi iuramento suo firmaverit, satis- facere teneatur. (127) De illo, qui incidit silvas 14), gaya vel borras alterius absque eius voluntate etc. CXXVI. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites, (ipsos) transgrediendo ligna vel utensilia15) inciserit, is, cuius silva incisa fuerit, inci- 1) Cod. D. IV. accusavit. 2) Cod. Stron. I. stando. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. IV. dignitatem. 5) Cod. D. IV. munere. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. purgacione. 7) W Cod. D. IV. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. IV. interfecit. 9) Cod. Stron. I. ibi. 10) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 11) Cod. Stron. I. alcius. 12) Cod. D. IV. zrzepcza. 13) Cod. Stron. I. i D. IV. eundem poledrum. 14) Cod. Stron. I. silva. 15) Cod. Stron. I. utensibilia. KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [84] dentem prius in securi, secundo in palio et tunica, tercio in bobus vel in equis sive in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si aliquem impi- gnoraverit1) in duobus bobus vel equis, unum pro se obtinebit, et alium mittat super fideiussoriam caucionem et signum 2) in arbore, ubi impignorat, excidere3) teneatur. Si vero quis in gayo alterius furtive unam vel duas qucrcus inciderit, (pro qualibet quercu sex scotos, si vero tres inciderit)4), tres fertones illi, in cuius gayo fecit (damnum), cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres; si tamen propagines exciderit, quatuor scottos ipsum incidentem solvere opportebit. Et idem volumus esse tenendum de quer- cubus silvarum sive in silvis aquaticis sive circa quaslibet aquas decurren- tibus. De quercubus vero mericarum 5) duos scottos quilibet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines sive ramos tantum exciderit, solummodo impignorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus inciderit, passo damnum marcam, qui vero sine apibus arborem inciderit, mediam marcam et iudicio convictus persolvat. || [f. 30] (128) De illis, qui habent iumenta indomita et depascunt 6) se- getes aliorum. CXXVII. Statuimus, quod quicunque habens iumenta indomita, a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti7) Michaelis sub custodia pascere teneatur, alias existimacionem damni convictus iudicio damnum inferens domino, cuius pascua sunt depasta, satisfacere cum pena marce ad solvendum sit astrictus 8); sed ipsa iumenta damnum passus ad domum propriam pellere nullomodo presumat. (129) De illis, qui scrophas proprias ad glandines alterius expel- lunt. CXXVIII. Decernimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depelleret 9), hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare tenebitur, et tercia vice si invenerit, omnes porcos poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, casdem nobiscum per medium divisurus. Ita tamen, quod ubicunque pre- 1) Cod. D. IV. impignoravit. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. lignum. 3) Cod. D. IV. excidente. 4) W Cod. Stron. I. ustęp objęty nawiasem opuszczony. 5) Cod. Stron. I. marcarum; Cod. D. IV. mercarum. 6) Cod. D. IV. pascunt. 7) W Cod. D. IV. wyraz ten opuszczony. 8) Cod. D. IV. strictus. 9) Cod. Stron. 1. depellerit; Cod. D. IV. depellitur. [85] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy I DZIAŁYŃSKICH IVty. 153 dictos porcos infra suos (limites) mactaverit, signum in arbore facere teneatur, et si pars adversa dixerit, non ibi fuisse mactatos porcos, ubi signum fecerit, mactator eorundem porcorum id proprio firmaturus iuramento. (130) De illis, qui pro precio porcos ad silvam conducunt. CXXIX. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distan- tem, porcos suos vel scrophas || per bona alterius media1) ipsius voluerit [f. 300] ducere sive pellere ad eandem, quod id facere non possit 2) per bona alterius, nisi tantum per viam ad silvam ducentem sive mericam ad eum pertinentem. Et idem3) dicimus esse per omnia observandum de eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit ad silvam glandinibus habundantem vel mericam. Is ergo, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve sive conductoris 4) eiusdem pelli debebunt5), ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias prius depascat vel colligat, ut sic predictus dominus vel conductor merice vel silve predictas scrophas vel porcos absque suo damno sive offensa possit pellere (ad) eandem. (131) Episcopus Cracoviensis et palatinus Sandomiriensis possunt profugo treugas pacis dare et ministrare. CXXX. Statuimus, quod si quis coram nobis vel nostro capitaneo de aliquo crimine vel maleficio fuerit accusatus, et ad ostendendum suam innocenciam per nos vel nostrum capitaneum non fuerit admissus et ob hoc ipsum fugere contingat, ne ergo huiusmodi fuga ad infamiam reputetur, idem fugiens Re- verendo in Cristo patri domino Episcopo Cracoviensi vel6) (Cracoviensi aut) Sandomiriensi palatino protestabitur, quod nos aut capitaneus noster ad ex- purgandum ipsum admittere7) nolumus 8). Et talis palatinus noster illius terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum profugum servare; infra || quod tempus idem palatinus apud nos vel nostros succes- [f. 31] sores eidem profugo querat graciam9) et favorem, ut ipsum ad iusticiam admittamus. Que si palatinus predicta non poterit obtinere, quod eundem ad expurgandam suam innocenciam admittere nollemus 10), extunc palatinus 1) Cod. Stron. I. i D. IV. in odia. 2) Cod. D. IV. facere precessit. 3) Cod. Stron. I. ideo. 4) Cod. D. IV. de conductorum. 5) Cod. Stron. I. dabunt. 6) Cod. D. IV. aut. 7) Cod. D. IV. admitte. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. volumus. 9) Cod. D. IV. graciam querat. 10) Cod. D. IV. nollumus. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 154 KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [86] ad metas terre sue eum conducere tenetur. Qui a tempore conductus pala- tini infra annum terre, regno et terrigenis nocere non debebit, uxore sua in bonis suis infra annum pacifice dimissa in quiete. Quo anno evoluto, in- fra quem graciam nostram semper querere debebat, et si ipsam invenire non poterit et prefatus profugus 1) aliqua nocumenta regno vel terrigenis intulerit, propter hoc infamis non debet reputari, nec ipsum per terrigenas raptum, ad mortem nobis aut nostro capitaneo dare tenebuntur 2), nec propter hoc indignacionem aut offensam nostram incurrant terrigene supradicti. Si vero maliciose et sine culpa (aliquem) contingerit effugere et iuri parere noluerit, bona eius mobilia preter3) dotalicium uxoris camere nostre perpetue 4) applicen- tur, mobilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si raptus fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter capti- vitatem eius, per amicos debet aliqua indignacio vel inimicicia occulta vel manifesta suboriri. || Uxor vero sua in dotalicio suo permanebit, [f. 310] prout superius notatum est, vel ipsum vendere liberam habeat facultatem. (132) De kmethone a domino suo fugiente, quomodo dicendum. CXXXI. Preterea statuimus, quod cum a nobis vel a quocunque domino nobis subiecto effugerit kmetho absque culpa sui domini 5), idem kmetho fugiens nullum ius acquirat tamdiu, quamdiu domino suo de mansione non constabit, secus si domino de mansione sua constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit, extunc post annum repetere voluerit iure suo, si sibi hoc facere licebit. Qui si6) profugus propter austeritatem vel rancorem domini sui redire eciam convictus noluerit7), decernimus. quod idem fugiens tres marcas domino pro pena et censum annualem ex integro, quem solvebat, solvere tenebitur et per 8) hoc a domino fugitivus liberabitur antedictus. Hoc tamen in iure terrestri Theutunico intelligere volumus. Quando vero in iure Theutu- nico kmetho residebit, idem fugere sive recedere nequeat, nisi hereditate vendita vel loco sui kmethonem eque divitem locet, aut agris in toto ex- tirpatis et seminibus yemalibus 9) et estivalibus seminatis domino resignando recedere poterit. 1) Cod. D. IV. profuga. 2) Cod. D. IV. tenebitur. 3) Cod. D. IV. propter. 4) Cod. D. IV. perpetuo. 5) Cod. D. IV. domini sui. 6) Cod. D. IV. sibi. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. voluerit. 8) Cod. Stron. I. post. 9) Cod. D. IV. genialibus. [87] KOD. STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 155 (133) De Iudeis, ut Cristianis pecunias super obligacionem et mu- nimenta 1) nequaquam dare audeant2). CXXXII. || [f. 32] Porro cum Iudaice pravitatis intencio super hoc versatur, ut Cristianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciis semper 3) deprimant et evel- lant 4), convenit ergo statuere, ut nullus ludeus amplius alicui Cristiano, in regno nostro amodo constituto, suos census vel pecunias super litteras ob- ligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare va- leat, secundum consuetudinem antiquitus habitam et servatam. 1) Cod. D. IV. iumenta. 2) Cod. Stron. I. ne audeant. 3) Cod. Stron. I. super. 4) Cod. Stron. I. evallent; Cod. D. IV. enalent. XVIII. Kod. B. I. (Bandtkiego Iszy; — Bandtkianus I). Incipiuntur summarii casus de iure terrestri Polonicali editi per regem Kazimirum, prelatos et barones etc. (1) Primum c. Sequitur non parente ad iudicium c. primum 1). Cum omnis et infra. Constitucio non respicit preterita, sed pre- sencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pecunia reo nichilominus restituta. (2) 2dum c. Secundum capitulum. Crebra altricacione et infra. Hereditates invicem convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius, ommisso suo meatu primevo, divertit per alium locum cursum suum, primus meatus pro graniciebus est habendus. (3) 3tium c. Tercium capitulum. Ius militale et infra. Quilibet in expedicione nobilis sive simplex se sub vexillo per ipsum electo collocare et ordinare tenetur. (4) Quartum capitulum. Quia victus et infra. Convictus in iudicio non potest reccdere, nisi victori fideiubeat2) amissum vel satisfaciat, alias adversario ligatus tradatur; qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. l) W Summie przy wielu artykułach liczby porządkowe i rubryki zostały podwójnie wy- pisane: raz zwykłym atramentem, drugi raz cynobrem. W celu uwidocznienia tej okoliczności użytą została kursywa do oddania wszystkich wyrazów, które pisarz skreślił cynobrem. 2) Cod. fideiubat. 158KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [2] (5) Quintum capitulum. Ut in rapinis et infra. Quilibet iudex pignora racione penarum recepta in estivo tempore duabus septimanis et hiemali tempore octo diebus tenetur illibata1) observare, alias valorem pignoris id est dampnum passo cum pena pyanczcza solvet, quod suo iuramento probabit. (6) Sextum capitulum. Quia filii et infra. Filii vivente patre sigillo proprio non utantur. (7) Septimum capitulum. Quia o n u s 2) et infra. Sculteti tam spiritualium, quam secularium personarum ad expedicionem ire tenentur. (8) Octavum capitulum. De clericis, qui habent bona paterna. Cum nullus et infra. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire aut proximis possessiones dimittere tenentur, alias rex bona eorum obtinebit. (9) Capitulum nonum. Ut3) dominarum et infra. Domina aut virgo citans vel citata coram officiali procuratori, cui placebit, causam potest delegare. (10) Quia cuilibet et infra. Ad iudicium citans vel citatus po- test habere suum advocatum. (11) Capitulum X, Quia ex multiplicitate et infra. Unus iudex generalis in qualibet terra haberi debet, qui4) in curia regis eciam iudicabit, dum in sua iurisdiccione dominus rex commorabitur5), hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum etc. || [f. 10] (12) Capitulum XI de palatinis etc. Item ut palatinus et infra. Quilibet palatinus in suo palati- natu uno iudice debet contentari. (13) Capitulum XII etc. Prava6) consuetudine et infra. Iudicia exerceri non debent, nisi mane et usque ad horam nonam. Et qui primo die non poterint expediri, 1) Cod. illata. 2) Cod. omnes. 3) Cod. Et. 4) Cod. quia. 5) Cod. commorabit. 8) Cod. Prima. [3] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 159 in crastinum prorogabunt. Eciam scriptor causarum sub privacione officii litigantes secundum ordinem (per) ministerialem vocando nominabit, et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens fuerit, iudice surgere volente, ob contumaciam condempnetur. Item partes ad locum audiencie accedere non presumant, nisi ad petendum1) citacionem vel de speciali iudi- cum licencia et mandato, alias pena pyancznacza puniantur 2) etc. (14) Capitulum XIII etc. Quia plerumque et infra. Cracoviensis castellanus dumptaxat in tribus locis debet et tenetur sua iudicia pertractare. (15) Capitulum XIV. Quoniam ex modo citacionis et infra. Ministerialis cum littera citatoriali, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad citan- dum venerit, pro culpa domini villanos (inquietare) non debet, et e converso pro culpa kmethonis ipsum dominum inquietare non presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem potest facere generalem, alias pena pyanczca puniatur. (16) Capitulum XV etc. Pretef ea et infra. Citati inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere nisi deliberate non tenentur; sed per iudicem si pro maiori causa, videlicet XLta marcarum, terminus trium septi- manarum eisdem 3) assignetur, et si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur etc. (17) Capitulum XVI de ministeriali. Flebili querela et infra. Ministerialis sub pena officii et spo- liacione bonorum et faciei adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumat. (18) Capitulum XVII. Plerumque fit et infra. Propter causam consanguinei vel familiaris dominus cum clamore vel violenti strepitu ad iudicium veniens pena pyanczcza puniatur. (19) Capitulum XVIII. Contingit eciam et infra. Citatus pro facto criminali coram regia maiestate respondebit, mandato domini et superioris sui non obstante, cum pena teneat tantummodo suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum. || [f. 2] 1) Cod. petandum. 2) Cod. puniatur. 3) Cod. eidem. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [4] (20) Capitulum XVIIII. De citacionibus. Possibilitas racionis et infra. Nullus debet citari nisi per ministerialem, nisi tamen pro crimine recenti in curia vel iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum 1) citare poterint absque pena. (21) C. XX. etc. Preterea quicunque et infra. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore, penam pyanczcza soluere tenetur. (22) C. XXI. Statuimus insuper et infra. Aliquis citatus pro hereditate in iudicio ponit obponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis, et ob hoc dicit se non teneri respondere. Iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentem 2) tribus vicibus proclamare, cer- tum locum et terminum absenti assignando: quo non parente 3) ad diffini- cionem cause licite procedat etc. (23) C. XXII. Pro contumacia punigenda. Experigencia nos edocuit et infra. Pro contumacia domini pu- nienda ministerialis in duobus bobus eundem impignoret, kmethones vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove impignorare poterit. Et idem de secunda contumacia est observandum. Pro tercia vero contumax causam amittat et repercuciens pignora supradicta penam pyanczca solvere tenetur; nichilominus pignora denegata et ablata violenter cum secunda pena pyanczcza restituere tenetur sub pena, sed debet exsolvi nostre camere replicanda. (24) Capitulum XXIII. De pignoracionibus. Preterea quia per frequentem et infra. Ad inpignora- cionem faciendam iudex non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat et idem impignorantes in iudicio non convictos pignorare non presumant 4). Quod si contra fecerit, iudex ablata domino ville ad fideiussoriam dimittat et restituat caucionem, terminum eidem ad osten- dendum suam innocenciam assignando. Qui si innocenciam suam expurgabit, iudex impignorare demandans, a qualibet persona domino ville pyancznadzes- cza noverit se incursurum. (25) C. XXIX. De penis, que regis sunt. Preterea pena, que et infra. In quantitate casuum pena syedm- dczsanth camere regie est applicanda. Primus incendii, secundus violencie pu- 1) Cod. portulani. 2) Cod. amoventem. 3) Cod. peragente. 4) Cod. presumat. [5] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 161 blice, tercius iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus || [f. 20] cum de iudicio per rebellionem discesserit, actori fideiussoria caucione non prestita etc. (26) Capitulum XXV. De contumacia. Actor procurat et infra. Contumacia actoris, cum sit maior, causam amittat; rei vero duorum boum pena est mulctanda1). (27) Capitulum XXVI. Pro hereditaria questione etc. Licet in plerisque et infra. Pro hereditaria questione reus pri- mo et secundo et tercio citatus non comparens, actor mittitur in possessio- nem et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse ; pro debito vero et rebus obligatis reus premisso modo citatus, causam amittit, et actor eadem distrahendi et alienandi habebit facultatem. Et si quid ultra debitum excreverit2), actor reo restituat viceversa etc. (28) Ca. XXVII. De violencia. Preterea et infra. Accusatus de violencia per actorem per tes- tes convincatur, alias reus proprio iuramento se poterit expurgare. (29) C. XXVIII. De furto etc. Item si aliquis et infra. De furtu accusatus infra annum evo- candi3) habeat facultatem etc. (30) C. XXVIIII. De civibus. Finem4) litibus et infra. Civis pannos aut merces terrigene ad prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus per proprium iuramentum ab impeticione agentis absolvetur. (31) XXX. Nobili. Nobilitas et stirps et infra. Nobilitatem probare volens sex testes producere debet, duos de sua genoloya et quatuor et quatuor (s) ab avis et matre. (32) XXXII, XXXIIII. Accepimus, quod Petrus et infra. Qui ex inicio alterius vulnerat, id est vitam defendendo alterius, hoc si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. (33) XXXIII», XXXIII". De furtu apum. Item Petrus et infra. Accusatus de furtu apum vel mellificiorum et negans, si bone fame alias fuerit, proprium per iuramentum poterit se expurgare etc. 1) Cod. mulcenda. 2) Cod. exacuerit. 3) Cod. evocando. 4) Cod. Civem. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 21 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [6] (34) XXXIIII, XXXIIII. De violencia domus. Preterea Petrus et infra. Invadens domum manu armata alte- rius et vulnerans matrem, sororem, filios vel uxorem heredis, licet per mini- sterialem approbare non poterit, nichilominus per alios testes approbabit et vim faciens vulnera sua, si que contingent, omnino deperdet. (35) XXXV. De excommunicatis. Per experienciam et infra. Producens1) testes, si obicitur2) || [f. 3] testibus excommunicacio, si habet, poterit alios nominare, si alios non poterit habere, excomunicanti sufficientem fideiussoriam inponere debet, ut testes ad subveniendum veritati, ne opprimatur, absolvet. Quod si denegavit, testes predicti ad testimonium admittantur. (36) XXXV. De testibus consanguineis. XXXV. De testibus. Cunradus domum et infra. Patruus aut compater, alias amicabilis compositor existens, ad iuramentum debet admitti, si in nominacione testium consanguineitas ipsis non fuerit obiecta. (37) XXXVI. De prescripcionibus. XXXVI. De prescrip. Cum prescripcio et infra. Paciens aliquando tres annos et tres menses tempore pacis et concordie, antequam hereditatem possideat, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se cecidisse. (38) Capitulum XXXVII. De obligacione. XXXVII. De obliga- cione hereditatis. Si autem aliquis et infra. Obligatam hereditatem proximior infra XV annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio generali hoc protestabitur aliquociens per amicum, quod predicta hereditas in tanta pecunia est obligata. (39) XXXVIII. XXXVIII. Mulier. Si vero mulier et infra. Maritata habens ius quomodolibet vel ra- cione dotis ad aliquam hereditatem, infra X annos questionem inchoare te- netur pro eadem, negliens ab omni iure cecidisse se cognoscat. (40) Capitulum XXXIX. De vidua. XXXIX. De vidua. Vidua infra sex annos similiter, si voluerit, questionem inchoabit, et hoc tempore pacis et concordie locum obtinet, alias non. (41) XL. XL. Franciscus deposuit et infra. Paciens sepes facere vicinum infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans et non provocans ad causam, prescripcio eidem duorum annorum obest3). 1) Cod. Producti. 2) Cod. obiciuntur. 3) Cod. abest. [7] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 163 (42) XLI. XLI. Tutor1). Franciscus neptem et infra. Tutor orphanam tradens marito 2) et eidem partem pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres menses existens cum viro non provocaverit, deinceps tutori questionem mo- vere non poterit. (43) Capitulum XLII. De vendicione hereditatis. XLII. De ven- dicione 3). Franciscus vendidit et infra. Vendens hereditatem et per tres annos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdet, licet per emptorem non fuerit sibi satisfactum. (44) XLIII. XLIII. Franciscus Gregorio et infra. Mutuans alicui triticum 4) quatuor annos tacens, silencium obtinebit pro eodem. (45) XLIV. De pamyathne. XLIV. Licet pro redimenda et infra. Iudex in magnis causis vel he- reditariis in quatuor grossis racione pamyanthne || debet contentari, [f. 30] in minoribus II grossos exigendi tantummodo habeat facultatem etc. (46) XLV. De re iudicata. XLV. De re iudicata. Fratres divisi6). Quamvis negocia et infra. Fratres divisi existentes, si aliquis causam amittit, iudice sentenciam proferente, alter eandem sentenciam non poterit infringere. (47) XLVI. XLVI. Nagod6) et infra. Vicini tenentur insequi furem ipsorum consodalis, alias dampnum pacienti exsolvant. (48) XLVII. XLVII. Vulneratus. Petrus conquestus et infra. Vulneratus infra annum proprio iu- ramento vulnera obtinebit; post annum mettercius vulnera tenebitur pro- bare etc. (49) XLVIII. XL VIII. De iudicis provocacione. Petrus agebat et infra. Asserens se iniuste fuisse condempnatum, statim iudicem debet provocare, alias naganicz. Quod si non fecerit, senten- cia transibit in rem iudicatam. 1) Wyraz ten, oczywiście przez pomyłkę, został umieszczony w rękopisie nad bezpośrednio następującym artykułem. 2) Cod. merito. 3) I ta rubryka umiesczczoną została nad następnym dopiero artykułem. 4) Cod. tacitum triticum. 5) Dwa te wyrazy tworzą w kodeksie, całkiem niewłaściwie rubrykę następnego artykułu. 6) Cod. Negod. 164 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [8] (50) XLVIIII. XLIX. De negligencia. Falco pro hereditate et infra. Senior frater prescripcionem ne- gliens, iunior ipsam non poterit suscitare. (51) L. L. De communi molendinatore. Franciscus, Falco et infra. Cum communi molendinatore aut ser- vitore unus frater se poterit per iniuriam coram electo iudice iudicare, licet fratres contradicerent.1) (52) LI. LI. De mortuis kmethonibus. A b u s i v a et infra. Derelicta kmethonum alias pusczini domino non debent provenire, sed ad proximos devolvantur 2), qui calicem de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera media marca debent comparare. (53) LII. LII. De equo accomodato. Nicolaus deposuit et infra. Accomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas servare debebit; qui si convaluerit, eundem restituet, alias pro equo amicabiliter componat. (54) De homicidio LIII. Capitulum. LIII. Licet antiquitus et infra. Kmetho kmethonem occidens, ei, cui (ius) persuaserit, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem sex racione homicidii exolvere sit astrictus. (55) LIIII. Ubi de homicidio plures accusantur. LIIII capitulum. Item si plures et infra. Ubi plures de homicidio accusantur, tan- tummodo per iuramentum actoris unus debet condempnari et puniri, reliqui autem per testes se poterint expurgare. (56) LV. De morte casuali alicuius. LV. || [f. 4] Item quacunque morte et infra. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intemptari. Ubi dubium est de homicidio, pro- ximiores dum poterint, causam prosequentur. (57) LVI. Ubi miles militem occidit. LVI. De occisione militis. Ut violentorum et infra. Miles occidens militem LX marcas exsolvat, pro mutilacione membri XXX, et pro simplici vulnere X marcas expagabit. (58) LVII. C. LVII. Laurencius conqueritur et infra. Interficiens matrem alicuius, illegitimitatem eidem obicere 3) non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari etc. 1) Cod. contradicent. 2) Cod. devolvatur. 3) Cod. abiecto. [9] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 165 (59) C. LVIII. De raptoribus. C. LVIII. Sunt nonnulli et infra. Divagantes et rapinas commitentes qui- buslibet ipsorum bonis, que habent, sunt privandi. (60) C. LIX. C. LIX. Ministerialis occisum non debet spoliare 1). Consuetudine iniquissima et infra. Ministeriales in via occi- sum spoliare non debent, sed de grosso debent contentari, donec de homi- cidio questio sit terminata. (61) LX. De eo, qui alterius semina depascit. LX. Ut quilibet et infra. Depascentes semina alterius, pro quolibet iu- mento vel pecore unam quartam exsolvere teneatur. (62) LXI. LXI. De actore contra reum iure Teutunico procedente Cum actor et infra. Volumus: agens iure Theutunico contra reum eodem iure respondere non tenetur, sed si voluerit reus, coram iudice com- petenti contra ipsum agitabit. (63) LXII etc. De pecoribus et iumentis repertis in dampnis. Ad devitandum(s) et infra. Passus dampnum a depastore frumen- torum, iumenta vel pecora per noctem reservans ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur. (64) LXIII. LXIII. De incendiariis 2) in civitates Teutunicorum fugientibus. Ex lege imperiali et infra. De crimine incendii accusati, iure in civitatibus Theutunicali vel villis Theutunicalibus existentes 3), non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere etc. (65) De defloratoribus virginum LXIIII. LXIIII. R e v e r a et infra. Deflorantes virgines et stuprantes mulieres || [f. 40] violenter, si fuerit preclamatum, in iure Theutonico non poterint se tueri, sed iure Polonico tenentur respondere etc. (66) C. LXV 4). De privilegiis. LXV. Capitulum de privilegiis. Cum secundum patrum et infra. Ille amittit privilegii auctorita- tem, qui concessa sibi non utitur potestate, prout habens ius Theutunicum et non utens eo, amittit ipsum etc. 1) Cod. sepelire. 2) Cod. incendiis. 3) Cod. existans. 4) Pisarz z początku zamieścił »LXVI«, ale później »I« przekreślił. Cynobrem ai dwie liczby porządkowe »LXVI« i »LXV« przy tym artykule zostały wypisane. 166 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [10] (67) De privilegiis C. LXVI. C. LXVI. Statuimus et infra. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iu- dicio provocans, amittit sexagenam, si iuraverit, se nescivisse reum fore pri- vilegiatum, erit liber a solucione. (68) Capitulum LXVII. De recessione kmethonum. LXVII. Cum ex separacione et infra. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi unus a decem preter domini voluntatem, nisi in quatuor casibus hic acceptis. (69) LXVIII. De pueris etatem non habentibus. LXVIII. c. Etatem non habentes. S i m u 1 i e r et infra. Pueri non habentes etatem contra iniuriantes agi- tare poterint, cum ad annos pervenerint et excepcio prescripcionis eis op- poni non poterit, nisi post annos, si fuerint negligentes. (70) LXVIII. De iureiurando. LXVIII. Ut1) viri fam osi et infra. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio, per proprium iuramentum poterit se expurgare etc. (71) De probacione LXIX. I.XIX. Egidius deposuit et infra. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento comprobabit etc. (72) De morsu canis ex incitacione vicini. LXX capitulum. Item Egidius conquestus est et infra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod ex incitacione eiusdem vicini sui lesuram ha- buerit, vulnera obtinebit, alias vicinus debet se proprio iuramento expurgare. LXXI. (73) De occasione vulneris LXXII. LXXII. Querelam deposuit et infra. Prestans occasionem vel paramen- tum vulnerato, ad vulnera debet condempnari. (74) Dum pastor perdiderit ovem. LXXIII. Preterea et infra. Si pastor inculpatur pro aliquo pecude, quod ipsum deperderet ad villam non reducens, iurabit, quod illud ad villam vi- ceversa reduxit etc. 1) Cod. Et. [11] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 167 (75) LXXHII. De filio lusore. LXXIIII. || [f. 5] Ut noxius et infra. Parentes non tenentur pro ipsorum filio ad pe- cunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. (76) C. LXXV. De ludo taxillorum. LXXV capitulum. Ad precludendum et infra. Ludens taxillos ad prestam si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec ipsum poterit amonere, quod si fecerit, pena XV puniatur. (77) De rapinis (a) transeuntibus ad bellum LXXVI. LXXVI. Expedit reipublice et infra. Ad expedicionem transeuntes in prato aut in villis staciones facere non presumant nec debeant, nisi in campo, nec rapinas committant, nisi pabulum pro equis recipiant moderate. (78) De divisione hereditatum matre defuncta capitulum LXXVIII. LXXVII. Ex communi usu et infra. Post mortem matris filii non petant por- cionem a patre, antequam ad secundas nupcias convolabat (s), nisi hereditates dissiparet etc. (79) De profugis aut furta committentibus. LXXVIII. LXXVIII. Sepius contingit et infra. Profugi vel furta committentes licet gracie regie restaurentur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. (80) De usura et iudeica pravitate. LXXIX. LXXIX. Cum usurarum et infra. Iudei pro debito principali et usura ad iu- dicium non provocantes infra duos annos predicti usuram accrescentem amittere debent et tantum de principali usura infra predictum tempus (in) antea sint contenti. (81) Sequitur de penis silve vel gaii capitulum LXXX. Capitu- lum LXXX. Quidam dei psorum et infra. Incidens quercum alienam penam Illi sex marcarum solvat, in cuius dominio est incisa etc. (82) De illis, qui recipiunt frumenta in nocte. LXXXI capitulum. Et licet et infra. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defen- sorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensato; si vero vulneraverit vel occiderit frumentorum defensorem, leso vulnera vel pueris caput exsolvere sit astrictus etc. 168 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [12] (83) Cum nobilis nobili improperaverit. LXXXII. LXXXII. Cum omnes et infra. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum filium meretricis asserendo et non revocatl), neque negat, sexaginta marcas, veluti ipsum occidisset, se noverit incursurum. (84) De revocacione verborum malorum. LXXXIII. LXXXIII. || [f. 50] Idem dicimus et infra. Revocando debet dicere: id, quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (85) Cum nobilis nobili vulnus dederit. LXXXIIII. LXXXIIII. In percussionibus et infra. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena 2) pyanczcza per inferentem debet sibi assignari. (86) De vulneribus kmethonis. LXXXV. Ut penarum et infra. Pro vulneribus kmethonis aut enormi percus- sione due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debent assignari. (87) De fratricida LXXXVI. LXXXVI. Et licet lex et infra. Fratricidium committens aut proximum occi- dens in hereditatem ipsius succedere non debet. (88) De kmethone et plantacionibus. C. LXXXVII. LXXXVII Statuimus et infra. Kmetho plantans vel pomerium faciens, me- dietatem in terra, cum recedit, de surculis seu plantacionibus dimittere tene- tur sub pena XV etc. (89) LXXXVIII. De recepcione rerum alicui violenter. LXXXVIII. Item si quis et infra. Recipiens quamlibet rem alterius violenter cum pena XV restituere teneatur. (90) LXXXIX. De seminacione agrorum violenter. LXXX1X capitulum. Si quis et infra. Seminans agros alicuius3) semine careat cum pena XV. (91) Capitulum LXXXX. De violenti lecepcione feni aut casule cuiusque. LXXXX capitulum etc. Item pro curru feni et infra. Pena XV et tres grossi (solvantur); et pro casula vulgariter koppa cuiuscunque grani iudicio XV et passo dam- pnum similiter XV mulcetur. 1) Cod. revocet. 2) Cod. penam. 3) Cod. alicuos. [13] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 169 (92) LXXXXI. De violenti recepcione boum alterius. XLLI ca- pitulum. De violenti. Cum a 1 i q u i s et infra. Recipiens duos boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV dampnum passo et toti- dem iudicio exsolvere tenetur. (93) De penis castellanorum seu iudicum LXXXXII. XLL1I. Cum aliquis et infra. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis, pelles emorlinas, et sic de aliis, ut in capitulo continetur, taliter condempnetur. (94) De filio lusore capitulum LXXXIII. LXXXX11I capitulum. Filius nondum et infra. Si globisando1) aut taxillos ludendo ali- cuius filius aliquid perdiderit, in ipsius partem computabitur, cum ad divi- sionem venerit cum fratribus etc. (95) LXXXXIIII. Ubi kmetho vulnerat militem. XLLIIII. M i 1 i t i et infra. Kmetho vulnerans militem X marcas cum pena XV exsolvat etc. (96) De confessione prati. LXLV. Capitulum LXLV. || [f. 6] Bartoldus inculpatus et infra. (Inculpatus) pro prato, quod ipsum falcasset, empcionem si poterit, approbabit. (97) Capitulum LXLVI. De vulnere in ludo facto. LXLVI. Item Bartholdus et infra. Confitens aliquem se in ioco vulne- rasse, ad satisfaccionem est condempnandus. (98) LXLVII.-De probacione fideiussoria. LXLVII. Nicolaus Mathie et infra. Fideiussor asserens per principalem debitorem debitum esse persolutum, ad probandum admittitur. (99) De dote et dotalicio. LXLVIII. LXLVIII. Statuimus et infra. Uxor marito mortuo circa donacionem et do- tem remanebit. (100) LXLIX. De assignacione dotis. LXLVIIII. Item statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia et in presencia amicorum valet. (101) C. De expurgacione spolii. LXLX. Martinus conqueritur et infra. Violator strate publice cum XII testibus bonis tenetur se expurgare. l) Cod. glovisando. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 22 170 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [14] (102) CI. De eodem. Item Martinus et infra, Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se expurgabit etc. (103) Capitulum CII. De succisione arboris fructifere. CII. Statuimus et infra. Succidens arborem pomiferam XII grossos cum pena XV exsolvat. (104) CIII. De expurgacione. CIII. Pretefea et infra. Cum vlodarius aut familiaris per dominum incul- patur, debet se cum sex testibus expurgare etc. (105) CIIII. De emcione scultecie. CIIII. Cum officium et infra. Sculteciam nullus potest emere preter do- mini ville voluntatem. (106) Capitulum CV. De prescripcione et divisione in presencia amicorum. CV. De prescripcione. Cum omnis. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad noticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos aut tres menses pacifice per- durabit etc. (107) Capitulum CVI. De prescripcione latrocinii. CVI. Cum furta et infra. Si aliquis de furtu aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agen- tem procedat; si autem sint distantes, non alia (quam) triennali prescripcione evadere poterit accusatus. (108) CVII. Prescripcio induciarum. CVIII. Induciarum. Si cuiuscunque et infra. Pueri induciati1) super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem2) predictorum annorum actori obicere non possunt. (109) Capitulum CVIII. De prescripcione viduarum. CVIII. Vi- duarum. || [f. 60] Cum realis et infra. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utentur, prout ibidem descriptum est. (110) Capitulum CIX. De occisione capitis. Capitulum CIX. Ut calumpniis et infra. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat et (s) exccpcio annualis. 1) Cod. iudicati. 2) Cod. prescripcione. [15] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 171 (111) CX. De pena contra iudicem. CX. Cum in causarum et infra. Cum parilitas1) in penis haberi debet, est consuetum, ut redarguens sentenciam pro pellibus mardurinis 2) tres marcas eidem incurrat3), si sentenciam suam approbaverit fore iustam; si vero vincatur, tres marcas cum pena pyancznacza restituere debet suffusus rubore viceversa. (112) De presumpcione. CXI. CX1. Ut viri famosi et infra. Si aliquis, cui alias questio furti aut la- trocinii mota non fuerit, accusetur, propter bonam presumpcionem proprio iuramento se expurgabit. (113) CXII. De redarguicione 4) iudicis et sentencie eius. CXII. Insuper et infra. Statuimus, si quis redarguerit sentenciam iudicis, iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor approbare, per sex testes hoc facere debet similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. (114) De eodem. CXII. CXIII. etc. A d i c i e n s et infra. In presencia regis vel in colloquio generali palatinis 5), baronibus presentibus, iudex de malo iudicio redargui non potest. (115) CXIII. De eo, ubi pignora debent pelli. De pignoribus pellendis. CXIII. Ubi curie et infra. Pignora recepta ad curiam castellani aut pala- tini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini pe- nam pro eisdem instituunt vulnerum vel capitum tollunt 6). (116) CXIIII. De iure et moneta. Cum sub uno et infra. Unum ius in toto regno haberi debet et moneta etc. CXIIII. (117) Capitulum CXV. De armata milicia. Capitulum CXV. S e d q u i a et infra. Quilibet miles secundum posse aut quantitatem bonorum suorum ad rem publicam debet armatis hominibus deservire etc. (118) CXVJ. De prescripcionibus hereditatis. CXVI. De cetero et infra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit etc. || [f. 7] 1) Cod. preclaritas. 2) Cod. mardulinis. 3) Cod. incurrit. 4) Cod. redarcucione. 5) Cod. palatinus. 6) Cod. tollent. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [16] (119) De tutore puerorum capitulum CXVII. Capitulum CX VII. Cum pater et infra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec deperdere potest, nec etatem non habentes respondere non tenentur, nisi in casibus in eodem capitulo descriptis. (120) Capitulum CXVIII. De quo tutor pueris radonem facere tenetur. CXVIII. Multociens contingit et infra. Tutor pueris, cum ad annos pervenerint, de nutlo radonem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. (121) CXIX. De eo, qui violenter rapiunt virginem 1). Statui mus et infra. Virginis raptor violentus vel oppressor in gracia eius et amicorum consistit; filia procurans se rapi absque voluntate parentum 2), dotem perdit etc. (122) Capitulum CXX. De eodem. De oppressionibus virginum. Quicunque et infra. Opprimens virginem aut quamcunque mu- lierem violaverit, si proclamaverit 3) in gracia eius probaverit (s) et amicorum existit etc. (123) Capitulum CXXI. De furtu aut spolio. Statuendo et infra. Accusatus tribus vicibus de furtu aut spolio et iudicio convictus 4), infamis perpetuo debet remanere. (124) Capitulum CXXII. De iumento quocunque occiso. Statuimus et infra. Occidens indomitum iumentum, III marcas, poledrum vulgariter srzepcza, tres marcas dampnum passo persolvat etc. (125) Capitulum CXXIII. De incisione silve aut gaii vel merice 5). Statuimus et infra. Habens limites et alterius silvam incidens, potest impignorari, secundum quod in capitulo est descriptum. (126) C. CXXIIU. De iumentis pascendis. Statuimus et infra. Conservans iumenta indomita a festo beati Adalberti usque ad festum beati Michaelis absque nocumento alterius pascere debet, alias solvat prout in capitulo est descriptum. 1) Cod. virginum. 2) Cod. parantum. 3) Wyraz przekreślony. 4) Cod. convinctus. 5) Cod. marice. [17] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 173 (127) Capitulum CXXV. De scrofis. Statuimus, quod quando et infra. Silvam vel mericam 1) habens distantem a se, scrofas ad eam non potest pellere, nisi via. (128) Capitulum CXXVI. Deprofugo2). Statuimus, quod si aliquis et infra. Profugo episcopus vel palatinus treugas duorum mensium dare poterit, si postulat innocenciam suam expurgare. (129) Capitulum CXXVII. De kmethonibus fugitivis. Preterea et infra. Kmetho fugiens absque culpa domini sui, nullum ius consequitur, sed terrestre etc. || [f. 70] (130) Capitulum CXXVIII. Quomodo Iudei Christianis debent accomodare peccunias. P o r r o et infra. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus mutuare poterint etc. Ihesus Christus Maria regestri finis habetur terrestrium legum. l) Cod. maricam. 2) Pisarz dodał jeszcze wyraz »kmethone«. ale go następnie przekreślił. Incipit ius Polon i cale et terrestre editum per regem K a- zimirum in Wislicza, prelatos et barones huius regni Polonie. Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si1) secundum temporum varietatem, consuetudines et facta humana variantur, cum cuilibet populo non sufficiat viriuni fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse orna- tum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc noś Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem, in terris dominio nostro subiectis plerumque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum seu animorum diversitatem, quamvis super2) uno et eodem facto vario et diversimode deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent3) quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis, et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subdito- rum, decrevimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et revellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et tenentur iudicare et eadem statuta districte et firmiter obser- vare etc. (1) De constitucionibus primum capitulum. Constituciones omnes4). Cum omnes constituciones et statuta legem inponant rebus et negociis presentibus ac futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constitu- ciones, edite nunc in colloquio generali in W i s 1 i c z a, non respiciant preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium || [f. 8] 1) Cod. sed. 2) Cod. sub. 3) Cod. remanet. 4) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem. [19] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 175 aliquem pro hereditate in1) pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et tunc si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nomina- tam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) Capitulum secundum. De eodem. Capitulum secundum 2). Crebra altercacione inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense (augen- tur) et labori nimio supponuntur interdum discordantes. Et quia fluviorum alvei, ut plurimum, inter hereditates fluunt et habentur, unde si que ville vel here- ditates invicem conveniunt, aliquo fluvio vel rivulo mediante, ita, quod que- libet hereditas suam teneat ripam illius fluminis, ad ipsam protensam; et si idem fluvius obmisso suo primevo alveo diverterit3) suum meatum sive de- fluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem *) in lacu illo de utraque villa homines habitantes faciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu prepa- racione hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis est semper habendus. (3) Capitulum tercium. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus nobiles cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum minima 5) strenuitate communicantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custo- diam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat, ut in- gruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis presentari debebunt; equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur etc. (4) Quartum capitulum. De illis, qui recedunt de iudicio con- dempnati). IIII. De illis qui 6). || [f. 80] Quia victus victori tenetur. satisfacere de eviccione et alias de iu- dicio prius non recedat, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam 1) Cod. pro. 2) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem. 3) Cod. divertit. 4) Cod. idem. 5) Cod. nimia. 6) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem, KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [70] inopia vel rebellione ducti de iudicio recedunt condempnati., pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum commodum non reportent. Postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur; et si in captivitate manentes effugerint1), a potestate ipsorum sunt liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper condempnati solvere tenebuntur etc. (5) Capitulum V. De consuetudine. C. V. De rapinis2). Ut in rapinis aut pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus ha- beatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut post- quam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim pignora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succi- dendum itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam observare amplius nolentes et prohibentes, statuimus, ut si aliquis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales aut maleficorum iudex seu iusticionarius, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis, aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impignoraverint vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecu- dibus aut in aliis substanciis quibuscunque sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem yemali3), octo diebus illibata per recipientem debent observari, sive iuste pignorati4) fuerint vel indebite rapina in eos commissa. Et si per illos vel illum, quorum vel cuius (sunt) pignora, pro commissis penis non fuerit illis, qui impignoraverunt, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere, pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcen- tes, infra predicta debita tempora intra se diviserint aut dissipaverint, vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo comprobabit5) sacramento, cum pena pyaczcza tene- buntur || restituere. Hoc statutum salubre propter nostrorum6) procu- [f. 9] ratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales extendimus, sive prorogamus etc. 1) Cod. effugierint. 2) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem. 3) Wyraz ten w rękopisie dwukrotnie wypisany. 4) Cod. pignoranti. 5) Cod. comprobat. 6) Cod. nostrum. [21] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 177 (6) Capitulum VI. De sigillo. C. VI. De sigillo 1). Quia filii cum patribus iurisfaccione2) una (persona) censentur3), ideoque slatuimus, quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur, et aliud portare neque habere non presumant etc. (7) Capitulum VII. De scultetis. VII. De scultetis 4). Quia onus 5), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum facilius deportatur, quapropter statuimus, quod omnes indifferenter sculteti, tam spi- ritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire teneantur etc. (8) VIII. De clericis habentibus bona paterna 6). Cum iure suo nullus debet defraudari, et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes nobis et regno nostro servicia debite facienda in expedi- cione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici regni nostri, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes, vel nobiscum personaliter ad quaslibet expediciones transire teneantur, iuxta pfedictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laicis dimittere teneantur et renunciare eisdem. Qui si neutrum facere cura- verint, predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus perpetuis temporibus nostro regno applicanda. (9) IX. Da habitacione dominarum. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causis vocate premant se in turmis masculo- rum, sanxit nostfa auctoritas de presenti, ut si que domina sive virgo citans aut citata fuerit, venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere tene- atur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit etc. (10) X. Quia cuilibet suma defensio non est deneganda ideoque sta- tuimus, quod in iudiciis regni nostri quilibet homo, cuiuscunque sit status et condicionis, potest et debet habere suum advocatum seu procurato- rem etc. 1) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem. 2) Cod. iurisfaccionem. 3) Cod. censetur. 4) Pierwsza rubryka wypisana zwykłym atramentem; druga cynobrem. 5) Cod. omnes. 6) Odtąd rubryki i liczby porządkowe kreślone są tylko cynobrem. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 23 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [22] (11) XI. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis, quamvis super eodem facto, \ vario et diversimodo ple- [f. 90] rumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigeret aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur. Declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibusdam causis magnis hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sic: si tamen questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem teneatur nobis re- ferre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus (pertractari), ut nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus, per nos iudici vel subiudici ad- iungendis, ipse iudex cum subiudice una cum dictis baronibus ad eandem questionem seu causam hereditariam cognoscendi et diffiniendi habebunt facultatem etc. (12) Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, sta- tuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cracoviensis uno suis iudicibus contententur. Declarantes, quod pro capite uno quolibet castellanorum iudices, quilibet in sua castellania, iudicandi et cognoscendi facultatem habeant etc. (13) XII. Prava 1) consvetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum sive horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exerce- bantur, ita, quod plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam 2) post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur3), de- bilior pocius opprimitur et ad veritatem paryus vel pocius nullus habeatur recursus. Itaque ut certis temporibus sive horis et cum debita animi discre- cione iudicia pertractentur etc. (14) XIII capitulum. De iudicibus. Statuimus, quod deinceps iudices die4) terminorum a mane usque ad horam IX sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et cau- sas pertractare. Et si primo die terminorum ad horam meridiey omnes liti- gantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus5) || proxime sequen- [f. 10] 1) Cod. prima. 2) Cod. quin. 3) Cod. pervipenditur. 4) Cod. dies. 5) Wyraz ten w rękopisie dwukrotnie wypisany. [23] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 179 tibus, presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur etc. (15) XIIII. Statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presi- debunt, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem causa- rum, sed secundum ordinem citacionum 1), tantummodo actor vel reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describen- dum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nomi- nabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverint, prius nominentur et expediantur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter sive quovis casu2) fuerit impedita et tribus vicibus evo- cata, se presidentibus non exibuerit, mox adversa pars, que fuerat presens, de audiencia removeatur et alii litigantes 3) secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur, et nichilominus pars, que fuerat absens et tri- bus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei, iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus vocetur et parere non curaverit, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis 4) presumpcione vel temeritate intrare presumpserint, absque aliqua remissione, pena5) tales, que dicitur pyanczca, per iudices puniantur 6) etc. (16) XV. Quia plerumque habentes iurisdicionem, vel a casu vel pro libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere loca sibi quelibet7) indeterminanda; et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus dumtaxat8) in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeyow et in Vislica debet et tenetur sua iudicia per- tractare, alias tamquam a non suo iudice, quidquid factum fuerit vel iudica- tum, nullam habeat firmitatem. Idem 9) est de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso specificentur. || [f. 100] 1) Cod. litigancium; ale pisarz wyraz ten przekreślił i na marginesie zamieścił »cita- cionum«. 2) Cod. causu. 3) Cod. ligantes. 4) Cod. quamvis. 5) Cod. pene. 6) Cod. puniatur. 7) Cod. quilibet. 8) Cod. duxat. 9) Cod. Id. 180 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [24] (17) Capitulum XVI. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales nostris subditis provenire consueverunt, et ideo eisdem oppressionibus et gravaminibus volentes obviare, statuimus, quod per ministeriales seu officiales citacionum, per nos sive quoslibet iudices depu- tandos, fore in hunc modum formandam vel faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debeat ad do- minum ville, cum pro suo quolibet excessu fuerit citandus, omissis eiusdem 1) ville villanis in pace et tranquillitate, ad domum seu ad portam domini vel unius kmethonis ville eiusdem accedens, eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volu- mus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet kmethonis seu villani clamando faciat citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et con- temptum domini ville et ex rancore consueverunt indebite villani fatigari2). Alias si contra hoc ipsos villanos contingerit citare vel fatigare, decrevimus, quod procurans citacionem eandem3), pena, que dicitur pyancznadzescza pu- niatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville, fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et delinquen- tes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare teneantur cum exposicione suprascripta. (18) Capitulum XVII. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio: contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet in curia nostra constituti, vel in iudicio arestati inopinate seu ad nostram vel iudicis audienciam evocantur, et questiones, de quibus minus4) cogitaverunt, moveantur eisdem. Ideo utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis || respondeant, [f. 11] et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod (cum) aliquis in nostra curia vel iudicio et ad nostram vel iudicis presenciam fue- rit premisso 5) modo evocatus, actor seu ipse iudex questionem seu causam citato modo debito exponere, vel in scriptis tradere teneatur. Et ad respon- dendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunia, sicut pro XL marcis, communis terminus trium 1) Cod. eisdem. 2) Cod. villam fatigare. 3) Cod. eadem. 4) Cod. nimis. 5) Cod. premisio. [25] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 181 septitnanarum per iudicem eidem assignetur; alias si pro minori dcbito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur etc. (19) Capitulum XVIII. De ministerialibus per terras. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram giran- tes et circumeuntes. pauperes milites vel villas religiosofum vel pauperes villanos fatigandi vel vexandi modos exquisitos adinveniunt, ita, quod si ali- cuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipso- rum officialium quibuslibet expensis non pertractant nec procurant, idem ministeriales ipsos pauperes nobiles seu villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto (citant) occasione vexacionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem; et sic idem pauperes nobiles seu villani non valentes redimere aliter de certa summa pecunie ve- xacionem sepissime componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena (privacionis) sui ministeriatus et spoliacione omnium suorum bonorum, absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias premissam penam et in facie adustionem non immerito poterint formidare. (20) XVIIII. De causis consanguineorum. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium suorum ad iudicium venientes, per strepitum et inoportunam ipso- rum acclamacionem1) sentenciam sive victoriam causarum consueverunt repor- tare; unde super hoc providere volentes2), statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei aut familiaris vel servitoris ad iudicium venire non presumat3) tali || mo- [f. 110] do. Qui si contra facere presumserit, pena, que dicitur penthcze, nostre ca- mere applicanda puniatur etc. (21) XXX. Quod aliqui pro quibuslibet. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocentur, nominant dominos suos et quoslibet ipso- rum superiores, allegantes, quod auctoritate et mandato suorum domino- rum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verumtamen quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod4) huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, que continet in se errorem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur pre- cepto dominico, unde nos attendentes, quod peccata tenent tantummodo suos 1) Cod. aclinacionem. 2) Cod. volens. 3) Cod. presumant. 4) Cod. contra. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [26] actores, et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendi- cat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibusdam criminibus et delictis in nostro iudicio et teneantur respondere et convicti debita pena puniantur, non obstante qualibet nominacione, eciamsi super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hoc, ut perni- ciosa et erronea, cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati tales, si nos- tram iurisdicionem voluerint declinare, volentes in se alii excipere easdem questiones, decernimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (22) XXXI. Iudices. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices in exercendis suis iudi- ciis habeant certos ministeriales seu officiales: quapropter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam personam aliam, quam per certum suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones, milites autem superiores per litteras, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter denuo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceant fieri citaciones contra eos etc. (23) XXXII. De presidentibus vel officialibus. Preterea 1) quicunque presidentes, vel ipsorum officiales vel notarii2) aut ipsorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes, et, ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut aliis rebus ab eisdem extorquere cupientes, quamvis nil habeant penitus cause seu questionis ad- versus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo (actore) vul- gariter przesz powoda, taliter citato ipse || citans vel procurans talem [f. 12] citacionem, penam penthnadzecza solvere teneatur: prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non debent aliquas citaciones facere. (24) XXXIII. Citatus pro hereditate. Statuimus insuper: dum aliquis pro hereditate citatur, et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Iohannes in par- tibus remotis est constitutus et sit3) coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit, se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, ut talis Petrus vel Iohannes 1) Cod. Propterea. 2) Cod. noti. 3) Cod. et sic. [27] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 183 in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa pa- rochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem tribus vicibus proclamando, ad persecucionem seu defen- sionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non com- parente1), extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad dccisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. Aliquis tenens hereditatem tribus annis et tribus mensibus pacifice, teneat in perpetuum et in seculum. (25) XXXIIII. Contumaces. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contu- macibus vel ipsi contumaces, modum excedendo tamen, pro contumacia pu- niuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur, et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda, ministerialis cum duobus famulis ad villam acce- dentes, sicut alias est premissum, si dominus ville tantummodo fuerit culpa- bilis, in duobus bobus dumtaxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignoretur; et idem decrevimus quod (s) pro secunda contumacia esse fa- ciendum et observandum. Si autem tercio dominus cum villanis fuerint contu- maces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdet et cadet ab ea per sentenciam iudicantis. Declarantes, quod dicti boves pignoratici per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero diebus octo absque destruccione debito modo observentur. Volentes et decernentes, quod dicti boves pignoratici sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici applicentur. Decernimus eciam || et [f. 120] statuimus, quod predicto ministeriali, deputato ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda 2) per dominum ville et villanos si non permittatur3) impignorari iuxta premissam limitacionem et si ipsa pignora habita 4) per eundem dominum aut per villanos in villa vel ante vil- lam seu in via violenter recipiantur, dolum et rebellionem eorundem puni- endo, volumus, quod penam5), que vocatur vulgariter pyancznaa, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pentnadzescze et pignora denegata vel violenter ablata integraliter observare teneantur. Quod si idem (in) negandis pignoribus predictis et in satisfaccione 1) Cod. comparante. 2) Cod. villam pignorando. 3) Cod. permittantur. 4) Cod. abicit. 5) Cod. pena. 184 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [28] de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex non sufficiat 1) propter potenciam eorundem ad puniendum et pignorandum eosdem pa- vesceret, volumus et decernimus, quod pena syedmnadzea dicta nostre ca- mere applicanda puniantur 2) etc. (26) XXXV. De impignoracione. Prcterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod cathervatim et in turbis, non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam pignoratores accedentes dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere pluri- mas presumunt rapinas ; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad impignoracionem faciendam non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittant, et quod sine culpa vel sine causa aut non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iudex vel subiudex non presumant nec permittant3) inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate vel presumpcione impignorare et pocius rapinas committere presumpserint, precipiendo decrevimus, quod pecora, vel quaslibet alias res racione im- pignoracionis ablatas et receptas, iudex domino ville pignorate 4) vel villanis ville eiusdem asserentibus, se indebite et contra iusticiam esse inpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneantur, termino eidem domino ville eiusdem aut villanis impignoratis ad ostendendum suam innocen- ciam || assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas impigno- [f. 13] rancium restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine culpa im- pignorati 5) patefacerent suam innocenciam, quotquot persone fuerint in nu- mero in dicta inpignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, cuilibet ipsorum penam pyanczta se noverit incursurum, domino ville im- pignorate 6) persolvat. (27) C. XXIIII. De incendio et violencia. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que dicitur vulgariter syedmydzesanth, statuimus, quod tantum in quatuor casibus et non in pluribus infrascriptis nostre camere applicetur. Primus 1) Cod. sufficiet. 2) Cod. puniatur. 3) Cod. permittat. 4) Cod. pignorante. 5) Cod. impignoranti. 6) Cod. impignorante. [29] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 185 casus pro incendio, ubi aliquis de incendio accusatus iuxta formam iuris legitime non poterit se expurgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatus1) de violencia sive spolio publice strate, defecerit in sui expurgacione. Tercius casus est, ubi aliquis in iudicio, nostrum iudicium parvipendens, cultellum vel gladium presumpserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucio- nem facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, quod predicta pena in premissis qua- tuor casibus nostre camere applicetur. (28) C. XXV. De actore non. (s). Actor procurat2) ad causam reum citari, reo in termino comparente3), actore vero totaliter se absentante4), decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus in termino parere sibi assignato non curaverit, actore per se vel nuncium comparente, decrevimus, quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena duorum bovum mul- ctetur 5) etc. (29) C. XXVI. De celeritate. Licet in pluribus causis celeritas commendatur, tamen eadem celeritas in iudicibus et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si quis super capitali hereditaria questione primo, secundo, tercio citatus, con- tumaciter in termino sibi assignato parere iuri non curaverit vel neglexerit, et ob contumaciam eiusdem citati, actor in tercio termino per iudicem de- cernatur et diffiniatur ac imittatur (in) veram eiusdem hereditatis possessionem et ab omni iure || eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicione [f. 130] per iudicis sentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si antem questio fuerit personalis, puta pro pecunia vel pro quibuslibet rebus obligatis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum sibi post tercium terminum per sentenciam iudicis distra- hendi et alienandi auctoritate indicis plenam habeat facultatem; ita tamen, quod si res obligate, distracte vel alienate auctoritate premissa minoris va- loris inveniantur et existant tempore alienacionis causa evasionis, quam fuerit pecunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua caucione (s), quod idem creditor de sua negligencia 1) Cod. accusatur. 2) Cod. procuret. 3) Cod. comparante. 4) Cod. taliter se absente. 5) Cod. mulcetur. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 24 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [30] debebit sibi imputari. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obli- gatas maioris vel minoris quantitatis, si pro iniuria minori pecunia res obli- gatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, resi- duum, quitquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere, teneatur. (30) C. XXVII. Calumpnia. Preterea1), ut ultra calumpniis via precludatur, statuimus, quod si ali- quis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor tenetur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodoproprio iuramento se valeat expurgare etc. (31) C. XXVIII. De furtu quarumlibet rerum. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus et de furtu qua- rumlibet rerum aliquis alium ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furtu habeat evocandi facultatem. Si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare, ostendens se in facto fore iustum etc. (32) C. XXIX. De civibus. Finem litibus2) inponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos aut alias merces alicui terrigene ad prestam dederit, aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito suo, probabit per testes talem contractum initum secum et3) probans iudi- cialiter obtinebit. Alias reus negans debitum, (per) proprium iuramentum pre- stitum ab inpeticione agentis absolvetur etc. || [f. 14] (33) XXX. De nobilibus. Nobilitatis stirpes 4) ex progenitoribus earum ducunt5) originem semper, quarum 6) nati de genelogia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque se dicat nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genologie nobilitatem debet inducere sex nobiles viros seniores, duos de sua stirpe genitos, et hii duo iurati 1) Cod. Propterea. 2) Cod. civibus. 3) Cod. ut. 4) Cod. Nobilitas stirps. 5) Cod. eorum ducit. 6) Cod. quorum. [31] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 187 dicant, quod ipse sit frater eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus, de secunda et de tercia genelogia eciam per duos testes pro- ducendo etc. (34) XXXI. Vulneravit. Accepimus, quod Petrus insequendo lohannem gravitcr in platea vul- neravit; quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteatur, se lohannem percussisse aut vulnerasse, tamen asserebat, se hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis, quia ipsum prius vulneraverat, quod ipse Petrus offe- rebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decernimus, ipsius Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod dum in platea Petrus ipsum lohannem insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defen- dendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, lohannem noscitur vulne- rasse etc. (35) XXXII. Mellificia nocturno tempore. Item Petrus lohannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes vel mellificia ipsius P. tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur1), se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, in domum suam propriam se depor- tasse. Tandem P. per iudicem pluries interrogatus, si per cos, qui vidissent apes seu ipsius mellificia Petri per lohannem recipi et ad domum propriam deportari, intencionem suam posset probare, Pctro respondente, quod tales testes de visu nullo modo posset habere: nos itaque statuendo decernimus in tali casu iuramentum Iohanni imponendum, si alias fuerit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel in domum depor- tabat etc. (30) XXXIII. De quatuor vulneribus. Preterea Petrus deposuit contra lohannem cum qucrela, quod sibi quatuor vulnera intulisset; Iohannes vero fatetur, hoc se fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione ma- trem, sororem, uxorem vel filiam sibi vulnerasset; quod || vulnus [f. 140] licet per ministerialem conspectum vel visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum vulnus matri sue illatum, per alios ydoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali casu et simili decernimus, eundem lohannem ad producendum testes de calumpnia fore admittendum etc. 1) Cod. difidebatur. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [32] (37) XXXIIII Capitulum. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset, lohan- nes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod offe- rebat se legittime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguen- dum, quod si in contencione et discordia lohannes asserit, Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende 1); si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, (ut) est moris, dicimus Petri iuramentum fore et esse admittendum. (38) XXXIIII. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommuni- cacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pululavit oppressio 2) veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statuendum, quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volu- mus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti fideiussoria caucione vel iuratoria deposicione 3) cum reverencia vel satisfaccione requiratur et petatur, quod eisdem. testibus excommunicatis, ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veri- tas opprimatur, beneficium absolucionis impendat4). Quod si excommunicator premisso modo5) petitus pro testimonio perhibendo, denegaverit bene- ficium || denegaverit (s) absolucionis, cum huiusmodi postulantes ve- [f. 15] niam et absolucionem, quantum ad Deum, censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc absque aliqua cause vulneracione testimonia eo- rundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia fir- mitatem etc. (39) Capitulum XXXV. Cunradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam inten- cionem Cunradus sex testes 6) iuxta iudicis mandatum produxit, quorum pri- mus testis Iacobus et alter Petrus ipsius compater, videlicet Cunradi, et me- diator seu amicabilis compositor in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit revo- care, sibi huiusmodi consanguincitatem opponendo. Demum circa testium 1) Cod. admittande. 2) Cod. opposicio. 3) Cod. impendiat. 4) Cod. premissionem zamiast premisso modo. 5) Cod. testibus. 6) Cod. segniciam. [33] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 189 iuramentum opponendo predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter prefatam consanguineitatem constanter non valere asseruit, et sic dicebat se causam eandem obtinere. Nos itaque considerantes, quod amica- biles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declara- mus, in tali casu ut testimonium predicti Iacobi valeat pro Cunrado etc. (40) Capitulum XXXVI. Cum prescripcio propter segniciem 1) et pigriciam dominorum sit insti- tuta, et proinde decrevimus2) et statuimus, quod si aliquis credit vel reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra tres annos et tfes menses tempore pacis et concordie sustinet et paciatur pacifice ipsum possessorum possidere eandem heredita- tem pacifice et quiete, ita. quod licet sibi presenti, et3) cuius presenciam seu sufficienciam de facili posset habere, infra predictum tempus videlicet trium annorum et trium mensium non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicione hereditatis censemus eundem cecidisse etc. (41) Capitulum XXXVII. Si autem aliqui9 in obligacione teneat aliquam hereditatem, decrevi- mus, quod idem obligans vel, ipso deficiente aut non existente dicto obliga- tore, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior 4), coram iudice nostro, si ipsius presenciam habere potest, vel saltem in || paro- [f. 150] chia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Sic faciendo 5) huiusmodi protestacionem dum dictus fuerit obligans vel obligator aut proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi plenamque ac liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per con- tinuos XV annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. (42) XXXVIII. Si autem sit maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem incho- are, ita, quod infra idem tempus X annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mu- lier ab omni iure hereditatis eiusdem eciam se agnoscat cecidisse etc. 1) Cod. segniciam. 2) Cod. crevimus. 3) Cod. ad. 4) Cod. proximorum. 5) Cod. faciendi. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [34] (43) XXXVIIII. De vidua. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam heredi- tatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet alio iure ad se per- tinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decernimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate ple- num ius sit acquisitum et mulier se senciat ab omni iure cecidisse. Volu- mus autem et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent sibi locum vel debeant vendicare; tempore autem gwar- rarum seu discordiarum sibi nullatenus locum debeant vendicare, sed tunc opportebit de salubri remedio eisdem providere, iuxta discordiarum et gwar- rarum qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus currere 1) prescripcionem etc. (44) XXXIX. De sepibus. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius here- ditate posuit sepes, et intra illas sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterit, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus die ac nocte in eadem villa cum ipso fuit et est || insimul, Franciscus per [f. 16] duos annos tacuit, nec unquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis; nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus ipsi Francisco in hoc casu duorum annorum obstare prescripcionem etc. (45) XL. De puella orphana. Franciscus neptim suam Luciam, in etate constitutam infantili, orpha- nam, cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam curam recepit, tempore vero procedente, ipsam, dum adhuc esset iunior annis, de XX duntaxat marcis maritavit. Deinde stando 2) cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas XX marcas, Francisco suo avunculo movet questionem ; Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonium, per quatuor annos nunquam fuit admonitus pro bonis vel pro rebus predictis. Nos ita- que talibus casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod pre- dicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non poterit nec debet agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi termino trium annorum et trium mensium, taciturni- tate et prescripcione. 1) Cod. incurre. 2) Cod. stante. [35] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 191 (46) XLI. De hereditate vendita. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius statim XL marcas exsolvit, residuam pecuniam promittens in ceteris terminis soluturum per annos, et sic idem Gregorius per quatuor (an- nos) pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni, idem Gregorius emptor reli- quam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori; Fran- ciscus vero querit et nititur, quod posset rescindere et revocare eandem vendicionem, cum per tantum tempus solucio sibi non fuerit facta. Qua- propter nos statuimus et declaramus, propter quietam || et pacifi- [f. 160] cam possessionem habitam per tres annos et tres menses, vendicionem pre- dictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione etc. (47) XLII. De mutuacione tritici. Franciscus Gregorio mutuavit XXti mensuras tritici, quas pluries moni- tus, non restituit; Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi triticum predictum mutuavit ? Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum etc. (48) XLII. De redempcione pauperum. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio, dicta vulga- riter czesne, que consueverat iudici presidenti seu aliquam causam diffinienti applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito 1) colore sub alio nomine, quod dicitur pamyathne, dinoscitur esse innovata 2), que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hanc modum imponere volentes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis magnis, iudex pretextu predicte solucionis pamyathne 3) ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero casibus tantummodo duos gros- sos exigendi habeat facultatem. (49) XLIII. De negociis finitis etc. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile est vivificare causam, reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia" molliuntur refricare, videlicet in hoc, licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint in bonis paternis ab invicem sepa- rati et divisi, tamen, si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in que- 1) Cod. exquesito. 2) Cod. innovatum. 3) Cod. pamythne. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [36] stione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se contemptum ad eandem questionem, tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc, debere eandem sentenciam retractare, et sic talis et huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit pertractari. Unde nos volentes, quod in hu- iusmodi litibus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint ab invicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus sit interdicta || potestas infirmandi sive . [f. 17] arguendi1) eandem sentenciam, sed pro parte hereditaria dumtaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem etc. (50) XLIIII. De divisione fratrum. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quo ad annos legittime etatis, scilicet habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione dicetur, terminus citacionis iuxta edictum publice proponatur, citando, quod si quis sit, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva senten- cia super eandem hereditatem proferatur 2), cuilibet postmodum venienti et volenti 3) eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus perpe- tuum habere vigorem etc. (51) XLIIIII. De vicinis. Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus. idem Nagoth cum in- stancia requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia. eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent; villani vero insequi furem recusarunt et ita Nagoth predictum furem cum equo amisit. Nos itaque in tali casu declaramus, predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagoth condempnandos etc. (52) XLVI. De mutilacione 4). Petrus conquestus est de Iohanne quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, quod Iohannes se fecisse negavit. Et quia idem Petrus 1) Cod. agendi. 2) Cod. proferat. 3) Cod. per modum veniendi et volendi. 4) Cod. mutulacione. [37] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 193 pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne etc. (53) XLVII. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum pro- mulgavit, a qua sentencia, || quando ipsam tulit, eundem iudicem [f. 170] non provocavit, vulgariter nye naganil. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice ne naganona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debi- tam condempnantes, alias pro iudicibus expressam etc. (54) XLVIII. De probacione prescripcionis. Falco1) pro hereditate agebat (contra) Henricum, Henricus autem opposita longi temporis prescripcione ac ipsam prescripcionem2), ut debuit, probavit; iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falconi inponendo. Post hoc veniens Nicolaus iunior frater Falconis refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus inponere cupientes, declaramus, eundem N. fratrem iuniorem predicti Falconis non esse audiendum, et sen- tenciam iudicis dicimus in rem transire iudicatam etc. (55) XLIX. De tribus fratribus. Franciscus, Falco et Henricus, tres fratres habentes unum molendina- torem, Henricus3) tercius frater, pro quibusdam ipsius molendinatoris excessi- bus, coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudi- care precepit. Demum Falco alter frater veniens conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque atten- dentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et debite iudicasse etc. (56) L. De kmethonibus mortuis. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kme- thones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, nomine vulgariter pusczyna, domini eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum media dandus ecclesie parochiali comparetur, reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur etc. 1) Cod. Malco. 2) Cod. prescripcione. 3) Cod. Henricius. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 25 194 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [38] (57) LI. De accomodacione equi. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum suum sanum accomodasset ad certam viam tamquam amico, tamen idem Mathias eundem equum sibi || restituit claudicantem. Mathias vero respondit, bona fide [f. 18] eundem equum tamquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi veniret eadem lesura. Nos autem declaramus 1) in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum; qui equus si infra predictum tempus non conva- luerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere te- neatur etc. (58) LII. De occisis capitulum. Licet antiquitus fuerat observatum, quod kmetho alium kmethonem occi- dendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur2), tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam delicti correccionem, unde nos statuimus, quod kmetho kmethonem occidens, pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium comissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor mar- cas, consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decernimus persolvendas3). Qui homicida si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniatur. (59) C. LIII. Accusacio. Item puta si duo vel tres vel quatuor de homicidio accusentur alicuius, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii punieban- tur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare, alias deficientes in expurgacione pu- niantur etc. (60) LIIII. Mors casualis 4). Item quacunque morte casuali et inopinata contingerit (aliquem) de hac luce migrare, puta de arbore cadendo, vel in aqua submergendo 5), aut aliquo quovismodo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decernimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem sed consanguinei 1) Cod. declaramus Nicolaum. 2) Cod. liberatur. 3) Cod. persolvandas. 4) Cod. causalis. 5) Cod. submergenda. [39] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 195 et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur iuxta iuris formam. (61) LV. Ut violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX, et pro simplici vulnere XV marcas solvere te- neatur. || [f. 180] (62) LVI. Franciscus conqueritur de Martino, quod matrem sibi inter- fecit, Martinus respondit, quia Franciscus 1) non fuit de legitimo matrimonio seu toro procreatus, ex eo, quod asserebat, ipsum filium mulieris vagabunde. Nos in tali vel simili casu decernimus, caput matris exsolvendum seu2) obti- nendum. (63) LVII. Capitulum de furtis. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi con- sumentes hora sumunt sibi extra propria occasionem divagandi et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter diva- gantes et rapinas committentes quibuslibet bonis eorum, que habent, ipso facto sint3) privati. Et si contingerit4) huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, unde volumus nichilominus, quod inter suos pares ut 5) infames habeantur etc. (64) LVIII c. De ministerialibus. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vie (s) vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawe, expoliabant. Unde nos, cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere non presumant, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum eos procuraverit evocare, donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita etc. (65) LIX. De frumentis. Ut quilibet alium indempnem 6) vigilet conservare. Si aliquis alterius se- mina iumentis vel quibuscunque pecoribus maioribus depascat, statuimus, l) Cod. Martinus. 2) Cod. se. 3) Cod. sunt. 4) Cod. contingit. 5) Cod. et. 6) Cod. indampnum. 196 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [40] quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo vero dampnum is, cuius fuerint iumenta, solvere tenetur etc. (66) LX. De cause agitacione. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iu- dicio iuris Theutunici contra reum suam dirigit accionem aut proponat, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali reconvenire iure non po- terit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. (67) Capitulum LXI. De iumentis pellendis a dampnum passo. || [f. 19] Ad evitandam autem quamlibet alteracionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive alterius cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem; ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo iumentis sive peco- ribus per noctem servatis, in crastino autem ad proximiorem curiam castel- lanie predicta iumenta depellere teneatur etc. (68) LXII. De lege imperiali. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam incendarii et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum morte crudeli et turpissima puniantur, quibus eciam inventis, si ad ecclesiam effu- giant, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere, propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt omnes tales, manus ut effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum, in civitatibus, in limitibus vel villis Thetunicalibus permanere, ut accionem contra illos propositam eludant iuris Theutunici per defensionem; et sic sepius talium maleficorum crimina remanent inpunita. Unde de nostrorum baronum consilio prehabito statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theu- tunicalibus extra forum ipsorum trahantur et iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri pena digna debe- bunt, iuxta exigenciam criminis et eius probacionem etc. (69) LXIII. De stupris virginum. Re vera non solum a malo, sed ab omni specie mala quemlibet viven- tem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur1) malorum au- dacia, et ut iustorum innocencia tuta existat. Sane quidam 2) ad feditatem 1) Cod. refranatur. 2) Cod. quidem. [41] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. I97 corpus 1) suum, ut plurimum, pertrahentes, et lascivam vitam habentes seu gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant, mulieres polluunt violenter; et quando impetuntur ab eis in re- centi, iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Unde visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decernimus perpetuo observandum, ut tales virginum ac mulierum oppressores, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice conpe- tenti teneantur respondere, sentenciari et 2) puniri, iuxta commissi criminis3) qualitatem etc. (70) LIX. Amissio. || [f. 190] Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat, illos amittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur potestate, plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis, ex nostra aut nostrorum predecessorum eis gracia facta, et tamen iure Theutunico ob- misso, secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus. quod (si) in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Quapropter volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuerit, debebitur iudicari sive terminari4). (71) LX. Qui contra privilegium suum. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque causa citatur, et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, et ipse actor iussu iudicis si renuerit5) iurare, se nescivisse reum fuisse privi- legiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam. Secus esse volumus, si iuraverit, se nescivisse reum fuisse pri- vilegiatum etc. (72) LXI. De sub(ditis). Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente 6), visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul ad aliam possint recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius ville, in qua degunt, volun- 1) Cod. corporis. 2) Cod. senteucia zamiast sentenciari et. 3) Cod. commissionis zamiast commissi criminis. 4) Cod. iudicare sive terminare. 5) Cod. renuerunt. 6) Cod. persuadentes. 198 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [42] tatem, nisi in casibus hiis exceptis, ut: si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis; aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredantur ; vel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres aut qua- tuor eiusdem ville incole abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit etc. (73) LXII. De infantibus. Similiter 1) infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie pueris per quempiam iniuria fuerit illata aut patre ipsorum mortuo, possunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos impedientes seu iniuriantes2). Et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi tunc, legitima etate in eis completa || et [f. 20] infra tempus debitum, agere neglexerint pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam etc. (74) Capitulum LXIII. De viris. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostra baronumque nostrorum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos proprii iuramenti protestacione a tali accusacione poterit (s) se purgare etc. (75) LXIV. De querela. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter dormienti gladium recepit et peram, in qua fuerunt tres scothi grossorum; et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando; Falco vero reus, quamvis de pera et gladio confiteretur et se eadem restituisse fatetur, tamen predic- tos tres scotos diffitebatur 3). Unde nos attendentes, quod nullus res alienas debet attractare domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decrevimus fore admittendum ad iuramentum etc. (76) LXV. De cane ex. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu inpulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare; Falco autem eandem inpulsionem 1) Cod. Si mulier. 2) Cod. impedientis seu iniuriantis. 3) Cod. difidebat. [43] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 199 seu incitacionem canis diffitebatur 1). Et quia Egidius actor hoc non pote- rat probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debet se expurgare etc. (77) LXVI. Querela. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo Egi- da facta fuisset in vespere contencio, ipse Falco superveniens candelam ex- tinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa con- tencione fuerit vulneratus. Falco vero, licet extinccionem candele confiteretur, tamen 2) ipsum Egidium se vulnerasse diffitebatur 3). Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere duximus condempnandum etc. (78) LXVII. De pastore ville. || [f. 200] Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gre- gem inpulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuit iterato eandem ovem; pastor vero asserebat, se ovem eandem una cum aliis ad vil- lam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decernimus iurare, quod ovem ad villlam reduxit etc. (79) LXVIII. Ludus. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres (propter) filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius, utroque parente sa- nis existentibus4), deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Item idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus 5) parentibus aduc sanis, concessio facta non valet, nec ad satis- faccionem dicti parentes compellantur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum 6) filio familias, quod non valeat, cum sit in paterna potestate consti- tutus, propter quod quia non habet alicuius rei dominium vel aliquam pos- sessionis tradicionem etc. 1) Cod. difidebat. 2) Cod. tantum. 3) Cod. difidebat. 4) Cod. existantibus. 5) Cod. existantibus. 6) Cod. de. 200 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [44] (80) LXVIIII. De lusoribus malicie. Ad precludendum lusoribus malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante 1) ipsis taxillo- rum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de 2) hereditatibus cribrare, expoliare et dampnose amovere ; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora prolabun- tur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles re- bus habundantes, strenuitati3) dediti, pro defensione regni forcius pervigilent, decernimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum alienigena4), cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo ad pecuniam paratam5). Quod si quispiam contra hoc sta- tutum venerit temerarie, ipso iure non valeat empcio (s), nec ad aliquam solucionem seu satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito || de debito (s) ammoneri. Si quis vero [f. 21] spernens post (s) hoc statutum pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque male- dixerit et improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, que dicitur penthnacze, solvet, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit etc. (81) LXX. Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam pretereuntes ista, veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes infinita dampna, pauperibus eciam plurima quam hostibus, irrogare 6) non ommittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem7) per terras nostras sit expedicio et pro- gressio, nullus stacionem faciat in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus et in aliis rebus committant, sed solummodo pabulum moderate recipiant pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta per- sistant. Et si quis, veluti8) temerarius huius statuti violator, contrarium fecerit, domino illius aut cui dampnum est illatum, illius ville dampna resarciat9), 1) Cud. novitatem. 2) Cod. et. 3) Cod. strenuitate. 4) Cod. aliene. 5) Pięć ostatnich wyrazów kopista dopisał na marginesie. 6) Cod. errogare. 7) Cod. expedicione. 8) Cod. vel. 9) Cod. reserciat. [45] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 201 iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum1), cum pena pyanczcza ad hoc apposita, et nichilominus alia pena in violacione statuti pro nobis cedet etc. (82) LXXI. De matre mortua et. Ex communi usu in regno nostro observatum extitit, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contingit filios etate iuvenili2) eos in parte amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non succurrere filiis ad inopiam (vergentibus; et sic ex tali divisione) pars utraque sentit incomodum et reportat. Visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velut fame sue prodigus bona et hereditates illas communes indebite dissi- paret etc. (83) LXXII. De militibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta et latrocinia committentes, sunt pro- fugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum, et sic occasionem haben- tes | plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram [f. 210] nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis pe- nitencia ducti, amicorum intercessione mediante, nostram clemenciam implo- rare consueverunt, et sic nostre (gracie) de novo restaurantur. Volumus, quod licet nostra ira sit eis dimissa et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere, iuxta diffinicio- nem per iudicem deputatum 3). Et nichilominus tales infames reputamus, neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et sublimitate poterit vel poterint adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insi- diando habitatoribus nostri regni, fures et prodigos servat et partitur cum eis rapta et male conquesita. Tales non possunt se dicere probos, cum inpares probis viris reputantur etc. (84) LXXIII. De usuris capitulum. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecu- niarum terminum non inponens 4), proinde statuit nostrorum baronum aucto- 1) Cod. prestitutum, 2) Cod. iuvanili. 3) Cod. deputatam. 4) Cod. imponentes. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 26 202 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [46] ritas, ut Iudei (idei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutu- antes, non plus de usura qualibet septimana exigere habent, nisi unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteram obligacionis mutuant pecunias sustinuerintque infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro debito principali prestolaverint1) ultra duos annos neque ad iudicium provocantes, extunc ipso facto usuram ac- crescentem ulterius post duos annos amittere debent, unde pro sorte prin- cipali et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis obligantem poterint 2) enectualiter amonere, nec obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel pro- missum etc. (85) LXXIII. De gaiis, silvis. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alienis domino invito, valentem ad axem, aut minoribus || [f. 22] quercubus vel aiiis ligaminibus currum repleverit, pena, que dicitur sescz grziwen 3) illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (86) LXXIIII. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum mul- tum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur tor- ques in collo ipsorum et temporali disciplina inpye puniantur. Propter quod statuimus, ut si quis alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis sim- plicis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque ceperit, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res pro se tollere libere. Et tunc si quempiam occi- derit, impunite ipsum volumus pertransire ; dominum vero illum, de cuius domo exiverunt depopulaciones, in penas pyanthnadzescza nobis decrevimus incidisse. Et si vulnerarent 4) vel occiderint frumentorum defensorem, solvent vulnera leso vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis etc. (87) LXXV. De malis verbis. Quoniam omnis scurilitas verborum vel turpiloquium ad rixas homines provocantes apud 5) virtuosos homines non immerito debent evitari, atque 6) nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quis- 1) Cod. prestolaverit. 2) Cod. poterit. 3) Cod. grzwen. 4) Cod. vulneraret. 5) Cod. aut. 6) Cod. ad que. [47] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 203 piam linguam suam non refrcnans, si nobilis nobili improperaverit, asscrcns ipsum esse filium meretricis et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic viluperavit, racione pene solvat sexaginta marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. (88) LXXVI De increpacione. Idem dicimus, quod si matrem eius meretricem nominaverit et non revocaverit nec probaverit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevi- mus indicisse aut revocando debet dicere: id, quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis etc. (89) LXXVII. De percussionibus. In percussionibus vero militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare. Si miles militi aut nobilis no- bili plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur pyanczcza, per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero sex scotos, per inferentem debet solvi etc. (90) LXXVIII. De penis. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione || aut percutitur enormiter, de [f. 220] omnibus penis pto vulneribus aut percussionibus sentenciatis1) duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus etc. (91) LXXIX. Fratricidium. Et licet lex tam novi, quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnet, tamen quidam velud hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium commit- tentes, sororem vel proximum occidunt, ut eius ex morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra et bona hereditaria (habere) cupiunt, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt; omnes regnicole et nobiles nostri regni, fratres, sorores aut ipsos consaguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum acces- sum obtinebunt. Quinimo sentenciamus ipsosque ipsorum filios talium here- ditatum et privamus omni legitima porcione, in quibus bonis sive heredita- tibus consanguinei alii, licet remociores in linea, successionem obtinebunt. Quos in aggravacione culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis, omnes 1) Cod. sumatis. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [48] fratricidas et patricidas infames pfonunciamus; et inhabiles ad aliquos hono- res promovendos. (92) LXXX. Plantaciones. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et extirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius et extir- pentur, medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum, id est fertonis 1), teneatur. (93) LXXXI. De mantellis. Item si quis violenter mantellum suum vel aliquam rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum vel aliquam aliam rem cum pena sex marcarum restituere te- neatur etc. (94) LXXXII. De agris seminatis violenter. Si aliquis excolens vel seminans agros alicuius violenter (extiterit), se- mine eorundem agrorum careat cum pena penthnadzeszcze etc. (95) LXXXIII. De bobus violenter. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit testimonium, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet (septimana) IIIIor scotos dampni occasione et iniu- riam passo cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere tene- atur. || [f. 23] (90) Item pro una cassula cuiuscunque grani in die recepta, pena in iudicio sex marcarum et dampnum passo XV. Si autem tempore nocturno, decrevimus furtum. Item pro cassula estivalium vel yemalium decernimus, unam mensuram racione violencie dum recipitur ad currum, (violenciam), dum in ponderibus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item si famulus dictus golomanka dampnum vel iniuriam (fece- rit), dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum homo pauper pro violencia divitem citat, dives vero pro violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mul- ctandus 2) etc. (97) LXXXIII. Arguens sentenciam Cracoviensis. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam Cracoviensis castellani, quod dicitur vulgariter narzeczone vel nagabanye, pelles emorlinas alias gro- 1) Cod. fertonem. 2) Cod. mulcendus. [49] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 205 nostaye, castellanis autem Sandomiriensi1) et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, subcamerariis per sex marcas, camerariis istorum omnium per XI (s) scotos, iudicibus castella- norum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles vulpinas, aliis castellanis, iudicibus (s) Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex scotthos absque omni contradiccione et antequam ad aliam audienciam admittatur, dare et satisfacere teneatur. (98) LXXXIII. Frater non divisus. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate, nec a fra- tribus divisus vel separatus, si globisando vel tasserisando aut quemlibet alium ludum dampnosum ludendo aut aliquid exercendo perdiderit aliquid, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur. Nichilominus decernentes, quod sive in taxillis, sive scaccis vel in quibuslibet aliis ludis lucrosis ipsis luden- tibus, ad pecunias, equos vel alias res lucratas seu in huiusmodi ludis || [f. 230] lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res lucratas seu in hu- iusmodi ludis acquisitas, monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit acquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos haberi concedi- mus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi 2). (99) Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone facta vel factis XV pena percusso et iudicio XV. Si vero fuerit cum baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum 3). Militi vero famoso slachcze LX marcas, scartabello XXX marce (s), militi creato de sculteto XV marce pro capite; item militi slachcze pro vulnere X marce, scartabello quinque marce, sculteto vel kmethoni 4) factis militibus tres marcas pro vulneribus sta- tuimus persolvendas etc. (100) LXXV. De prato falcato. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod ipsius pratum fal- cavit. Andreas licet sit confcssus predictum pratum se falcasse, tamen ad- iecit, quod idem pratum wlodarius Bartholdi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset, et pro eodem prato pecuniam idem wlodarius recepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos autem considerantes confessionem 1) Cod. Sandomiriensi. 2) Cod. solacii et exercicii exercendi habendi; wyraz »exercicii« sam pisarz przekreślił. 3) Cod. faciendum. 4) Ced. kmethone. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [50] Andree predicti et mortem wlodarii, in tali casu decernimus eundem An- dream probare prati vendicionem et empcionem etc. (101) LXXXVI. De vulneribus. Item Bartoldus deposuit contra Andream, quod ipsum vulnerasset: Andreas confessus est, quod ipsum Bartoldum vulnerasset1), dicens, quod hoc fecit nolens in ludo et solaciando, tamquam amicus et socius cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debet se extendere ad aliquam lesionem seu vulneris offensionem, ipsum Andream in tali casu decernimus Bartoldo ad vulneris satisfaccionem condempnan- dum etc. (102) LXXXVII. De mutuacione pecunie. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem; || et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Ni- |f. 24I colao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit et dedit, ut debebat. Tempore vero procedente 2) predictus Nicolaus cre- ditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium seu ad causam. Et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat, pre- dictam pecuniam per dictum Mathiam debitorem principalem fuisse persolu- tam, nos in tali casu decernimus probandam factam solucionem fuisse etc. (103) LXXXVIII. Donacio dotis. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacioncm et dotem et quelibet parafernalia3) in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextantibus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, predicta bona omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum rece- perit vel recipere voluerit, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contin- gente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione (devolvantur), et cum residua alia suorum bono- rum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem etc. (104) LXXXVIIII. Dos. Item statuimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos sive do- nacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari etc. 1) Cod. vulnerasse. 2) Cod. precedenti. 3) Cod. paternalia. [51] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 207 (105) LXXXX. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scotos violenter; Nicolaus vero respon- dit, quod indebite ipsum calumniaretur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare 1). Nos in tali casu decernimus, cum XII testibus bonis et non paucioribus fieri huius- modi expurgacionem etc. (106) LXLI. De perdicione rerum. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt octo scothi; Nicolaus vero se- minans2) invenit bursam eandem cum eisdem octo scotis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit eandem bursam invenire vel pecuniam invenisse. Nos itaque in || tali casu indiximus3) eidem Ni- [f. 240] colao per proprium iurainentum se expurgare, quod non invenit nec habuit pecuniam eandem. (107) LXLII. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu po- mifera excisa aut succisa duodecim grossi dumtaxat passo dampnum ex- solventur et cum pena XV. (108) LXLI1I. De arboribus 4). Preterea, (cum) contra vlodarium vel alium familiarem suum aliquis pro rebus aut iniuriis suis habet questiones, tunc ipse vlodarius aut fami- liaris, domino suo (non) deferendo iuramentum, teneatur se cum sex testibus expurgare etc. (109) LXLIIII. De scultetis. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum domino- rum suorum stare et facere iure teneantur, hoc videntes, ne maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas preter voluntatem dominorum assu- mantur; idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius qui- cunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessoris, domini aut patroni voluntatem; factam autem empcionem contra hoc statutum ipsam decernimus irritam et inanem etc. 1) Cod. volens tamen sex testibus debet se expurgare. 2) Cod. seminens. 3) Cod. induximus. 4) Rubryka ta oczywiście należy do bezpośrednio poprzedzającego artykułu, i tylko przez pomyłkę kopisty niewłaściwie umieszczoną została. 208 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [52] (110) LXLV. De dissensionibus fratrum. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua omnes fratres germani existentes 1) ad rancores seu lites non modicas provocantur sepius, ad quas evitandas ipsi homines, in periculum ne incidant vite utrius- que, consueverunt, ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus separatim, de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos concernit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principis noticia 2) ipsius divisionis non fuerit deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex ali- quorum vita activa et bona procuracione negligentes et racione dissoluti, do- mos proprias et bona hereditaria reformare non curantes, domos reformatas et hereditates ad utilitatem deductas iure pro se vendicant obtinere et fra- tres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et (sic) quilibet pater familias tactus hoc timore a reparacione bonorum se distrahit seu subtrahit et do- morum ereccione 3); propter quod, ut a torpore et a pigricia tales retrahamus et excitemus4), ut bene laborantes et procurantes aliquod comodum inde re- portent, statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei vel remoti sexus || utriusque ab invicem separati [f. 25] fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa as- signetur legitima vel allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici pre- scripcione obiecta legitime excludentur 5) etc. (111) XXIX (s). De furto. Cum furta et latrocinia propter criminis infliccionem seu formidinem pene pro debito commisso apponende 6). per maleficos interdum plurimum oc- cultantur, ita, quod7) noticia criminis in brevi non potest propellari, et sic quan- doque furta remanent impunita, et cum contra eos accio opponitur, per ex- cepcionem prescripcionis annualis 8) volunt9) se tueri; in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur, si est manens secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis10) prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto. Si autem actor et reus sunt ab invi- 1) Cod. existantes. 2) Cod. noticiam. 3) Cod. ereccionem. 4) Cod. excitamus. 5) Cod. excludetur. 6) Cod. opponendi. 7) Cod. itaque. 8) Cod. animalis. 9) Cod. voluit. 10) Cod. animalis. [53] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 209 cem distantes 1), non alia prescripcio vel excepcio agentem de furto repel- lit, nisi tantum triennalis2); et imputent eciam sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione 3) minime curaverint 4) vigilare etc. (112) C. XXX. De pueris. Si cuiuscunque pueri impuberes ante legitimam etatem ad iudicia tra- hantur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari5) id est odpowedzecz nequeunt, propter quod ex interlocucione 6) iudi- cis eadem litiscontestacio alias odpowedz usque ad debitam etatem illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente7) aliquot anni effluere consueverunt, demum pueris legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis inno- vatur, excepcio prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus citati induciati 8) fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utantur illorum dierum prescripcione, si qua fuit aput ipsos vel eorum progenitores, antequain fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati etc. (113) Capitulum XXXI. De personis etc. Cum realis distinccio habeatur personarum, inter quas || que- [f. 250] dam persone sunt libere, ut virorum, alie autem, ut mulierum, minus libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obli- gatis, propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis triennalis pre- scripcio currat; viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in pre- scripcione opponantur, mulieri autem maritate, cui non licet9) habere sui ipsius liberam potestatem, decem anni currant in prescripcione etc. (114) Capitulum XXXII. De calumpniis. Ut calumniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine ho- micidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel expurgacio propter vetustatem 10) facti haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare aliquem, cupiens penam capitis sibi vendicare et apponere, antequam tres anni elabentur a die cri- 1) Cod. distrahentes. 2) Cod. animalis. 3) Cod. reparacione. 4) Cod. curaverit. 5) Cod. contestare. 6) Cod. et. 7) Cod. prorogetur dilacione petende. 8) Cod. iudicati. 9) Cod. cum non habet; ale sam pisarz poprawił jak w texcie. l0) Cod. venustatem. Archiwum Komisyi prawniczej T, IV, 27 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [54] minis commissi, hoc in iudicio deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio et prescripcionis obiectus. (115) C. XXXIII. De viris famosis. Ut viri famosi et iuste viventes aliqua prefogativa aput nos inter ce- teros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum volun- tate, ut si quis miles aut nobilis, tui alias questio furti nunquam in iudicio mota est et de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem, habitam de ipso aput vicinos, per proprii iuramenti protestacionem a tali accusacione se expurgare etc. (116) C. XXXIIII. De causarum processibus. Cum in causarum processibus aput iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestant stateram equo liberamine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum pre oculis habentes, ne illi fame sue pro- digi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quidquam faciant partis in gravamen 1), propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus timore Dei postposito inique 2) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa in iudicium de- || [f. 26] ducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat, et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur, id est appellatur, et cuius sentencia per partem inpugnatur, non prius vult nec tenetur senten- ciam suam defensare, nisi prius tres marce aut pelles mardurine sibi assi- gnentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena penthna- dzescze suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit etc. (117) XXXV. De iudice, quod non posset redafgui. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capita- neo, aut quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus (pre- sentibus) iudex iudicans non possit de malo redargui iudicio, cum non ipse solus, sed plures iudicant supradicta etc. (118) XXXVI. De dubitato. Adicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem reci- piatur wsthecz, quod ille, si recordatur, qualitcr iudicatur, statim dicere vel in crastinum differre teneatur etc. 1) Cod. gravamine. 2) Cod. utique. [55] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 211 (119) Capitulum XXXVII. De litigantibus. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel in absencia iudicantem in causa sua inique et perpe- ram processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum presiderunt eodem in iudicio, statim probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudi- cem inique, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. Is redargu- ens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum ullatenus audiatur, do- nec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex pro se iudicialiter obtinebit etc. (120) XXXVIII. Si autem subiudex comprobaverit etc. sentenciam, ut premittitur, fore iustam, similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi sibi pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem cedunt subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, de castellano eciam censuimus senciendum. Si vero iudicibus castellanorum obiciet aliquis falsitatem sen- [f. 260] tencie, audire minime teneatur, donec eis pelles agninas dederit, quas pro se obtinere poterint, si suum iudicium ostenderint fore iustum etc. (121) XXXIX. De pignoribus. Item ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt recepta pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis, dicta obora, in terra Cracoviensi prenotata 1) commorantis (depellere). Et idem de palatino San- domiriensi volumus intelligeie. Hoc specialiter declarantes, quod officiales alias sluzebniky non nisi palatini instituere habeant 2) instituere (s) facultatcni et eosdem iudicare et pro vulneribus seu affliccione vel pro capite eorun- dem penas exigere et levare omnimodam habeant 3) facultatem etc. (122) XL. Quia in omnibus terris debet esse unum. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit tanquam monstrum diversa capita habens, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovienses quam Poloni et cetere nostre terre iudicen- tur. Et ex quo unus princeps est oninium, una moneta in toto regno nostro debet haberi, cum consilio nostre tocius baronie et assensu, que debet esse perpetua et bona in valore, ut4) per hoc ceteris sit grata et accepta etc. 1) Cod. prenotati. 2) Cod. habeat. 3) Cod. habeat. 4) Cod. et. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [56] (123) XLI. De armata milicia. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni depen- det, tenetur quilibet miles secundum quantitatem et possessionem suam et suorum reddituum et bonorum ad rempublicam certis 1) annatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, que et ita de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. (124) XLII. De empcione hereditatis. De cetero statuimus, quod cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensihus pacifice et quiete, et ipsam si aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos inpediat, volens ipsam ex- eniere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus, quod ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus prenotatis, amodo non sit licitum predictam hereditatem rehabere. Hoc eciam volumus intelligi, quod si aliquis debitor diceret: hec hereditas est mihi propinquior, quam tu tenes, quia venditor (michi) debitus prius fuit, antequam ipsam comparasti, si talis, cuiuscunque condicionis fuerit, Christianus vel || Iudeus, si [f. 27] tacuerit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur etc. (125) XLIII. De pueris relictis. Cum pater decesserit pueris relictis et ipsis ante annos legitimos non educatis, tutor ipsorum non potest ipsorum hereditatem vendere, nec gades limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo deperdere, quousque pueri ad annos legitimos pervenerint et per se regantur. Quam si vendiderit vel aliquo modo a pueris alienaverit, pueri cum ad annos discrecionis pervene- rint, hereditatem suam in possessore lucrabuntur viceversa, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit. Citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsis computentur, nisi in casibus infrascriptis : primo, si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam exemere vellet, tunc pueri pe- cuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legitimos non habent. Item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam incideret et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenen- tur2), non expectando annos suos. Aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur pro eadem he- reditate. (120) XLIV. De tutoribus puerorum. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis, aliqui quasi eis compacientes ipsos nomine tutorio recipiunt in curam et tutelam, donec 1) Cod. ceteris. 2) Cod. tenetur. [57] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 213 ipsis ad etatem legitimam venientibus a tutore solent exigere racionem de bonis et rebus mobilibus et immobilibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo ra- cionem facere tenetur, nisi de censibus et iumcntis indomitis etc. (127) XLV. De nuptu filiarum. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nobilium nostrorum filiam suam vivens nuptui tradiderit, et dotem suam sibi assignatam et competen- tem assignaverit, ipso defuncto, eadem plura in fratribus repetere non po- terit. Si vero patre mortuo lilia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et possessiones fuerint multe, eidem centum marce pro dote per fratres assignentur. Ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una he- reditas, fiat1) existimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori || [f. 270] per fratrem nomine dotis pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus2) de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter competenti assignata, quibus de hac luce sublatis fra- tribus questionem movere non poterint; fratres vero uterini cuilibet sorori nupte sexaginta marcas solvere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cui- libet sorori in pecunia per fratres exsolvatur etc. (128) XLVI. Fratribus vero uterinis non extantibus idem volumus de patruelibus esse intelligenduni; et patruelibus non existentibus, quilibet de eisdem armis et consanguineitate proximior 3) extiterit, in bonis hereditariis seu patrimonialibus succedere poterit, sororibus dotatis, ut superius est de- scriptum. Et interim quod sorores non fuerint matrimonialiter copulate, here- ditates patrimoniales, quocunque modo vocitentur, predicti fratres posside- bunt, quousque ipsas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando competentem, ut superius est descriptum. Hoc specialiter declarando, quod cum pater in vita sua aliquam ex ipsis nuptui tradiderit, ex hoc debet contentari, quod sibi pater assignaverat adhuc vivens, hec fratribus pro dote aliquam que- stionem movere (non) poterit, sed debet contentari de eo, quod parentes 4) ipsius viventes pro dote, sui compotes 5) existentes, sunt largiti etc. (129) XLVII. Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque status vel condicionis exstiterit, sine voluntate parentum rapuerit aut eam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se 1) Cod. fit. 2) Cod. senciamus. 3) Cod. proximorum. 4) Cod. parantes. 5) Cod. compares. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [58] procurans recipi a raptore, etsi eidem postmodum matrimonialiter fuerit co- pulata, nichilominus dotem amittit, ita, quod parentes ipsius seu amici non tcneantur ad dotandum 1) eandem etc. (130) XLVIII. Quicunque vero virgini seu mulieri coniugate aut vidue in campo, via, silva, domo vel in villa opprimendo violenciam fecerit et virgo vel mulier violatoris oppressionem evadens || et si infra tri- [f. 28] duum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clama- verit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore factam et signa in ea oppressionis in ea (s) apparuerint manifesta, et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eiusdem oppressor existat, et hoc de cuius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc, quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit, calumniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condi- cionis (existat), procellatur etc. (131) XLIX. Statuendo declaramus, quod si aliquis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus extiterit vel rem furtivam seu ablntam restituerit, is infamis remaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatis nullaque donaria in vestibus aut rebus a nobis penitus consequetur. Quod si de furto accusato et non finito (s) seu convicto, adhibito certo numero te- stium, fuerit indicta purgacio 2), et is si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullomodo habeatur, sed passo dampnum satisfacere tenetur. (132) L. Capitulum. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum 3) ad dorsum fuerit, marca cum media, et pro poledro secundi anni V marcas huiusmodi 4) ictum vel plagam inferens sol- vere teneatur. Ubi vero tercii, quarti, quinti, sexti anni poledrum occiderit iuxta quod passus dampnurn super estimacionem eiusdem poledri occisi iura- mento firmaverit, satisfacere teneatur etc. (133) LI. Statuimus insuper eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites transgrediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, in- cidentem primo in securi, palio et tunica, tercio in bobus vel equis seu in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si impignoraverit in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat et alium bovem vel equum super 1) Cod. dotem. 2) Cod. in dicta purgacione. 3) Dwa ostatnie wyrazy pisarz dwukrotnie zamieścił. 4) Cod. huiusmodi modi. [59] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 215 fideiussoriam caucionem dimittat et signum 1) in arbore, ubi impignora- vit, || excidere teneatur in arbore. Si quis vero in gayo furtive unam [f. 280] vel duas quercus inciderit, pro qualibet quercu sex scottos, si vero tres succiderit, tres fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena, si tantum propagines absciderit, IIII scottos ipsum incidentem solvere oppor- tebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum sive in silvis aquaticis seu circa quaslibet aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum vulgariter dabrowa, duos scotos quilibet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines seu ramos tantum exciderit, solummodo inpignorari debebit. Si quis autem cum apibus arborem succiderit, passo dampnum marcam et iu- dicio marcam, qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exsolvat etc. (134) LII. Iumenta indomita. Statuimus, quod quicunque habens iumenta indomita a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere teneatur, alias existimacionem 2) dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt, satisfacere cum pena marce ad solvendum sit adstrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat etc. (135) LIII. De scrofis. Decernimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare habebit, et tercia vice, si in- venerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem per medium divisurus 3). Ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore teneatur facere, et si pars adversa dixerit, non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit, mactator eorundem porcorum id firmabit proprio iuramento etc. (136) LIM. De a se remota. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se di- stantem, porcos vel scrophas per bona alterius media ipsas voluerit inviare 4) seu pellere ad eandem, quod id non possit facere per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu mericam ad eum pertinentem. Et idem dicimus esse per omnia observandum || de eo, qui pro suis [f. 29] 1) Cod. lignum. 2) Cod. existimacione. 3) Cod. divisuras. 4) Cod. minare. 216 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [60] scrophis vel porcis pro precio conduxerit silvam glandinibus habundantem vel lignis et bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel meri- cam. Is ergo, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem pelli debent, ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias prius colligat seu depascat, ut sic predictus dominus seu conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit 1) pellere ad eandem. (137) LV. De accusacione criminis. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo crimine aut maleficio aut coram capitaneo nostro (s) fuerit accusatus et ad ostendendum suam innocenciam per nos vel nostrum capitaneum admissus non fuerit, et ob hoc ipsum fugere contingit, et ne fuga huiusmodi ad infa- miam imputetur 2), idem s) fugiens reverendo in Christo patri domino episcopo Cracoviensi protestabitur, quod nos aut noster capitaneus ad expurgacionem ipsum admittere noluimus Et talis palatinus noster illius terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum servare; infra quod tempus idem palatinus apud nos vel nostros successores eidem profugo graciam et fa- vorem querat, ut ipsum ad iusticiam admittamus. Que si palatinus predicta non poterit obtinere, quod eundem ad expurgandum suam innocenciam ad- mittere non vellemus, extunc palatinus eundem profugum ad metas terre sue conducere tenebitur. Qui a tempore conductus palatini infra annum terre, regno et terrigenis nocumenta inferre non debebit, uxore 4) sua in bonis suis pacifice infra annum predictum et quiete dimissa. Quo anno evoluto, infra quem graciam nostram semper querere debeat, et si ipsam non poterit invenire et prefatus profugus aliqua nocumenta regno vel terrigenis intulerit, propter hoc infamis 5) non debet reputari nec ipsum per terrigenas raptum ad mortem nobis aut nostro capitaneo dare tenebuntur nec propter hoc in- dignacionem aut offensam nostram incurrant || terrigene supradicti. [f. 290] Si vero maliciosę et absque culpa aliquem effugere contingerit et iure parere noluerit et profugiendo nocumenta regno et terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia preter dotalicium uxoris camere nostre perpetuo applicentur, mo- bilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si raptus fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter captivitatem eius per amicos aliqua indignacio vel inimicicia occulta vel manifesta suboriri debet. Uxor vero sua in dotalicio remanebit, prout superius est notatum, vel ipsum vendere liberam habeat voluntatem etc. 1) Cod. possunt. 2) Cod. imputes. 3) Cod. id. 4) Cod. uxor. 5) Cod. instamus. [61] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 217 (138) LVI. De kmethonibus fugitivis. Preterea declarando statuimus, quod cum a nobis sive a quocunque alio domino nobis subiecto kmetho effugerit absque culpa sui domini, idem fugiens nullum 1) ius acquirit tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si de mansione suo domino constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit et tunc post annum repetere voluerit, iure suo (sibi) hoc facere licebit. Qui si profugus propter austeritatem seu ran- corem sui domini redire eciam iure convictus noluerit, extunc decernimus, quod idem fugitivus domino suo tres marcas pro pena et censum annualem ex integro, quem solvebat, solvere tenebitur et propter hoc a domino suo liberabitur fugitivus antedictus. Hoc tamen in iure terrestri Theutunico (s) volumus intelligi. Quando vero in iure Theutunico kmetho residebit, idem fugere seu recedere nequeat, nisi hereditate vendita vel loco sui kmethonem eque divitem collocet, aut agris in toto extirpatis et seminibus yemalibus et estivalibus seminatis domino resignando recedere poterit, quo placebit etc. (139) LVII. Porro cum Iudaice pravitatis intencio super hoc versatur, ut Christianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciarum depressione semper deprimet et evellet, convenit statuere, ut nullus Iudeus amplius alicui Christiano in regno Polonie nostro amodo constituto suas pecunias || [f. 30] super litteras obligacionis prestet aut mutuet2), sed tantum ad pignus3) sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus observatam 4). Et sic est finis completus. Ihesus Christus Mafia sunt nomina pya etc. 1) Cod. nullius. 2) Cod. prestent aut mutuent. 3) Cztery ostatnie wyrazy w kod. dwukrotnie wypisane. 4) Cod. reservatam. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 28 XIX. Kod B. II. (Bandtkiego IIgi; — Bandtkianus II.). In nomine Domini amen. Quia scriptura testante omnis etas [f. 18] ab adolescencia fit prompcior ad malum et omnis creatura consistat sub [vi]cio, naturaque humana facilius labitur ad delicta, sic eciam, quod vicia imitetur, quamvis domino disponente sibi suditi1) debent fore pudici, modesti, iusti et pacifici, effrenata quia cupiditas, nisi iusticie conatus subvertat, tun[c pro]fecto Concordia et pax inter homines deperiret: summum bonum in hac vita est, iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter 2) hoc conditur statutum3) seu constitucio, ut humana coarceatur audacia, et inter improbos innocencia securitate letetur. Liber statutorum et iurium. Kazimirus, Dei gracia rex Polonie etc, significamus, quomodo cupientes, ut subiecti in regno nostro degentes, presertim in regno Polonie et terris, cuiuscunque status et condicionis existant, honeste vivant, alter alterum non ledat et ius unicuique tribuatur: preterea de consilio venerabilis in Christo patris, domini Iaroslai, sancte Gnesnensis ecclesie archiepiscopi 4), necnon prelatorum, || palatinorum, baronum et universorum nobilium nostro- [f. 180] rum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infra- scripta, volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie ab omnibus obser- ventur, sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis volunt et cupiunt evitare. Requiritur etenim plerumque audacia perversorum, [ut] non 1) Cod. pudici. 2) Cod. preter. 3) Cod. conditor etatum. 4) Cod. archiepiscopus. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [2] simus1) sola delictorum prohibicione contenti, sed eciam ut penam delinquen- tibus imponamus. Introduccio. In concipiendis igitur et ferendis sentenciis solummodo habentes Deum pre oculis, ne velut fame sue prodigi et persecutores contra eorum consci- enciam et honorem iusticiam ledant aut per fraudes alicui parti procedant in gravamen, statuimus, ut si aliquis iudex ordinarius vel 2) delegatus, timore Dei postposito, inique3) sentenciaverit contra aliquem clientulum et alteri parti ipsum condemnando super hereditate aut alia re certa in iudicium de- ducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat, et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex a q[uo, cui]us sentencia per partem im- pugnatur non prius (vult nec tenetur suam sentenciam defensare, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine) assignentur4) || sibi, ut [f. 19] in penis parilitas habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, pelles aut tres marcas receptas, prout supra cum pena pyathna[dzeszcza] suffusus 5) rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pro- nunciacione e[vo]cavit 6). Captacio 7) benivolencie. [f. 200] Non debet reprehensibile neque mirum iudicari, si secundum temporum varietatem, consuetudines et humana facta varientur, cum cuilibet virorum non || sufficiet fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse or- [f. 21] natum 8), si moribus et scienciis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazi- mirus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem, in terris dominio no- stro9) subiectis plerum[que cause in iudiciis] non uniformiter, sed secundum capitum [et animorum vari]etatem, quamvis super uno et eodem [facto vario et diversimode] deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales, unde ad laudem omnipotentis domini, eius matris beate Marie et tocius cu- rie celestis, ad honorem commodumque et utilitatem nostrorum subditorum, 1) Cod. sumus. 2) Cod. ut. 3) Cod. utique. 4) Cod. assignatur. 5) Cod. fussus. 6) Tu następuje t. z. Arbitrium Iaroslai z r. 1361, wypełniające karty 19 i 20 rękopisu, a to aż do ostatniego ustępu (Iu cuius rei testimonium etc). Zabytku tego nie ogła- szamy, ponieważ wydanym on został przez Prof. Piekosińskiego z oryginału, w obec którego wszystkie póżniejsze odpisy straciły na znaczeniu. Por. Kod. Dypl. Kat. Krak. I. p. 285. 7) Cod. Capcio. 8) Cod. armatum. 9) Cod. nostris. [3] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 221 decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varie- tatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta in- frascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum te- neantur et debeant iudicare ac eadem statuta districte et firmiter observare. (1) De constitucionibus capitulum. Cum omnes constitucioncs et statuta imponuntur rebus et negociis fu- turis et non || preteritis, volumus, ut constituciones nostre omnes, [f. 210] nunc in colloquio generali in Wislicia edite, non respiciant pre- terita, sed tantummodo presencia et futura. (2) De reo et adversario. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, extunc si reus in termino peremptorio non parebit, a[ctor lucrabitur] nominatam her[editatam, pecunia reo nich]ilomi- nus restituta. (3) De graniciis flumine relictis. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus in heredita- tibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori 1) nimio interdum supponuntur discordantes, eo, quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine mediante vel rivulo, ita, quod quelibet hereditas suam rippam teneat illius fluminis, si ommisso primo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, qui ante fuit recursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa ho- mines || inhabitantes faciant licite suas [piscaturas]. Secus autem di- [f. 22] cimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retra- hatur, tamen etenim decursus fluminis antiqui pro terminis semper est ha- bendus. (4) Quilibet sub suo vexillo se collocet. Ius militale. Quidam ex nostris militibus cum in castris contra hostes positi fuerint, abiecto omni rubore cum minima2) strenuitate communicantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se 3) locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum et propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam 4) evitent et in(s) defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub ceftis vexillis locati5), 1) Cod. labore. 2) Cod. nimia. 3) Cod. seu. 4) Cod. custodiant. 5) Cod. locari, KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [4] secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, quod quilibet miles aut simp[lex sub certo vexillo erec]to cum sua statione conquiescat, [ut in]gruente neces- sitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum tutum pro sui vexilli defensione. Alias volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu inventi fuerint, per succamerarium, sub quo degunt, capti vel captiv[us] nobis debebuntur presentari, equi vero eorum eidem succamerario pro ipsa culpa applicentur. || [f. 220] (5) Victi iu[dicio actori] trad[antur]. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et de iudicio prius non recedere, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia vel rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satis- faccionem adversario impendentes. Propter quod volumus, quod tales inobe- dientes de malicia ipsorum nullum reportent commodum. Postquam victi fue- rint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradantur; et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto preter debitum furti seu furtum. (6) De divisione pignerum. Ut in rapinis aut in pigneracionibus nostrorum pauperum aliquis mo- dus observetur. Consueverunt [avari iudices et eo]rum officiales, ut [post- quam pro penis in iudi]cio lapsis aut pauper[es aut nobiles inpigne]rant, statim dividunt spolia, nullam graciam cum impignerato facientes. Ad suc- cidendam igitur hanc consuetudinem perniciosam et eam servare nolentes am plius et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui oprawcza dicitur, aut ali- quis quicunque pro penis iudicialibus per eos Iatis, aut excessibus [f. 23] aliis aliquem nostrum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel sim- plicem impigneraverint, vel impignerare iusserint, pignera in equis, pecudi- bus aut in aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem yemali1), octo diebus illibata debent per recipientem conservari, sive iuste impignerati fue- rint vel indebite rapina per eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignera, pro commissis penis non fuerit illis, qui impigne- raverint, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderit, licitum sit pi- gnerantibus illa distrahere et dividere, pro libera [ipsorum] voluntate. Quod si tales iudices aut [alii superi]us nominati, eorum avaricie non parcentes2), [infra] predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint, aut eciam alie- 1) Cod. ymeli. 2) Cod. parentes. [5] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 223 naverint unum animal de predictis, damnum [passo i]uxta valorem animalis deperditi [secundum] sacra[mentum c]um pena pyathnadzescza tenebuntur resarcire. Hoc statutum1) salubre propter iudicum et officialium2) rapinam enormem, [quam] sepius commitunt, ad ipsos et iudices terrarum (f. 230) extendimus sive prorogamus 3). (7) De sigillo filiorum. Quia filii cum parentibus iuris factione una persona censentur, ideoque statuimus, ut viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presumant. (8) Sculteti omnes ad bellum procedant. Quia onus4), quod presertim5) omnes tangit, inter plures divisum facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti, tam spiritualium quam eciam secularium personarum iuxta eorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire teneantur. (9) Spirituales ad bellum serviant. Cum nullus iure suo debeat defraudari, et quia plerique clerici regni (bona) paternalia tenentes, sub umbra clericali debita nobis et nostro regno servicia6) in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideo statuimus, quod clerici regni, cuiuscunque status existant, bona paternalia tenentes, vel nobiscum personaliter transire teneantur ad quaslibet expediciones, iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis fratribus suis laicis || teneantur dimittere et renunciare eisdem, qui si neutrum facere cu- raverint, quelibet predicta bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis temporibus applicanda. (10) Domine habeant suos procuratores. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus [a] cetibus virorum omnino sit distincta, et ne ad causas vocate premant se in terminis mas" culorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si que domina seu virgo citans aut citata venerit ad terrminum sibi prefixum, iudex presidens offi- cialem suum cum suis adversariis ad hospicium illius domine mittere tene- atur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato aut suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. 1) Cod. statuimus. 2) Cod. officialem. 3) Cod. rogamus. 4) Cod. unos. 5) Cod. persertim. 6) Cod. et nostra servicia. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [6] (11) Quilibet potest habere suum procuratorem. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis regni nostri quilibet homo, cuiuscunque status et condicio- nis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prelo- cutorem. (12) Capitulum patet ex se. Quia ex multiplicitate Iudicum, prout experiencia nos docuit, in causis quam vis super eodem facto, vario et diversimode plerumque sentencia [f. 240] proferebatur, et ideo volentes certum statuere numerum (iudicum) et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sądomyria terris nostris iudices habeantur, ita, quod dum nos contingit aliquam terrarum earundem limites visitare aut metas, volumus, quod iudex et subiudex ter- re, infra cuius1) limites morabimur2), in curia nostra de causis iudicare et co- gnoscere teneantur. Declarantes eorundem iudicum potestatem, quod dein- ceps in quibuslibet causis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum fuerit questio hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneatur referre, cuius cognicionem in nostra (et) baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus pertra- ctari, nisi aliquo impedimento cssemus prepediti; et tunc sex vel ad minus qua- tuor baronibus, per nos iudici et subiudici adiungendis, ipse iudex et sub- iudex una cum dictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (13) De iudicibus. Item ut palatini certo numero suorum || iudicum sint contenti, [f. 25] statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Cracoviensis et Sando- miriensis uno eciam iudicibus suis contententur. Declaramus, quod pro ca- pite quolibet castellanorum iudices, quilibet dumtaxat in sua castellania, iu- dicandi eciam cognoscendi habeant facultatem. (14) De horis iudicandi. Prava3) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum et sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post pran- dium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior fa- cilius opprimitur et ad veritatem pervus vel pocius nullus respectus habetur. Itaque ut certis temporibus vel horis cum debita animi4) discrecione iudicia 1) Cod. omnes. 2) Cod. morabuntur. 3) Cod. prima. 4) Cod. omni. [7] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 225 pertractent, statuimus, quod deinceps diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive meridiem in causis debent presidere et eas pertractare. Et si primo die terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus proxime se sequentibus, presidendo dumtaxat ad |j horam predictam omnes et singuli litigantes debito modo se- [f. 250] cundum ordinem infrascriptum expediantur. (15) De non accepcione personarum. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices president, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium, tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. De ordine autem vocandi ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum 1) taliter duximus describendum: quod scriptor sub privacione sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, (quod) quis ad causam prius provocaverit, prius nomi- netur et expediatur, et qui secundario provocaverit, secundo loco nominetur similiter et expediatur. Quod si altera parcium neglexerit sive quovis casu im- pedita et tribus vicibus evocata, se presidentibus non exibuerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes secundo [loco] infra- scripti nominentur et ad audienciam provocentur; nichilominus pars, que fue- rat tribus vicibus evocata, si circa extremam horam me||ridiei, iu- [f. 26] dice quasi surgere volente, secundo tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. (16) De pena iudiciali. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali iudicum licencia et mandato, quavis presumcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione, pena, que dicitur pyanthnadzescza, per iudices puniatur. (17) De iudicibus et horis determinatis. Quia plerumque habentes iurisdicionem, vel a pasu vel pro libito sue vo- luntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, (quod) Cracoviensis castellanus in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeyevo et Veliczka debet et teneatur sua iudicia pertractare; alias tamquam a non 1) Cod. iudicium. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 29 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [8] (suo) iudice quidquid fuerit factum vel iudicatum, nullam habeat1) firmitatem. Idem de castellanis Sandomiriensi 2) et de aliis fieri statuimus. (18) Forma citandorum per ministerialem. || [f. 260] Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales provenire consueverunt, et ideo huiusmodi gra- vaminibus et oppressionibus obviare volentes, statuimus per ministeriales seu officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos, in hunc modum faciendum fore citacionem: quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet et (cum) dominus ville (pro suo quolibet excessu fuerit ci- tandus, obmissis eiusdem ville) villanis in pace et tranquillitate, ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando, eum citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius in- stanciam, et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eius- dem ville villani3) et dominus fuerint simul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet villani vel kmethonis4) clamando faciat si- milimodo citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur 5), cum ple[rumque] in odium et contemtum do- mini ville et (ex) rancore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si [contra] ipsos villanos contingerit huiusmodi infer[re fatiga]men, decrevimus, quod procurans eandem citacionem pena, que dicitur pyathnadzyescza, punia- tur. || Hoc modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine [f. 27] delicto domini ville villani fuerint communiter vel divisim culpabiles vel de- linquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione supradicta. (19) De citacione eciam inopinate. Preterea cum in deliberacione consistit mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet de curia nostra constituti, seu inventi inopinate, ad nostram vel iudicum pre- senciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogita- verunt, moveantur eisdem. Ideoque utrique parti providere volentes, quod dicto modo inopinate citati cum bona deliberacione et discrecione super propositis respondeant, et actores suis6) questionibus seu causis non frustren- tur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia premisso modo inventus et 1) Cod. habeaut. 2) Cod. Sandomiriensis. 3) Cod. villa. 4) Cod. cmethones. 5) Cod. quemlibet non gravando nec fatigendo. 6) Cod. sui. [9] KODEKS BANDTKIEGO II gi. 227 citatus fuerit ad nostram vel iudicis presenciam, extunc citato et evocato actor super ipsa questione vel causa scriptum tradet vel exponat ad respon- dendum eidem1) questioni, ut alias premissum est, si fuerit questio hereditaria vel (pro) magna summa pecunie, scilicet XL marcis 2), communis terminus vide- licet trium septimanarum eidem per iudicem assignetur, alias si pro || [f. 270] minori debito vel iniuria verbali, in crastinum prorogetur. (20) De citacionibus capitulum. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram giran- tes, pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinvenerunt modos exquisitos, ita, quod si alicuius pauperes milites aut villani religioso- rum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non per- tractent nec procurent, ipsi ministeriales ipsos pauperes milites vel villanos sine culpa vel sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexa- cionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes eisdem et sta- tuentes; et sic idem pauperes milites et villani non valentes aliter redimere vexacionem, sepissime de certa pecunia componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena adustionis facialis et privacionis sui officii ministeriatus ac eciam spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali mandato iudicis ali- quam citacionem facere non presumant, alias premissam penam ac3) || [f. 28] facialem adustionem non immerito poterint formidare. (21) Dominus servi vel aulicus strepitum non faciat de citacione. Plerumque fit, quod propter causas consanguineorum vel familiarium suorum aliqui ad iudicia venientes, per strepitum et importunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare; unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscun- que status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuius- libet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat. Qui si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pyathnadzyescza, nostre camere appli- canda puniatur. (22) Pro criminibus citati. Contingit eciam, quod dum aliqui pro aliquibus delictis et criminibus ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum quamvis aliqui- 1) Cod. eandem. 2) Cod. marce. 3) Cod. ad. 228 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [10] bus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi male- factores per eandem nominacionem liberabantur, tamen quia huiusmodi no- minacio continet in se errorem || intolerabilem, ex eo, quod directe [f. 280] contrariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod pacta tenent in suos actores tanturnmodo et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet cri- minibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et devicti pena puniantur et teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione, eciamsi super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti1), que2) quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus et irritamus. In hereditariis vero causis et in aliis questionibus quibuslibet per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdiccionem voluerint 3) declinare, no- lentes in se easdem accipere questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (23) De citacionibus. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant suos ministeriales seu officiales : quapropter (statuimus), quod penitus nullus iudex per alteram personam, quam per suum officialem seu ministe- rialem faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel curia iudtcii recenter et de novo committatur, tunc pro [f. 29] huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceant fieri citaciones. (24) De citacionibus. Preterea presidentes et ipsorum officiales vel notarii4) vel familiares ali- quos maliciose laboribus et expensis gravare volentes, vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia vel in aliis rebus extorquere ab eisdem cu- pientes, adversus eosdem faciunt et procurant diversas citaciones. Propterea5) statuimus, quod si aliquis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine le- gitimo actore, vulgariter przes powoda, taliter citans vel procurans talem citacionem, penam pyathnadzescza citato solvere teneatur, prohibentes castel- lanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa non expressa nullas debeant6) dare citaciones. (25) Dum allegatur unus in remotis. Item dum aliquis pro hereditate citatur, et comparens in iudicio ple- rumque maliciose opponit, quod qula Petrus vel Iohannes in remotis parti- 1) Cod. convincti. 2) Cod. quo. 3) Cod. nolentes. 4) Cod. noti. 5) Cod. Preterea. 6) Cod. debeat. [11] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 229 bus est constitutus et sit coheres 1) eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat2) ad eandem, ideo dicit se non respondere teneri pro eadem he- reditate. Statuimus, quod taliter Petrus et Johannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de [f. 290] qua parochia est hereditas. pro qua eadem questio movetur, per ministe- rialem tribus vicibus publice proclamando, ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius contumacia seu absencia non obstante, ad decisionem seu dif- finicionem cause licite (procedatur) per sentenciam diffinitivam. (26) De contumacia et pigneribus boum. Experiencia nos docuit, quod quando(que) non contumaces pro contuma- cibus vel ipsi contumaces, modum tamen excedendo, pro contumacia pu- niuntur et gravantur, videlicet in eo, quod cum aliqua villa pigneratur, ubi sex boves fuerant recipiendi, XXX vel XXXX recipiebantur, et antequam ad locum debitum repellebantur, per modum rapine in non modicam pau- perum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuimus, quod (pro) prima contumacia punienda ministerialis cum duobus tamulis iudicis ad vil- lam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tantum est cul- pabilis, in duobus bobus impigneretur; si autem kmethones extiterint cul- pabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo uno bove impi- gneretur; et idem decrevimus pro 2da contumacia observandum et facien- dum. Si autem tercio3) fuerit dominus una cum villanis contumaces, de- crevimus, quod contumax causam, || pro qua dinoscitur esse citatus, [f. 30] perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis. Declarantes, quod dicti boves inpignerati in estate duabus septimanis, in yeme vero octo diebus absque aliqua destruccione debito modo per ipsos iudices observentur. Volentes et decernentes, quod dicti boves inpigneratici, sive pena cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Ministeriali decrevi- mus eciam et statuimus, quod (si) predicto ministeriali sic deputato per iudicem ad eandem pigneracionem cum familia ipsius iudicis villa pigneranda per dominum ville et villanos non admissa pignerari iuxta premissam limitacio- nem vel ipsa premissa (pignora) habita et per eosdem dominum vel villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur vel repercuciantur, dolum (et) rebellionem4) eorundem puniendo, volumus, quod penam, que dicitur pyanthnacza, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nihilominus cum alia pena pyathcza eadem pignera denegata vel violenter ablata integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis pigneribus predictis et in 1) Cod. sic coheredes. 2) Cod. habeant. 3) Cod. tercio. 4) Cod. rebelliorem, KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [12] satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, (quod) iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem, ad puniendum et impigneran- dum eosdem, volumus decernendo, quod pena, que dicitur pyathcza, pu- niantur. || [f. 300] (27) De pena szedmdzesant. Preterea pena sedmdzesanth, que consuevit1) nostro fisco seu curie applicari, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis, non pluribus nostre curie applicetur2). Primus casus incendium, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris non se poterit expurgare. Secundus casus violencia sive spolium strate publice, dum quis deficit in sui expurgacione. Tercius casus gladii vel cultelli exempcio in iudicio, hoc dum aliquis par- vipendens nostrum iudicium gladium vel cultellum presumpserit extrahen. dum. Quartus casus protervitas et rebellio, hoc est dum aliquis iudicatus et condempnatus fuerit iussus satisfacere vel sufficientem caucionem fideius- soriam dare, et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem dis- cesserit, predicta caucione non prestita. Volumus, quod pena in premissis quatuor (casibus) nostre curie applicetur 3). (28) De dolo et contumacia et pigneratis indebite. Preterea quia4) per frequentem pauperum impigneracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim5) et j in turbis, non per modum iusticiarie pote- [f. 31] statis ad aliquam villam impigneratores accedentes dampnabiliter et plerum- que absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum com- mittere plurimas presumant rapinas; quapropter super hoc statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad pigneracionem faciendam non plures quam duos famulos cum ministeriali transmittat, et quod sine culpa6) vel sine causa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iu- dex non presumat nec permittat impignerare. Quod si ipse iudex vel ali- qui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate et presumcione im- pignerare et pocius rapinas committere presumpserint, decrevimus precipiendo quod pecora, vel quaslibet alias res racione impigneracionis ablata et re- cepta, iudex domino ville impignerate vel villanis eiusdem asserentibus, in- debite et contra iusticiam se esse impigneratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignera (integraliter) et ex toto super caucionem fideiussoriam 1) Cod. consueverunt. 2) Cod. applicentur. 3) Cod. applicentur. 4) Cod. que. 5) Cod. catervati. 6) Cod. et sine culpa quid. [13] KODEKS BANDTKIEGO IIgi 231 restituere (teneatur), termino eidem domino ville vel villanis impigneratis ad osten- dendum suam innocenciam assignato. Nichilominus ut audacia et temeritas impi- gneracionum restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine culpa impignerati II suam patefecerint innocenciam, quotquot persone [f. 310] fuerint in dicta pigncracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro quolibet ipsorum penam, que vocatur pyathnadzescza, noverit se incur- surum domino ville inpignerate persolvendam. (29) De contumacia. Actor procurat ad causam reum citari, reo in termino comparente1), actore vero totaliter (se) absentante, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus non curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel nuncium com- parente, decrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena duorum bo- um mulctetur2). (30) Patet ex se capitulum. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen eadem celeri- tas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est restrin- genda, ex eo, quod iudicantem cuncta oportet rimari. Ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus, non comparuerit contumaciter sibi in termino assignato et ob con- tumaciam eiusdem citati, (actor) in tercio termino per iudicem decernatur et dif- finiatur in veram possessionem || eiusdem hereditatis mittendus, [f. 32] et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicacione per iu • dicis ąentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem fuerit questio personalis, puta pro debito vel quibuslibet rebus aliis obliga- tis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit aut neglexerit pa- rere in termino sibi assignato, decrevimus, quod concreditor quarumcunque rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciarn iudicis distrahen- di et alienandi auctoritate iuris plenam habeat facultatem; ita tamen, quod si res obligate, distracte et alienate auctoritate (premissa), minoris valoris invenien- tur et existant tempore alienacionis, quam fuerit pecunia credita, et ipse cre- ditor pro summa pecunie per ipsum credite simpliciter et sine aliqua con- dicione tamquam pro dicta summa pecunie vadium recepit, sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia sibi debebit imputare. Sed si condicio- nem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res alienaverit obligatas, debitor per3) iudicem decer- natur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pe- 1) Cod. comperent. 2) Cod. mulctatur. 3) Cod. in. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [14] cunie res alienaverit obligatas, residuum || quidquid fuerit ultra sum- [f. 320] mam creditam, debitori creditor1) restituere teneatur. (31) De probacionibus violenciarum. Preterea, ut calumpniis via precludatur, (statuimus), quod si aliquis alias bo- ne fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint aliqui (s) eiusdem parochie sive districtus et de furto aliquarum rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, sta- tuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto evocandi habeat fącultatem. Si vero anno elapso questionem eandem movere voluerit, quod tunc asserit, racionabiliter per testes idoneos tenebitur comprobare. (82) De creditore panni. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, quod si aliquis civis vel creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestam dederit2), aut mu- tuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constabit de debito3), civis agens pro debito suo, probabit per testes4) talem contractum initum se- cum et probans iudicialiter5) obtinebit. Alias reus negans de- [f. 33] bitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis ab- solvetur. (33) De probacione sue nobilitatis. Nobilitatis stirpes6) ex progenitoribus eorum originem semper ducunt, qua- rum progressum7) nati de genoloya approbare fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negan- tibus asserat se parem, ad probandum sue8) genologye nobilitatem (tenetur) inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurando dicent, quod ipse sit frater eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus. (34) De probacione vulnerum. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulne- raverit; quod cum lohannes ad iudicium deduxisset, Petrus licet confiteretur, se Iohannem vulnerasse, tamen asserebat, se (hoc) ex inicio ipsius Iohannis fecis- se, quod ipsum Petrum prius vulneravit, quod ipse Petrus asserebat se pro- 1) Cod. debiror creditori. 2) Cod. dedit. 3) Cod. debebit zamiast de debito. 4) Cod. testem. 5) Cod. pro bonis indicio aliter non. 6) Cod. Nobilitas zamiast nobilitatis stirpes. 7) Cod. quorum processn. 8) Cod. se. [15] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 233 baturum. Nos itaque in tali casu decrevimus, ipsius Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod in platea, dum ipsum Iohannem inseque- retur, || vulneraverit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed [f. 330] iniuriam1) sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem noscitur vulnerasse. (35) De furto mellificiorum. Item Petrus traxit Io. ad iudicium, asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri nocturno tempore furtim ad domum suam deportasset, quod asserebat se probaturum. lohannes vero diffitebatur, se hoc fecisse, sed dicebat se proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum deportasse. Tandem Petrus per iudicem (pluries) interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et ad domum ipsius de- portari, intencionem suam posset2) probare, Petro respondente, quod tales testes de visu3) nullo modo potest habere, nos itaque statuentes decre- vimus in tali casu iuramentum Io. imponendurn, si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportabat. (36) De vulneribus matris, sororis, uxoris et filie capitulum. Preterea Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi qua- tuor vulnera intulisset, lohannes vero fatetur, || hoc se fecisse ex [f. 34] eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invassisset et in eadem inva- sione matrem vel sororem aut uxorem aut filiam sibi vulnerasset; quod vulnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisse 4) obtulit se pro- baturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum 5) vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius mi- nisterialis idem Io. predictum vulnus, matri6) sue illatum, per alios idoneos testes, qui predictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probatu- rum, nos itaque in tali casu (et) simili decrevimus, eundem Iohannem ad pro- ducendum predictos testes fore admittendum. (37) De vulnere illato. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset, lohan- nes vero constanter asserebat (Petrum) se ipsum vulnerasse, quod asserebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu duximus distinguendum, quod si in contencione et discordia Io. asserit Petrum se ipsum vulnerasse, 1) Cod. iniuria. 2) Cod. intencionem secum posse. 3) Cod. demersos zamiast de visu. 4) Cod. fuisset. 5) Cod. proprium. 6) Cod. matris. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 30 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [16] tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencio- nem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, || ut (s) tunc, ut est moris, [f. 340] Petri iuramentum dicimus admittendum. (38) De testimonio pro excommunicato obicitur. Per experienciam (di)dicimus, quod sentencia excomunicacionis testibus inducendis1) maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pullu- labat2) oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statu- endum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio ex- communicacionis, producens testes eosdem absque cause sue vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facul- tatem. Si autem non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet, cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendo, cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprima- tur, beneficium absolucionis impendat. Quod si excommunicator3) premisso modo petitus pro testimonio perhibendo, denegaverit beneficium absolu- cionis, cum huiusmodi postulantes 4) veniam et absolucionem, quantum ad Deum || absoluti censeantur5), volumus et decrevimus, quod extunc [f. 35] absque aliqua cause6) vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem 7). (39) De teste mediatore admittendo in tali casu. Conradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam inten- cionem Conradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Petrus, (patruus) ipsius Conradi, mediator seu amicabilis compositor alias in eadem causa erat, quem ipse Dominicus, dum testes ipsius secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit revocare pro huiusmodi consanguineitate. Demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimo- nium predicti (Petri) propter dictam consanguineitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebat se eandem causam obtenturum. Nos itaque consi- derantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus, in tali casu testimonium predicti Petri8) pro Conrado (valere). 1) Cod. inducenda. 2) Cod. pollebat. 3) Cod. excommunicato. 4) Cod. protestacione. 5) Cod. testantur absoluti censeantur. 6) Cod. causa. 7) Cod. facultatem. 8) Cod. patrari. [17] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 235 (40) De prescripcionłbus. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam || dominorum [f. 350] sit instituta, decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis principaliter pos- sidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie paciatur et sustineat, ipsum possessorem possidere hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi1) licet presenti et cuius presenciam sive sufficienciam habuit 2), et infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium, non moveat aliquam questionem, tunc ab omni iure et vendicacione hereditatis eiusdem censemus eundem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod idem obligans, vel ipsa obligacione non ob- stante vel deficiente, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proxi- miorum3), coram iudice nostro, dum ipsius presenciam habere potest, vel saltem in parochia ipsius hereditatis publicam faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pe- cunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi prote- stacionem || tunc dictus obligans vel proximiores eiusdem, ut pre- [f. 36] missum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam heredita- tem, (plenam ac liberam habeat facultatem). Quod si non curaverit vel ne- glexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestacionem, extunc ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mu- lier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel negle- xerit pro hereditate eadem questionem attemptare, ita, quod infra idem tempus paciatur possessorem quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier infra (s) ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat ce- cidisse. Si autem (fuerit) vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam he- reditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet4) alio iure ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuit et passa fuit eundem possessorem ipsarn hereditatem quiete possidere, decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate ple- num ius sit acquisitum, et mulier senciat se ab omni iure cecidisse tem- pore pacis. Volumus et decrevimus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie || sibi vendicent locum ; tempore autem guerra- [f. 360] rum sive discordiarutn nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc opportebit de salubri remedio eisdem providere, iuxta discordiarum et guer- rarum qualitatem : de captivis autem per Thartaros et pro ipsis nullam vo- lumus incurrere prescripcionem. 1) Cod. si. 2) Cod. presente. 3) Cod. proxmorum. 4) Cod. quomodolibet. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [18] (41) De prescripcionibus. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius here- ditate posuit sepes, (et) inter illas sepes omnes fructus, quos fecit et facere po- terit, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die et nocte est et fuit insimul cum1) eo per duos annos et tacuit, nec ammonuit unquam ipsum unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam *) seu pigriciem ipsius Francisci, declaramus in hoc casu Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (42) De prescripto Lucie post copulam, capitulum sequitur infra. Franciscus neptem suam Luciam, constitutam in etate infantili orpha- nam, cum bonis valentibus centum marcas 3), tenendam et observandam in suam curam recepit: tempore vero procedente, ipsam, dum aduc esset iunior annis, de XXL (s) duntaxat marcis maritavit. || Deinde stando cum [f. 37] marito quatuor annos, eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra pre- dictas XXL marcas, Francisco avunculo suo movet questionem; Franciscus autem respondit: quam longo tempore matrimonium contraxit; respondente Lucia: quatuor annis, pro quibus rebus Franciscus nunquam fuit ammonitus. Nos itaque predictis casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuit minor annis sive maior, de cetero non poteris neque valebis agere pro quibusque bonis aut rebus residuis, obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturni- tate et prescripcione. (43) De vendita hereditate pro C marcis. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius statim XL marcas exsolvit, residuam pecuniam in certis 4) terminis promittens se soluturum, et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete, non facta solucione totali, tenuit predictam hereditatem et possedit, Demum prope finem quarti anni, idem Gregorius emptor reliquam || [f. 370] pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori; Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos de- claramus et statuimus, propter quietam et pacificam possessionem (habitam per tres annos et tres menses predictam) vendicionem perpetuam habere firmitatem5), obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. 1) Cod. in. 2) Cod. desidiem. 3) Cod. marcarum. 4) Cod. ceteris. 5) Cod. firmitate. [19] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 237 (44) De tritico mutuato. Franciscus Gregorio1) mutuavit XXXta mensuras tritici, quas pluries monitus, non restituit; Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset ? (Respondit): quatuor annos iam elapsos 2). Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. (45) De przyszanth recipiendo. Si licet pro redimenda pauperum (vexacione) dudum solucio dicta vulgariter trzinacze seu czestne, que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine dicta pyathne seu pyathnacze dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non heredi- tariis, tam magnis seu causis(s), iudex pretextu dicte solucionis pyaihne seu pyathnecze ultra quatuor grossos exigere || et recipere non pre- [f. 38] sumat, in minoribus vero causis tantum, et non plus, duos grossos exigendi habeat facultatem. (46) De mortuis et finitis causis non reterminandis. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit re- tractare et vivificare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refricare, videlicet in quantum aliqui fratres vel soror cum fratre sint ad invicem in bonis separati prius et divisi, tamen, si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione he- reditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter frater ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat, se contemptum et ad eandem 3) questionem, tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc, debere 4) eandem sentenciam retractari, et sic huiusmodi sentencia per talem postulacionem et peticionem consueverat retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint abinvicem patrimonio divisi vel separati, si con- tingit unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam reportare sentenciam, alteri5) eorum postmodum interdicta sit potestas || argu- [f. 380] endi eandem sentenciam, sed pro parte hereditatis duntaxat ipsum contingente seu concernente movendi questionem6) plenam habeat facultatem. Si vero huius- 1) Cod. Gregorius. 2) Cod. elepsos. 3) Cod. et eadem. 4) Cod. delere. 5) Cod. aliter. 6) Cod. quoniam zamiast movendi questionem. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [20] modi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis non fuerint (s) abinvicem divisi et separati, si fuerint ad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur aut ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus citacionis per edictum 1) proponatur publice, citando, quod si sit aliquis, qui habet vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad heredita- tem, aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignato veniat et compa- reat, ius suum ostensurus. Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat 2), non comparente, diffinitivam sentenciam super eandem hereditatem proferat, quoniam postmodum venienti et volenti eadem sentenciam arguere et refri- care seu innovare, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum habere vigorem et optinere. (47) De equo subtracto. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus nocturno tempore fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum in- [f. 39] stancia requisivit et peciit eosdem suos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi equum ipsum adiuvarent; villani vero furem insequi recusarunt, et ita Nagod predictum equum ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus, predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagod condempnandos. (48) De mutilacione digitorum. Petrus conquestus est, quod Iohannes ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, quod Iohannes fecisse se negavit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium3) pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne. (49) De eodem: dum sentencia transit in rem iudicatam nye- naganyl. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso (habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum) promulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit, vulgariter nyenaganyl. Nos huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provoca- cione suspensa, || declaramus transivisse in rem iudicatam, pre- [f. 390] dictum Petrum ad penam predictam condempnantes, alias pro iudicibus per expressam. 1) Cod. predictum zamiast per edictum. 2) Cod. intereat. 3) Cod. mettercius. [21] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 239 (50) De eodem: de sentencia et re iudicata et refricacione etc. Falco pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus opposita longi temporis prescripcione, ipsam, ut debuit, probavit; iudex vero predictum Henricum absolvit ab eadem prescripcione, silencium Falconi imponendo. Post hec veniens Nicolaus, iunior Falconis frater, refricat et innovat1) eandem questionem. Nos itaque finem litibus inponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem minorem predicti Falconis non esse audiendum et senten- ciam iudicis dicimus transivisse in rem iudicatam. (51) De molendinatore inter fratres. Franciscus, Falco et Henricus, tres fratres habentes unum molendina- torem, Henricus tercius frater, pro quibusdam molendinatoris excessibus, coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falco alter frater veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attenjj [f. 40] dentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus itaque predictum Henricum iuste et bene iudicasse. (52) De relictis alias puscsyna. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kme- thones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, vulgariter puscsyna, consueverunt occupare. Unde nos huiusmodi abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur2), calix pusczyna pro marca cum media dandus ecclesie parochiali comparetur, reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines, cessante cuiuslibet impedimento, devolvantur. (53) De equo sano accommodato. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum sanum sibi ad dictam viam tanquam amico commodasset, tamen idem Mathias eundem sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit, bona fide eundem equum tamqum proprium se equitasse et servasse, nec scit, unde sibi eveniret le- sura. Nos autem declaramus in tali casu, predictum equum || infra [f. 400] duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Mathiam fore ob- servandum, quia equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (54) De kmethone occiso per kmethonem. Si licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur, ta- 1) Cod. invocat. 2) Cod. recipiatur. 240 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [22] men quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmetho occidendo kmethonem pro pena homicidii castellano, cui homicidium fuerit commissum, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas, consanguineis sive amicis proximioribus sex marcas decrevimus persolven- das. Qui homicida si non fuerit in solvendo, captus pena capitali puniatur. (55) Sequitur de homicidio capitulum. Item si plures, puta tres vel quatuor, de homicidio accusantur alicuius, licet antiquitus per iuramentum accusatorum omnes pena homicidii punieban- tur 1), nos tamen | huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod [f. 41] unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et idoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare, alias deficientes in expurga- cione punientur. (56) De morte casuali. Item quacunque morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac vita migrare, puta de arbore cadendo, vel in aqua submergendo, aut alio quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat questionem aliquam, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequentur iuxta iuris formam. De occisis, ut violenta audacia refrenetur2), statuimus, quod dum miles parem sibi militem occidit, pro capite LX, pro mutilacione cu- iuslibet membri XXX, et pro simplici vulnere XV marcas solvere teneatur. Item omnia homicidia qualitercunque et a || quibuscunque perpe- [f. 410] trata fuerint et commissa, iure Polonicali iudicentur. (57) De capite matris solvendo. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit, Marti- nus respondit, quod Laurencius non fuit de legitimo thoro sive matrimonio procreatus, ex eo, quod eum asserebat filium mulieris vagabunde. Nos autem in tali casu et simili dicimus, caput matris exsolvendum seu obtinendum. (58) Quod raptores infames habeantur. Cum nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi8) consumentes hora, assumunt sibi extra propria4) occasionem divagandi et 1) Cod. puniebatur. 2) Cod. refrenatur. 3) Cod. breviora. 4) Cod. propriam. [23] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 241 taliter divagantes, aliena rapere (non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi) saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod talf- ter divagantes et rapinas committentes, quibuslibet eorum bonis, que habent, ipso facto sint privati. Et si contingit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, volumus nichilominus, quod inter pares suos ut in- fames habeantur. (59) De spolio occisi krwawne. Consuetudine antiquissima ministerialium observatum extitit, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus occisus || [f. 42] fuerit, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawne, expoliabant. Unde cum afflicto non sit addenda afflictio, eisdem ministerialibus prohibemus de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere, sed tantum unico grosso contententur, quem decrevimus eisdem dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occi- sum procuraverit eos evocare, donec de eodem homicidio questio totalis fuerit diffinita. (60) Pro pastis frumentis. Ut quilibet proximum indempnem vigilet conservare. Si aliquis alterius semina iumentis vel quibuslibet pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam denariorum quartam passo vero dampnum is, cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur. Item ad devitandum1) quamlibet altricacionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depelli habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo passus dampnum per noctem 2), dummodo remote sint curie3), servare potest, in crastinomutem ad proximiorem curiam castel- lanie iumenta vel pecora predicta depellere teneatur. (61) De foro competenti. || [f. 420] Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iu- dicio iuris Theutunici contra reum dirigit suam accionem vel proponit, reus ibidem super alia questione similiter vel inequaliter reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. (62) De incendariis puniendis. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo incendarii et exustores domorum, horreorum aut quorumvis bonorum, volumus, ut morte (crudeli) et 1) Cod. devitendum. 2) Cod. mortem. 3) Cod. curia. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 31 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [24] impiissima puniantur, quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patroci- nium ullum ex hoc debeant obtinere, propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, ut manus (effugiant) iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus et villis Theutunicalibus permanere, ut accionem pro- positam contra eos eludant per iuris Theutunici defensionem ; et sic sepius talium crimina maleficiorum remanent impunita. Unde de nostrorum baronum basso concilio statuimus, ut accusatus de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus (aut) villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico || tamen coram iudice competenti tene- [f. 43] buntur respondere, sentenciari et puniri pena digna iuxta exigenciam criminis vel eius probacionem. (63) De virginibus stuprandis. Re vera non solum a malo, sed et ab omni specie mali quemlibet vi- ventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, iustorum innocencia tunc consistit. Sane quidam ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes, et lascivam vitam gerentes, Deum non timentes, nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant et mu- lieres polluunt violenter, et quando impetuntur ab eis in recenti1), iure Theu- tunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod (et) nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum aut mulierum, si proclamave- rint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et puniri, iuxta criminis qualitatem. (64) De privilegio abutendo. Cum secundum principum sanctorum decreta lex decernat illos amit- tere privilegii || auctoritatem, qui non utuntur 2) in eo concessa sibi [f. 430] potestate, plures sunt nostri nobiles et milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis fa- cta, et tamen iure Theutunico ommisso, tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si (in) aliqua (villa) abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Propter quod volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuerit, debebit iudicari seu terminari. (65) De kmethonibus recedendis. Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente 3), visum fuit nostris baronibus huic 1) Cod. impediuntur ab eis a recenti. 2) Cod. utitur. 3) Cod. in illa causa legitima ad hoc persuadente. [25] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 243 periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole simul possint1) de una villa ad aliam rece- dere, nisi unus vel duo, preter domini illius (ville), in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus2) hiis scriptis. Casus dum licet recedere: quando dominus ville opprimit uxorem violenter aut filiam sui kmethonis, item dum pro ex- cessu seu culpa heredis ibidem || villani3) bonis ipsorum depredentur; [f. 44] item quando excommunicantur kmethones domini ipsius ob delictum. In hiis nedum duo sed tres vel quatuor villani casibus vel kmethones simul abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit eis. (66) Inducitatis excepcio opponi non poterit etc. Similiter4) infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie pueris per quemvispiam iniuria fuerit illata aut patri ipsorum mortuo, pos- sunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter de- fectum etatis contra ipsos impedientes aut iniuriantes5), et excepcio opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa, infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis eis olim illatis, tunc obstabit eis excepcio prescrip- cionis propter negligenciam allegatam. (67) De pera, tribus scotis et gladio capitulum patet ex se. Egidius deposuit cum querela, (quod) cum in via obdormivisset, Falco su- perveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua || fuerunt [f. 440] tres scoti grossorum; et quamvis gladium et peram restituisset sibi, tamen tres scotos sibi non restituit, ipsos pro se usurpans; Falco vero quamvis de pera et gladio confiteretur, et se eadem offerret restituere, tamen de pre- dictis tribus scotis diffitebatur6). Unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attractare domino invito net rogatus, predictum Egidium in tali casu decrevimus fore ad iuramentum admittendum. (68) De bona presumccione. Ut viri famosi7) (et) iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolenlur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nun- quam in iudicio mota fuit aut latrocinii, propter bonam ipsius presump- cionem habitam apud vicinos licebit illi proprio iuramento suo a tali accu- sacione se expurgare. 1) Cod. possunt. 2) Cod. causibus. 3) Cod. villa. 4) Cod. Si mulier. 5) Cod. iniuriam. 6) Cod. diffidebatur. 7) Cod. famose. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [26] (69) De morsu canis (s). Item Egidius deposuit contra Falconem, quod cum vespere in domo ipsius facta fuisset contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa con- || [f. 45] tencione fuit vulneratus. Falco vero licet candele extinccionem confite- retur, tamen ipsum Egidium vulnerasse diffitebatur. Nos vero a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nes- cit, per quem sit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extin- guendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere duximus condempnandum. (70) De extinccione candele (s). Item Egidius conquestus (est), quod canis Falconis ex incitacione seu im- pulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare; Falco eandem incitacionem seu im- pulsionem canis diffitebatur. Et quia Egidius actor hoc non poterat pro- bare, nos autem in simili casu declaramus, quod Falco per iuramentum pro- prium debeat se expurgare. (71) De ove non apulsa. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gre- gem impulsam1) et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuit iterato ovem eandem; || pastor vero asserebat, se eandem ovem una cum [f. 450] aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decrevimus iura- re, quod ovem ad villam reduxisset. (72) De filiis lusoribus. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres fi- liorum excessu de bonis pelluntur (et) deducuntur2) absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si aliquis filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit3) alicuius quantitatem pecunie, predicti ludentis paren- tes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie de- luse satisfaccionem. (73) De accommodacione. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus parentibus4) aduc sanis, concessio facta non valeat5), nec6) ad satisfaccionem 1) Cod. impulsa. 2) Cod. dedicuntur. 3) Cod. deluserint. 4) Cod. parantibus. 5) Cod. valeant. 6) Cod. ne. [27] KODEKS BANDTKIEGO IIgi 245 aliquam Iudcis ipsi parentes1) compellantur. Sic eciam dicimus dc omni con- tractu inito cum filio, quod non valet, cum sit in paterna potestate consti- tutus, propter hoc, quod non habet2) dominium alicuius rei vel aliquam possessionis tradicionem. (74) De ludo ad prestam et fideiussoria capitulum. || [46] Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consue- verunt inebriatos (aut) ad provocacionem iracundie3) deductos, cum ipsorum ta- xillorum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare, spoliare et dampnose ammovere; qui sic delusi (et) ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora labuntur4), propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus extendi; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati dediti pro defensione regni forcius invigilent, de- claramus, ut nullus deinceps terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut condicionis presens existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestandum, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod si quis (contra) hoc statutum temera- rie venerit, ipso iure non valeat eviccio, nec aliquam solucionem seu satis- faccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsius vincentis po- terit pro debito ammoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum pro pecunia sic evicta acriter || moverit suum debitorem verbis [f. 460] cum turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel vitupe- raverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, que di- citur pyanthnadzescza, solvat, et nostro iudicio nichilominus similem aliam penam pro inobediencia assignabit. (75) De bellancium stacione. Expedit reipublice, ut subditi nostri in quiete vivant et quod nulli no- ceant et in virtutibus convalescant. Quidam pretereuntes ista, veluti trans- gressores legis, cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi ho- stes moventes se infinita dampna, eciam plura quam hostibus irrogare non ommittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes huic peri- culo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad ex- pedicionem per terras nostras sit progressio, nullus faciat in villa sed in campo stacionem, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committant, sed solum pabulum moderate (tamen recipiat pro suis equis), eciam stacionem faciat in gagiis vel silvis aut rubetis incisis receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta consistant et edificari possent in [f. 47] 1) Cod. parantes. 2) Cod. habetur. 3) Cod. iracunde. 4) Cod. labantur. 246 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [28] futurum. Si quis in (s) huius statuti veluti temerarius violator existat et contrarium fecerit, domino 1) illius (ville), aut cui dampnum est illatum, (dampna) resarciat iuxta sui iuramenti sacramentum super ablatis prestitum, cum pena pyanthnadzescza ad hoc apposita; equidem similis pena pro violacione statuti cedat. (76) De divisione filiorum cum patre. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre bo- norum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contingit filios etate iuvenili in tempore bona levata a patre ammittere, et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non nisi succurrere filiis ad inopiam vergentibus est necesse; et sic ex tali divisione pars utra- que sentit incommodum et reportat. Visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant ex linea paterna bonorum a patre aliquam porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit 2) nisi tunc velut fame sue prodigus bona et hereditates illas omnes communes indebite dissi- paret. || [f. 470] (77) De infamibus furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea ipsorum voluntate, et sic occasioneni habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt...3) (78) De usura Iudaica capitulum. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus quidam, extorsioni pecuniarum terminum non imponens, proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habeant, nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per4) novas decep- ciones ad litteram obligacionis mutuant pecunias, sustinuerintque5) infra duos annos suum debitorem pro usura crescente et principali debito ad iudicium non vocantes, extunc ipso facto usuram acrescentem ulterius post duos an- nos ammittere debent et de principali sorte et de || usura iam aucta [f. 48] infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacio- nis (poterint obligantem) effectualiter ammonere aut obligatus stare tenetur vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum6). 1) Cod. dominus. 2) Cod. convalebit. 3) Reszty tego artykułu brakuje. 4) Cod. pro. 5) Cod. sustinerintque. 6) Cod. premissum. [29] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 247 (79) De gaio succiso. Quidam de ipsorum audacia multum1) (presumentes) intrantes silvam vel gaium alterius alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes2). Statuimus, ut si aliquis quercum exciderit in bonis alterius domino invito, valentem ad axem, aut de minori- bus quercubus vel aliis lignis currum repleverit, penam, que dicitur syedm grzywen, solvat illi domino, cui sunt incisa. (80) De furto frumentorum. Et licet canonica sanccio depopulatores agrorum multum odio habeat, tamen temerarii a malo non revocantur, nisi addatur torques in colla ipso- rum et temporali disciplina impie puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, civis aut alterius hominis simplicis familiares frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, || equos recipiencium, [f. 480] vel alias res pro se tollere libere. Et si quempiam occideret tunc, impunite volumus ipsum pertransire; dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis pyanthnadzescza decrevimus indicisse, aut si vulneraret aut occideret frumentorum defensorem, solvat vulnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (81) De increpacione turpiloquii. Quoniam omnis scurilitas verborum et turpiloquium ad rixam homines provocantes apud virtuosos debent non immerito vitari, atque (non) aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quis linguam suam non refrenans nobilis improperaverit nobili, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat, aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio ipsius, quem sic vituperavit, racione pene solvat XLta marcas grossorum, veluti ipsum occi- deret. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominavit et non revocavit neque probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus inci- disse, aut revocando debet dicere, id, quod sum loqutus, mentitus sum, sicut canis. (82) De vulneribus nobilium. || [f. 49] In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum mo- dum in penis exigendis volumus observare. Si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobilis, cui illata est talis per- cussio, pena, que dicitur pyanthnadzescza, per inferentem debebit assignari. 1) Cod. militum. 2) Cod. nullam penam sequi penam pretendentes. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [30] Si autem illi inferat, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero marce pena per percucientem solvi debebit. (83) De divisione penarum. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari hoc decreto demandamus. (84) De fratricidio aut sororicidio capitulum. Et licet lex tam novi, quam veteris testamenti fratricidium aut alia seva crimina graviter puniat sive dampnat, tamen aliqui1) velut hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucren- tur. Volumus itaque, ut unde lucra habere concupiunt, inde dampnis affli- gantur et puni antur, in quo peccaverunt; propter quod omnes [f. 490] regnicole et nobiles nostri regni fratres, sorares, proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum obtinebunt2). Quinimo sentenciamus omnes et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum procuracione, in quib.us bonis sive hereditatibus 3) alii consanguinei, licet remociores in linea, obtine- ant successionem. Quos in aggravacione culpe ipsorum propter inhumanita- tem4) (criminis) ob hoc omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (85) De plantacionibus. Statuimus et decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et ra- dicate evelli debeant et extirpari, eciam si sint proprie alicuius, extunc in solo5) seu in area medietatem earundem relinquere quasque teneatur sub pena sex marcarum. (86) Patet ex se de re violenter. Item si aliquis violenter mantellum suum vel quamlibet aliam rem propriam auctoritate propria cuicunque, iure non repetendo, receperit, cum pena dicta sex marcarum restituere ablata sic violenter teneatur6). || [f. 50] 1) Cod. alii. 2) Cod. obtinebit. 3) Cod. hereditariis; ale sam pisarz błąd swój sprostował. 4) Cod. inhumanitatis. 5) Cod. salo. 6) Notaryjusz po tym słowie napisał jeszcze minią: »Iesus Cristus« i wyrysował miecz przebijający serce. [31] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 249 (87) De cultura patet ex se de seminacione. Aliquis excolens et seminans agros alterius, semine eorundem agrorum careat cum pena pyathnadzyescza taliter nuncupata. (88) De bobus receptis. Cum alicui quatuor boves fuerint recepti violenter, et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus 1), quod pro huiusmodi violencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampni et iniuriam passo cum pena quindecim et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. (89) De feno. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Granum: Item pro copa una cuiuscunque grani in die recepta, pena iudicio VI marce et dampnum passo pyathnadzyescza exsolvatur. Si autem tempore nocturno recipiatur, decrevimus esse furtum. E s t i v a 1 e 2): Item pro coppa estivalium et iemalium decrevimus unam mensuram, dum in currum violenter recipitur (violenciam; dum in ponderibus, furtum esse) declaramus, id ipsum ad re- cepcionem feni pro pena extendentes. Item famulus, qui dicitur holomck alias husknachk, si vicino || domini sui fecerit aliquod 3) dampnum [f. 500] vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. (90) Bene patet ex se capitulum. Item dum pauper homo pro violencia divitem citat, dives per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie quantitatem debita pena est mulctandus. (91) De penis, ut in c(apitulo). Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam iudicis castellani Craco- viensis, quod dicitur narzeczenye aut naganyenye, pelles curcillinas vel erme- linas, castellanis autem Sandomiriensi aut Lublinensi pelles mustellinas, cui- libet palatinorum pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus pelles vulpinas, subcamerariis per sex marcas, camerariis istorum omnium per sex scotos4), iudicibus castellanorum per me- diam marcam, cuilibet notario terrestri pelles vulpinas, castellanis, Sandomi- riensi et Lublinensi exceptis, per sex marcas absque omni contradiccione et antequam ad aliquam audienciam admittatur, dare et satisfacere teneatur. 1) Cod. volnus. 2) Wyrazy: »Granum« i »Estivale« pisarz skreślił minią. 3) Cod. aliquid. 4) Cod. scotis. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 32 250 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [32] (92) De ludo filii. Filius nondum emancipatus constitutus in paterna potestate, nec a fra- tribus divisus || aut separatus, si globizando aut taserizando aliquid [f. 51] perdiderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita volumus et decrevi- mus, quod in ipsius partem seu sortem computentur. Nichilominus decer- nentes, quod huiusmodi ludentes, si ad pecunias, equos vel ad alias quas- cunque res lucratas mutuos fideiussores interposuerint et de ipsis monendi, petendi, requirendi fuerint in certamen, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione penitus nullum ius ex predictis ludis sit exquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos concedimus habere et volumus gracia deducendi temporis et causa solacii et exercicii habendi. (93) De vulneribus in ludo solvendis. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius fal- cavit, Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod id pratum wlodarius Bartoldi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset, et pro eodem prato pecuniam idem vlodarius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos autem attendentes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius wlodarii, in tali casu duximus eundem Andream probare prati vendicionem et empcionem. || [f. 510] (94) De feno falcastrato. Item Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod ipsum vulne- rasset, Andreas confessus (est) Bartoldum vulnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens in ludo in solaciando, tamquam (socius) et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non habeat se extendere ad aliquam lesionem seu offensam, ipsum; Andream in tali casu, decrevimus, Bartoldo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. (95) De commodatis decem marcis. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium sibi dedit fideiussorem; et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debebat. Tempore vero procedente predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiusso- rem pro predicta pecunia traxit ad causam. Et quia idem fideiussor in iu- dicio constitutus asserebat, predictam pecuniam per prefatum Mathiam debi- torem principalem esse persolvendam, nos decrevimus in tali casu probandam esse factam solucionem. (96) De dote in habendis pueris et donacione. || [f. 52] Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet1) paraffernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superexisten- 1) Cod. quolibet. [33] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 251 tibus debeat remanere; ipsa autem mortua, ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum re- ceperit vel recipere voluerit, decrevimus, quod tantummodo ad eosdem pue- ros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione con- tingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradictione devolvantur, et cum residua alia suorum bono- rum in (s) parte maritum recipiat iuxta suam voluntatem. (97) De domicella dotanda. Item statuimus, dum alique domicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, que1) in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. (98) De dampno dato. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in publica via re- cepit de pera sibi octo scotos violenter, Nicolaus vero respondit, quod inde- bite ipsum calumpniaretur, || nec eandem pecuniam amississet, nec [f. 520] sibi recepta fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu (decrevimus), cum 12 testibus bonis et non paucioribus fieri hu- iusmodi expurgacionem. (99) De bursa et de octo scotis. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset2), bursa eidem cecidisset, in qua fuerunt octo scoti; Nicolaus vero superveniens invenit bursam eandem cum eisdem et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit, se eandem bursam invenisse vel pecu- niam habuisse. Nos autem in tali casu duximus eidem Nicolao per proprium iuramentum se expurgare, quod non invenerit nec habuerit pecuniam pre- dictam. (100) De arbore fructifera capitulum. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa XII grossi duntaxat passo dampnum exsolvantur cum pena XV passo damp- num persolvenda 3). (101) De expurgacione servi contra dominum. Preterea cum dominus contra wlodarium vel alium familiarem suum pro aliquibus rebus vel iniuriis suis habet questiones, tunc ipse wlodarius 1) Cod. quod. 2) Cod. coluissent. 3) Cod. persolvendo. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [34] aut familiaris domino suo non deferendo || per iuramentum teneatur [f. 53] se cum sex testibus expurgare. (102) De scultecia emenda aut vendenda. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum domino- rum suorum stare et facere iure teneantur, indecens est, ut maiores et po- tenciores persone in scultecias aliquas preter voluntatem dominorum assu- mentur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessionis domini aut patroni voluntatem; factam autem contra hoc sta- tutum ipsara empcionem decrevimus fore irritam et inanem. (103) Bona activa cura. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua fratres eciam aut germani existentes, ad rancores seu lites non modicas sepius pro- vocantur, ad quas evitandas homines ipsi incidunt vite utriusque in pericu- lum, consueverunt itaque, ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus separatim, de tempore bonorum. sive hereditatum, que ipsos con- tingit, habita divisione, invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad || [f. 530] principis noticiam id ipsurn non foret deductum1). Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione domus reparantur2) et procu- rantur, ceteris hoc ipsum vita dissoluta non curantibus, et sic domos et here- ditates ad utilitates deductas iure ipsi dissoluti pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet paterfa- milias tactus hoc timore a reparacione bonorum se retrahit et a domorum ereccione, propter quod, ut3) a torpore et pigricia tales retrahemus et exci- temus, et bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde reportent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint et divisi et in hac sepa- racione seu divisione steterint per tres annos et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviat prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitimam excludantur4). (104) De prescripcionibus furti et latrocinii. Cum furta et latrocinia propter infliccionem pene pro delicto commisso opponende.5) || per maleficos interdum, ut plurimum, occultantur, ita, [f. 54] 1) Cod. deducta. 2) Cod. domini seperantur. 3) Cod. ne. 4) Cod. excludatur. 5) Cod. opponente. [35] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 253 quod notitia criminis in brevi non potest propalari, et sic quandoque furta remanent impunita, et cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis1) volunt (se) tueri; in detestacionem itaque criminis decrevimus, utrumque si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusetur, si est secum manens in una villa, aut in parochia, ubi secum audit divina, tunc obieccio annualis prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto. Si autem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem repellit, nisi tantum triennalis et imputari poterit sue pigricie cum omnes desides et lenti in sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. (105) De defectu etatis puerorum, de prescripcione. Si cuiusque pueri impuberes ante legitimam etatem ad iudicia trahun- tur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem con- testari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis conte- stacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente, (aliquot anni effluere consueverunt). Quibus tunc pueris legitimam etatem attingentibus, si questio || eadem ipsis innovatur, excepcio- [f. 540] nem prescripcionis idem pueri (agentibus) de (se) illorum annorum, quibus induciati2) fuerunt, opponere non valebunt, sed3) tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua sit apud illos vel illorum progenitores, ante- quam fuissent primo ad iudicium pro eadem causa evocati. (106) De prescripcione patet ex se. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam. persone sunt libere, ut virorum, alie autem, ut mulierum minus libere agere possint in iudicio, super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive4) obligatis, propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis tantummodo duret; propter fragilitatem tamen sexus in prescripcione viduis sex anni dentur 5), mu- lieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, anni decem currant in prescripcionem. (107) De calumpniatoribus capitulum. Ut in calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueve- runt etenim quidam multum litigiosi calumpniose viros || innocentes [f. 55] de crimine homicidii ante multos (annos) comissi querulose accusare, cuius pro- bacio vel purgacio propter vetustatem facti facile haberi non poterat. Unde sta- 1) Cod. annualem. 2) Cod. inducitati. 3) Cod. si. 4) Cod. suis. 5) Cod. detur. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [36] tuimus, si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et optinere, antequam tres anni elabentur a die cri- minis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiecta. (108) De iudicibus propriis. Quoniam dum in causarum processibus apud iustos homines nil habeat vendicare odium vel favor iusticiam evertere, sed gestans (s) stateram manibus equo libramine ferre iustam cuilibet sentenciam, ob hoc dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex offert se iusticiam ad reddendum 1) prompciorem et abstinebunt a calumpniis litigantes, proinde statuimus,quod nostram regiam maiestatem2) terram Gneznen- [f. 550] sem vel Poznaniensem continget intrare, iudex statim ad nostram curiam sive Kalisiensem sive Poznaniensem intrare tenebitur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam, tamen in presencia no- stra vel preter nos vel nostro speciali de mandato. Alioquin nobis extra ter- ram existentibus termini pro hereditatibus generales, prout actenus obser- vatum extitit, teneantur. (109) De scriptoribus causarum Statuimus, quod scriptores iudiciorum ad producendum testes, quos scri- bent3), de sex grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, a nota de I 1/2 grosso contententur4). Item statuimus, quod officiales de uno producente testes habent quatuor scotos, a pena vero, que dicitur syedmnacza, bovem in pignere pignorent5) pro fertone et hoc bovem mediocrem, si pro limitacione hereditatum succamerarius fuerit, una die consumata media marca recipiatur, eciamsi duas vel tres hereditates inter duos limitaret. Item si officialis vozny6) aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit convictus iudicio, alius7) loco sui substituatur || et ipse a suo [f. 56] officio perpetuo deponatur. Succamerarius tres tollat marcas a diebus pluri- bus, eciam si plures duorum vel trium limitaret hereditates8), a quibus secures duas cum duobus fossoriis tollat iure suo. (110) De causis criminalibus. Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusatoris seu actoris, (cuius) interest, nos vel nostri successores ac capitanei nostri co- 1) Cod. recedendum. 2) Cod. nostra regia maiestate. 3) Cod. scribet. 4) Cod. contentur. 5) Cod. pignoret. 6) Cod. vorny. 7) Cod. aliter, 8) Cod. hereditatum. [37] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 255 gnoscere non debemus, nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum. (111) De eodem. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami liarium ad iudicium venientes per strepitum et importunam ipsorum iactan- ciam victoriam cause et sentenciam consueverunt reportare. Unde super hiis providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam dominus cuiuscunque familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat, (qui si contra facere presumpserit), pena, que dicitur pyathcza, puniatur nostre curie applicanda. (112) Si quis cutellum vel gladium in iudicio extraxerit patet capitulum. || [f. 560] Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cutellum extraxerit et aliquem vulneraverit, in nostra gracia consistat. Si vero gladium vel cutellum extraxerit et aliquem non vulneraverit, pena, que dicitur syedmnacza, pu- niatur, et illi, quem dehonestaverit, penam, que dicitur pyathnacza, solvere teneatur. (113) De extracto gladio cum cutello. Insuper iudicio statuimus, quod si quispiam coram nobis cutellum ex- traxerit vel gladium (et) vulnus alicui non intulerit, in nostra gracia consistat; si vero vulneraverit, sine gracia puniatur. Et idem si coram capitaneo nostro hoc factum fuerit, decrevimus observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc factum contingerit, videlicet, quod gladium vel cutellum extraxerit ali- quis, sive vulneraverit sive non, pena syedmnacza puniatur eidem domino ar- chiepiscopo applicanda. Et si quis turpia coram eo alicui protulerit, pe- nam eidem domino archiepiscopo, que dicitur pyathcza, solvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis quis aliquid subtraxerit, auris periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis gladium extraxerit vel cutellum || [f. 57] et vulneraverit aliquem, in gracia sua militis manus 1) existat; si autem vul- nus (non intulerit), cutello manus sua poterit penetrari. (114) De istis, qui habent dare ministerialem. Decrevimus declarando, quod nos vel capitaneus noster vel palatinus vel iudex, subiudex et officialis, qui dicitur woszny, habeant2) facultatem dandi ministerialem ad citandum, ita tamen, quod qui habent ius, ut3) non citentur, nisi per litteras nostras vel nostri capitanei, (illi per litteras dunta- 1) Powinno być: in gracia militis sua manus. 2) Cod. habent. 3) Cod. et. 256 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [38] xat citentur). Sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum nostrum vel nostri capitanei sive iudicis, sine littera citare in hcspicio sive in foro poterit. Sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in (domo) militis, sed apud wlodarium vel scultetum edictum citatorium proponatur, actore pre- sente vel eius nuncio, ei, contra quem1) fuerit actio dirigenda, causa cita- cionis et per quem2) citatur, exposita, assignato sibi certo3) termino com- parendi ): ut si citatus (comparere noluerit vel contempserit, pro quolibet) termino primo, secundo, octo scotos pro pena iudicio solvere teneatur, et in tercio termino si non comparuerit, causam || perdat et ab accio- [f. 570] ne cadat cum pena. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium suum nuncium paruerit, ab accio.ne sua cedat cum pena VII marca- rum, que Polonice syedm grzyven nuncupatur 5). (115) De citatis inopinate. Perpetuo prohibemus, quod nostri familiares vel aliqui6) in nostra cu- ria citati seu coram nobis vel nostro iudicio arestati et inopinate inventi respondere minime teneantur, sed7) citati legitime propositis sibi accionibus coram nobis aut nostris iudicibus respondebunt, concessa eis deliberacione super propositis competenti. (116) De prescripcione terrestrium annorum. Preterea8) statuimus et edicto perpetuo observari mandamus, quod qui- cunque venditam possessionem infra octo annos volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicium non reduxerit reclamando, vel hereditatem obligatam infra XXX annos non redimerit per se vel per consanguineos suos, qui- bus [i hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite [f. 58] vel obligate elapsis annis predictis, quos volumus currere ab anno Domini M CCCC XLVII (s) a dominica9) Letare, penes ipsos, quibus sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo maneant ipso facto. (117) De accione pro furtis et spoliis. Statuimus insuper, quod passus dampna per furtum vel spolium in pecoribus vel pecudibus et rebus minutis infra annum tantummodo evo- 1) Cod. quo. 2) Cod. pro qua. 3) Cod. ergo. 4) Cod. comparandi. 5) Cod. nuncupantur. 6) Cod. alii qui. 7) Cod. si. 8) Cod. Propterea. 9) Cod. dominico. [39] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 257 candi in iudicium, quem voluerit, seu in iumentis et equis violenter vel fur- tce ablatis, infra duos annos habeat1) facultatem; post annos vero predictos ad agendum peramplius non admittatur2). (118) De reprehensione alias wsztecz. Insupcr statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capita- neo, aut quando termini generales tenentur, palatinis et baronibus presi- dentibus et presentibus, iudex iudicans non poterit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed plures iudicant supradicta. Adicientes, quod quan- do super iudicato3) dubitatur et ad iudicem recipitur || wstecz, quod [f. 580] si ille recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel diferre teneatur. (119) Sic iudicis improbatur sentencia. Statuimus insupef, quod si litigator dixerit in nostrorum baronum presencia vel absencia iudicem in causa sua inique et perperam iudicasse seu processisse, iudex per suos collegas, qui eidem secum presiderunt iudi- cio, probare tenebitur4), quod iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem inique, ut pre- mittitur, protulisse sentenciam, id probare tenebitur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Ceterum idem redarguens sentenciam iudicis, ut est predictum, nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles (dederit) mardurinas, quas iudex pro se racionabiliter obtinebit, si suam sentenciam comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens senten- ciam subiudicis, contra ipsum non debet audiri, nisi det pelles vulpinas vel tres fertones (curaverit) assignare, qui eidem cedant subiudici, si se probaverit iuste iudicasse. Et id, quod de iudice presumimus, || de castellano eciam [f. 59] censuimus senciendum. Iudices castellanorum, quibus sic5) obiecta fuerit fal- sitas, similiter respondere minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere non poterint, si suum iudicium non osten- derint fore iustum. (120) De fideiussoribus bovum. Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fide- iussum fuerit, si debitum fuerit XXX marcarum, solus, si XL marcarum, metsecundus, in maiori vero pecuniarum quantitate mettercius ipsum de- bitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. l) Cod. habeant. 2) Cod. admittantur. 3) Cod. dicto. 4) Cod. tenebit. 5) Cod. si. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 33 258 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [40] (121) In iudea obligatis. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiussit in iudea, equum vel bovem obliget, vel si obligaverit, ad restauracionem dam- pnorum principalis debitor procedat, si processit de eius voluntate. (122) De intercessore aut evictore. Statuimus, quod quociescunque in iudicio || in causis crimi- [f. 590] nalibus seu quibuscunque aliis magnis aut parvis quispiam 1) conventus vel evocatus fuerit, et ipse dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum eliberabit, dicens ipsum id fecisse suo de mandato, citatus liberatus discedit et contra evi- ctorem huiusmodi accio dirigatur; alioquin evictor respondere teneatur. (123) De libertate regni. Declaramus eciam et decrevimus, quod barones et nobiles nostre terre Polonie, nobis et nostris successoribus in terra et in regno 2) Polonie servire in armis, sicut melius poterint, teneantur; sed extra metas regni non teneantur servire nobis, nisi competens ipsis satisfaccio per nos impendatur, aut alias per nos petiti fuerint aut rogati. (124) De dote filiabus danda. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit, dotemque sibi assignaverit competentem, ipso defuncto eadem3) plura in fratribus repetere non poterit. Si vero pa- tre || mortuo filia vel filie remanserint, eidem centum marce pro [f. 60] dote per fratres assignentur, si filia palatini fuerit et possessiones plures fuerint, C marce. Ubi vero possessiones pauce et filie multe et una heredi- tas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem vel patruelem4), uterino non existente, nomine dotalicii in pecunia per- solvatur5). Et idem sentimus de filiabus6) inferiorum nobilium a palatino, quod eas in vita tradant maritis, dote sibi competenti similiter assignata, quibus de hac vita sublatis, fratribus questionem movere non poterint; fratres ute- rini vel patrueles cuilibet sorori XL marcas solvere teneantur, si multe fue- rint possessiones, ut prefertur, si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori assignetur. Fratribus vero uterinis7) seu pa- 1) Cod. quibuspiam. 2) Cod. regni. 3) Cod. eandem. 4) Cod. patruelo. 5) Cod. presolvatur. 6) Cod. filiarum. 7) Cod. fracer vero uterinus vel patruelis. [41] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 259 truelibus non existentibus, quilibet1), qui de eadem consanguineitate proxi- mior extiterit, interim quod sorores (non) fuerint matrimonio copulate, here- ditates sive ex successione paterna seu quocunque || modo alio [f. 610]2) debeantur eisdem, valeant possidere atque eciam vendicare. Declarantes, quod pater in vita sua filiabus suis possit bona empta seu eciam ex regia dona- cione obtenta (assignare), que superstites3) fuerint porciones, in pecunia sororibus assignabit et solus hereditatem obtinebit, filie vero in vita parentum tradite copule maritali fratri patrueli seu uterino pro dote sua aliquam questionem movere non poterint, nam contentari debent de eo, quod parentes ipsis4), viventes pro dote sunt largiti. Adicientes, quod fratribus mortuis seu non existentibus filie hereditatibus aliqualiter non succedant, sed contententur de dote eis tradita, ut superius continetur, proximioresque5) eius non data6) sibi dote vel eisdem hereditatibus succedant: salvo tamen quod dictum est de hereditatibus emticiis vel eciam deservitis7), quod filie succedant et pro- ximiores fratres eis pecuniam assignent et soli hereditates huiusmodi asse- quantur. Et prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, que pus- czyna vulgariter dicitur, non succedant; ubi vero aliqui sine prole de- cesserint, proximiores ipsorum hereditates obtineant et ipsis in eisdem succedant. || [f. 62] (125) De divisione patris et filiorum. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis filiis suis fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare non valuit, et per nos vel capita- neum nostrum eadem divisio ratificata non fuerit, patre mortuo, filii ipsam rescindere valeant quoquomodo, quam paternam porcionem inter se divident hoc modo. Facta huiusmodi divisione bonorum, ut est dictum, si pater aliam uxorem duxerit et filios susceperit ex eadem, filii prioris matrimonii ad partem maternam nequeant conspirare, sed erit ipsa porcio secundi matrimonii filiorum. De filiabus vero, si quas habuerit vel si quis eas re- linquerit, fiat, ut prius est constitutum. Si duo vel tres fratres inter se divisionem fecerint, uno ex ipsis mortuo, nec fratres superstites, nec filii fratris poterint divisionem eandem infirmare, quamvis eorum divisio nec per nos, nec per nostrum capitaneum fuerit confirmata. 1) Cod. quibuslibet. 2) Strony 600 i 61 niezapisane. 3) Cod. superstes. 4) Cod. ipsius. 5) Cod. proximioreque. 6) Cod. date. 7) Cod. de servicio continetur; ale ostatni ten wyraz pisarz sam przekreślił. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [42] (126) De occisionibus. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret ca- pitali pena plectandus, || nos rigorem huiusmodi1) temperantes, sta- [f. 620] tuimus, quod occidens militem XXX marcas parentibus 2), pueris sexaginta vel amicis, mutilans3) autem eundem in pede, manu vel naso, XV marcas, in pollice vero mutilans VIII marcas, digitum vero quemlibet alium ampu- tans 4), tres marcas grossorum ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur. Pro qualibet vero vulneracione predictofum membrorum vulnerato pena, que dicitur pyanthnadzyescza, persolvatur. Si vero quispiam (kmethonem) occiderit, sex marcas solvere teneatur, quarum 5) tres uxori.seu pu- eris, si superstites fuerint, et residue tres marce domino integraliter persolvantur. Si vero occisor et occisus fuerint duorum dominorum, tunc dicte tres marce resi- due inter ipsos dividende devolvantur. Vulnerans autem kmethonem eidem vul- nerato pro vulnere mediam marcam, domino autem ipsius, si vulnerans et vulneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse vul- nerans pro pena solvere teneatur. Si vero vulnerans et vulneratus duorum dominorum fuerint, inter ipsos marca huiusmodi penalis dividatur. (127) De raptu virginis et oppressione. || [f. 63] Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque condicionis vel status extiterit, sine voluntate parentum6) rapuerit et eam violenter oppresserit, vita ipsius (sit) in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia vero sine voluntate parentum7) raptori consenciens, vel se capi procu- rans aut recipi a raptore, etsi eidem raptori postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem ammittat, ita, quod parentes sive amici eius non teneantur eandem ad dotandum. Quicunque vero alicui virgini aut mulieri coniugate aut vidue in via, campo, silva, domo vel villa oppri- mendo violenciam fecerit, et virgo aut mulier violenciam (et) oppressionem eva- dens, ad villam viciniorem evadens seu veniens, seu in villa existens, ad villanos clamaverit plorando seu clamando, lacrimando, narrando sibi violen- ciam illatam fore et oppressionis in ea signa apparuerint manifesta, in no- stra gracia amicorumque eiusdem oppressor existat, et hoc si de eius cla- more || dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier [f. 630] de oppressione aliqua calumpniose quem accusaverit, et in ea signa oppres- sionis non apparuerint, ut est dictum, extunc is, quem accusaverit, cum sex 1) Cod. homiuum. 2) Cod. parantibus. 3) Cod. mutulans. 4) Cod. computans. 5) Cod. quas. 6) Cod. parantum. 7) Cod. parantum. [43] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 261 sue condicionis hominibus se expurgabit, calumpniatrix (autem) pena debita, cuiuscunque status vel condicionis existat, puniatur. (128) De furtis et infamibus. Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus exstitit vel rem furtivam seu violenter ablatam resti- tuerit, is infamis permaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatum, nulla(que) donaria in vestibus vel aliis rebus a nobis penitus consequatur. Quod si accusato de furto et non convicto adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio 1), et si is (in) unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum (satis)facere teneatur. (129) In aqua, campo, pratis, frumentis furtum; capitulum patet. || [f. 64] Preterea statuimus, quod si aliquis de villa (unius) domini in alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno, in frumento, in campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere et domino, cuius homo- furtum fecit, penam solvere teneatur. Depascentes et incidentes gramina, in falce vel palio, et incidentes ligna in dominio alterius, in securi tantum- modo pignerentur2); pignera vero predicta si pignerans servandi3) ea ius non habuerit, deferre ea ad proprium iudicem teneatur. (130) De usura in una marca. Usurarum voraginem4), que facultates exhaurit, (compescere cupientes) statuimus eciam, quod Iudei nostrarum civitatum per septimanam non plus, de usura recipiant, quam per unum grossum a qualibet marca. (131) Capitulum patet supra. Flebili sepius querela recepimus, quod ministeriales per terram giran- tes, pauperes milites et villanos religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, patet supra de pena facialis adustionis 5) ipsorum6). [f. 640], (132) Dum dominum iuvat servus. Item statuimus, quod quocienscunque aliquos7), cuiuscunque condicionis vel status existant8), contendere contingat, et famulus dominum suum iuvando 1) Cod. in dicta purgacione. 2) Cod. pigneretur. 3) Cod. servandum. 4) Cod. Usuram voraginis. 5) Cod. adustione. 6) Porówn. powyżej art. 20. 7) Cod. aliquis. 8) Cod. existat. 262 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [44] exempto gladio vel cutello vulneraverit aliquem, pro eo vulnerati indigna- cionem vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat. (133) De occiso iumento, poledro. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga seu culpa alicuius lesum aborsum fecerit1), I 1/2 marcam 2) et pro poledro secundi anni quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur. Ubi tercii anni, quarti, quinti, sexti anni poledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super estimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (134) De pignore gaiorum et silvarum. Statuimus eciam, quod quicunque cum aliquo limites habens, ipsos3) transgrediendo ligna vel quelibet utensibilia inciderit, is, cuius silva || [f. 65] fuerit, incidentem4) primo in securi, secundo in securi, palio, tunica, tercio in bobus vel equis seu in uno equo pignerare poterit sine pena. Sed si impi- gneraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se obtinebit et alium bovem vel equum super fideiussoriam caucionem dimittat, et signum in arbore, ubi impigneraverit, excidere teneatur. Si quis vero in alterius gaiio unam 6) vel duas quercus furtive inciderit, pro qualibet quercu octo scotos, si vero (tres) succiderit6) tres marcas illi, in cuius gaiio fecit dampnum, et iu- dicio alias tres marcas solvere teneatur, sed si tantum propagines exciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere opportebit. Et idem volumus te- nendum esse de quercubus silvarum seu (in) silvis aquaticis, videlicet circa Var- tham, vel circa alias aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que dicitur vulgariter dambrowa, duos scotos a qualibet7) ipsam incidens exsolvat. Sin autem propagines vel ramos inciderit, solummodo inpignerari debebit. Si quis autem arborem cum apibus, hoc est mellificium, inciderit, dampnum passo marcam et iudicio marcam, qui vero sine apibus succiderit arborem, mediam marcam passo dampnum et iudicio victus exsolvere sit astrictus. || [f. 650] (135) De iumentis et scrophis pellendis. Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita, a vigilia sancti Adal- berti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere teneatur8), alias 1) Cod. fuerit. 2) Cod. marca. 3) Cod. ipsas. 4) Cod. incidens. 5) Cod. unum. 6) Cod. succenderit. 7) Cod. quolibet. 8) Cod. teneantur. [45] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 263 existimacionem dampni convictus in iudicio dampnum inferens domino, cui pascua depasta sunt, satisfacere compellatur cum pena iudicio persolvenda, ipseque dampnum passus ipsa iumenta in domum propriam pellere non presumat. Decrevimus de scrophis, quod quicunque scrophas ad glandines silve alterius pepulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice si invenerit, omnes scrophas pellere poterit ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum divisurus1). Ita tamen, quod ubicunque pre- dictos porcos mactaverit infra suos 2) limites, signum in arbore (excidere) tenea- tur, et si pars adversa dixerit, sibi non fuisse porcos mactatos, ubi signum fecit, mactator eorundem porcorum id firmare tenebitur proprio iuramento. (136) De scrophis pellendis ad glandines. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam || vel mericam3) [f. 66] a se distantem, suos porcos vel scrophas per bona alterius intermedia ipsas inviare vel pellere voluerit4) ad eandem silvam, quod id facere non possit per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu ad mericam ad eum pertinentem. Et idem dicimus per omnia observandum in eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit in (s) silvam faginam vel glandinibus habundantem, vel bona alterius sunt intermedia inter silvam hu- iusmodi vel mericam. Is vero, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem inviari seu pelli debebunt, ex utraque parte vie ad triginta ulnas glandines proprias prius colligat, ut sic predictus conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa pellere poterit ad eandem. (137) De penis. Cum" dicit scriptura, quod filius non portabit iniquitatem patris, nec eciam e converso, statuimus, quod pater pro nequam filio et e converso mi- nime paciantur, et idem de fratribus germanis || vel quibuslibet con- [f. 660] sanguineis declaramus fore observandum. Nisi pater de culpa filii vel filius de culpa patris aut frater de culpa fratris participando in criminoso crimine, delatus vel accusatus se nequierit expurgare; quia tunc arbitratus secundum exigenciam culpe punietur et committens crimen secundum magnitudinem eius- dem solummodo percellatur in bonis mobilibus seu in parte hereditatis, que ipsum contingit, nostre curie applicanda. (138) Secuntur articuli pene Xliii marcarum szyedmdzeszanth. Hec pena dicitur nyemylosczywa sine gracia, propter quod tam diu im- pigneretur militis interfector, quamdiu pena huiusmodi non fuerit persoluta. 1) Cod. divisuras. 2) Cod. suas. 3) Cod. maricam. 4) Cod. iuvare vel pellere volentem. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [46] In casibus eciam infrascriptis hanc penam incurrit szyedmdzyeszant: Qui- cunque exciderit tres gades sectas, czyosnya; quicunque tres scopulos seu monticulos limitum dissipaverit; quicunque tres arbores cum apibus exci- derit; quicunque mel cum apibus abstraxerit et fuerit legitima probacione convictus; || quicunque abduxerit furtive aut violenter tria vel plura [f. 67] iumenta indomita; quicunque iumenta alicuius vulneraverit indomita aut occide- rit; quicunque de incendio fuerit convictus, quicunque villam alicuius violenter ingreditur et occiderit enormiter aliquem; quicunque de violencia strate pu- blice et spolio facto in via convincitur; quicunque inhonestatem aliquam in via (fecerit), ut stupraverit, rapuerit virginem vel mulierem. In quolibet istorum casuum premissorum delinquens, volumus, (ut ad) penam premissam nostre camere solvendam astringatur. (139) De profugis extra terram. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo maleficio accusatus, ad ostendendum suam innocenciam coram nobis vel ca- pitaneo nostro admissus non fuerit et ob hoc ipsum fugere contingat, (140) De palatini auctoritate. Ne sibi1) fuga ipsius infamie imputetur, debet coram venerabilibus dominis episcopo Poznaniensi || vel preposito in Christo patribus protestari, [f. 670] quod nos vel capitaneus noster ad expurgandum ipsum non admisimus. Palatinus vero ipsum profugum servare poterit per sex septimanas ex con- suetudine antiqua; infra quod tempus ipse palatinus circa nos vel nostros successores seu nostros capitaneos iusticiam eidem querere debet, et si non poterit obtinere, quod admittatur ad ostendendum suam innocenciam super eo, de quo fuerit accusatus, extunc dictus palatinus eundem profugum ad metas secure suo in conductu deducere teneatur, qui sic conductus infra annum a tempore sui exitus de terra, regno et terrigenis nocumenta inferre non habebit, uxore sua in bonis suis pacifice remanente per dictum annum et quiete. Quo anno evoluto, si prefatus profugus die vel nocte nocumenta terrigenis aliqualiter intulerit, propter hoc infamis non debet reputari nec ad mortem iudicare ipsum captum terrigene nobis seu successoribus nostris aut capitaneis dare tenebuntur, nec propter hoc offensam nostram incurrat. Si vero iudicio se presentare noluerit et fugiendo nocumenta terrigenis || [f. 68] intulerit, bona ipsius immobilia camere nostre perpetuo applicentur, mobilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si per quem- piam captus fuerit, in gracia nostra consistat et inter capientem ipsum et amicos capti nulla propter eius captivitatem debet indignacio suboriri nec inimicicias occultas vel manifestas ob hoc movere presumant, uxor vero sua in dotalicio suo remanebit vel ipsum vendere habeat liberam voluntatem. 1) Cod. si. [47] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 265 (141) De kmethonibus in nocte fugitivis. Preterea declarando statuimus, quod sive a nobis sive a quocunque alio domino nobis subiecto, kmetho in noctis tempore recessit fugitive, res, quascunque in domo dimiserit fugiendo, dominus ville habeat pro se pote- statem retinendi1); et insuper dominus, qui kmethonem hunc acceptaverit fugientem, priori domino penam, que dicitur pyathnacza, a quo fugit, solvere teneatur, kmethonem (restituendo) eidem cum rebus omnibus, quascunque attulit ad eundem, et hoc, ubi nulla culpa domini precedente, de quibus infra sub- infertuf, || fugerit ab eodem. Culpe vero, propter quas licitum fit [f. 680] a domino suo fugere kmethoni, sunt hec: quando dominus propter suum ex- communicatur delictum, et ob hoc kmethones privantur ecclesiastica sepul- tura; quando dominus ville in quocunque loco suam villanam2) oppresserit violenter, nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse, verum eciam omnes villani, ubi hoc factum extiterit, hora quacunque recedendi liberani habeant facultatem, nec oppressor huiusmodi seu ville dominus ipsos detinere audeat seu in aliquo molestare; idem liceat eis facere, cum ob cul- pam domini sui pignera fuerint recepta eisdem, quod absque impedimento quolibet possint fugere ab eodem. Premissis vero culpis restantibus, nequa- quam kmetho recedat a suo domino, nisi domo relicta bene et sepita de- center, et si ante ea libertatem habebat aliquot annis, tot serviat suo domino, ab ipso minime recedendo, quot annorum libertate gaudebat. Et hoc, quando in iure Polonico sedet. Quando vero in iure Theutunico kmetho est locatus, idem nequeat recedere nullomodo, nisi tot annis censum exsolvat, quot annis habebat *) libertatem. || Nec tunc hoc sibi liceat, nisi eque divitem [f. 69] loco sui kmethonem constituat et dimittat, aut agris suis in totum 4) excultis, extirpatis et conseminatis yemalibus et estivalibus in eisdem, et tunc de- mum (recedere) permittatur. (142) De iudicio tantum uno. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit tanquam monstrum diversa capita habens, expedit reipublicc, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie iudicentur. (143) De pare simili c(apitulum). Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit plurimorum, convenit statuere, ut 5) iudicia castellanorum aliquorum, quorum solucio tantum ex ca- lumpniis dependet, ut omnino amputentur6). 1) Cod. retinendo. 2) Cod. villam. 3) Cod. habeat. 4) Cod. totam. 5) Cod. et. 6) Cod. amputetur. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 34 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [48] (144) De servicio militum. Sed quia in armata milicia honor regis et omnis regni defensio depen- det, tenetur quilibet miles secundum habundanciam bonorum suorum et re- dituum ad rem publicam certis armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, absque omni vexacione conserventur. || [f. 690] (145) De moneta una. Item ex quo unus princeps, unum ius, una moneta in toto regno ha- beri debet, que sit perpetua et bona in valore, ut per hoc magis sit grata et accepta. (146) Quilibet quidem tenetur, solus solvat. Ex iure divino tenetur, quod iniquitas unius alteri non debeat obesse, Statuto hoc debet teneri, quod ob penam militis aut (pro) fideiussoria cau- cione kmetho non debet inpignerari; sed si tenetur miles aut quivis alter, solvat de propriis. (147) De fideiussoria et obstagio. Quia ex facultate obligacionis ad magna dampna homines deveniunt, iure tenendum est, quod si quis fideiubeat pro amico suo certam quantitatem pecunie, cuiuscunque status vel condicionis fuerit, illo non absolvente et termino adveniente, fideiussor propter hoc non debet ad hospicium in ob- stagium subintrare, aut aliqua dampna facere non solventis in destruccionem, sed si est parvum debitum, detur ei pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitori pro valore debiti apprehendatur per fideiussorem illum, cui debitum dare tenetur. || [f. 70] (148) De usuris Iudeorum. Porro cum 1) Iudaice pravitatis2) versatur in hoc intencio semper, ut Christianos non nisi tantum in fide, quantum in diviciarum possessione sem- per deprimat et anullet, convenit statuere, ut nullus Iudeus amplius alicui Christiano, in regno nostro amodo constituto, suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat, secundum consuetudinem antiquitus observatam. (149) De expedicione. Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus prohibita, exigit regie3) maiestati prohibere, ne transeuntes de expedicione per vias ad domos 1) Cod. tamen. 2) Cod. pravitate. 3) Cod. exiget regi. [49] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 267 ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sint principes, sive milites, aut alterius status cuiuscunque condicionis vel status homines existant, pro se expensas in locis solitariis vi recipiant, aut aliquam vim inferant, nolentes autem vendere compelli non debeant vel artare, sed unusquisque re sua libere utatur pro libito sue voluntatis. || [f. 700] (150) De expedicione de eodem. Verum eciam quia guerrarum stfepitus ex inordinata1) milicia plus pro- prias terras quam alienas consueverunt ex rapina indebite desertare, ad succurrendum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedi- cionem in suis propriis terris non plus pro sumptibus ipsorum et equorum recipiant, nisi moderatim pabulum aut victum, sine quo alias transitus ipsorum haberi non possit. (151) De probacione nobilitatis. Statuimus, quod si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, idem duos seniores sue genoloye post patrem, alios duos alterius genoloye et tercios duos alterius genoloye tercie more consueto ad obtinendum suum ius militale producat. (152) De dote sororum per fratres. Eciam statuimus, si quis militum aut nobilium de hoc seculo migra- bit, habens filios vel filias, tunc fratres suas sorores maritis tradant, dote eis more consueto assignata. Si autem filios non habuerit, sed filias, tunc filiabus omnes hereditates et || possessiones cadent paterne, et si fratres [f. 71] patrueles ipsas obtinere voluerint, tunc milites secundum conscienciam ipso- rum predictas hereditates taxabunt, et a die taxacionis iam dicti fratres pa- trueles sororibus infra annum parata pecunia, secundum quod fuerit taxata, persolvere tenebuntur; et si in spacio unius anni neglexerint solvere, tunc filie hereditates perpetuo possidebunt. (153) De terminis magni debiti. Cum in gravi debito rixe plerumque, utpote sexaginta, CCC aut plu- rioribus pecuniis suscitantur, tantum debitum brevi tempore provideri et inopinate ac subito solvi non potest, ex gracia statuimus, ut XVIII septi- manis terminus inclusivus observetur de solvendo; pro primo termino sex septimane, pro reliquo alie sex septimane, pro tercio tercie sex et ultime sex septimane. Hunc eciam terminum, dum quis extra (terram) sit et citatur, pro termino peremptorio eidem ad iudicium se sistendi2) declaramus; alias iudex ad diffinitivam procedat (sentenciam), huiusmodi contumacia citati (non) obstante. 1) Cod. moderancia 2) Cod. sistenti. XX. Kod. Flor. (Floryański; — Florianensis). Sequntur statuta regum Kazimiri et Vladislai, edita in V a r t h a, confirmata in V y s 1 i c z a. [f. 1] Non debet irreprehensibile1) nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem2) consuetudines et facta humana variantur, cum cuilibet populo non sufficiat virorum fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis non sit decoratus. Et ob hoc nos Kasimirus, Dei gracia Rex Poloniae, una cum baronibus nostris ex voluntate Dei con- siderantes, quia iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis plerumque cause (in) iudiciis non uniformiter, || sed secundum capitum [f. 10] sive animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto, vario et diversimode deducuntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum decernimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et revellere varie- tatem; volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infra scripta dumtaxat et statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare. (1) De constitucionibus et statutis. [f. 2] Cum omnes constituciones et statuta legem imponunt rebus et negociis presentibus et futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constitu- 1) Cod. irreprehensibilem. 2) Cod. varietatum. KODEKS FLORYAŃSKI. [2] ciones nunc edite 1)in colloquio generali in Wyslicza non re- spiciant preterita, sed tantum presencia et futura. Unde si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et si tunc reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nomi- natam (hereditatem), pecunia2) nichilominus reo restituta. (2) De limitibus et graniciis sequitur tam fluviorum, quam eciam et hereditatum. Crebra altercacione inter nostros subditos super ipsorum limitibus distinguendis3) graves suscitantur questiones, ex quibus (expense) augentur4) et labori nimio5) || interdum supponuntur discordantes. Et quia fluvio- [f. 20] rum alvei, ut plurimum, inter hereditates fluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt, aliquo fluvio vel rivo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam teneat rippam illius fluminis 6) ad ipsam protensam; et si idem fluvius ommisso suo primevo alveo suum divertat meatum sive fluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc pri- mevus 7) alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus et firmiter tenendus. Et ibidem 8) in lacu illo de utraque villa homines in- habitantes licite suas faciant piscinas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis, id est fluvius, a proprio motu per reparationem 9) hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis est habendus et eviterne reputandus. [f. 3] (3) Sequitur de expedicione nobilium, ubi quilibet sub vexillo debet et tenetur locari. Ius militale. Quidam ex nostris militibus, baronibus, nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore, cum minima10) strenui- tate communicantes 11) sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consue- verunt ad hunc finem, ut machinarum et propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent12) et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum, sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. 1) Cod. edita. 2) Cod. pecuniam. 3) Cod. distinguandis. 4) Cod. agentur. 5) Cod. nimium. 6) Cod. fluvius. 7) Cod. primeus. 8) Cod. idem. 9) Cod. preperatus zamiast per reparationem. 10) Cod. nimia. 11) Późniejsza ręka z XVI w. przerobiła ten wyraz na »commitantes.« Ta sama ręka, którą łatwo odróżnić po o wiele czarniejszym atramencie, dokonała w rękopisie Floryańskim, wiele innych jeszcze poprawek, najczęściej błędnych, które zbytecznem by było wyszczególniać. 12) Cod. evitant. [3] KODEKS FLORYAŃSKI. 271 Et quia turpis est pars, que suo non congruit toto seu universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat et ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere certum locum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales || in nostro exercitu sint inventi, per nostrum succamerarium, sub [f. 30] quo degunt, captus 1) vel captivi nobis presentari debebunt, equi vero eorum succamerario pro sua culpa applicentur. (4) De illis, qui recedunt de iudicio pre inopia et rebellione, quid dicendum. Quia victor victori tenetur satisfacere de evictione, alias prius de iudicio non recedat, nisi prius satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam pre inopia vel rebellione de iudicio recedunt condempnati, pro debito adversario nullam satisfaccionem impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobedien- tes de malicia ipsorum non reportantes commodum, postquam convicti2) fuerint in iudicio3), ad manus suorum adversariorum ligati trahentur vel tradantur, et si in captivitate manentes effugierint, a potestate ipsorum sunt liberi et soluti ipso facto, et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper condempnati solvere tenebuntur. (5) De rapinis aut pignoribus, quid sit dicendum, ut infra, se- quitur. || [f. 4] Ut (in) rapinis aut pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habeatur et observetur. Consueverunt autem avari iudices et eorum officiales, ut pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes vel nobiles impignorent, statim eorum pignora dividentes, nullam graciam cum pignorato facientes. Statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut4) ipsorum officiales vel alter malefactor (s), qui oprawcza dicitur, aut alius quicunque pro penis iudicialibus5) per eos latis aut aliis excessibus, aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impignoraverint vel iusserint impignorari, pignora, in equis, pecudibus aut aliis substanciis quibuscunque sint recepta, non distribu- endo, distrahendo6) vel diminuendo, si fuerit7) in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem in hyemali, octo diebus illibata per recipientem debent observari, si iuste aut || indebite fuerint rapine in eis commisse. [f. 40] (Et si) extunc per illum aut8) per illos, quorum vel cuius sunt pignora, pro commissis penis non fuerit in illis, qui magis impignorant, sit satisfactum vel 1) Cod. captos. 2) Cod. convincti. 3) Cod. iudico. 4) Cod. autem. 5) Cod. iudicionalibus. 6) Cod. distrahando. 7) Cod. fuerint. 8) Cod. autem. KODEKS FLORYAŃSKI. [4] suam innocenciam non ostendunt, licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere1) pro eorum libera voluntate. Et quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se diviserunt aut dissipaverunt inter se vel eciam aligenaverunt unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi2), (quod) suo comprobat iuramento, cum pena, que dicitur pyacznadzescza, restituere tenebuntur. Hoc statutum propter nostrorum salubre (s) procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales extendimus sive prorogamus. (6) Filius patre vivente sigillo paterno utatur. Quia filii cum patribus una (persona) iurisfaccione censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur, aliud portare nec habere (non) presument. || [f. 5] (7) De scultetis tam secularium quam spiritualium personarum, quod tenentur ad expedicionem ire. Quia onus3), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum4) facilius deportatur, quapropter statuimus, quod omnes sculteti, tam secularium quam spiritualium, iuxta ipsorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum ire tenebuntur. (8) De clerico sive sacerdote, qui possidet5) bona paterna heredi- taria pro expedicione. Cum iure suo nullus debeat defraudari, et quia plerique clerici nostri regni bona paternalia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes, nobis et nostro regno servicia facienda in expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existerint, predicta paternalia bona tenentes vel nobiscum ad quamlibet expedicionem transire teneantur iuxta predictorum bonorum facultatem, vel eadem bona proximis suis laicis fratribus dividere teneantur et eisdem renunciare. Qui si neutrum renuerint, predicta bona predictorum (clericorum) decernimus temporibus perpetuis regno nostro applicanda. (9) De dominabus || et virginibus, que citant aliquem ad [f. 50] iudicium vel citantur ab aliquo. Ut dominarum habitacio propter fragillitatem sexus a cetibus virorum sint distincta et ne in causis vocate premant6) se in turbis virorum, sensit 1) Cod. divider. 2) Cod. de predictis. 3) Cod. omnes. 4) Cod. divisim. 5) Cod. possidat. 6) Cod. prement. [5] KODEKS FLORYAŃSKI. 273 nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum, eius adversarius ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue1) cause advocato vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit2). (10) Quilibet potest habere suum procuratorem et interloqutorem in causa coram iudicio. Quia cuilibet3) summa defensio non est neganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque 4) sit status vel condicionis, potest et debet habere suum procuratorem et advocatum sive proloqutorem. (11) De iudicibus, quot aliqua terra debet habere iudices. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum statuere numerum iudicum et occurrere varietati predicte, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sando mi- [f. 6] riensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contingerit terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites movebimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur; declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps (in) qui- buslibet6) causis magnis, eciam et hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint6) nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem teneantur nobis referre, cuius cognicionem (in) nostra et nostrorum baronum presencia volumus et decernimus practicare, et nisi aliquo impedimento fuerimus prepediti, et tunc sex, vel ad minus quatuor baronibus, per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum baronibus ad eandem questionem sive causam heredi- tariam diffiniendi et cognoscendi habeant facultatem. (12) Quod palatinus Cracoviensis et Sandomiriensis unum habeant iudicem quilibet. Item ut palatini certo numero iudicum sint contenti7), statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et || pala- [f. 60] tinus Cracoviensis uno suis iudicibus contententur, declarantes, quod pro 1) Cod. sive. 2) Cod. delegavit. 3) Cod. cuislibet. 4) Cod. cuiscunque. 5) Cod. quilibet. 6) Cod. possunt. 7) Cod. contanti. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 35 KODEKS FLORYAŃSKI. [6] quolibet capite castellanorum iudices quilibet in sua castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (13) Iudicia debent adiri 1) salubri mente et mane. Prava2) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia celcbrabantur, et ita plerique et non aliter ad causas veniebant pertractandas, et demum post prandium replcti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur3), nam de- bilior opprimitur et ad veritatem parvus et nullus habetur accessus. Itaque ut certis tcmpoiibus sive horis et cum debita animi discrecione iudicia sint amodo iudicem per quemlibet discucienda. (14) Iudicia a mane usque ad meridiem pertractantur. Statuimus4) || deinceps, quod iudices diebus terminorum a mane [f. 7] usque ad horam nonam, sive ad meridiem, in quibuslibet (causis) debeant pre- sidere et causas discutere. Et si primo die terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause5) offensione diebus proximis sequentibus, presi- dendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infra scriptum expedientur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio cicius habeatur. (15) Oualis ordo debeat fore in vocacione pcrsonarum litigancium. Statuimus, quod ad locum audiencium, in quo iudices presidebant, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem vel minori- tatem causarum sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vel reus || vocati accedentes6) per iudices audientur et expedientur. Ordinem [f. 70] in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum duximus descri- bendum; quod scriptor sub privacione sui officii causarum 7) non aliter 8) quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministeriales vocando pronun- ciabit vel nominabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverint, prius nomi- nentur et expediantur9); et sic deinceps, videlicet10) qui secundo loco, usque 1) Cod. adri. 2) Cod. Prima. 3) Cod. pervipenditur. 4) Cod. Ttuimus; późniejsza znacznie ręka przekreśliła trzy pierwsze litery i dopisała na boku »Statu.« 5) Cod. causa. 6) Cod. audientes. 7) Wyraz ten właściwie powinienby stać bezpośrednio po »scriptor.« 8) Cod. alter. 9) Cod. nominantur et expedientur. 10) Cod. vedelicet. [7] KODEKS FLORYAŃSKI. 275 ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter1) sive quovis casu fuerit impedita, et tribus vicibus evocata se presidentibus non exhibuerit, mox pars adversa, que fuerit presens, de audiencia removeatur et alii liti- gantes secundo loco inscripti nominentur et ad nudienciam revocentur. Et nichilominus, que pars fuerit absens et tribus vicibus evocata parere non curaverit, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices [f. 8] president2), ad locum, in quo resideant3), preterquam ad petendum citacio- nem vel de ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione 4) et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pyacznadzescza, per iudices puniatur5). (16) De locis, in quibus iudicia debent exerceri. Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu, sive 6) pro libito volun- tatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quilibet indeterminata7); et ideo ut quilibet suis (terminis) sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andreyow, in Vyslicya, sua debeat8) et teneatur pertractari iudicia, alias tamquam a non suo iudice, quicquid factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat9) facultatem. Idem est de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso specificantur, (17) Ministerialis pro culpa domini kmethonem citare non debeat, nec econverso, et quid sit dicendum. || [f. 80] Quoniam a modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales nostris subditis evenire consueverunt, et ideo eisdem10) gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, quod per ministeriales sive officiales citacionum, per nos sive quoslibet iudices deputandos 11), fore in hunc modum formandam et faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad domi- num ville, cum pro suo excessu quilibet fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace (et) tranquillitate, ad domum sive ad portam domini vel 1) Cod. negligatur. 2) Cod. presidaverint. 3) Późniejsza ręka z XVI w. przekreśliła ten wyraz i 5 poprzedzających, a natomiast wypisała na górnym marginesie: »president ad locum, in quo presidere solent.« 4) Cod. prescripcione. 5) Cod. punientur. 6) Cod. suo. 7) Cod. indeterminando. 8) Cod. debent. 9) Cod. habeant. 10) Cod. eisdam, 11) Cod. deputendos. KODEKS FLORYAŃSKI. [8] unius kmethonis ville eiusdem accedens, eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et propter quem fecit eandem 1) citacionem. Si autem eiusdem ville villani aut ipse do- minus fuerint2) insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet3) kmethonis sive villani clamando faciat citacionem, qui villani si non fuerint culpabiles in delicto domini |] sui, volumus et precise prohibe- [f. 9] mus, quod per eandem citacionem quomodolibet 4) non graventur nec fatigen- tur5), cum6) plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villanos7) indebite fatigare8). Alias si hoc contra ipsos villanos contigerit citare vel fatigare, decernimus quod procurans9) citacionem eandem10) cum pena, que dicitur pyacznadzescza, puniatur et eodem modo volumus cita- cionem predictam fieri, ubi sine delicto 11) domini ville villani fuerint comuniter vel divisim culpabiles (et) delinquentes, ita, quod 12) ad portam tangendo quem- libet ipsorum citare scripta (s) teneatur cum exposicione supradicta. (18) De illis, qui inopinate citantur in curia regis in iudicium13). Preterea, (cum in) deliberacionibus consistat14) mater virtutum ipsa discre- cio: contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares et alii in curia nostri con- stituti vel in iudicio arestati15) inopinate sive ad nostram vel iudicis presenciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt16), eis moventur. Ideo parti utrique providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis17) respondeant et actores suis questionibus non fru- strentur neque || causis, statuimus, quod nisi aliquis in nostra curia [f. 90] vel iudicio inventus et ad nostram vel nostri iudicis presenciam fuerit modo premisso evocatus, actor, seu ipse iudex, questionem seu causam citato modo debito debet et tenetur exponere, sive in scriptis reddere, et ad responden- 1) Cod. eandam. 2) Cod. fuerit. 3) Cod. cuislibet. 4) Cod. quolibet. 5) Cod. fetigentur. 6) Cod. tamen. 7) Cod. villam. 8) Późniejsza ręka za pomocą stosownych poprawek przekształciła ten ustęp na: consue- verunt villani indebite fatigari. 9) Cod. procurens. 10) Cod. eandam. 11) Cod. debito. 12) Cod. itaque zamiast ita, quod. 13) Cod. iudicum. 14) Cod. costat. 15) Cod. arestata. 16) Cod. cogitaverit. 17) Cod. propositi. [9] KODEKS FLORYAŃSKI. 277 dum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie 1) summa, puta pro quadraginta marcis communis pecunie, terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur2). Alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus eidem prorogetur: (19) Quod ministerialis non debet aliquem citare absque man- dato iudicis sub privacione sui officii. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes 3) pauperes villanos vel villas religiosorum aut pauperes nobiles fatigandi vel vexandi modos exquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneficio ipsorum officialium quibus- libet expensis non pertractant4) nec procurant, idem ministeriales ipsos paupe- res nobiles sive villanos sine culpa vel causa et absque iudicis precepto [f. 10] citare presumunt occasione vexacionis faciende5), terminos pro libito sue voluntatis faciendo vel facientes et assignantes et eisdem statuentes. Et sic idem pauperes nobiles sive villani, non valentes aliqualiter vexacionem redi- mere, sepissime dictam pecunie6) summam componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi 7) vexacioni obviare volentes statuimus, quod deinceps ministeria- les sub pena privacionis sui ministeriatus et spoliacione omnium suorum (bonorum) absque speciali8) iudicis mandato citacionem facere non presu- ment, alias premissam penam et in facie adustionem non immerito poterint formidare et in spe 9) habere. (20) De hiis, qui cum impetu et strepitu veniunt ad iudicia pro consanguineis et servis loquturi10). Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familia- rium suorum ad iudicia venientes per strepitum et importunam eorum accla- macionem sentenciam seu victoriam causarum solent deportare. Desuper hoc providere volentes statuimus, (quod) deinceps quisquam, cuiuscunque 11) status vel condicionis existat, propter causam consanguinei aut familiaris aut servi- torum 12) ad iudicium venire non presumet tali modo. Qui si contra facere 1) Cod. pecunia. 2) Cod. assignatur. 3) Cod. girentes. 4) Cod. protractant. 5) Cod. citare presumpserint occasiones vexacionis faciendo. 6) Cod, pecuniam. 7) Cod. huismodi. 8) Cod. spaciali. 9) Cod. specie. 10) Cod. loqutori. 11) Cod. cuiscuDque. 12) Pisarz pierwotnie zamieścił »servitutis,« ale sam wyraz ten przekreślił. KODEKS FLORYAŃSKI. [10] presumpserit, || pena, que dicitur pyacznadzescza, nostre camere appli- [f. 100] canda puniatur. (21) De hiis, qui committunt aliquod crimen ex mandato suorum superiorum vel dominorum. Contingit eciam, quod, dum aliqui pro quibuscunque criminibus et de- lictis ad nostram evidenciam evocentur, nominant1) dominos et quoslibet eorum superiores, quod auctoritate et mandato suorum dominorum et superiorum huiusmodi (crimina) et delicta commiserint. Verum tamen quamvis contra rado- nem aliquibus temporibus fuerit observatum, quod huiusmodi2) malefactores per eandem3) nominacionem a penis liberabantur4), que co ntinet in se errorem in- tolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico, unde nos atten- dentes5), quod peccata suos tenent tantummodo actores et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuscunque criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et respondere teneantur et convicti debita pena puniantur6), non obstante qualibet predicta nominacione7), eciam8) si super hoc nostris privilegiis vel nostrorum predecessorum essent communiti9), (que) quantum ad hoc, ut perni- ciosa et erronea, cassamus et irritamus et revocamus. In hereditariis vero et quibusdam || aliis questionibus per citatos in nostros (s) et in nostro [f. 11] iudicio nominati10), tales si nostram iurisdicionem voluerint declinare, volentes alii in se excipere questiones easdem11), decernimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque 12) condicionis et status existent, habeantur pro convictis. (22) Nullus debet citari per aliquem alium, nisi per ministerialem, nisi pro crimine recenti. Possibilitas dictat racionis, quod iudices in exercendis iudiciis suis habeant suos certos ministeriales sive officiales; quapropter statuimus, quod nullus iudex per aliquam aliam personam, quam per certum suum officialem sive ministerialem faciat et expediat suas citaciones, milites autem per litteras, 1) Cod. nomine. 2) Cod. contra huismodi. 3) Cod. eandam. 4) Cod. liberantur. 5) Cod. attendantes. 6) Cod. punientur. 7) Cod. monicione. 8) Cod. ecciem. 9) Cod. convincti. 10) Cod. nominatim. 11) Cod. easdam. 12) Cod. cuiscunque. [11] KODEKS FLORYAŃSKI. 279 excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel curia iudicii de novo 1) com- mittatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat fieri citaciones. (23) De illo, qui procurat citacionem contra aliquem sine legi- timo actore, quid dicendum. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales aut familiares aliquos maliciose laboribus 2) (et) expensis gravare volentes et, ut vexacionem redimant3), aliquid in pecunia aut || aliis rebus ab eisdem4) extorquere [f. 110] volentes seu cupientes, quamvis nichil habeant penitus cause sive questionis 5), adversus eos faciunt et procurant6) diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si aliquis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore, vulgariter pres powoda, taliter citato ipse citans vel procurans 7) citacionem penam8) pyacznadzescza solvere teneatur, prohibentes castellano et quibus- libet iudicibus, subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non debent facere aliquas citaciones. (24) De illis, qui citantur et sunt in remotis partibus, utrum teneantur respondere in iudicio, in quo citentur. Statuimus insuper, dum aliquis pro hereditate citatur (et) comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod Petrus vel Iohannes in longinquis9) partibus est constitutus et sit heres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem 10), ideo dicit se non teneri respondere pro eadem 11) hereditate; quapropter statuimus, ut talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem12) || questio movebatur, [f. 12] per ministerialem tribus vicibus proclamando ad prosecucionem seu defensio- nem cause et ad certum locum ad terminum debet citari; quo non parente, extunc -ipsius non parencia sive contumacia non obstante, ad decisionem sive offensionem (s) cause vel diffinicionem licite (procedatur). Aliquis tenens 1) Cod. uno. 2) Cod. laborius. 3) Cod. et in vexacione reducunt. 4) Cod. eisdam. 5) Cod. questiones. 6) Cod. procurent. 7) Cod. citens vel procurens. 8) Cod. pena. 9) Cod. longiquis. 10) Cod. habendum zamiast habeat ad eandem. 11) Cod. eadam. 12) Cod. eadam. 280 KODEKS FLORYAŃSKI. [12] hereditatem tribus annis et tribus mensibus pacifice, teneat in eternum et in seculum seculi imperpetuum. (25) Pro contumacia domini pignoranda punienda in pignoribus. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contu- macibus vel ipsi1) contumaces, modum tamen excedendo2) pro contumacia quasi punientur et graventur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa impigno- ratur, ubi sex boves essent recipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur et in non modicam pauperum oppressionem et molestiam3) dividebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministeriales cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus duntaxat pigno- retur, si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, [f. 120] quilibet eorum tantum in uno bove impignoretur; et idem decernimus pro secunda contumacia esse faciendum et observandum. Si autem dominus cum villanis fuerint contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdet et cedat ab ea per sentenciam iudicantis. Declarantes 4) quod dicti boves pignorati per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in hyeme vero diebus octo observentur5). Volentes et observantes vel decernentes6) decrevimus, quod dicti boves pignorati per ipsos iudices, sive pena cuiuslibet7) contumacie, tantummodo nobis et nostro iudici applicentur. Decernimus eciam et statuimus, quod predicto ministeriali deputato ad eandem8) impignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta predictam seu pre- missam limitacionem, vel si ipsa pignora habita per eosdem9) (dominum) aut villanos in villa vel ante villam sive in via recipiantur violenter, dolum et rebellionem eorum puniendo volumus, quod penam, (que vulgariter dicitur pyacznadzescza, iidem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilo- lominus cum alia pena) pyacznadzescza pignora denegata vel violenter || [f. 13] ablata integraliter observare aut assignare teneantur. Qui si idem in dandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi vel rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem ad puniendum et inpignorandum eos pavescerit, volumus et decernimus, quod pena syedmye- dzesath dicta nostre curie punienda vel applicanda punientur. 1) Cod. ipsis. 2) Cod. nondum tamen exercentes. 3) Cod. modestiam. 4) Cod. declarentes. 5) Cod. observantur. 6) Cod. decernantes. 7) Cod. cuislibet. 8) Cod. eandam. 9) Cod. eosdam. [13] KODEKS FLORYAŃSKI. 281 (20) Iudex non plures quam duos familiares mittet ad pignoran- dum cum ministeriali. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes piurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam pignoratores accedentes dampnabiliter (et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini) ville vel villanorum 1) committere presumunt plurimas rapinas; quapropter (super) hoc providere volentes statuimus, quod cleinceps iudex vel subiudex ad inpignoracionem faciendam 2) non plures quam duos mittat cum ministeriali familiares et quod sine culpa vel sine causa aut non condempnatos 3) seu convictos aut in iudicio confessos ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat impignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quamvis non auctoritate || vel pocius propria temeritate vel oppres- [f. 130] sione pignorare et pocius rapinas committere presument, precipiendo decerni- mus, quod pecora, vel alias quascunque res, racione inpignoracionis ablata vel recepta iudex domino ville pignorate 4) vel villanis ville eiusdem asseren- tibus se indebite et contra iusticiam esse impignoratos, remota vel cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneantur, terminum domino ville aut villanis impigno- ratis ad ostendendum 5) suam innocenciam et iusticiam assignantes. Et nichilo- minus ut audacia et temeritas pignorancium restringatur, decernimus, quod (dum) premisso modo sine culpa pignorati patefecerint6) suam innocenciam, quotquot persone fuerint in numero in dicta pignoracione, iudex et subiudex, qui fuerint in mandato, cuilibet7) ipsorum illorurn penam pyacznadzescza dictam8) se noverit incursurum domino ville impignorate solvendum. (27) De quatuor casibus, in quibus pena pyacz (s) syedmyedzesath camere9) regie est solvenda et applicanda, et non aliis. Preterea pena, que consuevit nostro fisco seu camere10) nostre appli- cari, que dicitur syedtnyedzesath, statuimus, quod tantum modo in [f. 14] quatuor infra scriptis et non in pluribus (casibus) nostre camere 11) applicentur. 1) Cod. villarum. 2) Cod. inpignoranciam faciandam. 3) Cod. condampnatos. 4) Cod. pignorare. 5) Cod. ostendandum. 6) Cod. pignoranti patefacerunt. 7) Cod. cuislibet. 8) Cod. dicta. 9) Cod. camare. 10) Cod. camare. 11) Cod. camare. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 36 KODEKS FLORYAŃSKI. [14] Primus casus est pro incendio, ubi aliquis pro incendio accusatus1) iuxta formam iuris legitime se non poterit expurgari. Secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia, scilicet spolio publice strate, et defecerit in sua ex- purgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio, nostrum parvipendens iudicium, cultellum vel gladium presumpserit extrahendum2). Quartus casus, cum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere per sufficientem caucionem satisfacere contempserit et de iudicio per suam rebellionem dis- scesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, quod predicta pena in • premissis quatuor casibus et non in aliis nostre camere3) applicetur 4). (28) Contumacia actor non parens5) causam propriam amittit. Actor ad causam procurabit reum citari; reo in termino comparente6) et actore totaliter absente, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore7) per se vel per suum nuncium com- parente 8), decernimus, quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena duorum bovum mulctetur 9). (29) De illo, qui citat aliquem pro hereditate aut debito suo. Licet in pluribus casibus celeritas10) commendatur, cum tamen eadem cele- ritas vel celeritatis11) sedulitas in iudiciis12) et causis expediendis racionabiliter est expedienda sive restringenda, ex eo, quod iudicantem || opportet13) [f. 140] cuncta rimari; ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo, tercio citatus non comparuerit iuri contumaciter in termino sibi assignato, et ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur ac admittatur in veram eiusdem 14) heredi- tatis possessionem et ab omni iure eiusdem hereditatis (et) ipsius qualibet vendi- cacione15) per iudicis sentenciam reus decernatur et cecidisse pronuncietur.16) 1) Cod. incendiis accusatur. 2) Cod. cutello vel gladio presumerit extrahandum. 3) Cod. camare. 4) Cod. appliceutur. 5) Cod. parans. 6) Cod. comparante. 7) Cod. actor. 8) Cod. comparante. 9) Cod. mulcetur. l0) Cod. claritas. 11) Cod. claritatis. 12) Cod. iudicibus. 13) Cod. opportat. 14) Cod. eiusdam. 15) Cod. vendicione. 16) Cod. pronunciatur. [15]KODEKS FLORYAŃSKI. 283 Si autem questio fuerit personalis, puta pro pecunia debita aut quibuscunque aliis rebus obligatis, et primo, secundo, tercio termino citatus parere contem- pserit vel neglexerit in termino sibi assignato, decernimus, quod creditor quarumcunque rerum obligatarum post tercium terminum per1) sentenciam iudicis distrahendi et aligenandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem; ita tamen, quod res aligenata distracta minoris auctoritate valoris invenien- tur et existant tempore aliginacionis cause evasionis, qua fuerit pecunia obligata sive credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua caucione tamquam predicte summe pecunie va- dium reciperet, sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia sibi debebit imputare. Si autem opposicionem creditor opposuerit circa res obli- [f. 15] gatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas obligaverit debitor, per iudicem decernatur credite pecunie summam adim- plere facultatem. Si vero pro maiori summa2) pecunie res obligaverit obligatas, residuum, quicquid superfuerit ultra summam creditam, debitor creditori resti- tuere teneatur3). (30) De illo, qui accusatur pro violencia per actorem. Preterea ut ultra via calumpniis ultra precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro aliquibus violenciis evocatur, actor tenetur, quod asserit, approbare, alias reus tantummodo se iuramento proprio valeat expurgare. (31) De illo, qui accusatur pro furto, quid dicendum. Item si aliqui fuerint eiusdem 4) parochie sive districtus, quod de furto quarumlibet rerum aliquis aliquem ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto evocandi habeat facul- tatem. Si vero anno elapso eandem 5) voluerit movere questionem, quod tunc asserit, racionabiliter per idoneos testes tenetur comprobare, ostendens se in facto fore et esse iustum. (32) De illis, qui pannos aut merces ad prestam commodant. Finem litibus imponere cupientes statuimus, quod si quis civis aut creditor pannos aut alias res sive merces alicui terrigene ad prestam dederit sive mutuo concesserit, preter6) litteram obligacionis, in qua constaret de de- 1) Cod. post. 2) Cod. summe. 3) W drugiej polowie art. 29 tyle kopista narobił błędów, iż prostowanie ich na jedno by wyszło z przytoczeniem poprawnego tekstu w całości. Z tego powodu podajemy brzmienie rękopisu bez żadnej zmiany. 4) Cod. aliquis fuerit eiusdam. 5) Cod. eandam. 6) Cod. propter. KODEKS FLORYAŃSKI. [16] bito suo, civis vero agens probabit per testes talem contractum || [f. 150] secum initum et probans iudicialiter ) obtinebit, alias reus negans debitum per proprium iuramentum prestitum ab impetu agcntis absolvitur. (33) De illo, qui asserit se nobilem et negatur fore. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum ducunt originem semper, quorum nati2) progressum pro genoloia eorum approbare fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris3) nobilibus hoc negantibus asserit se parem, ad probandum 4) sue genologie nobilitatem debet inducere sex nobiles et probos viros, seniore;, vero duos de sua stirpe genitos 5). Et hi duo iurati dicant, quod frater eorum sit et de domo aut stirpe eorum procreatus. De secunda et tercia genologia eciam per duos testes producendo. (34) De illo, qui vulnerat aliquem vitam suam defendendo et asserit, quod hoc fecit ex inicio eius. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulne- ravit; quod cum Iohannes in iudicium induxisset, Petrus licet confiteatur se Iohannem percussisse, tamen asserebat hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis, quia ipsum Petrum prius vulneravit, quod ipse Petrus asserebat se esse pro- baturum. Nos autem in tali causa vel casu decernimus ipsius Iohannis probacionern fore admittendam6) super eo, quod dum in platea Petrus ipsum Iohannem insequeretur iniuriam sibi illatam ulciscendo, predictum [f. 16] Iohannem dinoscitur vulnerasse. (35) De illo, qui accusatur de furto apum. Item Petrus Iohannem traxit in iudicium asserens, quod apes sive mel- lificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod se asserebat probaturum. Iohannes veto diffitebatur7) hoc se fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, in domum suam propriam se de- portasse. Tandem Petrus per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes vel mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et in suam domum deportari, intencionem suam posset approbare, de (s) Petro respondente, quod tales testes in visu nullomodo posset habere, nos itaque statuendo 1) Cod. et inicialiter. 2) Cod. noti. 3) Cod. ceteribus. 4) Cod. approbandum zamiast ad probandum. 5) Cod. inducere sex nobilibus et probis viris senioribus vero duobus de sua stirpe se geniturum. 6) Cod. admittandam. 7) Cod. diffitebatur. [17] KODEKS FLORYAŃSKI 285 decernimus, in tali casu iuramenti Iohanni esse imponendum, si alias fuerit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium mel in domum suam deportabat. (36) De illo, qui invadit domum alterius armata manu et vulnera infligit 1) alicui, quomodo dicendum. Preterea Petrus deposuit contra Iohannem cum querela, quod sibi quatuor inflixisset2) vulnera, lohannes vero fatetur hoc fecisse, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset, et in eadem invasione sororem vel matrem vel filiam eius vulnerasset, quod vulnus licet per ministerialem conspectum vel visum se fuisse obtulisset probaturum, tamen || idem ministerialis [f. 160] interrogatus per iudicem negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem lohannes mox predictum vulnus matri sue illatum per alios idoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, se asserebat probaturum, nos in tali casu et in simili de- cernimus eundem Iohannem ad producendum testes de calumpnia fore veridice admittendum per iudices. (37) De illis, qui vulnerantur ex contencione vel in contencione3). Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum Petrum vulnerasset, lohannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod asserebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu decrevimus distinguendum, quod si in contencione 4) et discordia lohannes asserit Petrum se ipsum vulnerasse, Iohannis probaciones sunt admittende; si autem eciam extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum fore et esse debere admittendum de vulneris illacione. (38) De illis, qui producuntur in testimonio, si eis obicitur ex- tommunicacionis sentencia. Per experigenciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testi- bus inducendis maliciose plerumque solet opponi, ex qua opposicione [f. 17] pululabat oppressio veritatis. Unde circa eandem 5) excepcionem duximus sic statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta6) ex- cepcio excommunicacionis, producens testes quosdam vel eosdem7) absque 1) Cod. vulnerat influit. 2) Cod. influxisset. 3) Cod. ex contacione vel in contacione. 4) Cod. contacione. 5) Cod. eandam. 6) Cod. obicta. 7) Cod. eosdam. 286 KODEKS FLORYAŃSKI. [18] sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi liberam et plenam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere preterquam eos, quibus obicitur sentencja excommunicacionis, volumus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti fideiussoria caucione vel iuramentoria deposicione, cum reverencia aut satisfaccione requiratur1) et petatur, quod eisdem testibus excom- municatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendetur. Quod si excom- municator predicto modo petitus pro testimonio perhibendo beneficium de- negaverit absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad Deum censentur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause2) vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant eorundem (testimonia) firmitatem. (39) Utrum denominacio testium consanguineitatis valeat. Petrus a Iohanne domum vendicabat (et) ad probandum suam intencionem Petrus sex testes iuxta iudicis || mandatum produxit, quorum primus [f. 170] testis Iacobus, alter Petrus ipsius compater, videlicet Petri, et mediator sive amicus vel amicabilis compositor in eadem3) causa, quem ipse lohannes, dum testes in iudicio secundum consuetudinem nominarentur *), neglexit revocare, sibi huiusmodi consanguineitatem (opponendo). Demum circa testium iura- mentum opponendo 5) predictus lohannes testimonium dicti lacobi propter prefatam consanguineitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebat se causam eandem6) optenturum. Nos itaque considerantes quod amicabiles compositores sive mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu, ut testimonium predicti lacobi valeat pro Petro eviterne. (40) De prescripcionibus faciendis et tenendis, quid sit dicendum. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciem dominorum sit instituta, et proinde statuimus et decernimus, quod si aliquis credit vel reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter pos- sidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie susti- neat et paciatur7) pacifice ipsum possessorem possidere eandem8) hereditatem, ita, quod, sibi licet presenti et cuius noticiam seu sufficienciam de facili 1) Cod. reputatur. 2) Cod. causa. 3) Cod. eadam. 4) Cod. nominerantur. 5) Cod. opponendus. 6) Cod. eandam. 7) Cod. paciencia. 8) Cod. eandam. [19] Kodeks floryański. 287 possit habere, || infra predictum tempus, videlicet trium annorum et [f. 18] trium mensium, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione 1) hereditatis censemus eundem cecidisse. (41) De illo, qui in obligacione aliquam hereditatem racione dotis possidet 2), quid dicendum 3). Si autem 4) sit mulier et maritata (et) ad aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quolibet alio (iure) ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem5) hereditate questionem attem- ptare, ita, quod infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem pacifice et quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mulier ab omni iure hereditatis eiusdem eciam se agnoscat cecidisse. (42) De vidua habente hereditatem racione dotis vel quovis alio iure, quid dicendum. Si autem6) fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat7) aliquam heredi- tatem, quam quis possidet8), racione dotis vel quolibet alio iure ad se dicat pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decer- nimus, quod tunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem9) hereditate plenum ius sit acquisitum, et mulier || senciat se ab omni iure ceci- [f. 180] disse. Volumus autem vel declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie sibi vendicent locum vel debeant vendicare; tempore autem gwarrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tantum opportebit (de) salubri remedio eisdem providere iuxta discor- diarum et gwarrarum qualitatem: sicut de captivis per Tartharos nullam volumus fieri prescripcionem. (43) De illo, qui in aliena hereditate ponit sepes aut aratrum aut aliquid. Franciscus deposuit querelam contra Egidium, quod in ipsius hereditate posuit sepes, et inter illos omnes fructus, quos fecit et facere poterat, per- 1) Cod. vendicione. 2) Cod. possidat. 3) Obok tej rubryki na marginesie pisarz zanotował: »Hic deficit capitulum de obliga- cione alicuius hereditatis» ; jakoż istotnie brakuje w tem miejscu w kod. Floryańskim artykułu, który w Zwodzie zupełnym Helcla ma liczbę porządkową XXXIX. 4) Cod. aut. 5) Cod. eadam. 6) Cod. aut. 7) Cod. asseret. 8) Cod. possidat. 9) Cod. eadam. 288 KODEKS FLORYAŃSKI. [20] cepit. Egidius (autem respondit), quod Franciscus in eadem 1) villa die ac nocte fuit et est simul cum ipso Francisco per duos annos (et) tacuit, nec umquam ammonuit ipsum Egidium unico verbo pro sepibus prenotatis. Nos itaque attendentes desidiem sive pigriciem ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare 2) prescripcionem. (44) De tutore horphanorum, quos tradidit maritis. Franciscus neptim suam Luciam, in etate constitutam infantili orphanam, cum bonis valentibus 3) centum marcas eandem 4) ad servandum in suam curam recepit; tempore vero procedente 5), dum adhuc fuit iunior annis, de [f. 19] viginti duntaxat marcis maritavit6). Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem7) Lucia pro bonis hereditariis restantibus ultra predictas vi- ginti marcas Francisco suo avunculo movet questionem. Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonium per quatuor annos nunquam fuit monitus pro rebus vel bonis predictis. Nos itaque volentes8) (talibus) casibus providere, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito suo fuerit sive steterit per tres annos et tres menses et infra eosdem9) ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque rebus vel bonis residuis, obstante sibi termino trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (45) De illo, qui solvit hereditatem et solvit medietatem et post- modum vellet revocare. Franciscus Gregorio vendidit hereditatem pro centum marcis, pro qua ipse Gregorius statim quadraginta marcas exolvit, residuam pecuniam promit- tens in terminis certis per annos soluturum. Et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice, non facta totali10) solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni Gregorius emptor reliquam pe- cuniam offert se soluturum et daturum Francisco venditori. Franciscus [f. 190] vero nititur et querit, quod possit rescindere et revocare predictam vendicio- nem, cum per tantum tempus sibi solucio totalis non fuerit facta nec sub- 1) Cod. eadam. 2) Cod. optare. 3) Cod. valantibus. 4) Cod. eandam. 5) Cod. procedenti. 6) Cod. marito maritat. 7) Cod. eadam. 8) Cod. volantes. 9) Cod. eodam. 10) Cod. tali. [21] KODEKS FLORYAŃSKI. 289 secuta. Quapropter nos statuimus et declaramus propter quietem et pacificam possessionem, habitam per tres annos et per tres menses, vendicionem pre- dictam perpetuam habere firmitatem, non obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (46) De mutuacione tritici vel alterius rei. Franciscus Gregorio mutuavit viginti mensuras tritici, quas pluries1) mo- nitus non restituit. Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi triticum predictum mutuasset. Respondit: quatuor annos esse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. (47) De iudice, in quot grossis racione pamyathnye debet con- tentari. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta czsthne sive pamyathnye, que consueverat2) iudici presidenti aut aliquam causam dif- finienti applicari3), fuerit sublata et exstincta, tamen eadem solucio exquisito *) colore sub alio nomine, quod pamyathnye dicitur, (dinoscitur) esse innovata, que dicitur esse contra predictam solucionem et eam transcendere compro- batur. Unde circa hunc modum imponere volentes decrevimus, quod in causis hereditariis magnis iudex pretextu so lucionis predicte pamyaihnye [f. 20] ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi5) facultatem habeat et habiturus est. (48) De fratribus et sororibus in bonis paternis separatis vel divisis, qualiter sit dicendum. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile pertractare hanc causam vivificare, reperiuntur tamen6) nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refrigerare, videlicet in hoc, (quod) licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint7) in bonis paternis adinviqem separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis fratrum eorundem * in questione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat8) se contemptum (et) ad eandem9) questionem tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans 1) Cod. plurias. 2) Cod. consueverunt. 3) Cod. applicare. 4) Cod. eadam solucio exquesito. 5) Cod. exigenti. 6) Cod. cum. 7) Cod. sit. 8) Cod. ellevat. 9) Cod. eandam. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 37 290 KODEKS FLORYAŃSKI. [22] ex hoc debere eandem 1) sentenciam retractari2), et talis ab huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari3). Unde nos volentes, quod huius- modi4) litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint ab invicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat [f. 200] horum vel unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sen- tenciam reportare, alteri5) ipsorum postmodum sit penitus 6) interdicta potestas infirmandi sive arguendi sentenciam eandem 7), sed pro parte hereditaria dun- taxat ipsum contingente movendi qnestionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi8) fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis ab invicem separati vel divisi, quot sunt quo ad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur9), per ministerialem, ut in alia constitucione10) docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice opponatur citando, ut si aliquis sit, qui habeat11) vel habere possit aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet12) interfuerit, die pro tunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente diffinitiva sentencia super eandem13) hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti14) eandem15) sentenciam audire et replicare (seu) innovare, ut16) in casu pre- cedenti sit interdicta potestas; sed ipsam sentenciam decernimus habere vigorem ac potestatem. (49) De fure, utrum insequi habeatur17) vel debeatur per villanos vicinos, aut non. Iohannes villanus18) deposuit querelam contra suos vicinos, quod cum equus tempore nocturno sibi fuisset subtractus, idem Iohannes cum instancia 1) Cod. eandam. 2) Cod. retractare. 3) Cod. pertractare. 4) Cod. huismodi. 5) Cod. dinifitivam sentenciam reportare alter. 6) Cod. primitus. 7) Cod. eandam. 8) Cod. huismodi. 9) Cod. properatur. 10) Cod. et in alias constitucione. 11) Cod. habet. 12) Cod. a suo quolibet. 13) Cod. eandam. 14) Cod. per modum veniendi et volendi. 15) Cod. eandam. 16) Cod. et. 17) Cod. in se quid habeatur. 18) Cod. villanos. [23] KODEKS FLORYAŃSKI. 291 requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia1) eundem [f. 21] furem pro eodem equo rehabendo ipsum insequi adiuvarent: villani vero furem insequi renuerunt, et ita Johannes predictum furem cum equo amisit Nos2) itaque in tali casu3) decernimus predictos villanos (ad) solvendum equum predicto villano Iohanni condempnandos 4). (50) De illo, qui se asserit iniuste condempnatum. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram 5) ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit, vulgariter nye- naganyl. Nos itaque huiusmodi6) sentenciam iudicis, que non fuit7) aliqua provocacione suspensa, vulgariter nyenaganyona, (declaramus transivisse in rem iudicatam), predictum Petrum ad penam predictam pro iudicibus ex- pressam condempnantes 8). (51) De fratribus unum molendinum habentibus 9). Petrus, Iohannes et Iacobus fratres tres habentes unum molendinato- rem, Iacobus tercius super quibusdam ipsius molendinatoris culpis coram iudice deputato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicasset et condempnasset (s) iudicare precepit. Demum alter frater Iohannes veniens conqueritur de Petro, quod ipsum molendinatorem iudicasset et condempnas- set. Nos itaque attendentes, quod licet cuilibet de iure suam iniuriam pro- sequi, declaramus predictum Iacobum iuste et debite iudicasse. (52) De relictis bonorum, alias o pusczyna kmethonem vel aliquem. Abusiva consuetudine noscitur || observari10), (quod) cum aliqui [f. 210] homines sive kmethones absque prole de hac luce recedunt, ipsoruni omnia bona mobilia et immobilia, nomine vulgari11) pusczyna, domini ipsoruni 1) Cod. vesgia. 2) Cod. Iohannes. 3) Cod. itaque talem casum. 4) Cod. condampnandos. 5) Cod. quoram. 6) Cod. huismodi. 7) Cod. strat. 8) Cod. condempnentes. 9) Obok tej rubryki na marginesie bocznym pisarz, od którego pochodzi druga część tekstu statutów, zanotował: Hic deficit capitulum de fratre seniore prescripcionem negligente; jakoż istotnie brakuje w tem miejscu artykułu, który w Zwodzie zupełnym Helcla ma liczbę porząd- kową LI. 10) Cod. observare. 11) Cod. vulguari. KODEKS FLORYAŃSKI. [24] eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem 1) consuetudinem repro- bantes statuimus, quod pro bonis eorundem decedencium, si tantum (reperiatur in eisdem), reponatur calix pro marca cum media ecclesie dandus parochiali et pro eadem2) comparetur, reliqua vero bona ad proximos consanguineos vel affines, cessante 3) quolibet impedimento, revolvantur. (53) De accomodacione equi vel alterius iumenti. Iohannes deposuit querelam de Mathia, quod licet sibi equum sanum accomodasset ad certam viam tamquam amico, tandem 4) idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit bona fide equum eundem tamquam proprium se equitasse 5) et servasse, nec sciret, unde talis lesura veniret. Nos ergo declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum; qui equus, (si) infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, secum amicabiliter componere teneatur. (54) De kmethone, qui occidit alium kmethonem. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho kmethonem occidendo solutis tribus marcis grossorum a pena omicidii liberatur, tamen quia huius- modi6) pena non sufficiebat ad debitam delicti correccionem, || unde [f. 22] nos statuimus, quod kmetho alium kmethonem occidens pro pena omicidii castellanie, in qua omicidium fuerit commissum, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas (persolvat), consanguineis vero sive proximioribus amicis sex marcas decernimus persolvendas, qui si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniendus est. (55) De illis, qui accusantur de omicidio et non sunt plures. Item si plures, puta duo aut tres vel quatuor, de omicidio accusantur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena omicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi7) iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantum- modo per iuramentum actoris condempnetur et punietur de omicidio, consortes vero eiusdem accusati per bonos ac ydoneos testes de omicidio et vulne- ribus (se) teneantur8) expurgare, alias in expurgacione deficientes punientur. 1) Cod. eandam. 2) Cod. eodem. 3) Cod. cedere. 4) Cod. tandam. 5) Cod. aquitasse. 6) Cod. huismodi. 7) Cod. huismodi. 8) Cod. tenentur. [25] KODEKS FLORYAŃSKI. 293 (56) De illis, qui casualiter moriuntur in aqua vel de arbore ca- dendo aut simili (modo). Item quacunque morte casuali vel inopinata contingerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo, vel in aqua submergendo aut quovis alio casu simili, statuimus, quod pro tali homine sic decedente 1) nulla penitus questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit omicidium, de- cernimus, quod castellania de hoc 2) aliquam non moveat questionem, sed con- sanguinei et proximiores amici culpabłlem inquirentes causam, dum poterint3), exsequantur iuxta iuris formam. (57) De milite, qui occidit militem manu violenta. || [f. 220] Ut violatorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles sibi pa- rem occidit violenter, pro capite sexaginta, pro mutilacione vero membri cuiuslibet *) triginta et pro simplici vulnere quindecem marcas solvere teneatur. (58) De illo, qui occidit matrem alicui ex eo, quod eum dicit ex inlegitimo thoro esse procreatum. Laurencius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit: Marti- nus respondet, quia Laurencius non fuit de legitimo thoro procreatus, ex eo, quia ipsum asserebat filium esse vagabunde matris. Nos itaque in tali similique casu decernimus caput matris exsolvendum et optincndum. (59) De divagantibus et rapinas committentibus. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum 5) longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria6) occasionem divagandi, et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene7) retrahantur, statuimus, quod taliter diva- gantes et rapinas committentes quibuslibet bonis ipsorum, que habent, ipso facto sunt puniendi et privandi8). Et si contigerit huiusmodi9) fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, unde volumus, quod nichilominus quod inter suos pares ut infames habeantur. 1) Cod. decendo. 2) Cod. hac. 3) Cod. poterant. 4) Cod. cuislibet. 5) Cod. victuum. 6) Cod. propriam. 7) Cod. pena. 8) Cod. privendi. 9) Cod. contingerit huismodi. KODEKS FLORYAŃSKI. [26] (60) De ministerialibus, quod occisum non debent spoliare in vestibus, quando vocantur ad videndum occisum. [f. 23] Consuetudine 1) iniquissima ministerialium extitit fore observatum, quod dum ad aliquem occisum in via vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominabant krawawe, expoliabant. Unde nos providentes, cum afflictis non est addenda 2) punicio seu affliccio, eisdem mini- sterialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare sive exuere non presument, sed tantum uno grosso contententur, quem decernimus eis- dem dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eosdem evocare, donec de eodem3) omicidio questio totaliter fuerit diffinita. (61) De illis, qui pascunt aliis semina iumentis et pecudibus, quid dicendum. Ut quilibet proximum vigilet indempnem caucius4) observare. Si quis alterius semina iumentis vel quibuscunque aliis pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo vero dampnum is, cuius fuerunt iumenta, solvere teneatur, alias zaszytho skaladnye. (62) De illo, qui agit iure Theutunico 5) contra aliquem reum, et reus eodem non tenetur respondere. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si aliquis iudicio Theutunico6) contra reum suam dirigat accionem aut proponat contra eundem, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali reconvenire [f. 230] non poterit, sed coram iudice suam litem aut causam competenti agitabit. (63) De illo, qui patitur dampnum in frumentis per iumenta, quod eadem servando per noctem solummodo ad castellanum depellere teneatur. Ad evitandum autem quamlibet altercacionem7) decernimus, quod ad proximiorem castellanum sive curiam castellanie, sive (fuerit) regalis sive cuiuscunque8) alterius iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi9) 1) Cod. consuetudo. 2) Cod. addanda. 3) Cod. donec eodem vel deodem. 4) Cod. vigilat indempnem causis. 5) Cod. Thaultunico. 6) Cod. Thaultunico, 7) Cod. Ad evitendum autem qualibet altercacione. 8) Cod. cuiscunque. 9) Cod. depellandi. [27] KODEKS FLORYAŃSKI. 295 habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo iumentis sive pecudibus vel pecoribus per noctem servatis in crastino autem ad proximiorem curiam castellani predicta iumenta depellere teneatur. (64) De incendariis et exustoribus domorum aut horreorum. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quod incendarii aut exusto- res domorum aut horreorum aut aliorum quorumcunque bonorum voluntarii, morte crudeli et turpissima puniantur 1). Quibus eciam inventis, si ad ecclesiam effugerint, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere propter criminis dampnati seviciem. Consueverunt autem tales omnes, ut effugiant2) manus3) iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum, in civitatibus vel villis Theutu- nicorum 4) permanere, ut accionem contra illos propositam eludent per iuris Theutunici6) defensionem; et sic talia6) sepius malefactorum talium crimina manent 7) impunita. Unde de nostrorum baronum consilio statuimus, [f. 24] quod accusati de incendiis sive exustionibus, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus8), extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari ac puniri pena digna debebunt iuxta exigenciam criminis et eius probacionem9) congruam. (65) De defloracione virginum et stupro et pollucione mulierum. Re vera10) non solum a malo, sed ab omni specie mali quemlibet viven- tem sub lege necessarium (est) abstinere, per quam refrenetur malorum audacia et ut iustorum innocencia tuta consistat 11). Sane quidam ad fetiditatem corpus ut plurimum protrahentes12) et lascivam vitam deferentes virgines stuprant, mulieres polluunt13) violenter; et quando impediuntur (s) petuntur ab eis in re- centi iure Theutunico 14) volunt se tueri, ut sepius et facilius commissi criminis augmentare (s) eludant15) accionem. Visum extitit nobis nostrisque successo- ribus (s) baronibus in colloquio generali existentibus, quod et nos decernimus 1) Cod. punientur. 2) Cod. effigient. 3) Cod. aut. 4) Cod. Thaultunicorum. 5) Cod. Thaultunici. 6) Cod. tales. 7) Cod. crimine manant. 8) Cod. Thaultunicalibus. 9) Cod. prolacionem. 10) Cod. Ut verum. 11) Cod. refrenentur malorum audacia et ut iustorum innocencia tuta consistet. 12) Cod. protrahantes. 13) Cod. sturprentur mulieres poluntur. 14) Cod. Thaultunico. 15) Cod. alludent. 296 KODEKS FLORYAŃSKI. [28] perpetue observandum, ut tales virginum oppressores et mulierum, si procla- mentur in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respon- dere et sentenciari sive puniri (iuxta) criminis qualitatem 1). (66) De illis, qui habent ius Theutunicum 2) et utuntur Polonico. Cum secundum Patrum Sanctorum decreta3) lex decernat || [f. 240] illos amittere 4) privilcgii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur potestate, plures enim sunt nostri milites ius Theutunicum 5) habentes in multis ipsorum villis ex6) nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta et tamen iure Theutunico 7) ommisso secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statu- imus, quod si in aliqua villa ab usu fuerit ius Theutunicum8), amplius per ius Theutonicum9) contra agentes non poterint (se) defensare. Quapropter volumus, quod ubi10) crimen est commissum, illo iure, quo villa eadem11) usa fuerit, debeatur iudicari et terminari. (67) De illo, qui citatur contra suum privilegium in quamcunque causam. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in quamcunque causam citatur (et) exhibendo12) suum privilegium in iudicio sexagenam amittat, et ipse actor iussu iudicis renuerit iurare nescivisse reum fuisse privi- legiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere eidem actor eandem 13) sexagenam. Secus autem volumus, quod si iuraverit se nescivisse reum fuisse (privilegiatum). (68) Plures kmethones aut incole de una villa non possunt cedere ad aliam sine domini, sub quo degunt, voluntate. Cum ex separacione subditorum bona14) dominorum sepius suorum de- sertantur15), nulla causa legitima || persuadente, visum fuit nostris [f. 25]16) 1) Cod. qualitate. 2) Cod. Thaultunicum. 3) Cod. devecta. 4) Cod. emittere. 5) Cod. Thaultunicum. 6) Cod. et. 7) Cod. Thaultunico. 8) Cod. Theultunicum. 9) Cod. Thaultucum. 10) Cod. ibi. 11) Cod. eadam. 12) Cod. prohibendo. 13) Cod. eandam. 14) Cod. bonis. 15) Cod. dissectantur. 16) Począwszy od karty 25-tej tekst pochodzi od innej ręki, która odtąd zapisała resztę kodeksu Floryańskiego. [29] KODEKS FLORYAŃSKI. 297 baronibus huic periculo non segniter obviare 1). Propter quod nostra volun- tate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo preter domini illius, in qua degunt, voluntate, nisi in causis seu casibus hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem kmethonis sui; aut pro excessu2) (sive) culpa heredis ibidem villani3) bonis ipsorum depredentur; vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville incole abire possint, sed et omnes inhabitantes ibidem discedant, quo placebit etc. (69) De pueris carentibus etate 4). Similiter infantibus ad duodecem annos educatis, si tempore infancie per quemvispiam iniuria fuerit illata aut ipsorum patri tunc mortuo 5), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defectum etatis, contra ipsos impedientes seu iniuriantes6). Excepcio (prescripcionis) opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis eis illatis olim: tunc obstabit eis pre- scripcionis excepcio propter negligenciam allegatam. (70) De illo, cui nunquam questio furti in iudicio mota fuit. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti aut latrocinii accusetur et (s) nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latro- cinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem 7), habitam de ipso apud yicinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione se expurgare. (71) Qui recipiunt res alicuius sine sua voluntate. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter dormientem, recepit gladium et peram, in qua fuerunt tres scotti grossorum; et quamvis sibi gladium et peram restituisset, tamen tres scottos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus, (quamvis) de gladio et pera confitetur et se eadem restituisse (fatetur), tamen de pre- 1) Cod. observare. 2) Cod. ex processu. 3) Cod. villam. 4) Począwszy od karty 25-tej tekst statutów w kodeksie Floryańskim był pierwotnie bez rubryk; późniejsza jednak nieco ręka przy wielu artykułach bądź na interlinii bądź na marginesie bocznym rubryki podopisywała. 5) Cod. ipsorum patri tunc mortui. 6) Cod. impedientis seu iniuriantis. 7) Cod. resumpcionem. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 38 298 KODEKS FLORYAŃSKI. [30] dictis tribus scottis diffitebatur1). Unde nos attendentes, || quod [f. 250] nullus deberet res alienas attractare domino invito2), nec rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum etc. (72) De morsu canis. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu impulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicasse. Falco autem eandem impulsionem seu incitacionem canis diffitebatur3). Et quia actor hoc non poterat probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debeat se expurgare. (73) De extinccione candele. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit. Qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit vulneratus. Falco vero licet extinccionem candele confitetur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitebatur 4). Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem 5), in vulnere duximus condempnandum. (74) De ludo taxillorum 6). Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit7) alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus parentibus adhuc sanis, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellentur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valeat, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. 1) Cod. diffidebatur. 2) Cod. invite. 3) Cod. diffidebatur. 4) Cod. diffidebatur. 5) Cod. accionem. 6) Obok tego artykułu na marginesie bocznym ta sama ręka, od której pochodzą rubryki, zanotowała: Hic deficit capitulum de grege pastoris; jakoż istotnie brakuje w tem miejscu arty- kułu opatrzonego w Zwodzie zupełnym Helcla liczbą LXXV. 7) Cod. delusit. [31] KODEKS FLORYAŃSKI. 299 (75) De lusoribus taxillorum. Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consue- verunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante 1) ipsis taxillorum ludi fortuna, super substanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare et expoliare et dampnose ammovere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora labun- tur, propter que ulcio2) iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc || malum vitandum et quod nostri [f. 26] milites nobiles rebus habundantes strenuitate dediti pro defensione regni forcius invigilent, decernimus, ut deinceps nullus terrigena noster cum alieni- gena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludum taxil- lorum non exerceat, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu satisfaccionem victus tenebitur victori, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit debite de debito ammoneri. Si quis vero super- veniens post hoc statutum pro pecunia sic evicta acriter suum ammonuerit3) debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque male- dixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua vere- cundia penam, que dicitur pacznadzescza, solvat, et nostro iudicio nichilo- minus aliam solvat (s) similem penam pro inobediencia assignabit. (76) De terrigenis, qui equitantes ad expedicionem damna in- ferunt. Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam preterientes ista, veluti legis trans- gressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus irro- gare *) non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras sit progressio, nullus stacionem faciat in villa sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committat, sed solum pabulum moderate recipiat pro suis equis, et stacionem faciant de lignis incisis in silvis, gaiis aut rubetis excisis et recep- tis, ut ex hoc edificia villarum intacta consistant5). Si quis, veluti temerarius huius statuti violator, contrarium fecerit, domino illius ville vel cui dampnum est illatum, dampna solvat iuxta suum iuramentum super ablatis prestitum, 1) Cod. novercatem. 2) Cod. wlcio. 3) Cod. sic empta actor suum amonerit. 4) Cod. rigorare. 5) Cod. edificium villarum intacta consistat. KODEKS FLORYAŃSKI. [32] pena, que pancznadzescza dicitur, ad hoc apposita; et nichilominus alia simi- lis pena in violacione statuti pro nobis cedat. (77) De filiis, qui moriente matre petunt a patre porcionem, ante- quam uxori secunde nubit. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem; propter quod sepe contingit filios etate iuvenili eos in parte amittere levata a patre et amodo || propter ingratitudinem factam patri, patrem non succurrere [f. 260] filiis ad inopiam vergentibus; et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat. Visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit1), nisi tunc, velud fame sue prodigus, bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. (78) De profugis furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum, et sic occasionem habentes plura mala committunt et committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris malis actibus penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restauran- tur. Volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris2) iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum, non obstante qualibet diuturnitate. Nichilominus et infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam (profugi) fuerunt sive extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterit3) adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita. Tales non possunt se dicere probos, cum impares probis viris reputentur. (79) De usuris Iudeorum. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecunia- rum terminum non imponens 4), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei, fidei nostre velut inviti, Christianis pecunias ipsorum mutuantes 1) Cod. convaleat. 2) Cod. iuris. 3) Cod. potuerint. 4) Cod. imponentes. [33] KODEKS FLORYAŃSKI. 301 non plus pro qualibet septimana exigere habeant1), nisi tantum unam quar- tam cum graciarum accione etc. (80) Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteram2) obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt infra duos annos suum debitorem. pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, tantum de principali sorte et usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti. Neque3) ad eandem || litteram obligacionis (poterint obli- [f. 27] gantem) effectualiter ammonere aut obligatus4) stare, tenere et observare ipsis tenetur suam obligacionem vel promissum etc. (81) De illis, qui inferunt damna in gays. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus 5) excidunt meliores, nullam penam sequi (ex hoc) pretendentes6). Statuimus ergo, ut si quis inciderit quercum in bonis alicuius domino invito valentem 7) ad axem, aut de mino- ribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, penam, que dicitur szescz grzyven, illi solvat, in cuius dominio sint incisa etc. (82) Qui frumenta nocte subtrahunt. Et licet canonica sanccio depredaciones agrorum odio multum habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques ad colla ipsorum et temporali disciplina impii8) puniantur. Propter quod statuimus, ut si servus alicuius militis aut alterius simplicis hominis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperit, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium (vel) alias res pro se libere tollere. Et si quempiam tunc occiderit, impunite volumus ipsum per- transire; dominum vero illum, de cuius domo exierunt tales despoliaciones, in penas nobis pancznadzescza decernimus incidisse. F.t si vulnerarent aut occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (83) De improperacionibus. Quoniam omnis scurilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos debent non immerito evitari, atque9) non aliter, 1) Cod. exiguere habent. 2) Cod. iusticiarum. 3) Cod. usque. 4) Cod. obligatis. 5) Cod. quercos. 6) Cod. precedentes. 7) Cod. valente. 8) Cod. impye. 9) Cod. ad quem. KODEKS FLORYAŃSKI. [34] nisi metu pene, quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. Idem dicimus, si matrem ipsius meretricem nominaverit et non revocavit, nec probaverit, quod asseruit, in similem (penam) ipsum de- cernimus incidisse. Debet dicere revocando: id, quod sum locutus, mentitus sum, ut canis etc. (84) De percussionibus nobilium. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare. Si miles militi, aut nobilis nobili plagam dederit absque effusione sanguinis, nobili, cui illata est ta- lis || percussio, pena, que dicitur pancznadzescza, per inferentem [f. 270] debebit assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena sex marcas etc. (85) Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur1) cum sanguinis efifusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus etc. (86) De fratricidio. Et licet tam novi quam veteris lex testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnat, tamen quidam, velud hostes proprii sanguinis vel honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt2), sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucren- tur. Volumus itaque, ut unde3) (lucra) habere concupierunt, inde dampnis affligentur aut puniantur, in quo peccaverunt; omnes regnicole et nobiles regni nostri, fratres, sorores aut proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum optinebunt. Quinimo sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet in linea remociores, obtinent successionem. Quos, in aggravacionem culpe ipsorum, propter inhumanitatem criminis omnes patri- cidas et fratricidas infames pronunciamus et inabiles in aliquos honores promovendos. 1) Cod. vulneratus. 2) Cod. committant. 3) Cod. modum. [35] KODEKS FLORYAŃSKI. 303 (87) Statuimus 1) eciam et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et extirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius extirpantis, medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum teneatur. (88) Item si aliquis violenter mantellum2) suum vel quamlibet aliam rem propria auctoritate vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum3), vel quamlibet aliam rem, cum pena sex marcarum resti- tuere teneatur etc. (89) Aliquis excolens et seminans agros alicuius violenter, semine eorundem agrorum careat cum pena pancznadzescza. (90) Cum alicui boves fuerint violenter recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod (pro) huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo cum pena quindecem et iudicio alia quindecem pro pena satisfacere teneatur etc. (91) De feno violenter accepto. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena quin- decem eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Item pro una cassula, vulgariter coppa, cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum XV, || si autem tern- [f. 28] pore noctis recipiatur, decernimus esse furtum. Item pro coppa estivalium vel iemalium decernimus, unam mensuram dum recipitur ad currum, violenciam, dum in ponderibus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni inponentes extendentes.* Item famulus, qui dicitur Polonice golomanka, si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives de violencia per testes habet et debet se expurgare, vel iuxta violencie qualitatem debita pena est multandus. (92) De illo, qui redarguit sentenciam castellani Cracoviensis. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur vulgariter narzeczene vel naganyene, pelles 4) emerlinas, castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi5) pelles6) mustellinas, cuilibet palatino7) 1) Obok tego artykułu na marginesie ta sama ręka, która podopisywala rubryki, zanoto- wała: Hic deficit capitulum de percussionibus nobilium. Cf. Art. 84. 2) Cod. mantallum. 3) Cod. mantallum. 4) Cod. pellas. 5) Cod. Lubensi. 6) Cod. pellas. 7) Cod. pellatino. KODEKS FLORYAŃSKI. [36] pelles mustellinas, (iudicibus) Cracoviensi et Sandomiriensi pelles1) mardurinas, subiudicibus pelles2) vulpinas, subcamerariis3) per sex marcas, camerariis 4) istorum omnium per sex scottos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles 5) vulpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lubli- niensi6) exceptis, per sex marcas absque omni contradiccione et antequam ad aliquam audienciam admittatur, dare et satisfacere teneatur etc. (93) De filio indiviso, qui thasseribus perdit aliquid. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fra- tribus divisus vel separatus, si globizando vel thesserizando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo, exercendo aliquid perdiderit, talia omnia et singula per ipsum deportata volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur. Nichilominus decernentes, quod sive in taxillis sive in alea vel in quibuslibet aliis ludis (lucrosis ipsis ludentibus, ad pecunias, equos vel alias quaslibet res lucratas seu in huiusmodi ludis) acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideius- soria caucione sive obligacione, penitus ullum ius ex predictis ludis sit ac- quisitum, sed dumtaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi, et causa solacii et exercendi habendi sunt etc. (94) De kmethone, qui militi plagam infert. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone factis XV. Si vero fuerit baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum. Militi vero famoso, vulgariter szlachcze, LX marcas, scartabello7) XXX marcas, militi creato de sculteto vel kmethone XV marcas pro capite, item militi szlachcze pro vulnere decem marcas, sculteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus8) persolvendas. (95) De falcastracione prati. Bertoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit. Andreas autem, licet sit confessus predictum || pratum se [f. 280] falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wladarius Bertholdi pro certa pe- cunia falcandum sibi vendidisset, et pro eodem prato pecuniam idem wla- darius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum ipse asserebat. Nos autem 1) Cod. pellas. 2) Cod. pellas. 3) Cod. subcamarariis. 4) Cod. camarariis. 5) Cod. pellas. 6) Cod. Lubensi. 7) Cod. scarbello. 8) Cod. statim. [37] KODEKS FLORYAŃSKI. 305 considerantes confessionem ipsius Andree et eciam1) mortem ipsius wladarii, in tali casu indiximus eidem Andree probare prati vendicionem et empcionem (96) De illo, qui vulneratur in ludo. Item Bertholdus contra Andream dcposuit querelam, quod ipsum vulne- rasset. Andreas est confessus ipsum Bertoldum vulnerasse, dicens, quod hoc faceret nolens in ludo et solaciando, tamquam socius et amicus cum amico. Nos vero audita Andree confessione, attendentes, quod ludus non debeat se extendere ad aliquam lesionem seu offensam, ipsum Andream in tali casu decernimus Bertoldo ad vulneris satisfaccionem condempnandum etc. (97) De fideiussore, qui se asserit per principalem debitorem esse persolutum. Nicolaus a Matheo mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem; et post aliquot dies idem Matheus debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debebat. Tempore vero procedente predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad causam. Et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat predictam pecuniam per prefatum Matheum debitorem principalem fuisse persolutam, nos ergo decrevimus in tali casu probandam factam solucionem etc. (98) De uxore, cuius vir decessit, circa que remanere debeat. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet paraffernalia in pecuniis, yemmis, lapidibus et vestibus superexstan- tibus2) debeat remanere. Ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, pre- dicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros si alium virum receperit vel voluerit recipere, decrevimus vel decernimus, quod tantummodo ad eos- dem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et de alia parte residua suorum bonorum maritum accipiat iuxta suam voluntatem. Sta- tuimus3) item: dum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, que in presencia amicorum assignetur. Bona vero hereditaria coram regia maiestate debebunt assignari etc. 1) Cod. Andree ad ecclesiam. 2) Cod. super exaltantibus. 3) Do ostatniego tego ustępu, który w innych rękopisach stanowi odrębny artykuł, ten sam pisarz, któremu zawdzięczamy rubryki, dopisał na marginesie rubrykę: De dominicella, que maritatur, ale ją też zaraz sam przekreślił. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 39 KODEKS FLORYAŃSKI. [38] (99) De violacione publice strate. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scottos violenter. Nicolaus vero respondit, quod inde- bite ipsum calumpniatur, || nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi [f. 29] recepta fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu decernimus cum duodecem bonis et non paucioribus fieri huius- modi expurgacionem. Item 1) Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa ei cecidit, in qua fuerunt octo scotti. Nicolaus vero superveniens invenit bursam eandem cum eisdem octo scottis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit se predictam bursam invenisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem N. per proprium iura- mentum se expurgare, quod non invenit nec habuit pecuniam predictam. (100) De arbore fructifera excisa. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa duodecem grossi2) dumtaxat passo dampnum exsolvantur 3) (cum) pena XV passo dampnum. (101) De inculpacione wladarii per dominum. Preterea cum dominus contra wladarium vel alium familiarem suum aliquibus pro rebus vel iniuriis suis habet questiones, tunc wladarius vel familiaris domino suo non deferendo iuramentum 4) teneatur se cum sex testibus expurgare. (102) Nullus potest sculteciam emere sine voluntate domini ville. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum domino- rum suorum stare et facere iure teneantur 5), indecens ergo est, ut maiores ac potenciores persone in scultecias aliquas quam ipsarum6) villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessionis domini7) vel patroni voluntatem; facta autem empcione vel contractu8) contra hoc statutum, ipsum decernimus irritum et inanem. 1) Ustęp ten stanowi zwykle odrębny artykuł; z tego powodu pisarz, który przeprowadzał rewizyję tekstu w kodeksie Floryańskim, wypisał na marginesie odrębną dla tego ustępu rubrykę: De invencione alicuius rei. 2) Cod. grossos. 3) Cod. exsolvatur. 4) Cod. diferendo iuramento. 5) Cod. tenetur. 6) Cod. ipsorum. 7) Cod. aut possessoris dominii. 8) Cod. contractum. [39] KODEKS FLORYAŃSKI. 307 (103) De divisione facta coram amicis. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes ad rancores seu lites non modicas sepius pro- vocantur, ad quas evitandas homines ipsi in periculum ne incidant vite utrius- que 1), consueverunt, ut plurimum, homines vivere 2) et stare in propriis domi- bus separatim de parte domofum sive hereditatum, que ipsos 3) contingit, habita divisione, invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia 4) ipsius (non) deducatur. Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et racione dissoluti, domos proprias ac bona hereditaria reformare non curantes, domos eciam informatas et heredi- tates ad utilitates reductas iure pro se vendicant optinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes; et sic || quilibet paterfamilias tactus [f. 290] timore huiusmodi a reparacione bonorum se subtrahit et a domorum eciam erec- cione. Propter quod, ut a torpore et pigricia tales retrahamus et excitemus, ut bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde reportent5), statu- imus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione seu divisione steterint per triennium et per tres menses in taciturni- tate, ad iudicium non deducentes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a recepcione seu vendicacione 6) partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitime excludantur 7) etc. (104) De illis, qui accusant de furto. Cum furta et latrocinia propter immanitatem criminis et infliccionem seu formidacionem pene pro delicto commisso opponende8) per maleficos interdum plurimum occultantur 9), ita, quod noticia criminis in brevi non debet propallari, et sic quandoque furta remanent impunita, ut cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis10) volunt se tueri; in dete- stacionem criminis itaque decernimus, ut si quis de furto aut de latrocinio in iudicio accusatur, si est securn11) manens in una villa aut parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis12) prescri- 1) Cod. nam. 2) Cod. vincere. 3) Cod. ipsis. 4) Cod. ad principalem noticiam. 5) Cod. reportant. 6) Cod. vendicione. 7) Cod. abiecta legitime excludetur. 8) Cod. oppouendo. 9) Cod. occupantur. 10) Cod. anialis. 11) Cod. se tunc. 12) Cod. anialis. KODEKS KLORYAŃSKI. [40] pcionis procedit et habet locum contra agentem de furto. Sin autem abin- vicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem pro furto repellit, nisi tantum triennialis, et imputent1) sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverint vigilare. (105) De pueris legitima etate carentibus, qui ad iudicia trahuntur. Si cuiuscunque2) pueri impuberes ante legitimam etatem in iudicia tra- huntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis conte- stacio usque ad etatem debitam ipsorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente aliquot anni effluere consucverunt. Quibuslibet tunc pueris legi- timam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescrip- cione, si qua sit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati etc. (106) De viduis aut maritis, quibus communis prescripcio non obest. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere, ut virorum, aliarum autem, ut mulierum, minus libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis, propter quod statuimus, ut viris et masculis ut prescripcio triennalis tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur, mulieri autem maritate, cum non || habeat sui ipsius liberam potestatem [f. 30] propter maritum, decem anni currant in prescripcione etc. (107) De calumniis crimine homicidii accusatis. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumniose viros innocentes de crimine homi- cidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut aceusare, cupiens penam capitis sibi vendicari et opponere, antequam tres anni elabantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat; alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus etc. (108) De sentencia iniqua per iudicem lata. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favorem usurpare, timore prevalere aut premio iusticiam evertere, 1) Cod. putent. 2) Cod. cuiscunque. [41] KODEKS FLORYAŃSKI. 309 sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velud fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quiequam faciant partis in gravamen; propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus, Dei timore postposito, inique 1) sentenciaverit contra aliquem clienticulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditatem aut alia re certa in iudicio, et propter (hoc) pars dampnata appellat ad superiorem, et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex a quo, cuius sentencia per partem inpugnatur, non prius vult, nec tenetur suam defensare sentenciam, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habea- tur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pancznadzescza suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocat etc. In nomine domini amen. Cum scriptura testante, omnis etas ab ado- lescencia sit pronior ad malum et omnis creatura consistat sub vicio, et natura humana labatur facile ad delicta viciaque eciam imitetur, quamvis domino Deo disponente sibi subditi deberent fore pudici, pacifici et modesti, efifrenati cupiditasque, quod nisi iusticia conatus eius reprimeret2) concordia inter homines nunquam foret; et quia dicente scriptura: summum bonum in hac vita est iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc proditur || constitucio seu statutum, ut humana coarceatur [f. 300] audacia et inter improbos innocencia securitate letetur; nos Casimirus, Dei gracia rex Polonie, cupientes, ut subditi regni in regno nostro degentes presertim in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant, ut honeste vivant, alterum non ledant, ius unicuique tribuatur, de consilio venerabilis patris domini Iaroslai, sancte Gnesnensis ecclesie archiepiscopi, ac prelatorum nec non palatinorum ceterorumque baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta, volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie a quibuslibet observentur, sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis cupiunt evitare. Requiritur enim plerumque audacia perversorum, ut non simus3) sola delictorum prohibicione contenti, sed4) penam eciam delinquentibus (imponamus). (109) Quoniam 5) dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex se offert iusticiam et (s) ad reddendum promp- 1) Cod. utique. 2) Cod. reprimetur. 3) Cod. noscimus zamiast non simus. 4) Cod. licet. 5) Artykuł ten stanowi w kod. Floryańskim jedną całość ze wstępem. KODEKS FLORYAŃSKI. [42] ciorem et abstinebunt a calumpniis litigantes. Proinde statuimus, quod nostra regia maiestate terram Calizensem vel Posznaniensem intrante, iudex statim ad nostram curiam, sive (Calizensis sive) Posznaniensis1) fuerit, intrare tene- bitur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam, nostra tamen in presencia vel preter nos vel nostro speciali de mandato; alioquin nobis extra terram existentibus, termini pro hereditatibus generales, prout actenus observatum extitit, teneantur etc. (110) Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribent2), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, de grosso medio contententur. Item statuimus, quod officiales de uno producente testium habeant quatuor scottos, a pena vero, que dicitur szedmdzesant, bovem, et quando pro furto pignorant, bovem mediocrem. Sed (de) limita- cione hereditatum pro una die (si eam una die) consumaverit, tunicam vel mediam marcam, eciamsi tres vel duas hereditates inter duos limitaret. Et si idem officialis, qui dicitur woszni, aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit convictus iudicio, alter loco sui substitu- atur et ipse a suo officio perpetuo deponatur. (111) Item3) statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accu- satoris seu actoris, cuius (interest, nos vel nostri successores) ac capitanei nostri cognoscere non debemus, nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum etc. (112) De illo, quod aliqui propter causas consanguineorum veniunt cum strepitu ad iudicia. Plerumque fit, (quod) aliqui propter causas consanguineorum vel familia- rium ad iudicia venientes per strepitum et inportunam ipsorum acclamacio- nem 4) sentenciam seu victoriam causarum consueverunt reportare 5). Unde super hiis providere volentes statuimus, quod deinceps quisque, cuiuscunque sit status vel condicionis, propter causam consanguinei vel cuiuscunque6) familiaris aut sui servitoris ad iudicium venire non presumat, nisi vocatus, quia si contra facere presumpserit, pena, que dicitur paucznadzescza, puniatur nostre camere applicanda. (113) Preterea7) statuimus, quod quicunque in iudicio cultellum extra- xerit et aliquem vulneraverit, in gracia nostra non (s) existat. Si vero 1) Cod. Posznaniensem. 2) Cod. scribet. 3) Artykuł ten stanowi w kod. Floryańskim jedną całość z poprzedzającym. 4) Cod. ac larionem. 5) Cod. reprobare. 6) Cod. cuiscunque. 7) Artykuł ten stanowi w kod. Floryańskim jedną całość z poprzedzającym. [43] KODEKS FLORYAŃSKI. 311 gladium || vel cultellum extraxerit et non vulneraverit, pena, que [f. 31] dicitur XV, puniatur et illi, quem dehonestavit, penam, que dicitur XV, sol- vere teneatur. (114) Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis extraxerit cul- tellum vel gladium et vulnus alicui non intulerit, in gracia nostra consistat; si vero vulneraverit, sine gracia puniatur. Et idem, si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decernimus observari. Si vero corani domino archiepiscopo hoc idem contigerit, videlicet quod cultellum vel gladium extraxerit, sive vulneraverit sive non, pena szedmdzesath puniatur, eidem domino archiepi- scopo applicanda. Et si quis turpia coram eo alicui protulerit, penam eidem domino archiepiscopo, que XV dicitur, persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis minutas quis subtraxerit, auris periculo sit subiectus. Si vero coram milite quis cultellum vel gladium extraxerit et vulneraverit ali- quem, manus sua in gracia militis consistat; sin autem vulnus non intulerit, cultello manus eius poterit penetrari. (115) Decernimus declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus, iudex, subiudex et officialis, qui dicitur woszni, habeant facultatem dandi ministerialem ad citandum, ita tamen, quod qui habent ius, ut non citentur, nisi per litteras nostras vel nostri capitanei, illi per litteras nostras duntaxat citentur. Sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum nostrum vel nostri capitanei seu iudicis sine littera citare in hospicio vel in foro; sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in domo, sed apud wladarium vel scul- tetum edictum citatorium1) proponat, actore presente vel eius nuncio, dicens ei, contra quem fuerit accio dirigenda, causa citacionis et per quem citatur exposita, sibi certo assignato termino comparendi2), ut si citatus3) comparere non curaverit vel contempserit, pro quolibet termino, videlicet primo, secundo, octo scotos pro pena iudicio solvere teneatur. Et in termino si non com- paruerit, causam perdet et ab accione cedat cum pena. Quod de rei contu- macia 4) est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium suum nuncium comparuerit, ab accione cedat cum pena sex marcarum, que in Polonico szedm grziwyen nuncupatur etc. (116) Perpetuo prohibemus edicto, quod nostri familiares vel aliqui5) in nostra curia citati seu coram nobis vel nostro iudicio arestati et inopi- nate inventi6) respondere minime teneantur; sed citati legitime propositis 1) Cod. citatoriam. 2) Cod. comparandi. 3) Cod. tacitus. 4) Cod. commitata. 5) Cod. alii quibus zamiast aliqui. 6) Cod. umenti. KODEKS FLORYAŃSKI. [44] ipsis accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, concessa sibi vel eis deliberacione super propositis accionibus competenti etc. || [f. 310] (117) Preterea statuimus et edicto perpetuo servari mandamus, quod qui- cunque venditam possessionem infra octo annos, volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicium non deduxerit reclamando, vel hereditatem obligatam infra XXX annos non redimerit per se vel per consanguineos suos, quibus hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic1) vendite vel eciam obligate, evolutis annis predictis, quos volumus currere ab anno domini M0CCCXLVII0 a dominica Letare2), penes ipsos, quibus sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo remaneant ipso facto. (118) Statuimus insuper, quod passus dampna per furtum vel spolium in pecoribus, pecudibus et in rebus minutis, infra annum evocandi ad iudicium, quem voluerit, seu3) in iumentis et equis violenter vel furtive ablatis infra duos annos habeat facultatem; post annos vero supradictos ad agendum non nisi testibus admittatur etc. (119) De iudice, quomodo iudex non debet redargui de malo iudicio in presencia palatini et baronum. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capi- taneo aut quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus presen- tibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed plures iudicant supradicta: adiicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipitur wssthecz, quod ille, si recordatur 4), qualiter iudicavit, statim dicere vel differre teneatur 5) etc. (120) De redargucione iudicis. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia iudicantem in causa sua inique et per- peram processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, probare debebit, quod iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem iniquam, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare tenebitur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex pro se 1) Cod. sint. 2) Cod. ad vitam locare. 3) Cod. se. 4) Cod. concordatur. 5) Cod. teneantur. [45] KODEKS FLORYAŃSKI. 313 racionabiliter obtinebit, si sentenciam comprobaverit fore iustam. Similiter1) redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum (non) debet (audiri, nisi) sibi- pelles vulpinas vel tres fertones assignare curaverit, qui eidem cedunt sub- iudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et idem, quod de iudice premisimus, de castellano eciam censuimus sciendum. Iudices vero castellanorum obicient2) falsitatem sentencie, respondere minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se optinere poterint, si similiter || suum [f. 32] iudicium ostenderint fore iustum etc. (121) Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fideiussum fuerit, si debitum fuerit XX marcas, solus, si vero XL, metse- cundus, in maiori vero pecunie quantitate mettercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. (122) Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiubuit, inde equum vel bovem obliget; alias si obligaverit, ad restaurandum ipsorum dampnorum principalis persona minime teneatur, nisi id de persone princi- palis processerit voluntate. (123) Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus seu quibuscunque aliis, magnis vel parvis, quispiam convictus fuerit vel evo- catus et ipse3) dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit de eius 4) mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit, asscrens ipsum id fecisse suo mandato, citatus liberatus ascendit 5) et contra libe- rantem 6) accio dirigitur. Alioquin citatus respondere protinus teneatur etc. (124) De donacione 7). Hec statuta perpetuo declaramus, decernentes, quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem donacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatoris vel (eius), cui donacio fuerit facta, confirmetur; presertim hiis, qui nobis seu nostris successoribus presentibus viriliter in bello pugnantes fuerint interfecti, do- nacio recipiat perpetuam firmitatem. (125) Declaramus eciam et decernimus, quod barones et nobiles nostri terre Polonie nobis et nostris successoribus in terra et regno Polonie ser- vire in armis, sicut melius potuerint, teneantur; sed extra metas regni non 1) Obok tego ustępu ta sama ręka, która podopisywała rubryki, zamieściła na marginesie: »De redargucione subiudicis.« 2) Cod. obiciant. 3) Cod. ipsum. 4) Cod. cuius. 5) Cod. ostendit. 6) Cod. libertatem. 7) Rubryka ta wypisana na interlinii bladym bardzo atramentem pochodzi od innej ręki, niżeli ta która podopisywała w kod. Floryańskim rubryki począwszy od karty 25-tej. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 40 KODEKS FLORYAŃSKI. [46] teneantur servire nobis, nisi ipsis competens satisfaccio impendatur vel per nos petiti fuerint et rogati etc. (126) De ancillis maritantibus. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam nuptui tradiderit dotemque sibi assignaverit competentem, ipso defuncto frater uterinus vel patruelis, non superstite uterino, sł filia palatini fuerit C marcas, ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem vel, eo non extante1), per patruelem nomine dotalicii in pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus de filiabus2) inferiorum nobilium a palatino, quod eas in vita 3) tradant maritis, dote eis competenti similiter assignata. Quibus de hac luce sublatis fratres uterini vel patrueles || cuilibet sorori LX marcas [f. 320] solvere teneantur, si multe sunt possessiones, ut fertur; si vero pauce, fiat estimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia assignetur. Fratribus uterinis seu patruelibus 4) non extantibus, quilibet, qui de eadem consanguineitate proximior extiterit, interim quod sorores non fuerint matri- monio copulate, hereditates sive ex successione paterna seu quocunque modo alio debeantur eisdem, valeat5) possidere atque eciam vendicare: declarantes, quod pater in vita sua filiabus suis possit bona empta seu eciam e regia donacione (optenta assignare); que superstites fuerint6) porciones, in pecunia sororibus (dabit) et solus hereditatem optinebit. Filie vero in vita parentum7) tradite copule maritali8) fratri uterino seu patrueli pro dote sua aliquam questionem movere non poterunt9), nam contentari de eo debent, quod pa- rentes ipsis 10) viventes pro dote sui compotes sunt largiti. Adicientes, quod fratribus mortuis seu non extantibus, filie hereditatibus aliqualiter non suc- cedant, sed contententur de dote eis tradita, ut superius continetur, pro- ximiores eis non data dote11) eisdem hereditatibus succedant. Salvo tamen, quod dictum est de hereditatibus empticiis vel eciam deservitis12), quibus filie succedant et proximiores fratres eis pecuniam assignent et soli heredi- 1) Cod. extantem. 2) Cod. filiarum. 3) Cod. invite. 4) Cod. Filius uterinus seu patruelis. 5) Cod. valeaut. 6) Cod. superstes fuerit. 7) Cod. parantum. 8) Cod. tradite copulate maritis. 9) Cod. potuerunt. 10) Cod. ipsius. 11) Cod. proximiores eius non dotate dote. 12) Cod. de serviciis. [47] KODEKS FLORYAŃSKI. 315 tates huiusmodi assequantur. Et prohibemus omnino, quod filie in heredita- tibus, que pusczina dicuntur1), non succedant. Ubi vero aliqui sine (prole) decesserint, proximiores ipsorum hereditates optineant et ipsis in eisdem succedant. (127) Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis inter filios suos fecerit divisionem bonorum suorum, quam filiis denegare non valeat, quia per nos vel capilaneum nostrum eadem divisio ratificata non fuit seu con- firmata, eo patre mortuo filii ipsam rescindere valeant quoquomodo2), sed paternam porcionem inter se dividant iusto 3) modo. Facta autem huiusmodi divisione bonorum, ut est dictum, si pater aliam uxorem duxerit et filios ex eadem susceperit, filii prioris matrimonii ad partem paternam 4) nequeant con- spirare, sed erit ipsa porcio secundi matrimonii5) filiorum. De filiabus vero, si quas habuerit vel eas relinquerit, fiat, ut prius est constitutum. Si duo vel tres fratres divisionem inter se fecerint, uno ex ipsis mortuo, nec fratres superstites nec filii fratris (rescindere) presumant divisionem eandem, quam- vis eadem divisio per nos nec per nostrum capitaneum fuerit confirmata etc. (128) Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret capitali pena plectendus, nos rigorem huiusmodi temperantes, statuimus, quod occidens militem LX marcas parentibus, pueris vel amicis occisi solvat. Mutilans autem eundem in manu, pede vel naso XV marcas, in pollice vero mutilans octo marcas, digitum vero quemlibet || amputans tres mar- [f. 33] cas grossorum, pro qualibet vero vulneracione predictorum membrorum vulnerato penam 6), que dicitur pancznadzescza, ipsi mutilato vel in digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur. Si vero quispiam kmethonem occiderit, sex marcas solvere teneatur, quarum tres uxori seu pueris, si superstites fuerint, tres vero marce residue (persolvantur). Si occidens et occisor fuerint duorum dominorum, eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent. Vulnerans autem kmethonem, eidem vulnerato pro vulnere mediam marcam7), domino autem ipsius, si vulnerans et vulneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse vulnerans pro pena solvere teneatur; si vero vulnerans et vulneratus duorum dominorum fuerint, inter ipsos marca huiusmodi penalis dividatur. (129) Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque8) condicionis vel status extiterit, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppres- 1) Cod. dicitur. 2) Cod. quomodo. 3) Cod. isto. 4) Cod. primam. 5) Cod. secundum matrimonium. 6) Cod. pena. 7) Cod. media marca. 8) Cod. cuiscunque. KODEKS FLORYAŃSKI. [48] serit, vita eius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia vero sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi a raptore, et si eidem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilo- minus dotem amittat, ita, quod parentes seu amici eius non teneantur ad dotandum eandem. Quicunque vero alicui virgini seu mulieri coniugate aut vidue in via, campo, silva, domo vel in villa opprimendo violenciam fecerit et virgo vel mulier violatoris oppressionem evadens1) ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clamaverit2) plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et oppressionis in ea apparuerint signa manifesta, in nostra gracia amicorumque eiusdem oppressor existat, et (hoc), si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier de oppressione aliquem accusaverit calumpniose, et in ea signa oppressionis (non) apparuerint, ut est dictum, extunc is, quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit; calumpniatrix autem pena debita, cuius- cunque status vel condicionis (existat), procellatur. (130) Statuendo3) declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus fuerit vel rem furtivam seu rem violenter ablatam restituerit, is infamis perpetuo permaneat nullaque donaria in vestibus vel in aliis rebus a nobis penitus consequatur. Quod si accusato de furto et non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio 4), et is, si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur etc. || [f. 330] (131) Preterea statuimus, quod si quis de villa unius domini in alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno et frumento et campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere et domino, cuius homo furtum commisit, ipse fur marcam grossorum solvere teneatur. Depa- scentes vero et incidentes gramina, in falce vel palio, et incidentes ligna in dominio alterius, in securi tantummodo inpignorentur. Pignora vero predicta si pignorans ea servandi ius non habuerit, deferre ea tenetur ad proprium iudicem etc. (132) Usurarum voraginem, que facultates exhaurit, (compescere cu- pientes), statuimus eciam, quod Iudei nostrarum civitatum per septimanam 5) non plus de usura recipiant, nisi tantum unum grossum de marca. (133) Querelam sepius flebilem recipimus, quod ministeriales per ter- ram girantes pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi 1) Cod. evadans. 2) Cod. villas clamat. 3) Obok tego artykułu nieco późniejsza ręka zamieściła na marginesie: «Castrensis arti- culus.« 4) Cod. purgacione. 5) Cod. septimam. [49] KODEKS FLORYAŃSKI. 317 adinveniunt modos exquisitos, ita, quod 1) si aliquis inferior miles seu alicuius ville pauperes milites aut villani2) religiosorum eos 3) pro beneplacito eorum quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, hii idem ministeriales ipsos milites pauperes seu villanos sine culpa et sine causa et absque pre- cepto citant occasione vexacionis faciende 4), terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes; et sic idem pauperes milites seu villani non valen- tes redimere vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni volentes obviare, statuimus, quod de- inceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialiatus et spoliacione omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias si predictam penam non formidaverint, depo- nantur et cauterio perurantur 5). (134) Item statuimus, quod quocienscunque aliquos, cuiuscunque 6) condi- cionis vel status existant, contendere contigerit7), et famulus, dominum suum iuvando, exempto gladio vel cultello vulneraverit aliquem, pro eo indigna- cionem vulnerati vel amicorum ipsius8) aliquatenus non incurrat etc. (135) Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuius- cunque 9) quatuor marcas, poledrum vero interficiens tres marcas, et ubi iumen- tum vel ictu vel plaga seu culpa alicuius aborsum (fecerit), marcam 10) cum dimidia, et pro poledro secundi anni, quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur; ubi vero tercii, quinti, sexti anni poledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super existimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur etc. (136) Statuimus eciam, quod quicunque habens cum alio limites, ipsos transgrediendo ligna vel quelibet utensibilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem || primo in securi, secundo in securi, palio et tunica, [f. 34] tercio in bobus vel equis seu in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si pignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se opti- nebit et alium bovem vel equum super fideiussoria caucione dimittat et signum in arbore, ubi impignoravit, excidere teneatur. Si quis vero in gayo alterius furtive unum vel duos quercus inciderit, pro quolibet quercu octo scotos, si vero tres inciderit, marcam illi, in cuius gayo fecerit, et iudicio 1) Cod. itaque. 2) Cod. villam. 3) Cod. eo. 4) Cod. faciendo. 5) Ostatnie trzy wyrazy późniejsza nieco ręka z XVgo w. dopisała w dalszym ciągu wiersza, 6) Cod. cuiscuuque. 7) Cod. contendere non contingit. 8) Cod. ipsorum. 9) Cod. cuiscunque. 10) Cod. marca. KODEKS FLORYAŃSKI. [50]aliam marcam. Sed si tantum propagines absciderit, quatuor scotos ipsum incidentem dare oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis, videlicet circa Wartham vel circa quaslibet aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que dicitur vulgariter dambrowa, duos (scotos) a quolibet ipsum incidens solvat; sin autem pro- pagines seu ramos tantummodo inciderit, similimodo inpignoranti debet solvere. Si quis autem arborem cum apibus inciderit, passo dampnum mar- cam et iudicio marcam. Qui vero sine apibus succiderit arborem, mediam marcam passo dampnum iudicio convictus exsolvat etc. (137) Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita, a vigilia 1) tunc a festo sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pa- scere teneatur, alias existimacionem2) dampni convictus in iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt, satisfacere compellatur, iudicio vero pro pena marcam ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumenta damp- num passus ad domum propriam pellere non presumat. Decernimus, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam3) easdem nobis- cum per medium divisurus4); ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore (facere) teneatur; et si pars adversa dixerit non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit mactator eorundem porcorum, firmare proprio iuramento teneatur etc. (138) Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem, porcos suos vel eciam scrophas per bona alterius intermedia ipsas voluerit inviare, id est pellere ad eandem silvam, quod id non possit facere per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu meri- cam ad eum pertinentem. Et idem dicimus per omnia observandum in eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit in silvam glandinibus habundantem, vel bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam. Is vero, per cuius bona pecudes || huiusmodi domini merice [f. 340] vel silve seu conductoris eiusdem inviari seu pelli debebunt, ex utraque parte vie ad XXX ulnas glandines proprias prius colligat, ut sic predictus dominus vel conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit pellere ad eandem. (139) Cum dicit scriptura, quod filius non portabit iniquitatem patris nec eciam econverso, statuimus ergo, quod pater pro nequam filio et econ- verso minime puniantur; et idem de fratribus germanis vel quibuslibet con- 1) Cod. aguilia albo agnilia zamiast a vigilia. 2) Cod. existimacioni. 3) Cod. vicinas. 4) Cod. divisuras. [51] KODEKS FLORYAŃSKI. 319 sanguineis declaramus fore servandum, nisi pater de culpa filii aut frater de culpa fratris participando in crimine criminoso delatus vel accusatus se ne- quiret expurgare, quia tunc arbitratus1) secundum culpe exigenciam punietur, et 2) committens crimen secundum magnitudinem eiusdem solummodo precel- latur in bonis mobilibus seu in parte hereditatis, que ipsum contingit, nobis et nostre camere applicanda 3) etc. (140) Statuimus, quod si quis ad domum militis (veniens), ipsum in suorum occiderit presencia puerorum, penam szedmdzeszath solvere teneatur; Eandem eciam penam quilibet nobilium, quotquot tunc fuerint cum eodem pre- bentes 4) auxilium ad occidendum militem supradictum, szedmdzeszanth vide- licet iudicio, penam vero, que dicitur pancznadzescza, occisi pueris solvere sit astrictus, et hec pena szedtndzeszath pro eo sine gracia nymiloscziwa appellatur, quia tamdiu impignoratur militis interfector, quamdiu pena huiusmodi non fuerit persoluta. In casibus infrascriptis quis hanc penam incurrerit: qui tres exci- derit5) vel cremaverit gades sectes vel tres monticulos gadium dissipaverit6); item7) quando quis tres arbores cum apibus succiderit vel apes cum melle abstraxerit seu exposuerit et fuerit legitima probacione convictus; item ab- ducens furtive vel eciam violenter tria vel plura iumenta indomita, seu illa vulnerat vel occidit; item quando quis super incendio est convictus aut intrans villam alicuius et excederet enormiter in eadem; ultimo quando quis convin- citur8), quod spolium in strata publica seu violenciam alicui vel inhonestatem aliquam committere non expavit; ut in quolibet casuum premissorum ipse delinquens pena szedmdzesanth huiusmodi9) constringatur. (141) Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel nostro capitaneo de aliquo maleficio accusatus, ad ostendendam suam innocenciam coram nobis vel capitaneo nostro admissus non fuerit et ob hoc ipsum velle fugere con- tingat, ne sibi10) fuga ipsius ad infamiam imputetur, debet coram venerabilibus dominis episcopo Posznaniensi et preposito, nostris in Christo patribus, [f. 35] protestari, quod nos vel capitaneus noster ad expurgandum ipsum non ad- misimus. Palatinus vero ipsum profugum servare poterit per sex septimanas ex consuetudine antiqua, infra quod tempus palatinus circa nos vel succes- sores nostros seu capitaneos (iusticiam) debet (ei) querere. Et si non poterit 1) Cod. arbitraris. 2) Cod. si. 3) Cod. applicande. 4) Cod. probantes. 5) Cod. occidit. 6) Cod. monticulas gadium dissipavit. 7) Cod. ita. 8) Cod. convicitur. 9) Cod. hiusmodi. 10) Cod. si. KODEKS FLORYAŃSKI. [52] optinere, quod admittatur ad ostendendum suam innocenciam super eo, de quo fuerit accusatus, post hoc dictus palatinus eundem profugum ad metas terre sue, suo conductu deducere teneatur. Qui sic conductus infra annum a tempore sui exitus de terra regno et terrigenis nocumenta inferre non valebit vel non habebit; uxore sua in bonis suis pacifice remanente per dictum annum et quiete. Quo anno evoluto si prefatus profugus die et nocte nocumenta aliqua terrigenis intulerit, propter hoc infamis non debet reputari, nec ad mortem ipsum captum terrigene nobis seu successoribus nostris aut capitaneis nostris dare tenebuntur, nec propter hoc offensam nostram incur- rent1). Si vero iudicio se presentari noluerit2) et fugiendo nocumenta terrigenis intulerit, bona ipsius 3) et (s) immobilia camere nostre perpetuo applicentur, mobilia vero inter nos et barones nostros dividantur per medium. Et si per quempiam captus fuerit, in gracia nostra consistit, et inter capientes ipsum et amicos4) capti nulla propter eius captivitatem debet indignacio suboriri, nec inimicicias occultas vel manifestas ob hoc moveri presumant 5). Uxor vero sua in dotalicio remanere vel ipsum vendere habeat liberam faculta- tem. In hoc est, quod dicit etc. (142) Preterea declarando statuimus, quod sive a nobis, sive a quo- cunque alio domino nobis subiecto, kmetho tempore noctis recesserit fugitive, res, quas in domo dimisit fugiendo, dominus ville pro se potestatem habeat retinendi. Et insuper dominus, qui hunc kmethonem acceptaverit fugientem, priori domino, a quo fugit, penam, que pancznadzescza dicitur, solvere teneatur, kmethonem restituendo eidem cum rebus omnibus, quas attulit ad eundem, et hoc, (ubi) nulla culpa precedcnte domini, de quibus infra subiungitur 6), fugit ab eodem. Culpe vero, propter quas a domino suo fugere kmethoni licitum sit: quando dominus propter suum excommunicatur debitum, et ob hoc kmetho- nes privantur ecclesiastica sepultura; item quandocunque dominus ville in quocunque loco suam villanam7) violenter oppresserit, nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse, verum eciam omnes villani, ubi hoc factum extitit, hora quacunque recedendi liberam habeant facultatem, nec oppressor huiusmodi8) seu ville dominus ipsos detinere audeat seu in aliquo molestare; || idem liceat eis facere, cum ob culpam sui domini [f. 350] pignora fuerint recepta eisdem, quod9) absque impedimento quolibet possint 1) Cod. incurrat. 2) Cod. voluerit; ale sam pisarz nad »v« zamieścił, poprawiając swój błąd, »n«. 3) W tem miejscu na marginesie późniejsza nieco ręka z XV w. dopisała »mobilia,« ale spostrzegłszy, że to zbyteczny dodatek, zaraz ten wyraz przekreśliła. 4) Cod. amicorum. 5) Cod. nec nuncios occultos vel manifestos ad hoc moveri presumant. 6) Cod. subiugitur. 7) Cod. villam. 8) Cod. hiusmodi. 9) Cod. que. [53] KODEKS FLORYAŃSKI. 321 fugere ab eodem. Premissis vero culpis (non) exstantibus1) nequaquam kmetho recedat a suo domino, nisi domo bona relicta et decenter sepita et solum in Nativitate Domini iuxta consuetudinem actenus observatam; et si ante ea liber- tatem habebat, tot annis domino suo serviat ab ipso minime recedendo, quot annorum libertate gaudebat. Et hoc, quando in iure Polonico sedet kmetho; quando vero iure Theutunico est locatus, idem nequeat recedere nullo modo, nisi tot annis censum exsolvat, quot annis habuit libertatem; nec hoc sibi liceat, nisi eque divitem loco sui kmethonem constituat seu dimittat aut agris suis in totum excultis seu exstirpatis vel seminatis yemalibus et estivalibus in eisdern et tunc de omni recedere permittatur etc. (143) Cum sub uno principe eadem gens diverso iure non debeat2) frui, ne sit tamquam monstrum diversa capita habens, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie (terre) iudicentur. (144) Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit plurimorum, con- venit statuere, ut iudicia forma ve 3) aliquorum castellanorum, quorum solucio tantum ex calumpniis dependet, omnino amputentur. (145) Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur quilibet miles secundum quantitatem suorum reddituum ad rem publicam certis armatis hominibus deservire, (dummodo) bona ipsorum in iure 4) libertatis, que et ita de iure militari sunt libera, absque omni vexa- cione conserventur. (146) Item ex quo unus princeps, unum ius, una moneta in toto regno debet haberi, que sit perpetua et bona in valore, ut per hoc magis sit grata. (147) Ex iure divino tenetur, quod iniquitas unius alteri non debet obesse. Statuto debet teneri, quod pena militis aut fideiussoria caucione kmetho non debet impignorari, sed si tenetur miles aut quivis, ille solvat de propriis bonis etc. (148) Quia ex obligacionis facilitate ad magna dampna homines de- veniunt, iure est tenendum, quod si quis fideiubet pro aliquo suo amico certam pecuniam ad aliquem civem vel ad alium quemcunque, cuiuscunque status vel condicionis existat, illo non solvente in termino adveniente 5), fide- iussor propter hoc non debet ad hospicium in opstagium subintrare aut aliqua dampna facere non solventis in destruccionem6), sed si est parvum 1) Cod. stantibus. 2) Cod. debet. 3) Cod. ue albo ne. 4) Cod. deservire bonis ipsorum invite. 5) Cod. adveniens. 6) Cod. non solvent destruccionem. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 41 KODEKS FLORYAŃSKI. [54] debitum, detur eius pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitoris pro valore debiti per fideiussorem apprehendatur illi, cui debitum tenetur. jj [f. 36] (149) Sed quia ludus taxillorum multos iustos et alios probos depau- perat et dehonestat, pro remedio huius periculi statutum debet teneri, quod ludus taxillorum pro parata pecunia exerceatur, et non ludant1) ad pre- standum, sicut facere hoc2) consueverunt; namque plurimi homines provocati in ludo et volentes ulcisci contra vincentes, ludunt ultra substanciam ipsorum, quia facilitas scripture ipsius ludi3) non eos gravat tantum, quantum parate 4) pecunie amissio ipsos gravasset. (150) Porro cum Iudaica pravitas et intencio ipsorum in hoc semper versatur, ut Christianos non 5) tantum in fide, quantum eciam in diviciarum oppressione semper deprimat et evellat6), convenit statuere, ut nullus ludeus amplius alicui Christiano in regno nostro amodo constituto suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus observatam. (151) Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus prohibita, exigit regie maiestati prohibere, ne transeuntes per viam ad domos ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sunt principes, milites aut alterius status cuiuscunque7) homines condicionis existant, pro se expensas aut pabula equorum in villis, thabernis aut locis solitariis vi recipiant aut aliquam vim inferant nolentibus vendere aut a vendicione se retrahentibus8), sed unus- quisque re sua libere utatur pro libito sue voluntatis. (152) Verum quia gwarrarum strepitus ex inordinata milicia9) milites (s) plus proprias terras quam alienas consueverunt ex rapina indebite de- sertare, ad succurrendum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedicionem in suis propriis (terris) non plus pro sumptibus ipsorum et equorum recipiant, nisi moderatim pabulum aut victum ipsorum, sine quo transitus alias haberi non posset etc. (153) Statuimus, quod si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, idem duos seniores sue genologie, alterius genologie alios duos et 1) Cod. et ludat. 2) Cod. habet. 3) Cod. ipsum ludum. 4) Cod. pars. 5) Cod. nisi. 6) Cod. deprivat et evellet. 7) Cod. cuiscunque. 8) Cod, inferant nolentes vendere aut a vendicione se retrahere. 9) Cod. malicia. [55] KODEKS FLORYAŃSKI. 323 duos tercie genologie bonos producat more consueto ad optinendum suum ius militale etc. (154) Eciam statuimus, si quis militum aut nobilium de hoc seculo migrabit habens filios et filias, tunc fratres suas sorores maritis tradant, dote eis assignata more consueto. Si autem filios non habuerit, tunc filiabus [f. 360] omnes hereditates et possessiones cadcnt paterne. Sed si fratres patrueles ipsas hereditates optinere volucrint, tunc milites iuxta conscienciam ipsorum predictas hereditates taxabunt et ad rem taxacionis iam dicti fratres patrueles sororibus infra annum parata pecunia, secundum quod fuerint taxate1), persol- vere tenebuntur. Et si in spacio unius anni solvere neglexerint, tunc filie hereditates optinebunt. Amen. Expliciunt statuta constituta per Regem2) Kazimirum Polonie de consensu venerabilis patris domini Iaroslai sancte Gneznensis3) ecclesie archiepiscopi 4) ac prelatorum necnon palatinorum ceterorumque baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie. Finita anno Domini M0CCCCLmo tercio etc. Maria. (155) Quando aliquis emeret hereditatem et teneret ipsam [f. 59] tribus annis et tribus mensibus pacifice, et si ipsum aliquis consanguineus vel affinis post impediret volens ipsum exemere de eadem hereditate vice- versa, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, taceat in perpetuum. Eciam si esset aliquis debitor et diceret: ista est hereditas michi propinquior, quam tu tenes, et michi prius debitus fuit, antequam ipsam emisti, cuiuscunque esset professionis vel secte, iste debitor si tacuit tribus annis et tribus men- sibus, taceat in perpetuum. (156) Quando pueris pater deceret et pueri annos legitimos non ha- buerint5), tunc quicunque esset eorum tutor, iste non potest hereditatem ipso- rum vendere nec gades limitare seu eciam hereditatem ipsorum ullo modo perdere, quousque pueri annos legitimos habuerint6), tunc soli pueri per se regantur, nisi forte pater ipsorum indebitaretur ante mortern, vel si aliquis pro ipso fideiubuit fideiussoriam, hoc tenentur pueri solvere non expectando annos suos, eciam si citatus esset pater pro aliqua hereditate adhuc7) vivens et ipse prius contendit in iudicio pro ista hereditate, eciam pueri respondere 1) Cod. taxata. 2) Cod. Rem. 3) Cod. Gnezensis. 4) Cod. archiepiscopum. 5) Cod. habuerit. 6) Cod. habuerit. 7) Cod. ad hunc. KODEKS FLORYAŃSKI. [56] debent pro patre; seu si aliquis obligavit suam hereditatem patri ipsorum, eciam hii pueri pecuniam debent recipere pro eadem obligacione, quamvis legitimos annos non habeant seu tutor ipsorum 1). 1) Dwa te artykuły nie znajdują się w Kod. Floryańskim razem z innymi, należącymi do textu statutów Kazimierza W., ale dopiero na karcie 59-tej wśród textu prawa saskiego. Pisarz odmienne pochodzenie tych artykułów uwydatnił dopisując przy każdym z nich na marginesie: »terrestria«. Ostatni artykuł kończy się na słowach: »Pro quo benedictus sit Deus in secula se- culorum amen. Tres successive Otti regnare dicuntur. Iurisdicio est eciam iudicis dandi licencia etc.« Wyrazy te oczywiście mechanicznie złączone zostały z textem artykułu, z którym stanowią jedną całość. XXI. Kod. P. III. (Petersburski IIIci;— Petropolitanus III). Hic incipiuntur constituta Polonicalis iuris castri Cracoviensis perpetue conservata. Capitulo primo etc. [f. 860] Non debet reprehensibile nec mirum iudicari1), (si) secundum temporum 2) varietatem consuetudines (et) facta humana varientur, cum cuilibet3) non suf- ficiat virium 4) fortitudine pollere vel armorum puichritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, unacum baronibus nostris nutu et voluntate Dei consi- derantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiec- tis plereque cause5) in iudiciis non uniformiter. sed secundum animorum diversitatem quamvis super uno et eodem facto vario et diversimode deci- duntur6) et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause7) plerumque post multiplices vexaciones remanent8), quod amodo inmortales erunt; qua- propter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum et commodum et utilitatem nostrorum subditorum decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varie- tatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare ac9) districte et firmiter observare. l) Cod. iudicare. 2) Cod. tempus. 3) Cod. cuiuslibet. 4) Cod. virum. 5) Cod. esse. 6) Cod. decidentur. 7) Cod. esse. 8) Cod. remanet. 9) Cod. hac. KODEKS PETERSBURSKI III ci. [2] (1) Nemo ex parte consanguinei seu familiaris ad iudicium venire (presumat). II capitulo. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium 1) suorum ad iudicia venientes per strepitum et inportunam ipsorum audaciam sentenciam sive vic…………………………………………………………..2) (55) [f. 87] vandam; si autem in tercio fuerit dnus unacum villanis contumaces, decre- vimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis3): declarantes, quod dicti boves pigno- rati4) sine cuiuslibet (s) per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in ieme vero octo diebus absque aliqua destruccione debite observentur, volentes et decernentes, quod dicti boves pignorati, sive pena cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici nostro applicentur5). Decrevimus eciam, quod et statuimus, quod si predicto ministeriali deputato per iudicem (ad) eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos non permittatur inpignorari iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa aut ante villam seu in via violenter recipiantur6), dolum7) et rebelliones eorundem puniendo, volumus, quod pena, que dicitur pyąthnaczya, idem rebelles nobis et iudici nostro solvere teneantur, et nichilominus (cum) alia pena pyąthcza | eadem pignora denegata vel violenter ablata integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis pignoribus predictis et satisfaciendis de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eo- rundem ad puniendum et inpignorandum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena, que vocatur szyedmadsyesczya, nostre curie applicentur sive puniantur8). (56) De pena actoris, si non conparuerit. Capitulo LVII. Actor procurat ad causam reum citari, reo in termino comparente9), actore vero totaliter se absentante, decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse; si autem reus non curaverit 1) Cod. familiarum. 2) Pomiędzy kartą 86 i 87 wycięto 9 kart naszego kodeksu, a wskutek tego brakuje w tekscie końca art. Igo, art. 2—54 w całości, i początku art. 55-go 3) Cod. iudicantes. 4) Cod. pignorantes. 5) Cod. applicetur. 6) Cod. recipientur. 7) Cod. dominum. 8) Cod. applicentur finis puniatur. 9) Cod. conparante. [3] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 327 parere in termino sibi assignato, actore per se vel per nuncium conparente, decrevimus, quod pro1) huiusmodi contumacia reus pena duorum boum multetur. (57) De capitali hereditaria questione. LVIII. Licet in pluribus casibus celeritas commendatur, tamen2) eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis3) racionabiliter quandoque est restringcnda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari, ideoque statuimus, || [f. 870] quod si aliquis in capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus 4) non comparuerit contumaciter in termino 5) sibi assignato, ob contu- maciam eiusdem citati6) actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis (mittendus et ab omni iure eiusdem hereditatis) et ipsius qualibet vendicacione 7) per iudicis sen- tenciam dictus reus decernatur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debitis vel pro quibusl.bet rebus obligatis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum8) post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem; ita tamen, quod si res9) obligate, distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tem- pore alienacionis, quam fuerit pecunia tradita simpliciter, et ipse creditor sine aliqua condicione tamquam pro dicta10) summa pecunie receperit suf- ficientes, sibi et non alii idem creditor de sui negligencia debebit inputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel mi- noris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienavit, debitor per iudicem decernatur11) credite pecunie summam12) adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res obligaverit (s) alienaverit obligatas, residuum, quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori (creditor) restituere teneatur. (58) De violenciarum expurgacione. LIX. Preterea ut calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet13) violenciis evocatur, actor teneatur, 1) Cod. per. 2) Cod. cum. 3) Cod. expediens. 4) Cod. citans. 6) Cod. terminis. 6) Cod. citari. 7) Cod. vendicione. 8) Cod. quorumlibet rerum obligatorum. 9) Cod. reus. 10) Cod. predicta zamiast pro dicta. 11) Cod. decernetur. 12) Cod. summa. 13) Cod. quibus. KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [4] quod asserit, approbare, alias reus tantummodo iuramento proprio se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicio voluerit1) evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat2) evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc raciona- biliter asserit, per ydoneos testes teneatur comprobare. (59) De iuramentis rerum venditarum 3) seu concessarum. || [f. 88] Finem litibus inponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis (aut) creditor pannos vel alias merces alicui tcrrigene ad prestanciam dederit aut mutuo concesserit, (preter) litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum initum 4) et probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (00) De approbacione quorumlibet genolie. Capitulo LX. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum originem semper ducunt, quarum progressum5) nati de genoloya approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilcm et ceteris nobilibus hoc negan- tibus asserat se parem, ad probandum sue genoloye nobilitatem tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurati dicant, quod ipse frater eorum sit et a domo et a stirpe ipsorum paterna6) procreatus. (61) De antequerelis (s) quorumlibet vulneratorum. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulne- raverit, quod cum Iohannes in iudicium | deduxisset, Pe. licet confiteretur7) se Iohannem vulnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Io- hannis, quia Petrum prius vulneravit, quod idem Petrus asserebat se proba- turum. Nos itaque in tali casu decrevimus ipsius Iohannis probacionem fore admittendum super eo, quod in platea Petrum, dum ipsum Iohannes inseque- retur, vulneravit, cum dictus Petrus8) non tantum vitam suam defendendo, sed iniuriam sibi illatam ulciscendo Iohannem noscitur vulnerasse. 1) Cod. noluerit. 2) Cod. habeant. 3) Cod. venditorum. 4) Cod. inicium. 5) Cod. progressi. 6) Pisarz przez pomyłkę wypisał przed tym wyrazem: »pna;« spostrzegłszy jednak, że skrócenie to jest nieodpowiednem, zamieścił zaraz potem: prna. 7) Cod. confitetur. 8) Cod. cum dictis penis. [5] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 329 (62) De expurgacione culpe ex parte apis vel mellis. Item Petrus Iohannem traxit ad iudicium asserens1), quod apes seu mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum se depor- tasse. Tandem Petrus per iudicem per plures interrogaciones (interrogatus), si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Ioh. recipi 2) et ad domum suam deportari, intencionem suam possit probare, Petro respondente, quod tales testes de visu nullomodo posset habere: nos itaque statuendo [f. 880] decernimus in tali casu iuramentum inponendum lohanni, si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel ad domum suam deportabat. (63) De eo, qui violatorem vulneraverit. LXIIII. Preterea Pe. contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor vulnera intulisset, Iohannes fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum3) ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione matrem vel so- rorem aut uxorem vel filios sibi vulnerasset, quod vulnus licet per ministe- rialem conspectum et visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse; et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum vulnus matri sue illatum, per aiios idoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali casu et in simili decernimus eundem Iohannem ad procedendum ad predictos testes fore admittendum. (64) De approbacione huius, qui se ipsum vulnerat. LXV. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod | ipsum vulnerasset, Iohannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu decrevimus distinguendum, quod si in contencione et discordia Io. asserit Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem contra omnem inten- cionem et discordiam Pe. fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petro iuramentum admittendum. (65) De feno in alterius prato 4) secato. LXVI. Bartoldus deposuit querclam contra Andrcam, quod pratum ipsius fal- cavit, Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tunc 1) Cod. asserans. 2) Cod. recepi 3) Cod. domini albo donum. 4) Cod. prata. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 42 KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [6] adiecit, quod idem pratum vlodarius Bartoldi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecunias idem vlodarius ab ipso rece- pisset, quem1) tamen mortuum esse asserebat. Nos autem considerantes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius vlodarii, in tali casu indiximus eidem Andree probare prati vendicionem et empcionem. (66) De illibenti vulneracione. Capitulum. || [f. 89] Item A. deposuit contra B., quod ipsum vulnerasset; B. confessus est ipsum A. vulnerasse dicens, quod hoc fecerit nolens in ludo et solaciando, tamquam socius cum socio et amicus cum amico. Nos audita ipsius B. con- fessione, attendentes, quod ludus non debeat se extendere ad aliquam le- sionem seu offensionem, ipsum B. in tali casu decernimus ad vulneris satis- faccionem condempnandum. (67) De testimonio excommunicatorum. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis in te- stibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pullulabat oppressio 2) veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duxi- mus statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis 3) fuerit (obiecta excepcio excommunicacionis, producens) testes eosdem 4) absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et libe- ram (habeat) facultatem; si vero non poterit alios testes nominare et habere preterquam eos, quibus obiciatur sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum efficienti caucione iuratoria | vel fideiussoria de parendo vel satis- faciendo, cum omni reverencia requiratur5) et petatur, quod eisdem dictis testibus excommunicatis 6) ad perhibendum 7) tantummodo testimonium 8) ad subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis inpen- dat. Quod si excommunicator9) ex premisso modo petitus pro testimonio perhibendo denegaverit 10) beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad Deum censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc absque aliqua cause11) vulneracione testimonia 12) 1) Cod. quod. 2) Cod. pulubat opresso. 3) Cod. producendus. 4) Cod. eiusdem. 5) Cod. requietatur. 6) Cod. excommunicacionis. 7) Cod. prohibendum. 8) Cod. testimonio. 9) Cod. excommunicatur. 10) Cod. denegavit. 11) Cod. esse. 12) Cod. testimonio. [7] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 331 eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant1) ipsorum testimonia firmitatem. (68) De testimonio consanguineorum. Capitulo LXIX. Cum domum vendicabat N. et ad probandum dum (s) suam intencionem G. sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis fuit C. et mediatur seu compositor amicabilis alias in eadem causa, quem 2) ipse N., dum testes secundum consuetudinem iudicis nominarentur, neglexit [f. 890] vocare et de huiusmodi consanguineitate. Demum 3) circa testium iuramen- tum predictus N. testimonium predicti Petri propter predictam consan- guineitatem constanter asseruit 4) non valere, et sic dicebat se causam ean- dem obtenturum 5). Nos itaque considerantes, quod cum tales compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu testimonium predicti Petri pro secundo (s) valere. (69) De expurgacione pecunie de pera recepte. Capitulo LXX. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, N. su- perveniens taliter dormienti et rccepit gladium et peram sibi, in qua fuerunt tres scoti. Nos itaque attendentcs, quod nullus debet (res) alienas attractare domino invito nec rogatus, predictum E. in 6) simili casu decrevimus fore mitti ad iuramentum. (70) De lesione canis alicuius. LXXI. Item E. conquestus est, quod canis N. ex incitacione seu inpulsione ipsius N. taliter ipsum lescrit et momordit, quod ille ex morsu ostendebat et asserebat (se) claudicare. N. eam inpulsionem seu incitacionem canis diffite- batur; et quia actor hoc non poterat 7) probare, nos in tali casu declaramus, quod N. per iuramentum proprium 8) debeat 9) se expurgare. (71) De expurgacione extincte candele in nocte. Capitulo LXXII. Querelam deposuit E. contra N., quod cum in domo ipsius E. facta 10) fuisset in vespere contencio, ipse N. superveniens candelam extinxit, qua 1) Cod. habeantur. 2) Cod. quod. 3) Cod. domum. 4) Cod. cesserunt. 5) Cod. obtentum. 6) Cod. et. 7) Cod. poterit. 8) Cod. pro proprium. 9) Cod. debebat. 10) Cod. facto. KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [8] extincta E. ncscivit nec fore scire potest, per quem in illa contencione fuerit vulneratus. N. vero 1) licet extinccionem 2) candele confiteretur3), ta- men ipsum E. se vulnerasse diffitebatur. Nos itaque a predicto E. actore iuramento accepto, quod in predicta recepcione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum N., quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem 4), in vulnere duximus condempnandum. (72) De ove perdita in grege pastoris. Preterea de villanorum pastore deposuit E., quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuit iterato ovem || eandem; pastor vero asserebat se eandem ovem una cum [f. 90] aliis ad villam induxisse; nos itaque in tali casu (et) simili pastorem decer- nimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (73) De expurgacione quarumlibet culparum virorum nobilium. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa aput nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nun- quam in iudiciis mota fuerit, de crimine 5) aut furti aut latrocinii accusetur, phas sit sibi propter bonam presumpcionem, habitam de ipso aput vicinos, per proprii iuramenti protestacionem a tali accusacione se expurgare. (74) Quod kmethones ad aliam villam possunt recedere. Cum ex seperacione 6) subditorum bona dominorum sepius deserantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit baronibus 7) nostris huic periculo non segniter 8) obviare, propter quod nostra voluntate est institu- tum, I ut non plures kmethones (aut) incole de una villa insimul9) possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo preter domini voluntatem, nisi in casibus hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem kmethonis aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani10) bonis ipsorum depredantur vel in sentencia excommunicacionis per annum durent 11) sui 1) Cod. non. 2) Cod. extinccione. 3) Cod. confitetur. 4) Cod. accionem. 5) Cod. decremine. 6) Cod. expiracione. 7) Cod. boronibus. 8) Cod. sentenciis. 9) Cod. in simili. 10) Cod. villam. 11) Cod. viet. [9] KODEKS PETERSBURSKI III ci. 333 domini ex delicto 1). In talibus casibus non tantum 3em vel IIIIor eiusdem ville incole abire possint, sed omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit. (75) De pueris infra annos pubertatis. Similiter2) infantibus ad duodecim annos educatis3), si tempore in- fancie per quemvispiam 4) iniuria fuerit illata aut patri ipsorum tunc mortuo 5), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defec- tum etatis, contra ipsos inpedientes seu iniuriantes6). Excepcio prescripcionis7) opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa8) infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstat eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam 9). || [f. 900] (76) De re possessoria hereditarie se obligare (s). Capitulo LXXVII. Cum prescripcio propter segniciam et pigriciam dominorum sit insti- tuta, decernimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra tres annos et 3es menses tempore pacis et concordie sustineat10) et paciatur ipsum possessorem possidere 11) eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti et cuius presenciam 12) sive sufficienciam habeat, non moveat13) aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendi- cacione 14) eiusdem hereditatem censemus eundem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decernimus, quod ipso obli- gatore15) non existente vel deficiente, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in 1) Cod. debito. 2) Cod. si mulier. 3) Cod. annorum educatus 4) Cod. quera quispiam. 5) Cod. mortui. 6) Cod. iuramentis. 7) Cod. prescripcioni. 8) Cod. compleatur. 9) Cod. illatam. 10) Cod. sustinent. 11) Cod. possessionem possidire. 12) Cod. presencia. 13) Cod. moneat. 14) Cod. vendicaco. lb) Cod. obligato. KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [10] tanta | pecunia, prout est vel fuerit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi ad predictam hereditatem plenam ac liberam (habeat) facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per con- tinuos XV annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mulier maritata et 1) aliquam here- ditatem , quam dicit et credit racione dotis vel2) quomodolibet ad se perti- nere, si infra X annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem (intentare), ita, quod infra idem tempus pacis et concordie pa- ciatur possessorem 3) quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mu- lier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat4) cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet racione dotis vel quolibet alio iure ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie et infra VI annos sustinuerit et passa fuerit || eandem hereditatem quiete possidere, declaramus, [f. 91] quod extunc ipsi posscssori racione prescripcionis in eadem hereditate ple- num ius sit5) acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Vo- lumus et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et con- cordie vendicent 6) sibi locum, tempore autem gwerrarum sive discordiarum nullalenus sibi debeant locum vendicnre; sed tunc oportebit de salubri re- medio eiusdem providete iuxta discordiarum et guerrarum qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus (currere) prescripcionem. (77) De hereditate consanguineitate indivisa. Cum omnis discussionis et discordie sit mater communio7), in qua eciam fratres aut germani existentes, ad rancorem seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas 8) cvitandas homines ipsi in periculum (ne) in- cidant vite utriusque, consueverunt9), ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita | divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad prin- cipem noticia ipsius non deducta 10); sed quia sepe contingit, (quod) ex ali- quorum facta (s) vita activa et bona procuracione negligentes et racione 1) Cod. marita ad. 2) Cod. ut. 3) Cod. possessionem. 4) Cod. cognoscit. 5) Cod. sic. 6) Cod. vendicat. 7) Cod. sicut nostra communio. 8) Cod. quos. 9) Cod. consueverint. 10) Cod. ipsius ducta. [11] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 335 dissoluti domos proprias ac bona hereditaria informare non curantes domos informatas et hereditates ad utilitatem reductas iure pro se vendicant obti- nere, fratres aut1) amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet pater familias tactus hoc timore a2) reparacione bonorum (se) subtrahit et domorum ereccione, propter quod, (ut) a torpore3) et pigricia talem retra- hamus et excitemus et bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde reportent, statuimus quod (s) nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint4) per triennium sive (s) per tres menses in taciturnitate ad iudicium non provocantes, nisi causa le- gitima || allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio 3), a re- [f. 910] peticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per pre- scripcionem obiectam6) legitime excludantur 7). (78) De expurgacione furti et maleficio. LXXIX. Cum furta et latrocinia8) propter sevitatem 9) criminis et infliccionem10) seu formidacionem pene pro delicto commisso opponende11) per maleficos interdum plurimum12) occultantur, ita, (quod) noticia criminis in brevi non potest probari, et sic quandoque furta remanent inpunita, ut cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis volunt se tueri; in detestacionem itaque criminis 13) decrevimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur, si est secum manens in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis14) prescrip- cionis procedit et habet locum contra agentem de furto; sin autem abinvi- cem actor et reus sunt distantes, non alia excepcio prescripcionis agentem pro furto repellit nisi tantum triennalis, et inputent sue malicie et pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni| recuperacione minime curaverint15) vigilare. 1) Cod. autem. 2) Cod. ac. 3) Cod. corpore. 4) Cod. steterunt. 5) Cod. prescripcione. 6) Cod. obiectum. 7) Cod. excludetur. 8) Cod. latrocinie. 9) Cod. lenitatem. 10) Cod. infliccionis. 11) Cod. opponendo. 12) Cod. plerimum. 13) Cod. a criminis. 14) Cod. anialis. 15) Cod. curaverit. 336 KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [12] (79) Pueri infra annos pro hereditaria questione non respondent. LXXX. Si cuiusquam pueri inpuberes ante legitimam etatem ad iudicia tra- huntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum 1) actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis con- testacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur et dilacione 2) pendente aliquot anni confluere consueverunt, quibus tunc pueris legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem pre- scripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati 3) fuerint, opponere non valebunt, sed tantum 4) utentur illorum dierum pre- scripcione, si qua 5) (fuit) aput ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eandem causam evocati. (80) De annorum prescripcione cuiuslibet sexus. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere, ut virorum, aliarum ut mulierum minus agere libere possint in iudicio super rebus et 6) hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod sta- tuimus, ut viris || et masculis prescripcio triennalis tantum currat, viduis [f. 92] vero sex anni7) propter fragilitatem sexus in8) prescripcione opponantur, mulieri autem maritate9), cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. (81) De agente in causa criminali. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multi ligitiosi calumpniose viros innocentes de crimine10) homicidii commissi ante 11) multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi non potest; unde sta- tuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere vel accusare, cupiens pe- nam capitis sibi vendicare et obtinere 12), antequam tres anni elabantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis 1) Cod. causa. 2) Dwa te wyrazy pisarz przez pomyłkę wypisał dwukrotnie. 3) Cod. iudicati. 4) Cod. tamen. 5) Cod. quasi. 6) Cod. in. 7) Cod. annis. 8) Wyraz ten przez pomyłkę dwukrotnie powtórzony. 9) Cod. mulier autem maritata. 10) Cod. decernunt zamiast de crimine. 11) Cod. aut. 12) Cod. opponere. [13] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 337 petenti et agenti pro capite obstabit excepcio 1) prescripcionis obiecto obieccionis (s). (82) De sepibus in sepibus alterius crescentibus. Franco deposuit querelam 2) contra Petrum, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra sepes omnes 3) fructus, quos fecit et facere | poterat4), percepit. Petrus autem respondit, quod idem (Franco) in eadem villa die et nocte est et fuit insimul cum ipso Petro 5) per duos annos et tacuit et nun- quam ammonuit ipsum Petrum unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius F. declaramus in hoc casu ipsi 6) F. duorum annorum obstare prescriptum. (83) De pecunia in mundiburdio servata. LXXX4. Franco neptam suam constitutam in etate infantili7) orphanam cum bonis valentibus C marcas tenendum et servandum in suam curam recepit; tempore vero procedente ipsam, dum 8) adhuc esset minor annis, de XX dumptaxat marcis 9) maritavit; deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas XXti marcas F. suo avunculo 10) . . . 11). (84) De hereditate empta et possessa et non tota soluta per triennium et mensem. Franciscus vendidit Petro hereditatem pro C marcis, pro qua Petrus statim exsolvit, residuam pecuniam in certis terminis promittens se solutu- rum; et sic idem Petrus per IIIIor annos pacifice et quiete, non (facta) totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum E. venditori; F. terminis nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per totum tempus non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus propter quietam et pacificam pos- 1) Cod. excepto. 2) Cod. qerelam. 3) Cod. omnis. 4) Cod. poterit. 5) Cod. Petrus. 6) Cod. ipse. 7) Cod. infantuli. 8) Cod. dominam. 9) Cod. marito. 10) Cod. avinculo. 11) Drugiej polowy tego artykułu brak w rękopisie Ptrb. III. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 43 338 KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [14] sessionem habitam per 3em annos 1) et 3es menses, predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem, obstante tanti termini et temporis taciturnitate et prescripcione 2). (85) De re mutuata et per quatuor (annos) non soluta. LXXXVI. Franciscus Petro mutuavit XX mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit; Petrus vero quesivit ab ipso F., quando sibi predictum triticum mutuasset? Respondit: IIIIor annos fuisse (elapsos). Nos ipsi F. inposuimus silencium propter tanti temporis decursum. (86) De penis iudicum exigendis. LXXXVII. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio, dicta vulga- riter trzynadzyeszczya, que consueverat 3) iudici presidenti seu diffinienti 4) aliquam causam applicari, fuerit5) sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod 6) dicitur pamyathne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem; unde circa hoc modum inponere cupientes decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis (attamen) magnis, iudex pretextu dicte solucionis pąmyąthne vul- gariter IIIIor grossos exigere et recipere non presumat 7), in minoribus (vero) causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (87) De fratribus in bonis abinvicem divisis. LXXXVIII. Quamvis negocia mortua et finita et quasi contra naturam difficile sit retractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiet contra se sentenciam diffinitivam 8), postmodum 9) alter eorum ac- cedens || ad presenciam iudicis allegat se contemptum et ad eandem [f. 93] questionem tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari; et sic huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari. Unde nos volentes, quod huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint 1) Cod. habitaque 3em annos. 2) Cod. tanti terminis et temporis taciturnitatem et prescripcioni. 3) Cod. consueverunt. 4) Cod. diffiniendi. 5) Cod. si fuerit. 6) Cod. que. 7) Cod. presumant. 8) Cod. diffiniternam. 9) Cod. per commodum. [15] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 339 abinvicem divisi in bonis paternis et separati, si contingerit unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus interdicta1) sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem, sed 2) pro parte hereditatis dumtaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bor.is paternis abinvicem divisi et se- parati, si sint quoad3) annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agatur et ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia questione docetur, trinum 4) citacionis edictum publice proponatur, citando, quod si sit | aliquis, qui habeat vel possit ha- bere aliquod ius in dicta hereditate aut sua quomodolibet intersit, die pro- nunc assignata veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super hereditate eadem proferatur, cuilibet5) postmodum venienti et volenti6) eandem sentenciam arguere et refutare seu innovare, sit7) in- terdicta potestas, sed ipsam sentencinm decrevimus perpetuum habere vi- gorem. (88) De iudice iniuste iudicante LXXXIX. Cum in causarum processibus aput iustos iudices nil habeant vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis, solum Deum pre oculis habentes, ne velud8) fame sue prodigi9) et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per 10) graciam aut per sortes quidquam11) faciant- partis in gravamen12); propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus13) Dei timore || postposito inique14) senten- [f. 930] ciaverit contra aliquem clienticulum, alteri parti ipsum condempnando15) 1) Cod. indicta. 2) Cod. si. 3) Cod. quod ad. 4) Cod. terminum. 5) Cod. cuiuslibet. 6) Cod. nolenti. 7) Cod. sic. 8) Cod. ire nolunt. 9) Cod. prodigii. 10) Cod. et. 11) Cod. quisquam. 12) Cod. partis agravamine. 13) Cod. delegato. 14) Cod. utique. 15) Cod. condempnendum. KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [16] super hereditate aut alia dampnando (s) re circa iudicium deducta, et ptopter hoc pars dampnata ad superiorem appellat, quia moris est in iudicio Polo- nicali, quod iudex (a quo), cuius 1) sentencia per partem inpugnatur, non prius vult nec tenetur suam sentenciam defensare, nisi prius (per) partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis ha- beatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas2) receptas cum pena pyąthnadzyeszcza suffusus rubore suo ad- versario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. (89) De vestigio equorum proditorum circa vicinos. Capitu- lum XC. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum in- stancia requisivit et peciit eosdem suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo | rehabendo insequi ipsum adiuvarent; vil- lani vero insequi furem recusaverunt, et ita Nagod predictum equum ammi- sit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum Na. condempnandos. (90) De expurgacione mutilacionis. Capitulum XCI. Petrus conquestus est de Nicolao, quod ipsum in IIIIor digitis in manu gladio mutilasset, quod Nicolaus se fecisse negavit; et quia3) idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere postula- bat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iura- turum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Nicolao. (91) De iniqua sentencia a iudice data. XCII. Petrus agebat contra Nicolaum iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum provulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit,4) eundem iudicem non provocavit, vulgariter nyenaganyl; nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, cum non fuit aliqua provocacione || suspensa, vulgariter nyenaganyona 5), declaramus tran- [f. 94] sivisse in rem iudicatam, predictum Pe. ad penam debitam condempnantes, alias pro iudicibus expressam6). 1) Cod. acuius. 2) Cod. marce. 3) Cod. quod. 4) Cod. intulit. 5) Cod. nyenaganyca. 6) Cod. expensam. [17] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 341 (92) De hereditate per iudicem abiudicata. Capitulum XCIII. Falco pro hereditate agebat contra H. Henricus1) autem opposita longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit; iudex vero ipsum H. absolvit ab eadem inpeticione. silencium F. imponendo. Post hec veniens minor frater Nicolaus F. refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes declaramus eundem Nicolaum fratrem minorem F. non fuisse audiendum, et sentenciam iudicis dicimus transisse in rem iudicatam. (93) De hereditate trium fratrum coniuncta. Fran. H. et N. tres fratres unum molendinatorem habentes, H. tercius frater pro quibusdam molendinatoris excessibus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit; demum | Nicolaus alter frater veniens conqueritur de H., quod ipsius molendinatorem iudicas- set et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi iniuriam suam, declaramus predictum H. iustum et bene iudicasse. (94) De equo concesso et post leso XCV. Nicolaus deposuit querelam de Petro, quod licet equum sanum sibi accommodasset seu concessisset ad certam viam tamquam amico, tamen 2) idem Petrus eundem equum sibi restituit claudicantem. Petrus vero respondit bona fide eundem equum tamquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi eveniret eadem lesura. Nos itaque declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Pe. observandum; qui equus si infra predictum tempus non con- valuerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (95) De pecunia concessa super fideiussoria prestita 3) caucione. XCVI. Nicolaus Petro mutuavit X marcas, pro quibus Iohannem dedit sibi fideiussorem, et post aliquos dies idem Petrus debitor || ipsi Nicolao [f. 940] creditori in absencia Iohannis 4) fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debebat; tempore vero procedente predictus.N. creditor (Iohannem) fideius- sorem pro predicta pecunia traxit ad causam; et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat, predictam pecuniam per prefatum P. debitorem principalem fuisse persolutam, nos decernimus in tali casu probandum factam fuisse solucionem. 1) Cod. licet. 2) Cod. cum. 3) Cod. pra. 4) Cod. P(etri). KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [18] (96) De empcione bereditatis absque proprii domini voluntate. XCVII. Cum officium srultetorum semper servile existat (et) ad nutum domi- norum suorum stare et facere iure teneantur, indecens est, ut maiores et potenciores persone in scultecias aliquas quam ipsarum. persone in villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessionis 1) sui domini vel patroni voluntatem 2); factam autem 3) (empcionem) contra hoc statutum, ipsam decrevimus irri- tam 4) et inanem. (97) De bonis viri | mortui absque herede. XCVIII. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kme- thones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, vulgariter pusczyna eorundem, consueverunt occupari. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie sue parochie (comparetur); reliqua vero bona ad proximiores heredes consanguineos vel affines cessante quolibet inpedimento devolvantur. (98) De bonis mortue matris, cui succedant. XCIX. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre omnium bonorum pueri a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contingit filios etate iuvenili eis in parte amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem 5) factam patri patrem non succurrere filiis ad inopiam vergentibus; et sic ex tali divisione pars utraque sentit|| [f. 95] incommoda et reportat. Visum 6) extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium 7) ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit8), nisi tunc velud fame sue prodigus 9) bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. 1) Cod. possessoris. 2) Cod. voluntate. 3) Cod. aut. 4) Cod. irritari. 5) Cod. magnitudinem. 6) Cod. divisum. 7) Cod. obmoriencium. 8) Cod. convalebit. 9) Cod. prodigiis. [19] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 343 (99) De mulierum dotalicio et supellectili C. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet1) parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextan- tibus debeat 2) remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnino devolvantur; que mulier habendo pueros, si alium virum receperit3), decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia medietate quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione derolvantur 4) et (cum) residua aiia suorum bonorum medietate 5) maritum 6) accipiat iuxta suam voluntatem. (100) Ubi hereditaria seu dotalicia debeant assignari. C. (s). Item statuimus, dum aliqua dominicella maritatur7), dos sive8) donacio in (pecunia) parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignatur, bona vero hereditaria coram regia maiestate debent9) assignari. (101) De muliere occisa. Capitulo CI. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit; M. res- pondit, quod L. non fuerit de legitimo matrimonio sive thoro procreatus ex eo, quod asserebat, ipsum esse filium mulieris vagabunde; nos in tali casu dicimus caput matris exsolvendum seu obtinendum 10). (102) De penis kmethonis ex parte homicidii CIII. Licet antiquitus modus fuerit observatus, quod kmetho alium kmetho- nem occidendo, solutis tribus marcis grossorum a pena homicidii liberabatur, tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem11), unde nos statuimus, quod kmetho alium occidens kmethonem pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius 12) persuaserit, IIIIor marcas (persolvat), consanguineis vero sive amicis proximioribus sex 1) Cod. eciam quamlibet. 2) Cod. debeant. 3) Cod. recepit. 4) Cod. devolvatur. 5) Cod. medietatem. 6) Cod. maritus. 7) Cod. moriatur. 8) Cod. sui. 9) Cod. debebit. 10) Cod. exsolvendum, obtinendum seu obtinendum. 11) Cod. debitam choercionem. 12) Cod. vel ei cuiusvis. KODEKS PETERSBURSKI IIIci. [20] marcas decernimus persolvendas. Qui homicida 1) si non fuerit in solvendo, captus pena capitali puniatur. || [f. 950] (103) Quomodo occisor cum coadiutoribus homicidium 2) evadet. CIUL Item si plures, puta tres vel IIIIor, de homicidio accusentur, licet anti- quitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantum- modo per iuramentum actoris condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare; alias deficientes in expurgacione puniantur. (104) De eo, qui cadendo vitam suam amiserit. Capitulo CV. Idem quacunque3) morte casuali (et) inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel (in aqua) submergendo ac alio quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla que- stio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, sta- tuimus, quod castellanus de hoc non moveat questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes causam, dum poterint, prosequantur iuxta iuris formam. — Ut violenta | audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX marcas, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simplici vulnere quindecim marcas 4) solvere teneatur 5). (105) De penis furum et raptorum paciendis. CVII. (s). Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi6), et taliter divagantes aliena rapere non formidant; ut igitur a qualibet occasione 7) di- vagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet bonis eorum, que habent, in ipso facto sint privati; et si contingeret (huiusmodi fugitivos et divagantes) nostre gracie reconciliari8), volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. 1) Cod. homicidia. 2) Cod. homicidum. 3) Cod. quicunque. 4) Cod. marce. 5) Cod. teneantur. 6) Cod. occasione divaganda. 7) Cod. accione. 8) Cod. reconciliare. [21] KODEKS PETERSBURSKI IIIci. 345 (106) Nullus eundo (ad) expedicionem in villa stacionem faciat, sed in campo. CVII. Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant (et) quod nulli noceant1) et in virtutibus convalescant2). Quidam preterientes ista veluti legis trans- gressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, [f. 96] quasi hostes se moventes, infinita bona (s) dampna pauperibus, eciam plura quam hostibus, erogare non obmittunt, per que terre nostre maxime deva- stantur. Volentes itaque huic periculo de remedio optimo providere, sta- tuimus, ut, quocienscunque ad expedicionem per terras nostras sit progressio, nullus stacionem faciat in illa villa, sed in campo, nec rapinas in equis, pe- cudibus, pecoribus aut in aliis rebus committant, sed solum pabulum mode- rate recipiat pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gays, ru- betis incisis et receptis, ut 3) ex hoc edificia villarum intacta consistant. Si quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium faciat, domino illius ville aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat 4) iuxta suum sacra- mentum super ablatis prestitum cum pena, que dicitur pyąthnacza, ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cadet. (107) De invento occiso per ministerialem. Capitulo CVIII. | Consuetudine iniquissima ministerialium observatum extitit, quod, dum (ad aliquem) in via occisum vocabantur5), ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwave, expoliabant 6). Unde cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere, (sed tantummodo unico grosso con- tententur), quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec de eodem homicidio questio totali- ter 7) fuerit diffinita etc. 1) Cod. nocent. 2) Cod. convalescat. 3) Cod. et. 4) Cod. resciat. 5) Cod. necabantur. 6) Cod. expoliantur. 7) Cod. taliter. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 44 XXII. Kod. Os. II. (Ossolińskich IIgi;— Ossolinianus II). (1) Sequitur de obligacione hereditatis capitulum in pecu- [f. 1] nia primum. Cum omnes et infra1). Constitucio non respicit preterita, sed pre- sencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pecunia nichilominus restituta. (2) De limitibus hereditatum, fluvius mediat, capitulum secundum. Crebra altricacione. Hereditates invicem convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius obmisso meatu primo divertit per alium locum suum fluxum, primus meatus pro graniciebus est servandus etc. (3) I u s m i 1 i c i a 1 e. Quilibet in expedicione nobilis sive simplex se sub vexillo per ipsum electo et certo collocare et ordinare tenetur. (4) Q u i a v i c t u s. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vel satisfaciet, alias adversario ligatus tradatur. Qui si effugierit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. (5) U t i n r a p i n i s. Quilibet iudex pignora racione penarum recepta, estivo tempore duabus septimanis et yemali tempore octo diebus tenetur illibata conservare, alias valorem pignoris dampnum passo cum pena pyenth- nadzeszcze persolvat, quod sub iuramento comprobabit etc. 1) Cod. iter zamiast et infra. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [2] (6) Quia filii et. Filii1) vivente patre sigillo proprio non utantur. (7) Q u i a o m n e s. Scolteti tam spiritualium, quam secularium perso- narum ad expedicionem servire tenentur. (8) Cum n u l l u s. Clerici de bonis paternalibus (ad expedicionem servire) aut possessiones proximis2) dimittere tenentur, alias rex bona ipso- rum obtinebit. (9) Ut dominarum. Domina aut virgo citans vel citata coram | officiali procuratori, cui placebit, causam suam potest delegare vel committere. (10) Quia quilibet. Citans vel citatus ad iudicium potest habere suum advocatum. (11) Quia ex multiplicitate. Unus generalis iudex in quali- bet terra haberi debet, qui in curia regis eciam iudicabit, dum in sua iuris- diccione dominus rex commorabitur3), hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in pfesencia (regis) vel ad minus sex baronibus seu baro- num nobilium. (12) Item ut palatini. Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debebit contentari. (13) Prava4) consuetudine. Iudicia exerceri non debent, nisi mane et (que) usque ad horam nonam et prima die non poterint expedire, in crastinum procurabunt prorogare. Eciam scriptof causarum sub privacione officii litigantes secundum ordinem ministerialem vocando nominabit, et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens fuerit iudice surgere vo- lente, ob contumaciam condempnetur5). Item partes ad locum audiencium accedere non presumant, nisi ad petendum6) citacionem vel de speciali iudi- cum licencia et mandato, alias pena pyanthnadzeszcze puniantur7). (14) Q u o n i a m. Ministerialis cum littera citatoria, in qua prem[ittitur] causa, pro qua citatur, [cum] ad citandum venerit, [pro culpa] ]| [f. 10] domini villanos inquietare non debet8), et e converso pro culpa kmethonis ipsum dominum inquietare non presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, (alias) pena pyanthnadzeszcze puniatur. 1) Cod. filie. 2) Cod. proxime. 3) Cod. commorabere. 4) Cod. Prima. 5) Cod. codampnetur. 6) Cod. petandum. 7) Cod. puniatur. 8) Cod. debent. [3] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 349 (15) Preterea. Citatus1) inopinate in curia regis vel iudicio, ubi iudi- cium celebratur, respondere tenetur, nisi deliberate non tenetur, sed per iudicem si pro maiori causa, videlicet quadraginta marcarum, terminus trium septimanarum eidem assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (16) Flebili querela. Ministeriales sub pena privacionis officii et spoliacione bonorum et faciei adustione2) absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citaciones facere non presumant. (17) Plerumque. Propter causam consanguinei vel familiaris do- minus cum clamore vel violenti strepitu ad iudicium veniens, pena pyanth- nadzeszcze puniatur. (18) Contingit eciam. Citatus pro facto criminali coram regia maiestate respondebit m[an]dato domini et [su]perioris sui [non] obstante, cum per[petrata facta] tenent3) tantummodo [suos actor]es et secundum canones [nominacio] in delictis non vendi[cat sib]i locum etc. (19) Possibilitas racionis. Nullus debet citari, nisi per mini- sterialem, [nisi] pro crimine recenti in curia [vel] in iudicio commisso, tunc [per fami]liarem iudicis aut [portulanum] j citari poterit absque pena. (20) Preterea quicumque. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore penam solvere pyanthnadeszcze teneatur. (21) Item statuimus. Aliquis citatus pro hereditate in iudicio opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis partibus, ob quod dicit se non teneri respondere; iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentem4) proclamare tribus vicibus, certum locum et terminum absenti assignando, quo non parente5) ad diffinicionem cause licite procedatur. (22) Experiencianos edocuit. Pro contumacia domini pu- nienda ministerialis in duobus bobus eundem inpignorat, kmethones vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove inpignorare poterit, et idem de secunda contumacia est servandum. Pro tercia autem contumax causam amittat; et repercuciens autem pignora supradicta penam pyanth- nadzeszcze solvere tenetur; nichilominus pignora denegata et violenter ablata cum secunda pena pyanthnadzescze restituere tenetur sub pena, quam debet nostre camere applicande replicande (s). 1) Cod. citati. 2) Cod. adustionem. 3) Cod. tenet. 4) Cod. amonentem. 5) Cod. parenti. 350 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [4] (23) Pr eter e a. Ad pignoracionem faciendam iudex non plures1), quam duos familiares cum ministeria[li transjmittere non presumat, et [idem impijgnorantes in iudicio [non convictos] pignorare [non presumant]; quod si contra fecerit, || 2) [f. 2] (51) ………….. unus se poterit pro iniuria coram electo iudice iudicare, licet fratres contradicent. (52) Sequitur. A b u s i v a. Derelicta sive pusczyna kmethonum dominus non debet pro se suscipere, sed ad proximiores devolvantur, qui calicem de derelictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera media marca debent comparare. (53) Nicolaus deposuit. Accommodans equum ab amico si clau- dicaverit, accommodator ipsum infra duas septimanas servare debebit; qui si convaluerit, eundem restituat, alias pro ipso amicabiliter componet. (54) Licet antiquitus. Kmeto kmetonem occidens ei, cui per- suaserit, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem sex racione homicidii exsolvere sit obligatus et astrictus. (55) I t e m s i d u o. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris3) unus debet condempnari et puniri, reliqui per tes- tes se 4) poterint expurgare. (56) Item quacumque morte. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intemptari; ubi dubium est de homicidio, proxi- miores, dum poterint, causam prosequentur. (57) Ut violentorum. Milites (s) miles occidens militem sexa- ginta marcas exsolvat, j pro mutilacione membri triginta marcas et pro sim- plici vulnere decem marcas expagabit. (58) Laurencius. Interficiens matrem alicuius illegitimitatem eidem obicere 5) non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari. (59) Consuetudine iniquissima. Ministeriales occisum in via spoliare non debent, sed de grosso debent contentari, donec de homi- cidio questio sit finita. 1) Cod. pluries. 2) W tem miejscu brakuje w ręk. Os. II. jednej karty wraz z końcem art. 23, artykułami 24—50 i początkiem art. 51. 3) Cod. actor. 4) Cod. si. 5) Cod. illegitimam eidem obiecto. [5] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 351 (60) Ut quilibet. Depascentes semina alterius pro quolibet iu- mento vel pecore unam quartam solvere teneantur1). (61) Ad evitandum. Passus dampnum a depastore frumentorum iumenta vel pecora per noctem conservans, ad proximiorem curiam castel- lanie2) depellere teneatur. (62) Volumus. Agens iure Theutunico contra reum, eodem iure reo respondere non tenetur, sed si noluerit reus, coram iudice competenti contra eum agitabit. (63) Ex lege imperial i. De crimine incendii accusati, iure civi- tatis aut Theutunico3) in villis non poterint se expurgare, sed iure Polonico coram iudice competenti respondere tenebuntur. (64) R e u e r a. Deflorantes 4) virgines aut stuprantes mulieres vi[o- lenter], si fuerit proclamatum, iu[re The]utunico non poterint se tu[eri, s]ed iure Polonico respondere tenentur. (65) Cum secundum. Ille amittit privilegium sive privilegii aucto- ritatem, qui non utitur sibi5) concessa potestate, prout ius habens Theutu- cum et non utens eo, amittit ipsum. || [f. 20] (66) Statuimus. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudi- cium provocans, sexagenam amittit; si iuraverit se nescivisse reum privile- giatum, erit liber a solucione. (67) Cum ex separacione. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi a decem unus, preter domini ville volun- tatem, nisi quatuor casibus hic acceptis. (68) Si m u 1 i e r. Pueri non habentes etatem contra iniuriantes agitare 6) poterint, cum ad annos pervenerint, et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi post annos fuerint negligentes. (69) Ut viri famosi. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furtu aut latrocinio7), per proprium iuramentum poterit se expurgare et erit liber. (70) Egidius deposuit. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento com- probabit. 1) Cod. teneatur. 2) Cod. proximioram curiam castellanam. 3) Cod. Theutunici. 4) Cod. Deflorentes. 5) Cod. utitur si in. 6) Cod. agit, 7) Cod. latrocinii. KODEKS OSSOLlŃSKICH IIgi. [6] (71) Item Egidius. Habens morsum a cane vicini sui, si proba- verit, quod in excitacione eiusdem vicini lesuram habuerit, vulnera optinebitt alias vicinus per iuramentum debet se expurgare. (72) Q u e r e l a. Prestans accusacionem vel paramentum vulnerato ad vulnera debet condempnari. (73) Preterea, Si pastor inculpatur pro aliquo pecude, quod per ipsum deperditum est, ad villam non reducens, iurabit, quod ipsum1) ad vil- lam duxisset. (74) U t n o x i u s. Parentes n[on tenentur pro] ipsorum filio ad pecu[nie deluse] satisfaccionem. Id[em dicimus de Iud]eis et quolibet [con- tractu] | inito per filium. (75) Ad precludendum. Ludens taxillos ad prestam, si victus2) fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec ipsum poterit pena pyanth- nadzeszcze ammonere; quod si fecerit, pena pyanthnadzeszcze puniatur 3). (76) Ex communi Filii post mortem matris non petant a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi hereditates dis- siparet. (77)Sepius contingit. Profugi vel furta committentes, licet gracie regie restaurantur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, nec post hoc in sublimitate honoris bonis po- terint adequari. (78) Cum usurarum. Iudei pro debito principali et usura ad iudi- cium non provocantes infra duos annos, predicti (Iudei) usuram accrescentem amittere debent et tantum de principali (et) usura infra tempus antea sint contenti. (79) Q u i d a m 4) Incidens quercum alienam 5) penam illi sex marca- rum solvat, in cuius dominio est incisa6). (80) Et licet. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defen- sorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensato; si vero vulneraverit vel occiderit frumentorum defenso[rem], leso vulnera vel pueris caput [exsolvere sit] astrictus. 1) Cod. ipsam. 2) Cod. vinctus. 3) Na górnym marginesie współczesna ręka wypisała: »Expedit reipublice« pomiędzy zaś art. 75 i 76 na interlinii znajduje się odnośnik wskazujący, iż w tem właśnie miejscu opuszczony został przez pomyłkę artykuł rozpoczynający się od słów dopisanych na górnym marginesie. 4) Cod. Quidem. 5) Cod. alienum. 6) Cod. incisus. [7] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 353 (81) [Cum omnis]. Si nobilis nobili [improperaveri]t, ipsum filium meretricis || asserendo, et non revocat neque negat, sexaginta mar- [f. 3] cas, velut si ipsum occidisset, se noverit incursurum. (82) Idem dicimus. Revocando debet dicere: id, quod sum locu- tus, mentitus sum, sicut canis. (83) In percussionibus. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena pyanthnadzescze debet per inferentem assignari. (84) Ut plerumque. Pro vulneribus kmethonis aut enormi per- cussione 1) due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debet assignari. (85) Et licet. Fratricidium committens2) aut proximum occidens in hereditatem succedere non debet de iure. (86) Statuimus. Kmetho plantans vel pomerium faciens medieta- tem in terra, cum recedit, dimittere teneatur sub pena pyanthnadzescze, alias non potest recedere. (87) Item si quis. Recipiens quamlibet rem alterius violenter, cum pena pyanthnadzescz restituere teneatur. (88) Si a 1 i q u i s. Seminans agros alienos, semine carere debet cum pena pyanthnadzescze. (89) Dum alicuius. Recipiens boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena pyanthnadzescze passo dampnum et to- tidem iudicio exsolvere tenetur. (90) Item pro curru feni XV et tres grossos et pro copa cu- iuscunque grani iudicio sex marcas et [dampnum] passo quindecim. | (91) D u m a 1 i q u i s. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis pelles ermellinas et pelles mustellinas et ibi de aliis. (92) F i 1 i u s. Si globizando3) aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. (93) M i 1 i t i s. Kmetho vulnerans militem decem marcas cum pena XV exsolvat, et sic de aliis. (94) Bartholdus. Inculpatus pro prato 4), quod ipsum falcasset, emp- cionem, si poterit, approbabit. 1) Cod. percusso. 2) Cod. committentes. 3) Cod. glovizando. 4) Cod. pratu. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 45 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [8] (95) Item Bartholdus. Confitens se aliquem1) in ioco vulnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus. (96) N i c o 1 a u s. Fideiussor asserens, per principalem debitorem de- bitum esse persolutum, ad probandum admittatur. (97) S t a t u i m u s. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem remanebit. (98) Item s t a t u i m u s. Assignans dotem in parata pecunia et in presencia amicorum valet. (99) M a r t i n u s. Cum (s) violator strate publice cum duodecim testibus bonis tenebitur se expurgare. (100) Item Martinus. Inculpatus pro invencione alicuius rei, pro- prio se iuramento expurgare debebit. (101) Statuimus. Succidens arborem pomiferam aut fructiferam XII grossos cum pena XV exsolvat. (102) Preterea. Wlodarius aut fam[iliar]is per dominum inculpatus, debet [se cu]m sex testibus expurgare. || [f. 30] (103) Cum officium. Sculteciam nullus potest emere preter do- mini ville voluntatem. (104) Cum o m n i s. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad no- ticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos et tres menses pacifice perdurabit. (105) Cum furta. Si aliquis de furtu (aut) latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agen- tem procedit. Si autem sunt distantes, non alia nisi triennali 2) prescripcione evadere poterit accusatus. (106) Si cuiuscunque. Pueri induciati super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem 3) predictorum annorum actori obicere non possunt. (107) Cum r e a 1 i s. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utentur, prout ibidem est descriptum. (108) Ut calumpniis. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obicitur excepcio curialis 4). 1) Cod. aliquid. 2) Cod. non alia rei ennalia. 3) Cod. prescripcione. 4) Pisarz pierwotnie wypisał: »terminalis«, ale zaraz wyraz ten podkropkował i pod nim zamieścił »curialis«. [9] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 355 (109) Ut viri famosi. Si aliquis, cui alias1) questio furti aut latro- cinii mota non fuerit, accusetur, propter bonam presumpcionem proprio iu- ramento se expurgabit. (110) Cum in causarum. Cum parilitas in penis haberi debet, consuetum est, ut redarguens sentenciam iudicis pro pellibus mardurinis2) et tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam aprobaverit fore iustam. Si vero vincatur, tres marcas cum pena pyanthnadzescze suffusus rubore3) resti- tuat viceversa. (111) Addicientes. In presencia regis vel in colloquio generali, palatinis, baronibus presentibus iudex de malo iudicio redargui non potest. (112) Statuimus. Si quis redarguerit sentenciam iudicis, iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius 4) noscitur esse iudex. (113) Ubi curie. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini instituunt, pro eisdem penas vulnerum vel capitum tollunt. (114) Cum sub uno. Unum ius in toto regno haberi debet et moneta. (115) Sed quia in armata. Quilibet miles iuxta posse aut quan- titatem suorum bonorum ad rem publicam debet armatis 5) hominibus de- servire. (116) Et decetero. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. (117) Cum pater. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere vel limitare nec perdere potest, nec pueri etatem non habentes respondere tenentur, nisi in casibus hiis, in hiis capitulis 6) descriptis. (118) Multociens contingit. Tutor pueris, cum ad annos per- venerint, de nullo racionem facere tenetur 7), nisi de censibus et iumentis indomitis. 1) Cod. curialis zamiast cui alias. 2) Cod. mardarinis. 3) Cod. robore. 4) Cod. eius. 5) Cod. armare. 6) Cod. caputulis. 7) Cod. tenentur. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [10] (119) Statuimus. Virginis raptor vel oppressor [| in gracia [f. 4] eius et amicorum consistit. Filia procurans se rapi absque voluntate paren- tum dotem amittit. (120) Quicunque. Opprimens virginem aut quamcumque mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum consistit. (121) Statuendo. Accusatus tribus vicibus (de furto) vel spolio et iudicio convictus infamis perpetuo debet remanere. (122) Statuimus. Occidens indomitum iumentum, tres marcas dampnum passo persolvat. (123) Statuimus eciam. Habens limites et alterius silvam inci- dens, potest inpignorare, secundum quod ibi est descriptum. (124) Statuimus, quod. Conservans indomita iumenta, a festo sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat, prout infra est descriptum. (125) Statuimus, quod quandoque. Silvam vel mericam ha- bens a se distantem, scrophas ad ipsam pellere non potest, nisi via. (126) Quod si aliquis. Profugo1) episcopus vel palatinus treugas duorum mensium dare poterit, si postulat innocenciam expurgare. (127) Pretef ea. Kmetho fugiens absque culpa domini sui, nullum ius consequetur, nisi terrestre. (128) Porro2). Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare et concedere etc. | 1) Cod. Profugus. 2) Cod. Pro eo. Sequitur de constitucionibus. Non debet reprehensibile nec minus iudicari, si1) secundum temporum varietatem consuetudines2) et facta humana varientur, cum cuilibet populo non sufficiat virium fortitudine pollere vel armorum 3) pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu 4) et voluntate Dei consi- derantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris, dominio nostro sub- iectis, plerumque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum suorum seu animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto, vario et diversimodo deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo inmor- tales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis gloriose tocius(que) curie celestis et ad profectum5), commodum et utilitatem nostrorum subditorum decrevimus predictorum iudiciorum sive causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis tempo- ribus iuxta infra sctipta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et tenentur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare etc. (1) De obligacione hereditatis in pecunia. Capitulum primum. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis futuris et non preteritis, || volumus, ut omnes nostre constituciones [f. 40] edite nunc in colloquio generali in Vislicia, non respiciant preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem 1) Cod. sed. 2) Cod. consuetudinis. 3) Cod. armarum. 4) Cod. initu. 5) Cod. perfectum. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [12] pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et tunc si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam he- reditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) De limitibus hereditatum, ubi fluvius mediat. Capitulum 2dum. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus, in heredita- tibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori1) nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum ut 2) plurimum inter hereditates invicem conveniunt et perfluunt, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo fluvio vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam tenet fluminis 3) ad ipsam protensam 4), quod si idem fluvius obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute pro- pria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes fa- cient licite | suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a pro- prio meatu per preparacionem hominis retrahatur, tunc etenim decursus fluminis pro terminis est semper habendus. (3) De militibus5) in expedicione, ut sub certo vexillo locentur. Capitulum tercium. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore6) cum nimia strenuitate communicantes7), sub nullius vexillo in nostro episcopatu se locare consue- verunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam8) evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, quod quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo cum sua stacione con- quiescat et ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debeant presentari et equi vero eorum eidem [f. 5] subcamerario pro culpa ipsa applicentur. 1) Cod. labore. 2) Cod. et. 3) Cod. fluvius. 4) Cod. pretensam. 5) Cod. limitibus. 6) Pisarz pierwotnie napisał »robore«, ale sam zaraz wyraz ten podkropkował. 7) Cod. comeritantes. 8) Cod. custodiant. [13] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 359 (4) De tradicione per1) manus de effugio illius. Capitulum quartum. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione 2), alias de iudicio prius non recedere, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia vel rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam sa- tisfaccionem adversario impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobe- dientes de malicia ipsorum commodum (non) reportent3): postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur, et si in captivitate manentes effugerint a captivitate ipsorum, sunt liberi et soluti ipso facto ab omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper dempnati solvere tenebuntur. (5) De inpignoracione pro penis et quis modus servari debet. Capitulum Vum. Ut in rapinis aut in pignoribus nostrorum 4) pauperum aliquis modus habeatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis, in iudicio lapsis, aliquos pauperes et nobiles inpigno- rant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum inpignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perviciosam et eam amplius servare nolentes et prohibentes, j statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicumque pro penis iudicialibus per eos latis 5) aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignora- verint vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis substanciis quibuscunque sic6) recepta, non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, (si) autem7) yemali, (octo diebus illibata) conservare tenentur8), sive iuste fuerint pignorati vel inde- bite rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum vel cuius (sunt) pignora, pro commissis penis non9) fuerit illis, qui inpignora- verint, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint, licitum (sit) in- pignoratoribus 10) illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati eorum avaricie non parcen- tes, infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem ani- 1) Cod. ad per; ale sam pisarz »ad« podkropkował. 2) Cod. evitacione. 3) Cod. reportant. 4) Cod. nemorum. 5) Cod. litis. 6) Cod. sint. 7) Cod. aut. 8) Cod. tenetur. 9) Cod. vel. l0) Cod. inpignatoribus. 360 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [14] malis deperditi, quod suo (comprobabit) sacramento, cum pena pyanthna- dzescze tenebuntur restituere. Hoc statutum salubre propter nostrorum pro- curatorum rapinam || enormem 1), quam sepius committunt, ad ipsos [f. 50] et ad iudices eorum generales extendimus sive prorogamus. (6) Sigillo patris filii uti possunt. Capitulum sextum. Quia filii cum patribus iurisfaccione una persona censentur2), ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo paterno utantur et aliud portare nec habere presumant etc. (7) Sculteti ad expedicionem sive ad expediciones servire tenen- tur. Capitulum septimum. Quia onus 3), presertim quod omnes tangit, intef plures divisum, facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spi- ritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultatem sive facul- tates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire tenentur. (8) Clerici de hereditatibus ad expediciones servire tenentur. C. VIII. Cum nullus iure suo debeat defraudari, et quia plerique clerici regni nostri bona patrimonialia habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali vi- ventes, debita nobis et nostro regno servicia facienda in expedicione sub- trahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta bona patrimonialia tenentes vel nobis- cum personaliter transire teneantur ad quamlibet expedicionem iuxta pre- dictorum bonorum facultatem vel eadem bona proximis suis fratribus laicis teneantur dimittere et renunciare eisdem. Qui si neutrum facere curaverint, predicta quelibet bona prefatorum clericorum decernimus perpetuis tempo- ribus nostro regno applicanda etc. (9) Procuratores in domibus constitui possunt. Capitulum IX. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta et ne in causis4) vocate premant se in terminis mascu- lorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si que domina sive virgo citans vel citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere te- 1) Cod. enormam. 2) Cod. censetur. 3) Cod. omnes. 4) Cod. casibus. [15] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 361 neatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel sua procuratori, cui placet, in toto delegabit. (10) De iudice uno in terra Cracoviensi et alio in terra Sando- miriensi. Capitulum X. Quia ex multiplicacione iudicum, prout experiencia nos docuit, in causis quamvis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia pro- ferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum || [f. 6] 1) (15) De modo et forma citacionum quomodo fieri debeant. Capitulum XVm. Quoniam ex modo citacionum nonnulla gravamina et oppressiones nostris subditis per nostros iudices vel officiales prevenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus per ministeriales citacionum sive officiales, per nos seu quoscunque iudices de- putandos, fore in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debeat ad dominum ville, cum pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eius- dem ville villanis in pace et tranquillitate, ad domum seu ad portam domini vel unius kmethonis eiusdem ville accedens, eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecerit eandem2) citacionem. Si autem eiusdem ville villani et ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam3) cuiuslibet villani seu kmetho- nis clamando faciat similimodo citacionem. Qui villani, si non fuerint cul- pabiles in delicto sui domini, volumus | et precise prohibemus, quod per eandem 4) citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum ple- rumque in odium et contemptum domini ville et ex rankore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si villanos (contra) hoc ipsos contingerit citari vel fatigari, decernimus, quod procurans eandem5) citacionem, pena, que dicitur pyathnadzeszcze, puniatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem pre- dictam, ubi sine delicto domini fuerint villani vel communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod 6) ad portam tangendo quilibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione supra scripta etc. 1) W tem miejscu brak w ręk. Os. II. jednej karty wraz z końcem art. 10 i artykułami 11, 12, 13 i 14-tym. 2) Cod. eandam. 3) Cod. partem. 4) Cod. eandam. 5) Cod. eandam. 6) Cod. itaque zamiast ita, quod. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 46 362 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [16] (10) De citacione facta in curia vel in iudicio inopinate. C. XVI. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii, qui in curia nostra constituti sunt vel in iudicio arestati sive inventi, inopinate ad nostram vel ad iudicum presenciam sive audienciam evocantur et questiones de quibus- libet iniuriis moveantur eisdem. Ideoque utrique parti providere cupientes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione propositis respondeant et actores suis questionibus non fiustrentur, statuimus, quod si aliquis in nostra curia vel in iudicio inventus ad nostram1) vel iudicis presenciam fuerit [f. 60] premisso modo evocatus, actor questionem sive causam movens, citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur, (et) ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet XL marcarum, communis terminus, scilicet trium septimanarum, per iudicem eidem assignetur, alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (17) De vexacione villanorum nobilium vel religiosorum per ministeriales. Capitulum XVII. Flebili querela sepius accepimus, quod ministeriales per terram gra- dientes, pauperes milites et villanos religiosorum fatigandi adinveniunt modos exquisitos2), ita, quod si aliquis vel alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractant nec procurant, idem ministeriales ipsos pauperes milites sive villanos sine culpa vel sine causa et absque iudicis precepto citant occa- sione3) vexacionis faciende, terminos pro libito4) sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem, et sic idem pauperes milites sive villani non valentes re- dimere aliter vexacionem huiusmodi, sepissime de certa pecunie summa componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare cupientes, statuimus, quod deinceps | ministeriales sub pena privacionis (sui ministe- riatus et) spoliacione omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias penam premissam et faciei adustionem non inmerito poterunt 5) formidare. (18) De reverencia habenda in iudicio. Capitulum XVIII. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium suorum ad iudicia venientes per strepitum6) et inoportunitatem ipsorum 1) Cod. neminis. 2) Cod. exquesitos. 3) Cod. accione. 4) Cod. libite. 5) Cod. poterint. 6) Cod. scriptum. [17] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 363 ad clamacionem sive audienciam sentenciam sive victoriam causarum consue- verunt reportare. Unde super hoc providere cupientes, statuimus, quod de- nceps quispiam, cuiuscumque status vel condicionis fuerit, propter causam consanguinei vel familiaris ad iudicium venire non presumat tali modo; qui si contrafacere presumpserit, pena, que dicitur pyanthnadzescze, nostre curie applicanda puniatur. (19) De intercessione criminali, quis modus servari debeat. C. XIX. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delic- tis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipso- rum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt1). Verumptamen quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod 2) hu- iusmodi malefactores per eandern3) nominacionem a pena liberabantur, || [f. 7] tamen quia huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod peccata tenent tantummodo suos actores et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et (convicti) debita 4) pena puniantur, non obstante qualibet nominacione, eciam si super hoc pri- vilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hec, ut perviciosa et erronea cassamus5), irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus citati et in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, volentes alii a se in se rapere easdem questiones, decernimus, quod extunc predicti citati, cu- uscumque sint status et condicionis, habeantur6) pro convictis7). (20) Citaciones non solum per ministeriales fieri debent, sed in aliquibus casibus possunt fieri et per familiares. XX. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices in exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales sive officiales: quapropter statuimus, quod pe- nitus nullus iudex | per aliquam aliam personam, quam per certum suum officialem sive ministerialem faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, 1) Cod. consueverunt. 2) Cod. cum. 3) Cod. eandam. 4) Cod. devicta. 5) Cod. cassaremus. 6) Cod. habeant. 7) Cod. convinctis. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [18] si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter1) et de novo committa- tur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat2) fieri citaciones. (21) De citacione sine actore. XXI. Preterea quicumque presidentes aut ipsorum officiales vel notarii3) aut ipsorum ministeriales aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volen- tes vel pro 4) vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extor- quere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause sive que- stionis adversus eosdem, faciunt et procurant citaciones diversas. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citare procuraverit aliquem sine causa legi- tima (vel) actore 5), vulgariter przes powoda, taliter citato ipse6) (citans) vel procurans talem citacionem penam 7) pyanthnadzescze solvere teneatur: prohi- bentes castellanis quibuslibet, iudicibus sive subiudicibus, quod deinceps sine certa accione aut certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones. (22) De citacione, ubi finguntur, quod citati sunt in remotis partibus. Capitulum XXII. Item statuimus, dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quia Petrus vel Iohannes in iudicio no- minatus (in) partibus remotis est constitutus et sit coheres eiusdem [f. 70] hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat8) ad eandem, ideo dicit se (non) teneri9) respondere pro eadem hereditate: quapropter statuimus, quod ta- liter Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tribus vicibus proclamando ad prosecucionem sive ad defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari, quo non parente, extunc, ipsius absencia sive contumacia non obstante, ad decisionem sive diffinicionem cause licite procedatur. (23) De contumaciis et aggravacione in pignorando et quis mo- dus servari debet. Capitulum XXIII. Experiencia nos docuit, quod quandoque non contumaces pro contu- macibus vel ipsi contumaces, modum excedendo10) tamen, pro contumacia pu- 1) Cod. errenter. 2) Cod. liceant. 3) Cod. noti. 4) Cod. quod. 5) Pisarz pierwotnie zamieścił: »accione«, ale wyraz ten zaraz podkropkował i na mar- ginesie wypisał: »actore«. 6) Cod. citacio ipsa. 7) Cod. pena. 8) Cod. habeant. 9) Cod. reneri. l0) Cod. excidendo. [19] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 365 niuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint rccipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur, et ante- quam ad locum debitum depelluntur, per modum rapine in non modicum pauperum dampnum et destruccionem dividebantur et consumebantur Ideo- que statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam | accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo1) fuerit culpabilis, in duobus bobus dumtaxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove pignoretur. Et idem decrevimus, quod pro se- cunda contumacia est faciendum et observandum. Si autem tercio fuerit do- minus contumax cum villanis, causam, pro qua dinoscitur esse citatus, per- dat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod boves pi- gnoratici per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in ieme2) vero octo diebus absque aliqua distraccione debito modo observentur3); volentes et decernentes, quod dicti (boves) pignoratici, sive pena cuiuslibet contumacie, tan- tummodo nobis et iudici applicentur. Decernimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali deputato per iudicem ad eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pignoranda 4) per dominum ville et villanos (non) per- mittatur 5) impignorari iuxta premissam limitacionem, et si ipsa pignora ha- bita6) per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam sive in via violenter recipientur, dolum et rebellionem || [f. 8] 7) (27) quarumlibet rerum sibi obligatarum post tercium terminum ad sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res obligate, distracte vel alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuerit8) pecunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credite, sim- pliciter et sine aliqua condicione tamquam pro dicta pecunie summa vadium recepit, sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia sibi debebit im- putare. Sed si creditor condicionem apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, de- bitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere. Si vero 1) Cod. termino. 2) Cod. iema. 3) Cod. observantur. 4) Cod. villam pignorando. 5) Cod. permittantur. 6) Cod. abitit. 7) Tu brak dokończenia artykułu 23-go, dalej artykułów całych 24-o, 25-o i 26-o, oraz początku artykułu 27-go. 8) Cod. que fiunt. 366 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [20] pro maiori pecunia res obligatas alienaverit, residuum, quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatur. (28) De probacione actoris in calumpniis contra reum. XXVIII. Preterea 1), ut ultra calumpniis via precludatur, statuimus, quod si ali- quis alias bone fame in iuciicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare vel reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare etc. (29) Evocacio pro furto 2) in anno fieri debet. Capitulum XXIX. j Item si aliqui fuerint eiusdem parochie sive districtus, et de furto 3) qua- rumlibet rerum 4) aliquis alium ad iudicium de furtu voluerit evocare, sta- tuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum 5) de furtu habeat evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem 6) voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare etc. (30) Item de debito dviii. XXX. Finem 7) litibus imponere cupientes, statuimus, quod si aliquis civis aut creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestam dederit aut mutuo concesserit, preter literam obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem initum secum con- tractum et probans iudicialiter obtinebit. (31) De probacione nobilium sue genologie. Capitulum XXXI. Nobilitatis stirpes 8) ex progenitoribus eorum originem semper ducunt, quorum progressum nati de genologia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobi- libus, hoc negantibus, asserat se parem, ad probandum sue genologie nobi- litatem debet inducere per sex nobiles viros seniores de sua stirpe genitos, de quibus duo iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac de stirpe ipsorum paterna procreatus, de secunda || et de tercia geno- [f. 80] logia eciam per duos testes seniores producendo. 1) Cod. Propterea. 2) Cod. furti. 3) Cod. furti. 4) Cod. quomodolibet reum. 5) Cod. inculpatur. 6) Cod. eandam. 7) Cod. Cinem. 8) Cod. Nobilitas stirpis, [21] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 367 (32) De probacione actoris vulnerum contra reum. Capitulum XXXII. Accepimus, quod Petrus insequendo lohannem, graviter in platea vul- neravit. Quod cum lohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteretur, se lohannem vulnerassc, tamen asserebat, se hoc ex inicio ipsius lohannis fecisse, quia ipsum Petrum prius vulneravit, quod Petrus asserebat se pro- baturum. Nos itaque de tali casu decernimus ipsius lohannis probacionem fore admittendam 1) super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum lohannem insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defensando, sed in- iuriam sibi illatam ulciscendo lohannem noscitur vulnerasse. (33) De infamia racione mellificiorum. Capitulum XXXIII. Item Petrus lohannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes sive mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtive ad domum suam deportasset, quod asserebat se probaturum. lohannes vero diffitebatur2) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum se depor- tasse. Per iudicem Petrus pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes sive mellificia ipsius Petri per lohannem recipi et ad domum suam deportari, intencionem suam posset probare, Petro respondente, quod tales testes de visu nullomodo posset 3) habere, nos itaque statuendo decernimus | in tali casu iuramentum Iohanni imponendum, si alias fuerit bone fame et pro sui ex- purgacione asserenti, quod proprium suum mel deportavit. (34) De produccione testium, ubi citatus contra actorem ducit testes, licet confitetur contra ipsum proposito. Capitulum XXX1III. Preterea4) Petrus contra lohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor vulnera intulisset. lohannes vero fatebatur hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius lohannis invasisset, et in eadem invasione ma- trem vel sororem aut uxorem vel filios vulnerasset5); quod vulnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisset et obtulit se probaturum, tamen 6) idem ministerialis interrogatus per iudicem negavit se predictum vulnus matris vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem lohannes predictum vulnus matri sue illatum per alios ydoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos 1) Cod. admittandam. 2) Cod. diffidebatur. 3) Cod. posse. 4) Cod. Propterea. 5) Cod. vulnerasse. 6) Cod. cum. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [22] vero in tali casu et simili decernimus eundem Iohannem ad probandum pre- dictos testes fore admittendum. (35) De distraccione vulneribus proprie factis. Capitulum XXXV. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset, lohan- nes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipSum vulnerasset, || [f. 9] quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum 1), quod si in contencione et discordia lohannes asserit, Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Tohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, ut moris est, decernimus, Petri iuramentum fore admittendum. (36) De testibus, ubi ipsis excommunicacio obicitur. Capitulum XXXVI. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pullu- labat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus sta- tuendum , quod si in aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendo, cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis2) ad perhibendum | testimonium tantummodo et ad subveniendum veritati, (ne) veri- tas opprimatur, beneficium absolucionis impendat3), cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem, quantum ad Deum, censeantur absoluti. Quod si excommunicator premisso modo petitus 4) pro testimonio perhibendo, de- negaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem, quantum ad Deum, censeantur absoluti, volumus et decer- nimus, quod extunc absque vulneracione (cause) testimonia eorundem te- stium per iudicem recipiantur6) et habeant ipsorum testimonia veritatem et firmitatem. 1) Cod. distinguendo. 2) Cod. excommunicativis. 3) Cod. impendet. 4) Cod. non petitur. 5) Cod. recipientur. [23] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 369 (37) De testibus, ubi eis consanguineitas obicitur. Capitulum XXXVII. Conradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam in- tencionem Conradus sex testibus utebatur iuxta mandatum iudicis, quorum primus Iacobus, patruus ipsius compater, mediator sive compositor amicabilis alias in eadem causa fuit. Quem ipse Dominicus, dum testes secundum con- suetudinem in iudicio nominarentur, neglexit revocare, sibi huiusmodi con- sanguineitatem opponendo. Demum circa testium iuramentum prefatus Do- minicus testimonium predicti Iacobi propter predictam consanguineitatem (constanter asseruit) non valere, et sic dicebat se eandem 1) causam obten- turum 2). Nos itaque considerantes, quod amicabiles com positores [f. 90] vel mediatores consanguinei3) esse consueverunt, declaramus in tali casu, (ut) testimonium predicti Iacobi patrui pro Conrado valeat. (38) De prescripcione hereditaria trium annorum. Capitulum XXXVIII. Cum prescripcio propter4) segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, proinde decernimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis etconcordie sustineat 5) et pa- ciatur, ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti et cuius presenciam sive sufficienciam de facili posset habere, infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium, non moveat aliquam questionem, (extunc ab omni iure et vendi- cacione) eiusdem hereditatis censemus eundem cecidisse. (39) Obligata hereditas coram iudice vel in parochia vel in collo- quio semel in anno ad ius publicari debet. Capitulum XXXIX. Si autem aliquis in obligacione tcnet aliquam hereditatem, decernimus, quod idem obligans vel, ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest vel saltem habere potest, in parochia eiusdem heredi- tatis obligate (publice faciat ad minus) semel in anno protestacionem vel (in) colloquio generali, quod | dicta hereditns in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata; quam hereditatem, faciendo huiusmodi protesta- cionem, dum dictus fuerit obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi plenam liberamque habeat facul- 1) Cod. eandam. 2) Cod. obtenturam. 3) Cod. consanguineitati. 4) Cod. preter. 5) Cod. sustinet. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 47 KODEKS OSSOLIŃSKICH ligi. [24] tatem. Si non curaverit vel neglexerit (per continuos) quindecim annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciet se cecidisse. (40) De prescripcione hereditaria mulieris maritate. Capitulum XL. Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem dicit et credit ra- cione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem inchoare 1), ita, quod2) infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse etc. (41) De prescripcione hereditaria. vidue. Capitulum XLI. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserit aliquam heredi- tatem, quam aliquis possidet, racione vel dotis vel quomodolibet alio iure dicit ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinu- erit vel || passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete [f. 10] possidere, extunc decernimus ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius acquisitum, et mulier senciet se ab omni iure ceci- disse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie sibi vendicent locum, tempore autem gwarrarum sive dis- cordiarum nullatenus locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de sa- lubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et gwarrarum facultatem, sicut et captivis per Tartaros nullam volumus occurrere prescripcionem. (42) De prescripcione sepium. Capitulum quadragesimum II. Franciscus proposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius here- ditate posuit sepes et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat3), percepit; Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die ac nocte est et fuit cum ipso simul Gregorio 4), per duos annos tacuit nec umquam ipsum ammonuit Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes diffidiam et pigriciem ipsius Francisci, de- claramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (43) De prescripcionibus pecunialium. Capitulum XLIII. Franciscus neptem suam Luciam, constitutam in etate infancie orpha- nam, | cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam 1) Cod. inchoyare. 2) Cod. itaque. 3) Cod. poterit. 4) Cod. Gregorius. [25] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 371 curam recepit. Tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset iunior annis, (de) XX marcis 1) duntaxat ipsam maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis. restantibus2) ultra viginti marcas, Francisco suo avunculo movet questionem. Franciscus vero respon- dit, quod longo tempore post contractum matrimonium per quatuor annos nunquam fuit ammonitus pro bonis vel rebus predictis. Nos itaque talibus casibus providere cupientes, declaramus et statuimus, quod dicta Lucia post- quarn cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando 3), sive minor fuit sive maior, decetero non poterit nec debet agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (44) De prescripcione hereditaria. Capitulum XLIIII. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius statim quadraginta marcas exsolvit, residuam vero pecuniam in- certis terminis promittens se soluturum. Et sic 4) idem Gregorius pacifice et quiete non facta totali |j solucione tenuit et possedit predictam [f. 100] hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor ali- quam pecuniam se offert daturum et soluturum Francisco venditori; Fran- ciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per trium annorum tempus sibi non fuerit totalis solucio facta. Ideo declaramus et statuimus propter pacificam et quietam5) possessionem habitam per tres annos et tres menses, prefatum venditorem perpetuam habere fir- mitatem, obstante (tanti) temporis taciturnitate et prescripcione. (45) De prescripcione mutuate rei. Capitulum quadragesimum V. Franciscus Gregorio mutuavit triginta mensuras tritici, quas monitus pluries non restituit. Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuavit ? Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos itaque ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decur- sum etc. (46) De recepcione memorialis, quantum iudex exigere debet. XLVI. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio, dicta vulga- riter trzynadzeszcze, que consueverat iudici presidenti sive diffinienti aliquam 1) Cod. marcas. 2) Cod. resistentibus. 3) Cod. provocandam. 4) Cod. si. 5) Cod. quietem. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [26] causam applicari, fuerit ablata et extincta, tamen eadem | solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur pamyathne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hunc modum observare 1) cupientes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non heredita riis tamen magnis, iudex pretextu solucionis dicte pamyathnye ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumnt; in minoribus vero causis tantum- modo duos grossos exigendi et recipiendi habeat facultatem. (47) De sentencia iudicis et re iudicata. Capitulum XLVII. Quamvis negocia mortua et finita (sit) quasi contra naturam suscitare et difficile est vivificare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod dicit (s) licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, tamen si contingit, quod aliquis eorundem fratrum in que- stione hereditaria recipit contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se contemptum ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractare, et sic talis sentencia per talem peti- cionem consuevit retractari2). Unde nos volentes, quod in huiusmodi [f. 11] litibus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint ab- invicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum sit interdicta penitus potestas infirmandi sive argu- endi sentenciam eandem3); sed pro parte hereditatis dumtaxat ipsum con- tingente 4), movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si fuerint quo ad annos legitimos sive legitime etatis, scilicet habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua que- stio agitatur (vel) ventilari speratur 5), per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus citacionis (iuxta) edictum publice proponatur citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet interest, die protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus; alias si post talem citacionem, eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super hereditate eadem pro- feratur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam | redar- guere et refricare sive innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta pote- stas, sed ipsam sentenciam decernimus habere perpetuam firmitatem. 1) Cod. obviare. 2) Cod. pertractare. 3) Cod. eandam. 4) Cod. contingere. 5) Cod. separatur. [27] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 373 (48) De insecucione furis. Capitulum XLVIII. Vagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Vagod cum instan- cia requisivit et peciit suos vicinos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent; villani vero insequi furem recu- saverunt et ita Nagod prefatum furem cum equo amisit. Nos itaque in tali casu declaramus, predictos villanos ad solvendum equum predicto Vagod fore condempnandos, (49) De produccione testium super mutilacionem membrorum. XLIX. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu privasset glaJio et eosdem sibi matilasset, quod Iohannes se fecisse nega- vit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum sa- tisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum met- tercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne. (50) De appellacione senten:ie iudicis. Capitulum L. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, (quam) coram ipso habuit, iniustam, iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit, [f. 110] a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit, vul- gariter nyenaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice nyenaganyona, declaramus transivisse in rem iudicatam, prefatum Petrum ad penam debitam condempnantes, alias pro iudicibus expressam. (51) De prescripcione hereditaria per seniorem fratrem vendita, quod iunior infricare non potest. Capitulum quinquagesimum I. Falco pro hereditate agebat contra Henricum 1). Henricus autem oppo- sita longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem ut dcbuit, probavit. Iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Fal- koni imponendo. Post hoc veniens Nicolaus, iunior frater Falkonis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem iuniorem Falkonis non esse audiendum et sentenciam iudicis dicimus transire in rem iudicatam. (52) De iudicio fratrum, ubi plures fratres tenent unam heredi- tatem. Capitulum LII. Franciscus, Falko et Henricus fratres tres habentes (unum molendi- natorem; Henricus tercius) frater pro quibusdam ipsius molendinatoris exces- 1) Cod. Iohannem. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [28] sibus coram iudice dato1) vel electo debito modo | ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falko alter frater veniens conqueritur de Hen- rico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condcmpnasset. Nos itaque attendentes, (quod) licet cuilibet de iure prosequi iniuriam, declaramus pre- fatum Henricum iuste et debite iudicasse. (53) De (relictis) kmethonum, qui sine prole decedunt. Capitulum LIII. Abusiva consuetudine noscitur esse introductum, quod cum aliqui kme- thones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, vulgariter puscyna, domini eorum consueverunt occupare. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium 2), si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum media dandus ecclesie parochiali3) comparetur; reliqua vero bona ad pro- ximiores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devol- vantur. (54) De concessione equi sani. LIIII. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet (sibi) equum suum sanum accommodasset ad certam viam tamquam amiso, idem Mathias eun- dem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit bona fide eundem equum tamquam proprium se equit 4) [f. 12] (72) hoc non poterat 5) probare, nos in tali casu declaramus, quod Falko per iuramentum proprium debet se expurgare. (73) De extinccione candele in contencione. Capitulum LXXIII. Querelam deposuit Egidius contra Falkonem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere contencio, ipse Falko superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa con- tencione fuerit vulneratus. Falko licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitebatur6). Nos itaque a prefato Egi- dio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falkonem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, (in) vulnere condempnandum decernimus. 1) Cod. dicto. 2) Cod. decidencium. 3) Cod. parochialis. 4) Tu brakuje dokończenia artykułu 54-go, dalej całkowitych artykułów 55-o do 71-o, wreszcie początku artykułu 72-o. 5) Cod. poterit. 6) Cod. diffidebatur. [29] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 375 (74) De iuramento pastoris. Capitulum LXXIIII. Preterea1) de villarum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuerit iterato ovem eandem. Pastor vero asserebat, se eandem ovem una | cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decernimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (75) De ludo taxillorum et concessione pecuniali Iudeorum. LXXV. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres (propter) filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nirriam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius utroque pa- rente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus sanis parentibus aduc, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellentur. (Sic) eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias2), quod non valet, cum sit in pa- terna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. (76) De lusoribus taxillorum. Capitulum LXXVI. Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui con- sueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercan- te 3) || ipsis taxillorum ludi fortuna, super prestam sive credenciam f. [120] de pecuniis, equis et quandoque et hereditatibus cribrare et expoliare et dampnose ammovere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut4) plurimum, ad vicia deteriora labuntur, propter quod ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hec mala vitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes strenuitati5) dediti, pro defensione regni forcius invigilent, decernimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum aligenigena, cuiuscunque status vel condicionis existat, in nostro regno ludat ad prestam, sed tantum pecunia pro parata. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio6), nec ad ali- quam solucionem sive ad satisfaccionem victus victori tenebitur7), nec fideius- 1) Cod. Propterea. 2) Cod. familia. 3) Cod. novitatem. 4) Cod. et. 5) Cod. rebus habundantibus strenuitate. 6) Cod. evicto. 7) Cod. tenebere. 376 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [30] sor datus ipsi vincenti poterit (de) debito 1) ammoneri. Si quis vero superve- niens2) post hoc statutum, (pro pecunia sic) evicta acriter amonuerit suum debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque vel maledixerit et improperaverit pro debito prelibato, tociens ilii pro verecun- dia sua penam, pyanthnadzescze que dicitur, solvat et nostro iudicio nichi- lominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit etc. (77) De rapinis commissis a transeuntibus ad expedicionem. Ca- pitulum LXXVII. Expedit reipublice, ut3) subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtute convalescant. Quidam pretereuntes ista4), veluti legis transgres- sores, quod cum per terras pergunt ad expedicionem, quasi hostes se mo- ventes, infinita dampna eciam pauperibus plura quam hostibus irrogare non obmittunt5), per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut, quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciet in villis, sed in campis, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committant, sed solum pabulum, moderate tantum, recipiant pro suis equis, et staciones facient de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Si quis veluti teme- rarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino ville illius, aut cui est dampnum illatum, dampna restituat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum cum pena pyathnadzeszcze ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena in violatore statuti pro nobis cedat. (78) De rccepcione porcionis bonorum a patre post mortem ma- tris. Capitulum LXXVIII. Ex communi usu in regno nostro observatur, (quod) moriente || [f. 13] matre bonorum omnium pueri ipsorum a patre volunt et tollunt porcionem, propter quod contingit, filios etate iuvenili eis in parte amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem nolle 6) susti- nere filiis ad inopiam vergentibus, et sic in tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat. Visum fuit nobis et nostre milicie, ut matre mo- riente filii non petant bonorum obveniencium in linea paterna aliquam a pa- tre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velud fame sue prodigus, bona et hereditates communes indebite dissiparet. 1) Cod. debite. 2) Cod. spernens. 3) Cod. et. 4) Cod. ita. 5) Cod. obmittant. 6) Cod. nolunt. [31] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 377 (79) De profugis furta facientibusl). Capitulum LXXIX. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, velutL prodigi honoris et fame ipsorum, furta sive latrocinia committentes, sunt nostri profugi regni spontanea voluntate ipsorum; et sic occasionem2) (habentes) plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis; tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amico- rum suorum intercessione mediante3), nostram clemenciam implorare consue- verunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur: volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus4) | pro furtis et dampnis viris 5) iustis illatis, tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicio- nem per iudicem deputatum. Et nichilominus infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterit adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando6) habitatoribus nostri regni, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male7) conquesita. Tales8) non possunt dicere se probos cum impares probis vifis reputantur. (80) Quod Iudei tantum unam quartam a marca habent reci- pere. LXXX. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecu- niarum terminum non imponens, proinde statuit nostrorum baronum aucto- ritas, ut Iudei, nostre fidei veri inimici, Cristianis pecunias ipsorum mutu- antes, non plus de usura pro qualibet septimana exigere habent, tantum unam quartam cum graciarum accione. Et (si) Iudei, qui per novas decepciones ad litteram obligacionis mutuant pecunias, sustinuerintque infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, tantum de principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint || contenti, neque per eandem litteram [f. 130] obligacionis poterint9) obligantem effectualiter ammonere, nec obligatus stare tenetur vel ipsis observare suam obligacionem vel promissum. (81) De penis (illorum), qui incidunt ligna in aliena silva. Capi- tulum LXXXI. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gaium alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam 1) Cod. facientes. 2) Cod. accasione. 3) Cod. mediente. 4) Cod. et nichilominus pena. 5) Cod. iuris. 6) Cod. insidiendo. 7) Cod. mala. 8) Cod. tale. 9) Cod. poterit. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 48 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [32] penam sequi ex hoc pretendentes 1). Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alienis domino invito, valentem ad opem, aut de minoribus quercubus vel aliis lignis currum repleverit, pena, que dicitur sedm grzywen, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (82) De penis, qui frumenta nocte recipiunt in agris alienis. LXXXII. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio2) ha- beat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in collo ipsorum et temporali disciplina impie 3) puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiares 4) frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipere vel alias libere pro se tollere, et si tunc quempiam occiderit, impunite ipsum volumus pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo vel dominio exiverint5) tales depopulaciones, in penas nobis pyanthnadzescze, et illi6), cuius sunt recepta frumenta, decernimus incidisse. Et si vulnerarent vel occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (83) De penis improperancium. LXXXIII. Quoniam omnis scurilitas verborum vel turpiloquium ad rixas homi- nes provocantes aput virtuosos debent non inmerito evitari, atque7) (non) aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat, eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vitupcrio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat sexaginta marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. (84) De vituperio matris. LXXXIIII. Idem dicimus, quod si matrem eius meretricem nominaverit et non revocaverit neque probaverit, quod asseruit, in similem penam ipsum de- cernimus incidisse, aut revocando debet dicere: id, quod sum locutus, me- titus sum, sicut canis. 1) Cod. precedentes. 2) Cod. odium. 3) Cod. imple. 4) Cod. familiaris. 5) Cod. exiverit. 6) Cod. in zamiast et illi. 7) Cod. ad que. [33] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 379 (85) De vulneracione militum. LXXXV. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare: si miles militi aut [f. 14] nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis efifusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur pyanthnadzescze, per inferentem debet assignari; si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena sex marcas per inferentem debet solvi. (80) De divisione penarum. LXXXVI. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur ad sanguinis effusionem aut percutitur enormiter, de omnibus penis (pro) vulneribus aut percussionibus sentenciatis1) duas partes leso, ter- ciam iudicio vero, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (87) De fratricidio aut sororis aut proximi. Capitulum LXXXVII. Et licet lex novi et veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnat, tamen quidam velud hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus2) formidantes, fratricidium committentes, sororem vel proximum occidunt, ut3) ex eius morte bona hereditaria lucrentur 4). Volumus itaque, ut, unde lucra habere cupiunt, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo pecjcaverunt: omnes regnicole et nobiles nostri regni, fratres, sorores aut proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum optinebunt, quinimmo senten- ciamus ipsos et ipsorum filios et privamus ipsos omni legitima talium he- reditatum porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, optinent successionem. Quos in aggravacione culpe ipso- rum propter inhumanitatem criminis5) omnes fratricidas et patricidas infa- mes pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (88) Plantaciones infinite in area per medium dimitti tenentur. LXXXVIII. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evolvantur (et) extirpentur6), eciam si fuerint proprie ipsius extirpantis7), 1) Cod. sumantis. 2) Cod. nimis. 3) Cod. et. 4) Cod. lucrantur. 5) Cod. cernimus. 6) Cod. extirpantur. 7) Cod. extirpantur. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [34] medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum teneatur1). (89) De pena violenter recepcionis alicuius rei. LXXXIX. Item si quis violenter mantellum suum vel quamlibet aliam rem pro- priam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repe- tendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere tenetur. (90) De violenta2) seminacione alicuius agri. Capitulum LXXXX. Si aliquis excolens vel seminans agros alicuius violenter, semine eo- rumdem agrorum careat cum pena pyanthnadzescze. [f. 140] (91) De violenta 3) recepcione. Capitulum LXXXXI. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit testimonium, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum, pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo cum pena XV et iudicio alia quindecim satisfacere teneatur. (92) De violenta recepcione currus feni. Capitulum LXXXXII. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere tenetur. (93) Pena pro una coppa cuiuscunque grani in die recepta. Capitulum LXXXXIII. Item pro una coppa cuiuscumque grani in die recepta, pena iudicio sex marce, dampnum passo XV; si autem tempore nocturno, decernimus esse furtum. Item pro coppa estivalium vel yemalium decernimus, unam mensuram dum recipitur4) violenter ad currum, dum in ponderibus, furtum esse declara- mus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item famulus, qui dicitur golomenka, si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, do- minus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro vio- lencia divitern citat, dives pro violencia per testes habet et debet se expur- gare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulctandus 5). 1) Cod. teneantur. 2) Cod. violencia. 3) Cod. violencia. 4) Cod. recipere. 6) Cod. mulcendus. [35] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 381 (94) De penis castellanorum, iudicum, notariorum, camerariorum, subcamerariorum. LXXXXIIII. Cum aliquis arguit sive provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur vulgariter narzecze vel nagany, pelles emerlinas1), castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, et cuilibet palatino mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudi- cibus 2) vero pelles vulpinas, subcamerariis vero per sex marcas, camerariis istorum omnium per sex scotos, iudicibus castellanorum per mediam mar- cam, cuilibet notario terreno pelles vulpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex marcas absque omni contradiccione et ante- quam ad aliquam audienciam admittatur, dare et satisfacere teneatur. (95) De diversis ludis et quis modus in ipsis servari debet. Ca- pitulum LXCV (s). Filius nondum emancipatus constitutus in paterna potestate nec a fra- tribus divisus, si globizando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo aut aliquid exercendo perdiderit (aliquid), talia omnia et singula per ipsum deperdita volumus et decernimus, quod in ipsius partem vel sortem compu- tentur3), nichilominus decernentes, quod sive in tnxillis sive in scaccis vel alea aut in quibuscumque aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res lucratas sive in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi sive vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione sive obligacione, || [f. 15] penitus nullum 4) ius ex predictis ludis sit aquisitum, sed dumtaxat quoslibet alios ludos haberi concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi. (96) De penis militum et aliorum. Capitulum LXCVI. Militi pro una plaga vel pluribus, a kmethone factis, XV passo et iu- dicio XV; si vero fuerit cum baculo vel cruenta, sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum. Militi vero famoso, alias slachcze, sexaginta mar- cas; militi vero creato de sculteto vel kmethone XV marcas pro capite; item militi slachcze pro vulnere decem marcas, scartabello quinque marcas, sculteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (97) De prati alieni falcacione. Capitulum LXCVII. Bartholdus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit; Andreas licet sit confessus, predictum pratum se falcasse, tamen 1) Cod. cortelinas. 2) Cod. suiudicibus. 3) Cod. computantur. 4) Cod. illum. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [36] adiecit, quod idem pratum wlodarius Bartholdi certa pro pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wlodarius recepisset, quem tamen 1) mortuum esse asserebat. Nos autem considerantes confessio- ncm predicti 2) Andree et eciam mortem ipsius wlodarii, in tali casu decer- nimus eundem Andream probare prati vendicionem et empcionem. | (98) De vulneracione in ludo facta. Capitulum LXCVIII. Item Bartholdus contra Andream deposuit, quod ipsum wlnerasset; Andreas confessus ipsum Bartholdum vulnerasse, dicit, quod hoc fecit nolens in ludo, sed solaciando tamquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debet se extendere ad aliquam lesionem sive oftensionem, ipsum Andream in tali casu decerni- mus Bartholdo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. (99) De fideiussoria caucione. LXCIX. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fidciussorem sive fideiussoriam caucionem; et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pe- cuniam persolvit, ut debebat. Tempore vero procedente 3) prefatus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium sive ad causam, et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat pre- dictam pecuniam per prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse per- solutam, nos in tali casu probandam factam fuisse solucionem decernimus. (100) De dote et donacione et quis modus circa parafernalia est scrvandus. Capitulum LXCX. || [f. 150] Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus debeat re- manere. Ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerint, predicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel vo- luerit recipere, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paterna integraliter cum alia parte ipsos in divisione4) contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et cum residua alia suorum bonorum parte ma- ritum accipiat iuxta suam voluntatem. 1) Cod. cum. 2) Cod. prati. 3) Cod. precedente. 4) Cod. divis. [37] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 383 (101) De assignacione dotis in hereditatibus, ubi assignari debet. Capitulum CI. Item statuimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos sive do- nacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. (102) De expurgacione furti, quod testibus debet se expur- gare. CII. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scotos violenter. Nicolaus respondit, quod ipsum in- debite calumpniaretur nec eandem pecuniam amississet nec sibi recepta fuisset, volens tamen sex testibus se expurgare. Nos in tali casuque decer- nimus, cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi ex- purgacionem. (103) De expurgacione furti sine testibus. Capitulum CIII. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros | proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt octo scoti. Nicolaus vero se- minans invenit bursam eandem cum eisdem octo scotis et monitus eos re- stituere non curavit. Nicolaus autem negavit, se predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus1) eidem Nicolao per proprium iuramentum se expurgare, quod non invenit nec habuit pecu- niam eandem. (104) De penis, qui succidunt arbores fructiferas. Capitulum CIIII. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera sive pomifera succisa duodecim grossi2) duntaxat passo dampnum solvantur et cum pena XV. (105) De expurgacione wlodarii aut familiaris. Capitulum CV. Preterea3) cum dominus contra wlodarium vel alium familiarem suum aliquis pro rebus vel iniuriis suis habet questiones, tunc ipse wlodarius aut familiaris domino suo non deferendo4), per iuramentum teneatur se sex testi- bus expurgare. (106) Quod nullus dominorum potest emere sculteciam preter domini ville voluntatem. Capitulum CVI. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum domi- norum suorum stare et facere teneantur iure, hoc videntes, ne maiores aut 1) Cod. induximus. 2) Cod. pomfera succisa duodecim grossos. 3) Cod. Propterea. 4) Cod. differendo. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [38] potenciores persone in scultecias aliquas preter voluntatem dominorum assu- mantur, idcirco || fuit visum nostris baronibus, ut nullus miles aut [f. 16] alius quicunque illustris emat aut aquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter domini ville illius aut possessionis vel patroni voluntatem, factam autem (empcionem) contra hoc statutum, ipsam decernimus irritam et inanem. (107) De prescripcionibus triennalibus1). Capitulum CVII. Cum omnis possessionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres ac germani existentes ad rancores2) sive lites non modicas pro- vocantur, ad quas evitandas homines ipsi in periculum (ne)incidant3) vite utrius- que, consueverunt, ut plurimum, homines vivere et stare separatim in propriis domibus de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingunt, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus 4), licet ad principem noticia ipsius divisionis5) non deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in rancore dissoluti, domos proprias ac bona hereditaria reformare non curantes, domos informatas et hereditates ad utilitatem reductas, iurc pro 6) se vendicant optinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore a reparacione domorum (se abtrahit) et ereccione, propter quod ut a torpore7) et pigricia tales retrahamus et excitemus, et8) bene laborantes et procurantes aliquod commodum | inde reportent9), attendentes illud, quod sapiens dicere videtur: paritas laboris socium facit mercedem, qui communitati utilis, dignus est primo melioris (s), statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei vel remoti, sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint per triennium10) et tres menses in taciturnitate ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio11, a repeticione sive vendicacione13) partis hereditatis fratris13) sui vel amici (per) prescripcionem obiectam legitimam excludantur. 1) Cod. in animalibus. 2) Cod. ranccones. 3) Cod. incidunt. 4) Cod. medientibus. 5) Cod. licet ad principis noticiam ipsius non deducta. 6) Cod. per. 7) Cod. corpore 8) Cod. ad. 9) Cod. reportant. 10) Cod. triannium. 11) Cod. non optinet prescripcionem. 12) Cod. vendicione. 13) Cod. fratres. [39] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 385 (108) De prescripcione furticinii. Capitulum CVIII. Cum furta et latrocinia(propter) criminis infliccionem1) sive formidacionem pene pro debito commisso apponende2) per malificos interdum plurimum occul- tantur, ita, quod 3) noticia criminis in brevi non potest propellari, et sic quandoque furta remanent inpunita, ut, cum contra eos accio opponitur, per excepcionem 4) prescripcionis annualis5) volunt6) se tueri. In detestacionem itaque criminis de- cernimus, ut si quis de furto et latrocinio in iudicio accusatur, si est manens secum in villa aut parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annalis prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si autem ab invicem actof et reus sunt || distantes7), [f. 160] non alia prescripcio vel excepcio8) agentem de furto repellit, nisi tantum triennalis, et imputent9) eciam sue pigricie omnes desides et lenti, qui de sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. (109) De prescripcione puerorum etatem ad respondendum non habencium. Capitulum CIX. Si10) cuiuscunque inpuberes11) ante legitimam etatem ad iudicia tra- huntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis contesta- cio 12) usque ad etatem debitam puerorum illorum prorogatur (et pendente) dilacione aliquot anni effluere consueverunt; demum pueris legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsius innovatur, excepcionem13) prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerint, oppo- nere non valebunt, sed tantum utantur illorum dierum prescripcione, si qua fuerit aput ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent ad iudicium super eandem 14) questionem sive causam evocati etc. 1) Cod. in affliccione. 2) Cod. operiente. 3) Cod. itaque. 4) Cod. recepcionem. 5) Cod. annialis. 6) Cod. noluit. 7) Cod. detestantes. 8) Cod. prescripcio expurgacionis ex recepcionis; ale sam pisarz wyraz »expurgacionis« pod- kropkowat. 9) Cod. imputet. 10) Cod. Hii. 11) Cod. inpubes. 12) Cod. questio. 13) Cod. ex recepcione. 14) Cod. eandam. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 49 386 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [40] (110) De prescripcione virorum ad tres annos, viduis ad sex, mulieribus maritatis ad decim. Capitulum CX. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone sunt libere, ut virorum, (alie) autem, ut mulierum, minus libere | agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio triennalis tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione1) oppo- nantur, mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius potestatem prop- ter maritum, decim anni currant in prescripcione. (111) De prescripcione criminis homicidii. Capitulum CXI. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consuevefunt etenim quidam multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii (commissi) ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi non potest. Unde statuimus, quod si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et opponere, antequam tres anni elabantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus2). (112) De expurgacione furti viri famosi sequitur. Capitulum CXII. Ut viri famosi et iuste viventes aliqua speciali prerogativa aput nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus, ut si quis miles aut no- bilis, cui alias questio furti || nunquam in iudicio mota fuit, de cri- [f. 17] mine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit3) propter bonam presumpcio- nem, habitam de ipso aput vicinos, et proprii iuramenti protestacione a tali accusacione se expurgare tenetur. (113) De pena contra iudicem. Capitulum CXIII. Cum in causarum processibus aput iustos iudices nichil habeat ven- dicare odium vel favor4) usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestent5) stateram in manibus equo libramine lances appenden- tes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum pre oculis haben- tes, ne velud fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra 1) Cod. inscripcione zamiast in prescripcione. 2) Cod. abiectus. 3) Cod. fit. 4) Cod. favorem. 5) Cod. gestam. [41] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 387 eorum conscienciam1) et iusticiam per graciam aut per sordes quidquam faciant partis in gravamen2); propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus, Dei timore postposito, inique sentenciaverit3) contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad supe- riorem appellat, et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per partem inpugnatur, non prius vult nec tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius tres marce aut pelles mar- durine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles | aut tres marcas receptas cum pena pyanthnadsescze suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione 4) evocavit. (114) Item secuntur statuta in terra maioris Polonie. Capitulum CXIIII5). In nomine Domini Amen. Cum scriptura testante6), omnis etas ab ado- lescencia fit pronior ad malum et omnis creatura consistat sub vicio7) et natura humana labatur facile ad delicta viciaque eciam imitetur, quamvis domino disponente, sibi subditi deberent fore pudici et modesti, effrenata cupiditasque, quod, (nisi) iusticia conatus8) eius reprimeret9), Concordia inter ho- mines (nunquam) foret; et quia dicente scriptura, summum bonum in hac vita est iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc proditur constitucio 10) sive statutum, ut humana coharceatur audacia et inter inpro- bos innocencia securitate letetur. Nos igitur Kazimirus, Dei gracia rex Po- lonie, cupientes, ut subiecti nostri, in regno nostro degentes, presertim in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant, honeste ut vivant, alterum non ledant, ius unicuique tribuatur, de consilio venerabilis in Christo patris domini Iaroslai, Dei gracia Gnesnensis ecćlesie archiepiscopi, necnon palatinorum ceterorumque baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie, ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus || infra scripta, volen- [f. 170] tes, ut ipsa statuta predicta in terra Polonie a quibuslibet observentur11), sicut 1) Cod. constanciam. 2) Cod. gravamine. 3) Cod. utique seminaverit. 4) Cod. falsam pronunciacionem. 5) Na marginesie obok tej rubryki pisarz zanotował: »Aliud de terra Maioris Polonie». 6) Cod. testatur. 7) Cod. inicio. 8) Cod. coronatus. 9) Cod. repuniret. 10) Cod. prodere constitucionem. 11) Cod. observantur. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [42] indignacionem nostram et penas contentas in illis cupiunt evitare. Requirit enim plerumque audacia perversorum, ut non simus sola delictorum prohi- bicione 1) contenti, sed penam delinquentibus eciam inponamus. (115) Iudex tenetur iudicio presidere, cum rex terram Calisiensem vel Poznaniensem ingreditur. Capitulum CXV. Quoniam, dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudi- cium, contemplatur, iudex se offert ad iusticiam ad reddendum prompciorem, et abstinebunt a calumpniis litigantes, proinde statuimus, quod, dum nostra regia maiestas terram Kalisiensem vel Poznaniensem cointrabit, tenebitur in iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis, hereditariis eciam, tamen 2) in presencia vel preter3) nos vel nostro speciali mandato. Alioquin nobis extra terram existentibus, termini pro hereditatibus generales, prout hactenus observatum extitit, teneantur4). (116) De solario notariorum generalium. Capitulum CXVI. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribent5), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, de grosso medio contententur. Item statuimus, quod officiales de uno producente testes6), habeant7) quatuor scotos, a pena vero, que dicitur szedmdzeszanth, bovem, et quando pro furto pignorant8), bovem mediocrem. Sed de limitacione heredita- tum pro una die, si eam una die consumaverit, tunicam | vel mediam mar- cam, eciam si tres vel duas hereditates inter duos limitaret9); et si idem officialis, qui dicitur woszny, aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit convictus iudicio, alter loco sui substituatur, et ipse a suo officio perpetue deponatur. (117) Capitanei non habent aliquem condempnare ad mortem. CXVIL Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusantis sive actoris, cuius interest, nos vel nostri successores ac capitanei nostri cogno- scere non debemus, nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum. 1) Cod. prohibicionem. 2) Cod. cum. 3) Cod. puta. 4) Cod. teneatur. 5) Cod. scribet. 6) Cod. procedeute testium. 7) Cod. habent. 8) Cod. pignorat. 9) Cod, limitarentur. [43] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 389 (118) Nullus ad iudicium causa consanguinei vel familiaris acce- dere debet, antequam vocatus. CXVIII1). Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium ad iudicia venientes, per strepitum vel inoportunam ipsorum clama- cionem sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare. Unde super hiis providere cupientes, statuimus, quos deinceps quisquam, cuius- cumque sit status sive condicionis, propter causam consanguinei vel cuius- cumque familiaris aut sui servitoris, ad iudicium venire non presumat, nisi vocatus; quia si contra facere presumserit, pena, que dicitur pyanthnadzescze, puniatur, nostre curie applicanda etc. (119) De evaginacione cultelli in iudicio. Capitulum CXIX. Preterea2) statuimus, quod quicumque in iudicio cultellum vel gladium extraxerit et aliquem vulneraverit, in gracia || nostra consistat3); si [f. 18] vero gladium vel cultellum extraxerit et aliquem non vulneraverit, pena, que dicitur szedmdzeszanth, puniatur, et illi, quem dehonestaverit, penam4), que dicitur pyanthnadzeszcze, solvere teneatur. (120) De extraccione gladii vel cultelli coram regia maiestate. CXX. Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis extraxerit gladium vel cultellum et vulnus alicui non dederit vel intulerit, in gracia nostra con- sistat5); si vero vulneraverit, sine gracia puniatur; et idem, si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decernimus observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc contingerit, videlicet quod cultellum vel gladium aliquis extraxerit, sive vulneraverit sive non, pena, que dicitur szedmdzeszanth, pu- niatur, eidem domino archiepiscopo applicanda. Et si quis turpia coram eo alicui intulerit sive protulerit, penam6) eidem domino archiepiscopo, que dicitur szedmdzeszanth, persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis sub- traxerit quis, aurum periculo sit subiectus; ubi vero coram milite quis cul- tellum vel gladium extraxerit vel vulneraverit aliquem manu sua, in gracia militis consistat7). Si autem vulnus intulerit cultello, manus eius poterit pe- netrari sive perforari. 1) Por. powyżej str. 362 art. 18. 2) Cod. Propterea. 3) Cod. consistit. 4) Cod. pena. 5) Cod. consistit. 6) Cod. pena. 7) Cod. consistit. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [44] (121) Palatinus, iudex, subiudex habent facultatem dandi mini- sterialem. Capitulum CXXI. Decrevimus declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus vel iudex, subiudex et officialis, qui dicitur woszny, habeant facultatem | dandi ministerialem ad citandum, ita tamen, quod qui habent ius, ut non citentur1), nisi per litteras (nostras) et nostri capitanei, per litteras illi duntaxat citentur. Sed curia nostra presente, vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum nostrum vel nostri capitanei vel iudicis sine littera citare in hospicio sive in foro; sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in domo militis sed aput wlodarium vel scultctum edictum2) citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio; et contra quem fuerit accio dirigenda, causa citacionis, et per quem citatur, exposita sibi et assignato certo termino comparendi: ut si citatus comparere non cu- raverit vel contempserit, pro quolibet termino, videli et primo et secundo, octo scotos pro pena solvere teneatur, et in tercio termino, si non compa- ruerit, causam amittat sive perdat et ab accione cadat cum pena. (Quod) de rei contumacia3) est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium suum nuncium comparuerit, ab accione sua cadat cum pena septem marcarum, que in Polonico szedm grzywen nuncupatur. (122) Quod citati inopinate non habent respondere, sed legi- time citati. Capitulum CXXII. Perpetuo prohibemus, quod nostri familiares vel aliqui4) in nostra curia citati sive coram nobis || vel nostro iudicio arestati et inopinate [f. 180] inventi, respondere minime teneantur; sed citati legitime propositis sibi accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, concessa eis de- liberacione super propositis accionibus competenti. (123) De prescripcione hereditatum infra tres annos et tres menses et obligatam infra triginta annos. Capitulum CXXIII. Preterea5) statuimus et edicto perpetuo servari mandamus, quod qui- cumque venditam possessionem infra tres annos et tres menses, volens in ea aliquid iuris vendicare, in iudicium non eduxerit reclamando6), vel heredi- tatem obligatam 7) infra triginta annos non redimerit per se vel consanguineos 1) Cod. et non citantur. 2) Cod. dictum. 3) Cod. comutata. 4) Cod. alii, qui zamiast aliqui. 5) Cod. Propterea. 6) Cod. reclinando. 7) Cod. obligando. [45] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 391 suos, quibus hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite vel eciam obligate, annis predictis evulsis, quos volumus currere ab anno Domini Millesimo CCC0XLmo septimo, a dominica Letare, penes ipsos, quibus" sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo maneant ipso facto. (124) De accione pro furtis1) sive spoliis. Capitulum CXXI1II. Statuimus insuper, quod passus dampna per furtum vel spolium in pe- coribus, pecudibus et rebus minutis, infra annum tantummodo evocandi ad iudicium, quem voluerit, sed in iumentis et equis violenter vel furtive ablatis, infra duos annos habeat facultatem; post annos vero predictos ad agendum non nisi testibus admittatur. | (125) De reprehensione iudicis. Capitulum CXXV. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, palatinis et baronibus presentibus, iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed plures iudicant predicta. (126) De testimonio iudicis. Capitulum CXXVI. Addicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem reci- piatur wstecz, quod ille si2) recordatur, qualiter iudicavit, iudex statim dicere vel in crastinum deferre teneatur. (127) De expurgacione iudicis. CXXVII. Statuimus insuper, quod si obligator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia, iudicantem in causa sua inique et perperam processisse sive iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem presi- derint iudicio, statim probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit; si autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem iniquam3) protulisse sentenciam, ut premittitur4), id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Idem 5) redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex iudicialiter pro se obtinebit, si sentenciam suam, ut premittitur6), comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens sentenciam subiudicis, contra ipsum non debet audiri, nisi sibi pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui 1) Cod. furtibus. 2) Cod. se. 3) Cod. nunquam. 4) Cod. permittere. 5) Cod. Id. 6) Cod. premittatur. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [46] eidem cedunt subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, || de castellano eciam censuimus senciendum. Si vero [f. 19] iudicibus1) castellanorum obiciat aliquis falsitatem sentencie, respondere mi- nime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se opti- nere poterint, si similiter suum iudicium2) ostenderint3) fore iustum. (128) Item de fideiussoribus. CXXVIII. Preterea4) statuimus, quod quilibet fideiussor, illo negante, pro quo fideiussum fuerit, si debitum fuerit viginti marcarum, solus iurabit; si vero fuerit XLta marcarum, metsecundus; in maiori vero quantitate pecunie met- tercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii fir- mabunt propriis iuramentis. (129) Item capitulum de eodem. CXXIX. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiubuit in Iudea, equum vel bovem obliget; alias si obligaverit, ad restauracionem damp- norum principalis (persona minime teneatur, nisi id de persone principalis) processerit voluntate. (130) Item de intercessione. CXXX. Statuimus, quod quocienscumque in iudicio in causis criminalibus sive quibuscumque aliis magnis vel parvis quispiam conventus fuerit vel evocatus, et ipse 5) dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit, asserens ipsum id fecisse suo de mandato, citatus liberatus (discedat) et contra liberantem accio dirigatur, alioquin citatus respondere protinus teneatur. (131) De donacione. Capitulum CXXXI. Hec statuta declaramus perpetua et servanda, quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem dona- cio nibus concessum fuerit. dummodo morte donatoris (vel eius, cui dona- cio) fuerit facta, confirmentur, presertim hiis, qui nobis sive nostris succes- soribus presentibus viriliter in bello pugnantes fuerint interfecti, donacio perpetuam6) recipiet firmitatem. 1) Cod. iudici. 2) Cod. iudicem. 3) Cod. ostenderit. 4) Cod. Propterea. 5) Cod. ipsum. 6) Cod. perpetua. [47] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 393 (132) Pignora ad curiam castellani possunt depelli. CXXXII 1). Item pignora ad curiam castellani possunt depelli aut palatini, ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt recepta pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis, vulgariter obora, in terra Cracoviensi prenotata commorantis, (depellere). Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi. Hoc specialiter declarantes, quod officiales, alias sluszebniczy, non nisi palatini instituere habeant facultatem et eosdem iudicare et pro affliccione et vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare habeant omni- modam facultatem. (133) De militibus terre Polonie, quomodo servire debent ad expedicionem. Capitulum CXXXIII. Declarantes eciam et decrevimus, quod barones et nobiles nostri terre Polonie nobis et successoribus nostris in terra et in regno Polonie servire in armis, sicut melius poterint, teneantur. (Sed extra metas regni non tenen- tur) servire nobis, nisi ipsis competens satisfaccio impendatur vel per nos fuerint petiti et rogati. (134) De uno iudicio terrestri. CXXXIIII. Cum sub uno principe eadem gens || diverso iure frui non [f. 190] debeat, ne sit tanquam monstrum marinum diversa capita habens, expedit reipublice, ut uno (et) equali iudicio tam Cracoviensis quam Poloniensis et cetere nostre terre iudicentur. Et ex quo unus princeps est omnium, una moneta in toto nostro regno haberi debet, cum consilio tocius nostre baronie et assensu, que2) debet esse perpetua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit grata et accepta. (135) Quod milites secundum bonorum quantitatem teneantur servire ad expediciones. Capitulum CXXXV. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni depen- det, tenetur quilibet miles secundum quantitatem bonorum suorum et pos- sessionem reddituum ad rempublicam certis armatis hominibus deservire, dummodo ipsorum bona in libertate, que et ita de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. 1) Pisarz pierwotnie jako rubrykę nad tym artykułem wypisał: De militibus terre Polonie, quomodo servire debent ad expediciones. Capitulum CXXX. Spostrzegłszy jednak swą omyłkę, pomieszczoną w texcie rubrykę przekreślił, a na marginesie zamieścił tę, którą podajemy. 2) Cod. quo. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV.50 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [48] (136) De pena domini. Capitulum CXXXVI. Ex iure divino tenetur observari, quod iniquitas unius alteri non debet obesse. Statuto debet teneri, quod pro pena militis aut fideiussoria caucione kmetho non debet inpignorari, sed si tenetur miles aut quivis alius, ille sol- vat de propriis bonis. (137) De prescripcionibus hereditatum. Capitulum CXXXVII. De cetero statuimus, quod cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipsum1) aliquis consanguineus vel affinis post | predictos annos impediret, volens ipsam aut ipsum exemere per proximitatem de earlem hereditate viceversa, statuimus, quod, ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus preno- tatis, ammodo non sit ei2) licitum prefatam hereditatem rehabere. Hoc eciam volumus intelligi, si aliquis debitor diceret, quod hec hereditas michi est propinquior, quam tu tenes, quia venditor michi prius fuit debitus, ante- quam ipsam comparasti 3), talis, cuiuscumque condicionis sit Cristianus vel ludeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi in perpe- tuum inponatur. (138) De tutoribus puerorum. CXXXVIII. Cum pater decesserit4) puerorum, relictis5) ipsis ante annos legitimos non eductis, tutor ipsorum non potest hereditatem ipsorum vendere, nec gades limitare, nec ipsam aliquomodo deperdere, quousque pueri ad annos legitimos pervenirent et per se regerent; quam si vendiderit vel aliquomodo a pueris alienaverit, pueri, cum ad annos discrecionis pervenerint, heredita- tem suam in possessore6) lucrabunt viceversa, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit. Citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsius seu ipsorum deputentur, nisi in casibus infra scriptis: primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit, et ipsam exemere vellet, tunc pueri pecuniam recipere teneantur pro eadem, quamvis annos legitimos non ha- berent; item si quis pro patre ipsorum fideiussoriam inciderit et vivente patre ad iudicium fuerit evocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando || [f. 20] 7) l) Cod. ipsam. 2) Cod. et. 3) Cod. comparastis si. 4) Cod. deciderit. 5) Cod. reliouis. 6) Cod. possessorem. 7) Tu brakuje kilku kart rękopisu wraz z dokończeniem art. 138-go oraz z całymi art. 139 do 157. [49] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 395 (158) Capitulum CLVIII. Preterea 1) statuimus declarando, quod, cum a nobis sive a quocumque alio domino nobis subiecto, kmctho fugerit absque culpa sui domini, idem fugiens nullum ius acquirit tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si domino suo de mansione constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit, extunc (si) post annum repetere voluerit, iure suo sibi licebit hec facere. Qui si profugus austeritatem sive rancorem sui domini reddire timens, eciam iure convictus, noluerit, extunc decrevimus, quod idem fugitivus domino suo tres marcas pro pena et censum anni ex integro, quem solvebat, solvere tenebitur, et per hoc a domino suo libertabitur fugitivus antedictus. Iloc tamen in iure terrestri intelligi volumus. Quando vero kme- tho in iure Theutunico residebat, idem fugere sive recedere nequeat nullo- modo, nisi hereditate sibi vendita, vel loco sui kmethonem eque divitem collocet2), aut agris in toto excultis sive extirpatis et seminibus yemalibus et estivalibus seminatis, domino resignando, recedere poterit, quo placebit. (159) Capitulum CLIX. Quia ex facilitate obligacionis ad magna dampna homines devcniunt, iure est tenendum, quod si quis fideiubet pro aliquo suo amico certam pe- cunie quantitatem ad aliquem civem vel ad alium quemcumque hominem, cuiuscunque status seu condicionis existat, illo non solvente termino adve- niente fideiussor propter hoc non debet ad hospicium ad obstagium sub- intrare aut aliqua dampna facere vel iuste solventi in destruccionem, sed si est parvum debitum, | detur eius pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitoris pro valore debiti per fideiussorem apprehendatur, illi, cui debitum dare tenetur. (160) Capitulum CLX. Sed quia ludus taxillorum multos iustos et alios probos dampnat et dehonestat, pro remedio huius pro tali statuto debet teneri, quod ludus taxillorum pro parata pecunia exerceatur et non ludat quis ad prestam, sicut facere consueverunt. Namque plurimi homines provocati in ludo et malentes ulcisci contra vincentes ludunt ultra substanciam ipsorum, quia facilitas scripture ipsius ludi non eos gravat tantum, quantum parate pccunie amissio ipsos 3) gravasset. 1) Cod. Propterea. 2) Cod. coleret. 3) Cod. ipsius. KODEKS OSSOLIŃSKICH Hgi. [50] (161) Capitulum CLXI. Porro cum iudaice 1) pravitatis intencio semper in hoc versetur, ut Christianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciarum depressione semper depriment et evellent, convenit statuere, ut nullus Iudeus amplius alicui Cristiano in regno nostro ammodo constituto, suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuet 2), sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat vel valeant, secundum consuetudinem antiquitus observatam. (162) Capitulum CLXII. Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus prohibita, exigit regie maiestati prohibere, ne transeuntes per viam ad domos ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sint principes, milites aut alterius status cuiuscumque vel condicionis existant, pro se expensas aut pabula equorum in villis, thabernis, aut locis solitariis 3) vi4) recipiant aut aliquam vim inferant, nolentibus5) || vendere aut a vendicione se retrahentibus, sed unus- [f. 200] quisque re sua utatur pro libito sue voluntatis. (163) Capitulum CLXIII. Verum quia gwarrarum strepitus ex inordinata milicia plus proprias terras quam alienas consueverunt ex rapina indebite desertare6), ad succurren- dum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedicionem in suis propriis sumptibus, non plus pro sumptibus 7) ipsorum et equorum re- cipiant, nisi moderatum pabulum aut victum ipsorum, sine quo transitus alias haberi non possit. (164) Capitulum CLXIIII. Statuimus, si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, idem duos seniores sue genologie, alios duos alterius genologie et duos tercie ge- nologie bonos producat more consueto ad obtinendum ius suum militale. (165) Capitulum CLXV. Eciam statuimus, si quis militum aut nobilium de hoc seculo migra- verit, habens filios et filias, tunc fratres suas sorores maritis tradent8), dote 1) Cod. iudicare. 2) Cod. prestent aut mutuaut. 3) Cod. solicitoriis. 4) Cod. ut. 5) Cod. nolentes. 6) Cod. desertari. 7) Cod. presumptibus zamiast pro sumptibus. 8) Cod. traderint. [51] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 397 eis assignata more consueto; si autem filios non habuerit, sed filias, tunc filiabus omnes hereditates et possessiones tradent paternas. Et si fratres pa- trueles 1) ipsas hereditates optinere voluerint, tunc milites iuxta consciencias ipsorum predictas hereditates taxabunt, et a die taxacionis iam dicti fratrcs patrueles sororibus infra annum parata pecunia, secundum quod fuerint ta- xate, solvere tenebuntur. Et si in spacio unius anni solvere neglexerint, tunc filie hereditates perpetuo obtinebunt. | (166) Sequitur capitulum. CLXVI. Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis hactenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive allegabantur. Unde talibus obviare cupientes, de unanimi2) consensu prelatorum et baronum nostrorum, talem ordinem in prcdictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditis fore observandum, ut prcdicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Et primo decrevimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudicio terrarum nostrarum in antea transponantur3), videlicet, quod primum terminum per simplicem infirmitatem absque confessione prorogent; secun- dum vero per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponant4); pro qua infirmitate in tercio termino si paruerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casualiter perduraret, tunc tercio poterit transponere, (et iurabit, quod), prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali aut parere studeat aut procu- ratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittat. Idem volumus de terminis particularibus observari, quod primum et secundum ter- minos per simplicem infirmitatem subditi nostri transponere valeant, tercium vero terminum absque allegacione capellani per veram infirmitatem possunt et debeant protrahere; et in || [f. 21] 5) (173) [Capitulum CLXXII1]. Astucie et dolositati perversorum hominum, qui omnia in peius con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, qui nomine tutoris aliquam vel aliquas, et iure affinitatis, puellas cum bonis hereditariis, 1) Cod. patruales. 2) Cod. unanimo. 3) Cod. transponuntur. 4) Cod. transponatur. 5) Tu brakuje dokończenia artykułu 166-go oraz całych artykułów 167 do 172, i nagłówka art. 173. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [52] ipsa ex successione paterna optinentes, iam puberes 1) et nubiles ad des- ponsandum servant, eas nolentes maritari in hunc finem, quod bona ipsorum eo diucius valeant possidere: decernimus, quod tales virgines sic. ut premit- titur, adulte, poterint viros recipere sine eiusdem patrui voluntate vel tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu et consilio avunculorum et alio- rum patruorum. Nec propter hoc bonis ipsorum privari poterint, aut fraudari, propter quamdam constitucionem nostri antecessoris, que incipit: »Item sta- tuimus, quicumque virginem«, ut supra: »De raptore virginis« est notandum. (174) Capitulum CLXXIIII. Prescripcio quamvis possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad quindecim annos servabatur, quibus transactis eadem possessio per mutuatorem pecunie solebat2) perpetue obtineri, visum fuit nobis et nostre milicie, quod talis prescripcio brevis non sine peccato 3) fuit observata. Unde exnunc statuimus in prefatis obligacionibus triginta anno- rum prescripcionem observandam, quibus durantibus obligator poterit infra decennium, quinquennium, vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem innovare. (175) Capitulum CLXXV. Ad precludendum viam calumpniis | per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impetere, asserens eam possidentem in obli- gacione tenere et possidere, quam fortassis legitime possidet, possessor ad probacionem4) testium actore repulso admittatur; et maxime, ubi utraque pars litteralia et legitima testimonia super huiusmodi possessione non habeant, extunc in tali casu possessoris probacio admittatur. (176) Capitulum CLXXVI. De limitibus. De limitibus autem nobilium nostrorum taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere sco- pulos, alias kopcze vulgariter, ad minus tres vel alia notabilia signa, ut in campis vyasdi, in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc subcamerarius noster illum, qui meliora signa et notabiliora, sive scopulos ostenderit, discernens, sub onere consciencie tenebitur et debebit admittere ad probaiidum; ubi autem utraque pars signis notabilibus inter hereditates carent, extunc actor ad probaiidum limites cum testibus, ut est de iure, admittatur. 1) Cod. publice res. 2) Cod. solebant. 3) Cod. pacto. 4) Cod. aprobacione zamiast ad probacionem. [53] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. 399 (177) Capitulum de vendita hereditate. CLXXVII. Consuetudine et statuto antiquo observatur, quod vendcns hereditatem emptorem per tres annos et tres menses ab impedicione cuiuslibet est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsam contangunt, infra prefatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec venditor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadat, qua elapsa primo emptorem pro limitibus inquietare || non formidant, licet vendicioni presentes exti- [f. 210] terint, eapropter ammodo volumus , cum aliqua hereditas emptori per ven- ditorem ostenditur 1), vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint; qui si venire noluerint per ministe- rialem sic vocati et infra tres annos et tres menses possessori questionem pro limitibus non moverint, tunc possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus admittatur. (178) Capitulum CLXXVIII. Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum generalium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie et alie ma- iores agitantur et tractantur, et sentencie per eosdem late robur optinent firmitatis, ac si in presencia nostra ferrentur 2), coram quibus eciam resigna- ciones bonorum magnorum peraguntur, que sentencie3), resignaciones et alie cause per eosdem diffinite, in speciali libro conscribuntur, unde cum maiora altius 4) ponderari debeant et diligencius et caucius observari, volumus, quod prefatus liber colloquii generalis sive acta sub clausura trium clavium am- modo observetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero terre- stris notarius habeant et conservant, nec liceat uni sine aliis clausuram pre- dictam apperire. Et quia ex actis predictis nonnulli litteras habere et ex- trahere tempore debito cupiunt, eapropter providendum est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus fuerit, facere proclamari, quod in tali districtu, loco et die liber sive acta ad extrahendum | litteras quascumque easque habere affectantibus exponetur. (179) Capitulum CLXXIX. De terminis5) autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compaciendo, taliter duximus providendum: quod prefati termini particulares non pluries, nisi semel infra mensem in quolibet districtu sive iurisdicione, alias poweth, habeantur, in quibus camerarii6) iudicum et 1) Cod. ostenderit. 2) Cod. ferrerentur. 3) Cod. finem. 4) Cod. alterius. 5) Cod. Decernimus. 6) Cod. cameram. 400 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIgi. [54] subiudicum, alii duo camerarii, videlicet palatini et subcamerarii, eligendi per eosdem ad illos adiungatur, sine quibus iudicis et subiudicis (camerarii) non habeant iudicandi facultatem; prefati vero camerarii sive officiales iudicii sic locandi, non debebunt alias causas, nisi proprias procurare 1) vel ad procu- randum de iudicio se levare. Et ab omni consultum videretur, quod iudex vel subiudex particularibus terminis personaliter cum possint, presiderent, sicut in maiori Polonia est consuetum. (180) Sequitur capitulum CLXXX. Officiales vel camerarii sive iudices iudiciorum particularium non de- bebunt a causis minoribus, quas usque ad existimacionem triginta marcarum et infra computavimus, pro memoriali, sive pamyathne aut alio nomine przy- sadnye, non plus, quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra triginta marcas [se ext]endunt, pro memoriali qua 2) 1) Cod. nisi proprios procuratores 2) Tu koniec rękopisu, reszty brak. XXIII, XXIV. Kod. VB. (Warszawski IIgi; — Varsoviensis II). Kod. D. I. (Działyńskich Iszy — Dzialinscianus I). Summarii casus iuris terrestris Polonicalis editi [f. 1] per regem Kazimirum1), prelatos et barones. (1) Sequitur capitulum primum 2). Cum omnes et infra. Constitucio nom respicit preterita, sed pre- sencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pecunia nichiiominus reo restituta. (2) Capitulum secundum 3). Crebra altricacione et infra. Hereditates invipem convenientes aliquo fluvio 4) mediante 5), si idem fluvius ommisso suo meatu primevo di- vertit per alium locum cursum suutn, primus meatus pro graniciebus est habendus 6). 1) Cod. VB. Kaszymirum. 2) Cod. D. I. De constitucionibus et statutis in colloquio generali Visliciensi per Regem et prelatos regni Polonie editis. 3) Cod. D. I. De hereditatum limitibus fluviorum decursibus distinctis. 4) W Cod. VB. pisarz napisał pierwotnie: »flumine«; ale sam zaraz ten wyraz przekreślił. 5) W Cod. D. I. invicem confluentes seu aliquo flumine ve(l) fluvio mediante conve- nientes 6) Cod. D. I. est semper habendus. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 51 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [2] (3) Capitulum tercium. De ordinacione militum sub banderio1) Ius militale et infra. Quilibet in expedicione nobilis sive 2) sim- plex se sub vexillo per ipsum electo collocare 3) et ordinare tenetur. (4) Capitulum IIIIum. De illis, qui recedunt de iudicio condemp- nati 4). Quia victus et infra. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vel 5) satisfaciat; alias adversario ligatus tra- datur; qui si efifugerit 6) a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. (5) Capitulum Vm. De consuetudine 7). Ut in rapinis et infra. Quilibet iudex pignora racione penarum recepta in estivo tempore duabus septimanis || et hiemali8) octo [f. 10] diebus tenetur illibata reservare; alias valorem pignoris dampnum passo cum pena pyącznadzesztha 9) solvet, quod suo iuramento comprobabit. (6) Capitulum sextum. De sigillo sequitur 10). Q u i a fi 1 i i et infra. Filii vivente patre sigillo proprio non utantur. (7) Capitulum VIImum. De scultetis 11). Quia omnes et infra. Sculteti tam spiritualium quam secularium personarum ad expedicionem ire tenentur. (8) Capitulum octavum. De clericis 12). Cum n u 11 u s 13) et infra. Clerici de bonis paternalibus ad expedi- cionem servire aut proximis possessiones dimittere teneantur; alias rex bona ipsorum obtinebit. 1) Cod. D. I. In expedicione quilibet sub vexillo aliquo se tenetur locare. III. 2) Cod. D. I. seu. 3) Cod. VB. collocari. 4) Cod. D. I. De illis, qui iure convincuntur in iudicio et rece(dunt). IIII. 5) Cod. D. I. et. 6) Cod. VB. effugierit. 7) Cod. D. I. De iudicibus aut officialibus rapinas et pignora in pauperibus committen- tibus. V. 8) Cod. D. I. yemali tempore. 9) Cod. D. I. pyancza, 10) Cod. D. 1. De filiis, quod non debent uti proprio sigillo patre viveute etc. VI. 11) Cod. D. I. De hoc, quod sculteti spiritualium et secularium personarum ad expedicio- nem ire tenentur. VII. 13) Cod. D. I. De clericis habentibus bona paternalia, quod ad expedicionem ire tenen- tur. VIII. 14) Cod. D. I. Cum iure suo. [3] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 403 (9) Capitulum nonum. De procuratore 1). Ut dominarum et infra. Domina aut virgo citans vel citata co- ram officiali procuratori 2), cui placet, causam potest delegare 3). (10) Capitulum Xmum. De eodem 4). Quia cuilibet et infra. Ad iudicium citans vel citatus potest ha- bere suum advocatum. (11) Capitulum XI. De iudicibus 5). Quia ex multiplicitate et infra. Unus generalis iudex in qua- libet terra haberi debet 6), qui in curia regis eciam 7) iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex commorabitur; hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum. (12) Capitulum XIImum8). Item ut palatini et infra. Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debet contentari. (13) Capitulum XIIImum. De hoc, quamdiu iudicium debet stare9). Prava10) consuetudine et infra. Iudicia exerceri non debent, nisi mane et usque ad horam nonam. Et qui primo die non poterint expediri, in crastinum prorogabunt. Eciam scriptor causarum || sub privacione [f. 2] officii 11) litigantes secundum ordinem ministerialem vocando nominabit 12), et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens fuerit, iudice surgere volente ob contumaciam condempnetur. Item partes ad locum audiencie accedere non presumant, nisi ad petendum citacionem vel de speciali iudi- cum licencia et mandato 13), alias pena pyącznadzescza puniatur 14). 1) Cod. D. I. Pe dominabus et virginibus, que citant aliquem aut citantur ab aliquo. IX, 2) Cod. D. I. procurare. 3) Cod. D. I. causam potest, cui placet, delegare, 4) Cod. D. I. De eo, quod aliquis potest habere procuratorem aut interloquutorem pro se in iudicio. X. 5) Cod. D. I. De iudicibus, quod quelibet terra uno iudice contentari debeat. XI. 6) Cod. D. I. debet habere. 7) Cod. D. I. qui eciam in curia regis. 8) Cod. D. I. De palatinis, ut quilibet in suo palatinatu unum iudicem habeat. XII. 9) Cod. D. I. De hoc, quod iudicia sobrie celebrari debeant. XIII. 10) Cod VB. i D. I. Prima. 11) Cod. D. I. sui officii. 12) Cod. D. I. secundum ordinem nominabit ministerialem advocando. 13) Cod. D. I. vel ad iudicium licencia speciali et mandato. 14) W Cod. D. I. po tym artykule następują dwa, których niema w Cod. VB. De hoc, quod iudicia debent mane pertractari XIIII. Statuimus deinceps et infra. Iudicia a mane usque ad meridiem in quibuslibet causis pertractari debent, et si primo die terminorum in causis suis expediti non fuerint, extunc KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH I szy. [4] (14) Capitulum XIIIImum. Ubi iudices iudicare debent, sequitur1). Quia plerumque et inffa. Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis debet et tenetur sua 2) iudicia pertractare: in Cracovia, in An- drzeow et Vyszlicia 3); alias tanquam a non suo iudice, quidquid factum fuerit vel iudicatum 4), nullam habeat facultatem. Id est de castellano Sando- miriensi5), loca pro ipso specificentur 6). (15) Capitulum XVmum. De citacione7). Quoniam ex modo citacionis et infra. Ministerialis cum littera citatoriali, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad citandum venerit, pro culpa domini villanos inquietare non debet, et econverso8) pro culpa kmethonis ipsum dominum inquietare non presumat9), nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem facere poterit10) generalem, alias pena pyącznaa puniatur. (16) Capitulum XVImum. De eo, qui citatur inopinate 11). Preterea et infra. Citati inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere nisi de libertate 12) non tenentur, sed per iudicem, si pro maiori causa, videlicet XLta marcarum 13), terminus trium septimanarum eidem assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. || [f. 20] in crastinum secundum ordinem vocatum suas causas eadem hora decidant et determina- bunt. De ordine in vocacione personarum observando. XV. Statuimus, quod ad locum et infra. In ordine vocacionis ad iudicium secundum ordinem citacionum ministerialis vocare litigantes tenebit(ur), ita, quod qui causam prius provo- cavit, prius debet et tenetur nominari; et sic de aliis, ut in capitulo clare et lacius deducitur. 1) Cod. D. I. De eo, quod castellani Cracoviensis et Sandomiriensis solum in tribus locis deputatis iudicia celebrare tenentur. XVI. 2) Cod. D. I. sua debet et tenetur. 3) Cod. D. I. videlicet Cracovia, Andrzeow et Vislicia. 4) Cod. D. I. alias quidquid factum fuerit vel iudicatum tanquam a non suo iudice. 5) Cod. D. I. Idem de Sandomiriensi castellano. 6) W Cod. D. I. cały ustęp po słowach «iudicia pertractare« pisarz dopisał na marginesie dolnym. 7) Cod. D. I. De eo, quod pro culpa domini kmethonem ministerialis citare non tenetur nec debet aut econverso. XVII. 8) Cod. VB. i D. I. converso. 9) Cod. VB. presumant. 10) Cod. D. I. poterit facere. 11) Cod. D. I. De illis, qni inopinate in iudicio aut in curia regis etc. XVIII. 12) Cod. D. I. deliberate. 13) Cod, D. I. videlicet pro quadraginta marcis. [5] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 405 (17) Capitulum XVII. De eo, quod ministerialis absque iudicis mandato nullum vexet, sequitur 1). Flebili querela et infra. Ministerialis sub pena officii et spo- liacione bonorum et faciei adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare. aut contra ipsos citacionem faccre non presumat2). (18) Capitulum XVIII. De strepitu in iudicio vel clamore se- quitur 3). Plerumque fit et infra. Propter causam consanguinei vel fami- liaris dominus cum clamore vel violenti strepitu 4) ad iudicium veniens pena pyącza puniatur. (19) Capitulum XIX. De intercessione criminali 5). Contingit6) eciam et infra. Citatus7) pro facto criminali coram regia maiestate respondebit8), mandato domini et superioris sui non obstante, cum pena teneat tantummodo suos actores, et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum. (20) Capitulum XX. De citacionibus 9). Possibilitas racionis10) et infra. Nullus debet citari, nisi per ministerialem, nisi tamen pro crimine recenti in curia vel iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum 11) citare poterit absque pena, (21) Capitulum XXI. De illegitima citacione 12). Preterea quicunque et infra. Procurans citacionem contra ali- quem sine legitimo actore, penam pyacznadzea solvere teneatur. (22) Capitulum XXII. De hereditatis citacione 13). Statuimus insuper et infra. Aliquis citatus 14) || pro he- [f. 3] reditate in iudicio ponit obponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in 1) Cod. D. I. De ministeriali, quod absque mandato iudicis milites aut villanos vexare non debet, nec citacionem absque precepto iudicis facere presumat. XIX. 2) Cod. D. I. presumant. 3) Cod. D. I. De illis, qui cum impetu et strepitu ad iudicia veniunt. XX. 4) Cod. D. I. strepitu violenti. 5) Cod. D. I. De hiis, qui committunt aliquod crimen mandato suorum superiorum. XXI. 6) Cod. D. I. Contigit. 7) Cod. D. I. Citans. 8) Cod. D. I. coram regia responsurus maiestate. 9) Cod. D. I. De illis, qui procurant citacionem super aliquem sine legitimo actore. XXII. 10) Cod. D. I. Possibilitas hoc. 11) Cod. VB. i D. I. portulani. 12) Cod. D. I. De illo, qui citacionem procurat contra aliquem sine legitimo actore. XXIII. 13) Cod. D. I. De illis, qui citantur et sunt in remotis partibus. XXIV. 14) Cod. D. I. Citans. 406 KOD WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [6] remotis, et ob hoc dicit se non teneri respondere. Iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentem 1) tribus vici- bus proclamare, certum locum et terminuni absenti nssignando, quo non parente 2) ad diffinicionem cause 3) licite procedat. (23) Capitulum XXIII. De dolo et contumacia 4). Experiencia nos edocuit et infra. Pro contumacia domini punienda ministerialis in duobus bobus eundem inpignoret; kmethones vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove inpignorare poterit5). Et idem de secunda contumacia est observandum. Pro tercia vero contumax causam amittit 6), et repercuciens pignora supradicta 7) penam pyącznaa sol- vere tenetur8). Nichilominus pignora denegata et ablata violenter cum se- cunda pena pyącznaa restituere tenetur sub pena, sed debet exolvi nostre camere replicando. (24) Capitulum XXIIII. De inpignoracione 9). Preterea quia per frequentem et infra. Ad inpignora- cionem faciendam iudex non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat, et idem inpignorantes in iudicio non convictos pignorare non presumant; quod si contra fecerit iudex, ablata domino ville ad fideiussoriam dimittat et restituat caucionem, terminum eidem ad osten- dendum suam innocenciam assignando. Oui si innocenciam suam expurgabit, iudex inpignorare demandans a qualibet persona domino ville pyącza noverit se incursurum. || [f. 30] (25) Capitulum XXV. De penis incendariorum et aliorum 10). Preterea pena, que et infra. In quantitate casuum pena szyed- mydzesząnth 11) camere regie est applicanda. Primus casus est incendii; se- cundus violencie publice; tercius iudicium violans et gladium evaginans; 1) Cod. VB. i D. I. amoventem. 2) Cod. D. I. parante. 3) Cod. D. I. cause diffinicionem. 4) Cod. D. I. De contumacia et impignoracionibus per dominos et superiores puniendis.— Pierwotnie było »contumacionibus« ; ale nieco późniejsza ręka w tym wyrazie przekreśliła: »cio- nibus«, i na marginesie bocznym zamieściła: »De contumacia». 5) Cod. D. I. poterit inpignorare. 6) Cod. D. I. amittat. 7) Cod. VB. supradictam. 8) Cod. D. I. teneatur. 9) Cod. D. I. De inpignoracionibus faciendis. XXVI. 10) Cod. D. I. De casibus, in quibus solum pena syedmdzessyąthna camere regie est appli- canda. XXVII. 11) Cod. D. I. syedmdzessyąnt. [7] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 407 quartus, reus cum de iudicio per rebellionem discesserit, actori fideiussoria caucione non prestita 1). (26) Capitulum XXVI. De penis 2). Actor procurat et infra. Contumacia actoris, cum sit maior, causam amittit, rei vero duorum boum pena est 3) mulctanda 4). (27) Capitulum XXVII. De eo, qui obicit contumaciam 5). Licet in pluribus et infra. Pro hereditaria questione reus primo et secundo citatus non comparens 6), actor mittitur in possessionem et reus decernatur et pronuncietur7) ab omni iure cecidisse; pro debito vero et rebus obligatis reus premisso modo citatus causam amittit, et actor easdem distrahendi et alien.mdi habebit facultatem. Et quid 8) ultra debitum excre- verit, actor reo viceversa restituat. (28) Capitulum XXVIII. De probacionibus 9). P r e t e r e a 10) et infra. Accusatus de violencia per actorem per testes convincitur 11), alias reus proprio iuramento se poterit12) expurgare. (29) Capitulum XXIX. De furto 13). Item si alicui et infra. De furto 14) accusatum infra annum evo- candi habeat facultatem. (30) Capitulum XXX. De accomodacione aliquarum rerum 15). Finem litibus et infra. Civis pannos aut || merces terri- [f. 4] gene 16) ad prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus proprio iuramento ab inpeticione agentis absolvetur. 1) Cod. D. I. actori non prestita fideiussoria caucione. 2) Cod. D. I. De contumacia actoris. XXVIII. 3) Cod. D. I. est pena. 4) Cod. VB. i D. I. mulctenda. 5) Cod. D. I. De illis, qui citant pro hereditaria questione aut debito. XXIX. 6) Cod. D. I. citans et non comparens. 7) Cod. D. I. pronunciatur. 8) Cod. D. I. quidquid. 9) Cod. D. I. De illo, qui accusatur per actorem de violencia. XXX. 10) Cod. D. I. Propterea. 11) Cod. VB. convicitur. 12) Cod. D. I. poterit se. 13) Cod. D. I. De illis, qui accusantur de furto. XXXI. 14) Cod. D. I. furtu. 15) Cod. D. I. De illis, qui ad prestam res accomodant. XXXII. 16) Cod. D. I. militi seu terrigene. KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [8] (31) Capitulum XXXI. De probacione nobilitatis 1). Nobilitatis stirpes et infra. Nobilitatem probare volens sex testes producere debet: duos de sua genologia et quatuor ab avis 2). (32) Capitulum. De probacionibus secundum ordinem 3). Accepimus, quod Petrus et infra. Qui ex inicio alterius vul- nerat vitam defendendo alterum 4), hoc, si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. (33) Capitulum XXXII. De probacionibus sequitur 5). Item Petrus et infra. Accusatus de furto 6) apum vel mellificiorum et negans, alias si fuerit bone fame, per proprium se iuramentum expurgabit. (34) Capitulum XXXIII. De probacionibus7). Preterea Petrus deposuit8) et infra. Invadens domum manu armata alterius et vulnerans matrem, sororem, filios vel uxorem heredis, licet per ministerialem approbare non poterit, nichilominus per alios testes probabit9), et vim faciens vulnera sua, si que contingent, omnino deperdet10). (35) Capitulum XXXIIII. De testibus 11). Per experienciam12) et infra. Producenti13) testes si obicitur te- stibus excommunicacio, si habet, poterit || alios nominare. Si alios [f. 40] non poterit habere, excommunicanti sufficientem fideiussoriam imponere de- 1) Cod. D. I. De illo, cui obicitur, quod non sit nobilis, cum tamen sit de nobili stirpe progenitus. XXXIII. 2) Cod. D. I. ab avis progenitos. 3) Cod. D. I. De illo, qui infligit vulnera alicui ex inicio ipsius. XXXIV. 4) Cod. D. I. vulnerat alterum vitam defendendo. 5) Cod. D. I. De illis, qui accusantur de furtis apum vel mellificiorum. XXXV. 6) Cod. D. I. furtu. 7) Cod. D. I. De illo, qui manu armata intrat domum alicuius et vulnerat matrem, soro- rem aut fratrem etc. XXXVI. 8) W Cod. D. I. ostatniego tego wyrazu niema. 9) Cod. D. I. comprobabit. 10) W Cod. D. I. znajduje się z liczbą porządkową XXXVII artykuł nie znajdujący się w Cod. VB., który to jednak artykuł pisarz przez pomyłkę zamieścił dopiero po art. XXXVIII, co starał się poprawić, umieszczając przy tych poprzerzucanych artykułach litery: a, b: De illis qui vulnerantur in contencione vel extra contencionem XXXVII. Querelam Petrus et infra. Vulneratus in contencione et discordia, illi, cui culpa ascri- bitur, ad probacionem est admittendus. Si autem extra contencionem, tunc, ut moris est, illi, cui vulnus infertur, eius iuramentum est admittendum. 11) Cod. D. I. De excommunicatis, si in testimonium possunt produci. XXXVIII. 12) W Cod. D. I. pisarz pierwotnie zamieścił: »Querelam Petrus<, ale sam zaraz błąd swój sprostował. 13) Cod. VB. i D. I. Producendi. [9] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃKICH Iszy. 409 bent producentes, ut testes ad subveniendum veritati, ne 1) veritas oppri- matur, absolvantur 2) Quod si denegaverit, testes predicti ad testimonium admittantur 3). (36) Capitulum XXXV. De testibus consanguineis4). Cunradus a Dominico5) et infra. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens ad iuramentum debet admitti, si in nomina- cione testium consanguineitas ipsis non fuerit obiecta. (37) Capitulum XXXVI. Sequitur de prescripcionibus6). Cum prescripcio et infra. Paciens aliquem7) tres annos et tres menses tempore pacis et concordie, antequam hereditatem possideat, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se cecidisse. (38) Capitulum XXXVII. De obligacione8). Si autem aliquis et infra. Obligatam hereditatem proximior infra XV annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio generali hoc protestabitur aliquociens per amicum, quod predicta bereditas est in tanta pecunia obligata. (39) Capitulam XXXVIII. De muliere maritata 9). Si vero et infra. Mulier maritata habens ius quomodolibet vel racione dotis ad aliquam hereditatem infra X antios questionem inchoare tenetur pro eadem, negligens ab omni iure cognoscat se cecidisse. (40) Capitulum XXXIX. De vidua10). Si autem fuerit11) v i d u a et hifra. (Infra) sex annos similiter, si voluerit, questionem inchoabit, et hoc tempore pacis || et concordie [f. 5] locum obtinet12), alias non. 1) Cod. D. I. et ne. 2) Cod. VB. absolventur. 3) W Cod. D. I. ostatniego tego ustępu niema. 4) Cod. D. I. Compater et amicabilis compositor possunt ad iuramentum admitti. XXXIX. 5) Cod. VB. Cunradus domini. 6) Cod. D. I. De prescripcionibus. XL. 7) Cod. VB. i D. I. aliquando. 8) Cod. D. I. De illis, qui tenent in obligacione hereditates. XLI. 9) Cod. D. I. De muliere, que habet hereditatem quomodolibet (s) alio iure vel racione dotis. XLII. 10) Cod. D. I. De vidua habente hereditatem quomodolibet vel racione dotis. XLIII. 11) W Cod. VB. brak tego wyrazu. 12) Cod. D. I. obtinebit. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 52 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [10] (41) Capitulum XXXX. De prescripcionibus1). Franciscus deposuit et infra. Paciens sepes facere vicinum infra duos annos, cum ipso in eadem hereditate habitans, non provocans ad causam, prescripcio eidem obest annorum duorum 2). (42) Capitulum XXXXI. De orphana marito tradenda3). Franciscus neptim et infra. Tutor orphanam tradens marito et eidem partem pro dote assignans4) si pro residuo infra tres annos et tres menses existens cum viro non provocaverit, deinceps tutori questionem movere non poterit6). (43) Capitulum XXXXII. De vendicione hereditatis6). Franciscus vendidit et infra. Vendens hereditatem et per tres annos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdet, licet quod per emptorem sibi non fuerit satisfactum. (44) Capitulum XXXXIII. De mutuacione tritici7). Franciscus Gregorio et infra. Mutuans alicui triticum et qua- tuor annis tacens, perpetuum silencium obtinebit pro eodem. (45) Capitulum XXXXIIII. De pamyąthne8). Licet pro redimenda et infra. Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pamyąthne debet contentari; in mino- ribus vero duos grossos9) exigendi habeat facultatem. (46) Capitulum XXXXV. De re iudicata10) || [f. 50] Quamvis negocia et infra. Fratres divisi existentes si aliquis causam amittit, iudice sentenciam proferente11), alter frater12) eandem sen- tenciam non poterit refringere13). 1) Cod. D. I. De illis, qui in alterius hereditatem ponunt sepes. XLIV. 2) Cod. D. 1. duorum annorum. 3) Cod. D. 1. De tutoribus orpbanorum, que traduntur maritis. XLV. 4) Cod. D. I. eidem dotem assignans competentem. 5) Cod. D. I. Si pro residuo infra tres annos et tres menses emptorem non provocans hereditatem perdet, licet quod per emptorem sibi non fuerit satisfactum. — Jest to oczywiście myłka pisarza, który drugą połowę textu przejął z następnego artykułu. 6) Cod. D. I. De illo, qui vendidit hereditatem et eum infra tres annos et menses ad iudicium non evocat XLVI. 7) Cod. D. I. De illo, qui mutuat triticum alicui. XLVII. 8) Cod. D. I. De iudice, in quot grossis contentari debeat racione pamyathne etc. XLVIII. 9) Cod. VB. i D. I. duobus grossis. 10) Cod. D. I. De fratribus et sororibus in hereditate divisis. XLIX. 11) Cod. D. I. preferente. 12) Cod. VB. wyrazu tego brak. 13) Cod. D. I. infringere, nec valebit. [11] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYNSKICH Iszy. 411 (47) Capitulum XXXXVI. De fure furante equum1). Nagoth2) et infra. Vicini tenentur insequi furem sui consodalis, alias dampnum exolvant pacienti. (48) Capitulum XXXXVII. De vulnerato sequitur3). Petrus conquestus est et infra. Vulneratus infra annum pro- prio iuramento vulnera obtinebit, post annum mettercius vulnera tenebitur approbare. (49) Capitulum XXXXVIII. De sentencia et re iudicata 4). Petrus agebat et infra. Asserens se iniuste5) condempnatum statim iudicem debet provocare, alias6) naganycz; quod si non fecerit, sen- tencia transibit in rem iudicatam. (50) Capitulum XXXXIX. De prescripcione7). Falco pro hereditate et infra. Senior frater prescripcionem negligens; iunior ipsam non poterit suscitare8). (51) Capitulum L. De molendinatore9). Franciscus, Falco et infra. Cum communi 10) molendinatore aut servitore unus frater se poterit11) pro iniuria coram electo iudice12) iudicare13), licet fratres contradicent14). (52) Capitulum LI. De derelictis kmethonum post obitum ipso- rum 15). Abusiva16) et infra. Derelicta kmethonum, alias pusczyny17) dominis non debent provenire, sed ad proximiores 18) devolvantur, qui calicem || [f. 6] 1) Cod. D. I. De vicinis, quod furem tenentur insequi sui consodalis. L. 2) Cod. D. I. Nagoth villanus. 3) Cod. D. I. De illo, qui vulneratnr aut aliquo membro mutilatur. LI. 4) Cod. D. I. De illo, qui se asserit iniuste condempnatum. LII. 5) Cod. D. I. minus iuste. 6) Cod. D. I. Tulgariter. 7) Cod. D. I. De fratre seniore prescripcionem negligente LIII. 8) Cod. D. I. ipsam suscitare non valebit. 9) Cod. D. I. De illis, qui unum habent molendinatorem. LIIII. 10) Cod. VB. i D. I. communioni. 11) Cod. D. I. poterit se. 12) Cod. D. I. iudice electo. 13) Cod. VB. iudi. 14) Cod. D. I. contradicerent seu contrairent. 15) Cod D. I. De derelictis kmethonum, alias o pusczinach LV. 16) Coo. D. I. Abusiva consuetudine. 17) Cod. D. I. pusczini. 18) Cod. D. I. proximos. KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [12] de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera dimidia marca de- bent, comparare. (53) Capitulum LII. De equo claudicanti1). N i c o 1 a u s deposuit et infra. Accomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas servare tenetur, qui si convaluerit, eundem restituat; alias secum amicabiliter componat pro eodem, (54) Capitulum LIII. Ubi kmetho kmethonem occiderit2). Licet antiquitus fuerat observatum3) et infra. Kmetho kmethonem occidens ei, cui persuaserit, quatuor marcas racione pene, pro- ximioribus autem sex racione homicidii exolvere sit astrictus, (55) Capitulum LIIII. Ubi plures de homicidio accusantur4). Item si plures et infra. Ubi plures de homicidio accusantur, tantum- modo per iuramentum actoris unus debet condempnari et puniri; reliqui autem per testes se poterint5) expurgare. (56) Capitulum LV. De morte casuali alicuius6). Item quacunque morte et infra. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intentari; ubi dubium est de homicidio, pro- ximiores, dum poterint, causam prosequentur7). (57) Capitulum LVI. Ubi miles militem occiderit8). U t. violentorum et infra. Miles occidens militem LX** marcas exolvat. Pro mutilacione membri9) XXXta, et pro simplici vulnere XV mar- cas epagabit. (58) Capitulum LVII. De interfeccione matris cuiuscunque10). || [f. 60] Laurencius conqueritur et infra. Interficiens matrem alicuius, illegitimitatem eidem obicere non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari. 1) Cod. D. I. De equi accomodacione. LVI 2) Cod. D. I. De occisioae, kmethonis, cum kmetho kmethonem interficit. LVII. 3) W Cod. D. I. dwóch ostatnich wyrazów brak. 4) Cod. D. I. De illis, qui accusantur de homicidio unius, cum plures in eodem fuerunt. LVIII. 5) Cod. D. I. poterunt se. 6) Cod. D. I. De illis, qui casualiter moriuntur, aut in aquis submerguntur. LIX. 7) Cod. D. I. prosequantur. 8) Cod. D. I. De occisione militis per alium militem. LX. 9) Cod. D. I. mutilacione vero membri cuiuslibet. 10) Cod. D. I. De illo, qui interficit matrem alicui. LXI. [13] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 413 (59) Capitulum LVIII. De raptoribus et vagis 1). S u.n t n o n n u l l i et infra. Divagantes et rapinas committentes quibus- libet ipsorum bonis, que habent, sunt privandi (60) Capitulum LIX. Ministerialis occisum spoliare non debet2). Consuetudine iniquissima et infra. Ministeriales in via oc- cisum spoliare non debent, sed de grosso3) debent contentari, donec de homicidio questio sit terminata. (61) Capitulum LX. De eo, qui alterius semina depascit, sequitur 4). Ut quilibet et infra. Depascentes semina alterius pro quolibet iumento vel pecore unam quartam exolvere teneantur 5). (62) Capitulum LXI. De actore contra reum iure Theutunico procedente 6). Cum actor et infra. Volumus, agens iure. Theutunico contra reum eodem iure respondere non tenetur7), sed si voluerit reus, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. (63) Capitulum LXII. De pecoribus et iumentis in dampno re- pertis 8). Ad e v i t a n d u m9) et infra. Passus dampnum a pastore frumento- rum iumenta vel pecora per noctem servans ad proximiorem curiam castel- lanie depellere teneatur. (64) Capitulum LXIII. De incendariis in civitates Theutonicorum fugientibus 10). Ex lege imperiali et infra. De crimine || incendii11) ac- [f. 7] cusati iure Theutunicali in civitatibus vel villis Theutunicalibus existentes non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tene- buntur respondere. 1) Cod. D. I. De divagantibus et rapinas committentibus. LXII. 2) Cod. D. I. De ministerialibus, quod occisum in via non debent in aliquo spoliare LXIII. 3) Cod. D. I. sed grosso. 4) Cod. D. I. De pastis pascuis per iumenta. LXIIII. 5) Cod. VB. i D. I. teneatur. 6) Cod. D. I. De actore, qui agit super reum iure Theutunico. LXV. 7) Cod. D. I. non tenetur respondere. 8) Cod. D. I. De illis, qui dampuum inferunt per iumenta alicui. 9) Cod. D. I. Ad evitandum autem. 10) Cod. D. I. De incendariis et exustoribus domorum aut horreorum. 11) Cod. VB. incendarii. 414 KOD WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [14] (65) Capitulum LXIIII. De defloratoribus virginum1). R e v e r a et infra. Deflorantes virgines et stuprantes mulieres violenter. si fuerit proclamatum, in iure Theutunico non poterint2) se tueri, sed iure Polonico tenentur respondere. (66) Capitulum LXV. De privilegiis 3). Cum secundum et infra 4). Ille amittit privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utitur potestate, prout habens ius Theutunicum et non utens eo, amittit ipsum. (67) Capitulum LXVI. De privilegiis 5). Statuimus et infra. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudicium6) provocans amittit sexagenam, si iuraverit se nescivisse reum fore privilegiatum, erit liber a solucione. (68) Capitulum LXVII. De recessu kmethonum7). Cum ex separacione et infra. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi unus aut duo preter domini ville volun- tatem8), nisi in casibus hiis exceptis 9): ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredantur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto; in talibus casibus non tantum tres aut quatuor eiusdem ville || incole abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem [f. 70] recedant, quo placebit. 1) Cod. D. I. De Defloracione et stupro virginum et mulierum pollucione. 2) Cod. D. I. poterit. 3) Cod. D. I. De illis, qui habent ius Theutunicum et utuntur Polonico. 4) W Cod. VB. pisarz przez pomyłkę rozpoczął ten artykuł od stów: »Statuimus et infra. Sciens privilegium alterius«, ale spostrzegłszy swą omyłkę wyrazy te przekreślił. 5) Cod. D. I. De illo, qui citatur ad iudicium contra suum privilegium. 6) Cod. VB. iudicio. 7) Cod. D. I. De eo, quod kmethones plures de una villa ad aliam insimul sine domini illius voluntate recedere non presumant. 8) Cod. D. I. preter domini voluntatem ville illius. 9) W Cod. D. I. art. ten kończy się na wyrazach: »nisi in casibus in capitulo eodem expressis«, poczem pisarz na marginesie bocznym zanotował: »vide casus inferius cum tali signo« i nakreślił odnośnik, któremu odpowiedni znajduje się na dolnym marginesie karty wraz z na- stępującym textem: »LXXI capitulum: Hic vide casus: si dominus ville opprimat filiam aut sui kmethonis uxorem, aut pro excessu seu culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredantur, Tel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto, in talibus casibus non tantum tres, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant, quo unicuique placebit«. [15] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 415 (69) Capitulum LXVIII. De pueris etatem non habentibus1). Si mulier et infra. Pueri non habentes etatem contra iniuriantes agitare poterint, cum ad annos discrecionis pervenerint, et excepcio pre- scripcionis eis opponi non poterit, nisi post annos, si fuerint negligentes. (70) Capitulum LXIX. De iureiurando.2). Ut viri famosi et infra. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio, tamen per proprium iuramentum se poterit expurgare. (71) Capitulum LXX. De probacione 3) Egidius deposuit et infra. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento com- probabit. (72) Capitulum LXXI. De morsu canis ex incitacione vicini sequitur 4). Egidius conquestus et infra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod ex incitacione eiusdem vicini sui lesuram habuerit5), vulnera obtinebit, alias vicinus debet se proprio expurgare iuramento6). (73) Capitulum LXXII. De occasione vulneris7). Querelam deposuit8) et infra. Prestans occasionem vel para- mentum vulnerato ad vulnera debet condempnari. (74) Capitulum LXXIII. De eo, dum pastor deperderit ovem aliquam 9). Preterea et infra. Si pastor inculpatur, pro aliquo pecude 10), quod ipsum deperderet11), ad villam non reducens, iurabit, quod illum 12) ad villam viceversa reduxit. II [f. 8] 1) Cod. D I. De pueris carentibus usu racionis. 2) Cod. D. I. De illo, cui nunquam in iudicio questio mota fuit. 3) Cod. D. I. De illis, qui recipiunt res alterius sine sua voluntate. 4) Cod. D. I. De morsu canis ex impulsione et suggestione alicuius. 5) Cod. D. I. habuit. 6) Cod. D. I. iuramento expurgare. 7) Cod. D. I. De illo, qui occasionem prestat vulnerato per extinccionem candele. — Na marginesie obok tej rubryki pisarz zanotował: »Hoc est quando... aut quid sile... q.... et il[le] fuerit vuln[eratus] ille, qui hoc per[egit], condempna[tur]«. Braki pochodzą ztad, że boczny margines karty przy oprawie rękopisu zbytnio został obcięty. 8) Cod. D. I. Querelam Egidius deposuit, 9) Cod. D. I. De pastoribus ovium. 10) Cod. D. I. pro aliquo pecude inculpatur. 11) Cod. D. I. perderet. 12) W Cod. VB. brak tego wyrazu. 416 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [16] (75) Capitulum LXXIIII. De filio lusore1). Ut noxius et infra. Parentes2) non tenentur pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem 3). Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. (76) Capitulum LXXV. De ludo taxillorum 4). Ad precludendum et infra. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec5) ipsum poterit amonere, quod si fecerit, pena pyacznadzea puniatur. (77) Capitulum LXXVI. De stacionibus eundo ad expedicionem sequitur6). Expedit reipublice et infra. Ad expedicionem transeuntes in prato aut villis staciones facere non presumant7), nisi in campo, nec rapinas committant, nisi pabulum pro equis recipiant moderate 8). (78) Capitulum LXXVII. De divisione hereditatum matre defuncta9). Ex communi usu et infra. Post mortem matris filii non petant10) a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi heredi- tates dissiparet. (79) Capitulum LXXVIII. De profugis aut furta committentibus11). Sepius contingit et infra. Profugi vel furta committentes, licet gracie nostre restaurentur, nichilominus de commissis tenebuntur fespondere et satisfacere pro commissis12); nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. (80) Capitulum LXXIX. De usura et Iudeica pravitate sequi- tur 13). || [f. 80] Cum in usurarum et infra. Iudei pro debito principali et usura ad iudicium non provocantes infra duos annos predicti Iudei usuram accre- 1) Cod. D. I. De filiis ludentibus taxillos. 2) Cod. VB. i D. I. Parantes. 3) Cod. D. I. ad pecunie deluse quantitatem exolvendum et ad satisfaccionem eiusdem. 4) Cod. D. I. De lusoribus taxillorum. 5) Cod. VB. nisi. 6) Cod. D. I. De terrigenis, qui equitantes ad expedicionem dampna pauperibus villanis inferunt in regno suo. LXXX. 7) Cod. D. I. non presumant facere staciones nec debeant. 8) Cod. D. I. et hoc moderate. 9) Cod. D. I. De filiis, qui matre moriente a patre querunt porcionem. 10) Cod. VB. petent. 11) Cod. D I. De profugis et furta committentibus. 12) Cod. D. I. pro eisdem. 13) Cod. D. I. De usuris Iudeorum. [17] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 417 scentem amittere debent et tantum de principali usura infra predictum tempus antea1) sint contenti. (81) Capitulum LXXX. De quercu incisa sine domini voluntate2). Quidam de ipsorum et infra. Incidens quercum alienam penam illi sex marcarum solvat, in cuius dominio est incisa. (82) Capitulum LXXX(I). De eo, qui frumenta de nocte recipit aliena 3). Et licet et infra. De nocte *) recipiens frumenta alterius si per de- fensorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet. Defensatorem vero si vulneraverit vel occiderit, frumentorum defensatori leso vulnera vel pueris caput exolvere sit astrictus5). (83) Capitulum LXXXII. De eo, cum nobilis nobili improperaverit6). Cum oranis7) et infra. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum filium meretricis asserendo, et non revocat neque negat, sexaginta marcas, veluti ipsum occidisset, noverit se incursurum. (84) Capitulum LXXXIII. De revocacione malorum verborum8). Idem dicimus et infra. Revocando debet dicere: id, quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (85) Capitulum LXXXIIII. De eo, cum nobilis nobili plagam inflixerit9). In percussionibus et infra. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena pyącznadzea per inferentem debet sibi10) assi- gnari. || [f. 9] (86) Capitulum LXXXV. De vulneribus kmethonis11). Ut penarum et infra. Pro vulneribus kmethonis aut enormi per- cussione due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debent assignari. 1) W Cod. D. I. brak tego słowa. 2) Cod. D. I. De illis, qui iuferunt dampnum alicui in gaiis ve(l) silvis. 3) Cod. D. I. De illis, qui frumenta de nocte alicui recipiunt. 4) W Cod. D. I. Pisarz rozpoczął pierwotnie ten artykuł od słów: »Si nobilis nobili« ale sam zaraz wyrazy te przekreślił. 5) Cod. D. I. sit exolvere astrictus. 6) Cod. D. I. De improperacionibus hic. 7) Cod. D. I. omnes. 8) Cod. D. I. De illis, qui inproperant a matre. 9) Cod. D. I. De percussoribus militum et nobilium. — W Cod. D. I. artykuł ten znaj- duje się o trzy artykuły dalej, niżeli w Cod. VB., mianowicie pomiędzy artykułami: »Volumus itaque« i »Statuimus«. 10) Cod. D. I. eidem. 11) Cod. D. I. De kmethonum vulneracionibus. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 53 418 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [18] (87) Capitulum LXXXVI. De fratricidio commisso occasione hereditatis obtinende sequitur1). Et licet lex2) et infta. Fratrledium committens aut proximum occidens in hereditatem ipsius succedere non debet3). (88) Capitulum LXXXVII. De kmethone et plantacionibus se- quitur 1). Statuimus et infra. Kmetho plantans vel pomerium5) faciens, medietatem in terra, cum recedit, de surculis seu plantacionibus dimittere tenetur sub pena pyącznaa. (89) Capitulum LXXXVIII. De eo, cum recipitur quecunque res alicui violenter6). Item si quiset infra. Recipiens quamlibet rem alterius violenter, cum pena pyącza7) restituere tenetur8). (90) Capitulum. De seminacione agrorum violenti 9). Si q u i s et infra. Seminans agros alienos semine careat cum pena pyącza. (91) Capitulum LXXXIX. De violenti recepcione boum alte- rius 10). Cum a 1 i c u i et infra. Recipiens duos boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV dampnum passo et totidem iudicio exolvere tenetur11). 1) Cod. D. I. De fratricidio. 2) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 3) Po tym artykule znajduje się w Cod. D. I, następujący artykuł, którego brak w Cod. VB. De occisionibus sororum aut consanguineorum ob hoc, ut succederent in bona eorum. LXXXX. Volumus itaque et infra. Occidens sororem aut consanguineum non habentem prolem, talis in successionem hereditariam eiusdem et possessionem cedere non poterit una cum fdiis suis legitimis, sed consauguinei remociores eiusdem occisi prefata successione hereditaria pocientur et gaudebunt; talesque eciam occisores patrum aut fratrum ve sororum infames et inhabiles ad honores capescendos pronunciamus. 4) Cod. D. I. De plantacionibus et inscrcionibus pomorum et arborum. 5) Cod. D. I. pomorum. 6) Cod. D. I. De recipiente rem alienam violenter. 7) Cod. D. I. pyancznadzea. 8) Cod. D. I. teneatur. 9) Cod. D. I. De cultura et seminacione agri alieni. 10) Cod. D. I. De recepcione boum per violenciam factam. 11) Cod. D. I. teneatur. [19] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 419 (92) Capitulum XC. De recepcione feni aut cassula grani cuius- cunque sequitur1). Item pro curru feni et infra. Pena XV et tres grossi; et pro cassula vulgariter koppa cuiuscunque |l grani iudicio XV et dampnum [f. 90] passo similiter XV multetur2). (93) Capitulum XCI. De penis castellanorum aut iudicum8). Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur narzeczenye aut nagabanye, pelles emorlinas, alias gronostaye, castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, succamerariis per sex mar- cas, camerariis istorum omnium per sex scottos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles vulpinas, aliis castellanis iudicibus Sandomiriensi et Lublinensi exceptis per sex scottos absque omni contradiccione, et antequam ad aliam audienciam admittatur, dare et satis- facere teneatur 4). (94) Capitulum XCII. De filio lusore taxillorum5). F i 1 i u s n o n d urn et infra. Si globisando aut taxillos ludendo ali- cuius filius aliquid perdiderit, in ipsius sortem seu partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. 1) Cod. D. I. De curru feni violenter recepto. LXXXXVI. 2) W Cod. D. I. na marginesie bocznym obok tego artykułu pisarz zamieścił rubrykę: »De cassule recepcione LXXXXVII«, wskazując przez to, iż ustęp od: »et pro cassula...« na- leży traktować jako odrębny artykuł. 3) Cod, D. I. De illo, qui redarguit sentenciam castellani et dicit fore inique latam. LXXXXVIII. 4) W Cod. D. I. artykuł ten jest podany tylko w streszczeniu: Cum aliquis et infra. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis emorlinas, et sic de aliis, pelles, ut in capitulo continetur, taliter condempnetur. Pisarz jednak na marginesie zanotował: »Vide in fine hoc capitulum cum tali signo«, i nakreślił odnośnik. Jakoi istotnie po statutach Warckich, idących bezpośrednio po »Summarii casus«, na karcie 264 rękopisu przy takim samym odnośniku pisarz całkowity text artykułu za- mieścił. Artykuł ten wraz z trzema innymi, które się w tem samem miejscu obok niego znajdują, podamy również na samym końcu. 5) Cod. D. I. De filiis emancipatis et indivisis, qui in tasseribus aut Indis quibuscunque perdunt. — Bezpośrednio pod tą rubryką pisarz zamieścił: »Ut noxius ludus taxillorum«, a dopiero później: » Filius nondum et infrac. Cynobrem jednak, obok rubryki, pisarz nakreślił przy słowach »Ut noxius..« jeszcze następującą uwagę: »Quere de eisdem filiis in capitulo LXXVIIIo, ubi de lusoribus taxillorum habetur«. Jakoż istotnie art. »Ut noxius..« raz jui w Cod. D. I. pod liczbą porządkową LXXVIII został pomieszczony, a w danym wypadku pisarz go zapewne dla tego tylko ponownie przedstawił uwadze czytelnika, ie oba te artykuły »Ut noxius..« oraz »Filius nondum..« w bliskim ze sobą co do treści pozostają związku. KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [20] (95) Capitulum XCIII. Ubi kmetho vulnerat militem1). Militi et infra. Kmetho vulnerans militem decem marcas cum pena XV exolvet2) et iudicio XV. Si vero fuerit baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus faciendum. Militi vero famoso szląchcze LX marce, scartabello || XXX marce; militi creato de sculteto XV marce [f. 10] pro capite; item militi szląchcze pro vulnere decem marce, scartabello vero V marce, sculteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (96) Capitulum XCIIII. De confessione prati3). Bartoldus et infra. Inculpatus pro prato, quod ipsum quispiam falcasset, empcionem, si poterit, comprobabit4). (97) Capitulum XCV. De vulnere in ludo facto5). Item Bartoldus et infra. Confitens se aliquem in ioco vulnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus. (98) Capitulum XCVI. De probacione fideiussoria sequitur6). Nicolaus Mathie et infra. Fideiussor asserens per principalem debitorem debitum7) esse persolutum, ad probandum admittitur8). (99) Capitulum XCVII. De dote et donacione. Statuimus et infra. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem remanebit. (100) Capitulum XCVIII. De assignacione dotis. Item statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia et in amicorum presencia valet9). 1) Cod. D. I. De kmethone vulnerante militem aut nobilem. 2) W Cod. D. I. na tym słowie kończy się text artykułu; poczem jeszcze pisarz w dalszym ciągu wiersza zamieścił: »De ceteris autem in capitulo indagare«, kreśląc odnośnik, któremu od- powiada następujący text wypisany na dolnym marginesie karty. »Si vero fuerit idem miles baculo percussus et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus faciendum; militi vero famoso slachcze LX marcas, scartabello XXX marcas, militi autem creato de sculteto XV marcas pro capite; item militi slachcze pro vulnere X marcas; scartabello vero quinque marcas; sculteto vel kmethoni fertonem, militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas etc«. 3) Cod. D. I. De falcacione prati alieni. 4) Cod. D. I. si poterit, comprobabit empcionem. 5) Cod. D. I. De illo, qui aliquem vulnerat in ioco aut ludo. 6) Cod. D. I. De fideiussore, qui asserit per principalem debitorem esse persolutum. 7) W Cod. D. I. opuszczone. 8) Cod. D. I. admittendus est ad probandum. 9) W Cod. D. I. pisarz przez pomyłkę ten i poprzedni artykuł złączył w jeduą całość: »De uxore, cuius vir decessit, circa que remanere debeat. Statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia valet et in amicorum presencia solidatur<. Ustęp aż do »Assignacio« wzięty został z pierwszego, ustęp zaś od »Assignacio« do końca — z drugiego artykułu. [21] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 421 (101) Capitulum XCIX. De expurgacione spolii1). Martinus conqueritur et infra. Violator strate publice cum XII testibus bonis tenetur se expurgare2). (102) Capitulum C. De expurgacione 3). Item Martinus et infra. Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se 4) expurgabit. (103) Capitulum CI. De successione (s) arboris fructifere6). [f. 100] Statuimus et infra. Succidens arborem pomiferam aut quamcunque6) fructiferam duodecim grossos cum pena XV exolvet7). (104) Capitulum CII. De expurgacione8). Preterea et infra. Cum wladarius aut familiaris per dominum in- inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. (105) Capitulum CIII. De eo, quod nullus emat sculteciam9). Cum officium et infra. Sculteciam nullus potest emere10) preter domini ville 11) voluntatem. (106) Capitulum CIIII. De prescripcione et de divisione in pre- sencia amicorum12). Cum omnis et infra. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad noti- ciam principis non fuerit deducta, si per tres annos et 13) tres menses paci- fice perdurabit. (107) Capitulum CV. De prescripcione latrocinii14). Cum furta et infra. Si aliquis (de furto) aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agen- 1) Cod D. I. De violatore publice strate. 2) Cod. D. I. Violator publice strate duodecim testibus irradiatis probitate se teuetur expurgare. 3) Cod. D. I. De illo, qui inculpatur pro re inventa et non restituta. 4) Cod. D. I. proprio se iuramento. 5) Cod. D. I. De arbore pomifera et fructuosa succisa per aliquem. 6) Cod. D. I. quamque. 7) Cod. D. I. fructiferam duodecim grossi exolvantur dampnum passo cum pena pyancznadzea. 8) Cod. D. I. De iuculpacioue wladarii aut familiaris per dominum sibi facta. 9) Cod. D. I. De sculteto, quod quilibet sculteciam non potest emere sine illius ville domini voluntate. CX. 10) Cod. D. I. emere potest. 11) Cod. D. I. ville illius. 12) Cod. D. I. De divisionibus factis coram amicis. 13) Cod. VB. aut. 14) Cod. D. I. De illis, qui accusantur de furto aut latrocinio. 422 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [22] tem1) procedet. Si autem sunt distantes, non alia (quam) triennali2) pre- scripcione evadere poterit accusatus. (108) Capitulum CVI. De prescripcione induciarum3). Si cuiuscunque pueri et infra. Pueri induciati super aliquibus annis per iudicem prescripcionem annorum predictorum actori obicere non possunt. (109) Capitulum CVIL De prescripcione viduarum aut marita- tarum 4). Cum r e a 1 i s distinccio personarum habetur, inter quas quedam per- sone sunt libere, ut virorum, alie autem, ut mulierum, minus libere agere possunt in iudicio super Tebus et hereditatibus ipsis || debitis aut [f. 11] obligatis; propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio triennalis5) tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur6), mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, X anni currant in prescripcione7). (110) Capitulum CVIII. De prescripcione8). Ut calumpniis et infra. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat excepcio annualis. (111) Capitulum CIX. De pena contra iudicem9)). Cum in causarum et infra. Cum parilitas in penis haberi debet, consuetum est, quod10) redarguens sentenciam iudicis pro pellibus mardu- rinis tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam approbaverit fore iustam. Si vero vincatur, tres marcas cum pena pyącza suffusus rubore restituat viceversa 11). 1) Cod. VB. egentem. 2) Cod. VB. triennuali; Cod. D. I. triannuali. 3) Cod. D. I. De pueris legitima etate carentibus, qui trahuntur ad iudicia super heredi- taria questione. 4) Cod. D. I. De viduis et maritatis, quibus communis prescripcio non obest. 5) Cod. VB. terminalis. 6) Cod. VB. opponatur. 7) W Cod. D, I. artykuł ten podany jest w następującym streszczeniu: Cum realis et infra. Viduis et maritatis communis non obest prescripcio, sed sub pre- scripcionibus utantur, prout ibidem in capitnlo est descriptum. — Na marginesie pisarz zanotował : Istud capitulum vide in fine cum tali signo. Istotnie na karcie 264 w Cod. D. I. znajduje się całkowity text odnośnego artykułu wraz z trzema innymi artykułami, które podamy na właściwem miejscu. 8) Cod. D. I. De illo, qui capit pro capite alicuius. 9) Cod. D. I. De sentencia cuiquam per iudicem lata. 10) W Cod. VB. opuszczone. 11) Cod. D. I. rubore saffusus restituat eidem viceversa. [23] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 423 (112) Capitulum CX. De redargucione iudicis et sue sentencie1). Insuper et infra. Statuimus, si quis redarguerit sentenciam iudicis,. iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor2) approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. (113) Capitulum CXI. De eodem3). Adicientes et infra. In presencia regis vel in colloquio generali palatinis 4) baronibus presentibus iudex de malo iudicio redargui non potest. (114) Capitulum CXII. De eo, ubi pignora recepta debent de- pelli, sequitur 5). || [f. 110] Ubi6) curie et infra. Pignora recepta ad curiam castellani aut pa- latini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini penam pro eisdem instituunt vulnerum vel capitum tollent7). (115) Capitulum CXIII. De iure et moneta sequitur8). Cum sub uno et infra. Unum ius in toto regno9) haberi debet et moneta. (116) Capitulum CXIIII. De armata milicia10). Sed quia et infra. Quilibet miles secundum posse11) aut quantitatem bonorum suorum 12) ad rempublicam debet armatis hominibus deservire13). 1) Cod. D. I. De iudice, cui culpa ascribitur, quod non iuste sentenciam tulit, et eum redarguit. 2) Cod. D. I. actor de falso. 3) Cod. D. I. Addicio ad predicta, quod in presencia regis aut palatini iudex redargui non debet, 4) Cod. VB. i D. I. palatinus. 5) Cod. D. I. De pignoribus receptis. 6) Cod. D. I. Item ubi. 7) Po tym artykule idą w Cod. D I. dwa następujące, których niema w Cod. VB: De redargucione iudicis. CXX. Instigator dicens in presencia aut absencia nostra vel baronum nostrorum, inique iudicasse, iudex cum suis presidentibus probabit, quod iuste sentenciam tulit. Si arguens hoc ipsum utique asserit, tenetur per sex testes eiusdem dignitatis, sicut iudex, comprobare, et prius admitti non debet ad probacionem, quousque iudici tres marcas aut pelles mardurinas reponat. De redargucione subiudicis. Subiudex comprobans sentenciam suam iuste latam arguens prius ad probandum mitti non debet, quousque subiudici pelles vulpinas vel tres fertones persolvat. Et hoc intelligendum est de castellanorum redargucione, quod et de iudicum, ut in capitulo continetur. 8) Cod. D. I. De moneta in regno currente. 9) Uod, D. I. regno nostro. 10) Cod. D. I. De militibus, qui ad rem publicam certis armatis hominibus tenentur deservire 11) Cod. D. I. suura posse. 12) Cod. D. I. bonorum suorum quantilatem, 13) Cod. D. I. armatis hominibus debet et tenetur deservire. KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH I szy. [24] (117) Capitulum CXIIII (s). De prescripcionibus 1). De cetero et infra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. (118) Capitulum CXV. De tutore puerorum2). Cum pater et infra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec deperdere potest, nec etatem non habentes respondere te- nentur3), nisi in casibus infrascriptis 4). Primo si aliquis patri ipsorum here- ditatem suam obligavit et ipsam exemere vellet, tunc pueri pecuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legitimos non haberent. Item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam inciderit et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando annos suos. Aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. || [f. 12] (119) Capitulum CXVI. De quo tutor pueris racionem facere tenetur, sequitur5). Multociens contingit et infra. Tutor pueris, cum ad annos pervenerint discrecionis6) de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. (120) Capitulum CXVII. De eo, qui violenter rapuerit virginem et eam oppresserit7). Statuimus et infra. Virginis raptor violentus vel oppressor in gracia eius et amicorum8) consistit9). Filia10) procurans se rapi absque voluntate parentum, dotem amittit. 1) Cod. D. I. De illo, qui emit hereditatem aliquam et eam tribus annis pacifice possedit. 2) Cod. D. I. De tutoribus puerorum. 3) Cod. D. I. tenebuntur. 4) Cod. D. I. nisi in casibus in capitulo eodem prenotatis. — Na tem urywa się w Cod. D. I. niniejszy artykuł. Pisarz jednak obok textu zamieścił uwagę: »Vide casus infra cum tali signo« i następnie przy odpowiednim odnośniku wypisał na dolnym marginesie karty, co następuje: Primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam eximere vellet, tunc pueri pecuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legitimos non haberent. Item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam incideret et vivente patre ad iudicium fuerit pro- vocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando annos suos. Aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset aduc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur [pro ea]dem hereditate 5) Cod. D. I De tutoribus puerorum orphanicorum. 6) W Cod. VB. opuszczone. 7) Cod. D. I De raptoribus et oppressoribus virginum. De hoc supra. 8) Cod. D. I. amicorum suorum. 9) Cod. D. I. consistat. 10) Cod. D. I. Filia vero. [25] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 425 (121) Capitulum CXVIII. De eodem1). Quicunque2) et infra. Opprimens virginem aut quamcunque mulie- rum violaverit, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum existat. (122) Capitulum CXIX. De furto aut spolio3). Statuendo4)et infra. Accusatus5) tribus vicibus de furto aut spolio6) et iudicio convictus infamis perpetuo debet remanere7). (123) Capitulum CXX. De iumento quocunque occiso3). Statuimus et infra. Occidens indomitum iumentum III marcas, po- ledrum, vulgariter szrebcza, III marcas dampnum passo persolvat9). (124) Capitulum CXXI. De incisione silve aut gay vel merice sequitur10). Statuimus eciam11), quod quicunque habens cum aliquo limites transgrediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem primo in securi, palio et tunica, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo inpignorare poterit sine pena, sed si inpignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat et alium bovem vel equum super fideiussoriam caucionem dimittat et lignum in arbore, ubi inpignorat, exci- dere teneatur. Si quis vero in gayo alterius furtive unam vel duas quercus inciderit, pro qualibet quercu sex scotos, si vero tres succiderit, tres fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres. Si tantum propagines exciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere 1) Cod D. I. De oppressione virginum et viduarum. 2) Cod. D. I. Quicunque vero. 3) Cod D. I. De illo, qui tribus vicibus de furto aut spolio convictus fuerit. CXXX. 4) Cod. D. I. Statuendo declaramus. 5) Cod. D. I. Accusans. 6) Cod. D. I. furtu vel spolio. 7) Cod. D. I. permanere. 8) Cod. D. I. De illo, qui occidit iumentum indomitum. 9) W Cod. D. I. po tym słowie pisarz dodał: »Vide ultra cum tali siguo« i przy od- powiednim odnośniku nakreślił na dolnym marginesie strony następnej: Poledrum interficiens tres marcas, et (si) iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum fuerit ad dorsum, marcam cum media; et pro poledro secundi anni sex marcas huiusmodi ictum vel plugam iufereus solvere teneatur. Ubi vero tercii, quarti vel quinti anni poledrum, vulgariter szrzebcza, occiderit, iuxta quod passus dampnum super estimacionem eiusdem poledri occisi iura- mento suo firmaverit, satisfacere teneatur. 10) Cod. D. I. De illo, qui iucidit silvam alterius in limitibus alienis. 11) W Cod. D. I. artykuł ten jest podany w streszczeniu: Statuimus eciam et infra. Habens limites et alterius silvam incidens potest inpignorari, secundum quod in capitulo eodem superius est descriptum. — Całkowity text tego artykułu znajduje się dopiero na karcie 263-o po Statucie warckim. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 54 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [26] oportebit. || Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum [f. 120] seu in silvis aquaticis seu circa quaslibet aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que merica vulgariter dicitur dąmbrova, duos scotos qui- libet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines seu ramos tantum exciderit, solurnmodo inpignorari debebit. Si quis autem nrborem cum apibus succiderit passo dampnum marcam et iudicio marcam; qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exolvat. (125) Capitulum CXXII. De iumentis pascendis1). Statuimus et infra. Conservans iumenta indomita a festo beati Adalberti usque ad festum sancti Michaelis absque nocumento alterius pa- scere tenetur, alias2) existimacionem dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt, satisfacere cum pena marce ad solvendum sit astrictus, sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum pro- priam pellere non presumat8). (126) Capitulum CXXIII. De scrophis etc.4). Statuimus, quod quando et infra. Silvam vel mericam habens a se distantem scrophas ad ipsam pellere non potest, nisi via. (127) Capitulum CXXIIII. De profugo5). Statuimus, quod si aliquis6) et infra. Profugo episcopus vel palatinus treugas duorum mensium dare poterit, si postulat, et innocenciam suam expurgare7). 1) Cod. D. I. De illo, qui servat iumenta indomita. 2) Cod. VB. alias solvat; ale sam pisarz przekreślił »solvat«. — w Cod. D. I. koniec tego art. brzmi: «alias solvat dampnum passo, quemadmodum in capitulo continetur». Prócz tego obok textu czytamy na marginesie: »videlicet marcam, sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat«. 3) W Cod. D. I. po tym artykule następuje artykuł, którego niema w Cod. VB: De illis, qui scrophas proprias ad glandines alterius depellunt. Decernimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos ma- ctare, et tercia vice si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum per medium divisurus; ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur; et si pars adversa dixerit, non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit, mactator eorundem porcorum id proprio firmaturus iura- mento. 4) Cod. D. I. De illis, qui pro precio ad silvam porcos conducunt. 5) Cod. D. I. De eo, quod episcopus et palatinus profugo treugas potest concedere. 6) W Cod. D. I. dwa ostatnie wyrazy opuszczone. 7) Cod. D. I. suam innocenciam. [27] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 427 (128) Capitulum CXXV. De kmethonibus fugitivis 1). Preterea et infra. Kmetho fugiens absque culpa domini sui2) nullum ius consequitur, sed terrestre3). (129) Capitulum CXXVI. De hoc, quomodo Iudei debent Christia- nis pecunias accomodare4). Porro cum et infra. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare5). Explicit ragistrum constitucionem6). (1) Sequitur capitulum XXXVI. De prescripcionibus7). || [f. 220] Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit insti- tuta, et proinde deceinimiis et statuimus, quod si aliquis credit vel reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur pacifice ipsum possessorem possidere eandem heredita- tem, ita, quod sibi, licet presenti et8) cuius presenciam seu sufficienciam de facili possit habere, infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendica- cione9) hereditatis censemus eundem cecidisse. (2) Capitulum XXXXV. De sentencia et re iudicata sequitur. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile retractare ac vivificare causam, reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint in bonis paternis abin- vicem separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in questione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis alleget se contemptum10) et ad 1) Cod. D. I. De kmethone a domino fugiente absque culpa. 2) Cod. D. I. sui domini. 3) Cod. D. I. sed tantum terrestre. 4) Cod. D. I. De Iudeis. quod pecunias super obligacione et munimenta non audeant terri- genis dare. 5) Cod. D. I. poterint accomodare sive mutuare etc. 6) W Cod. D. I. tego końcowego dopisku niema. W obu kodeksach bezpośrednio po Casus summarii: idzie text statutów Warckich, a następnie po kilka artykułów ze statutów Kazimierzowskich, który podajemy najpierw z Cod. VB. a następnie z Cod. D. I. 7) Ten i 11 następnych artykułów pochodzą z Cod. VB. 8) Cod. VB. ad. 9) Cod. VB. vendicione. 10) Cod. VB. contentum. 428 KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH I szy. [28] eandem questionem tnnquam illum, cuius intererat1), non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractare, et sic talis ab huiusmodi sen- tencia per talem peticionem consuevit retractari 2). Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint abinvicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri ipsorum postmodum sit penitus interdicta potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem, sed pro parte hereditaria, duntaxat ipsum contingente3), movendi questionem plenam habeat facultatem. [f. 23] (3) De eodem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quo ad annos legitime etatiś et habentes plennm discredonem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia con- stitucione docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice apponatur citando, ut si quis sit, qui habeat4) vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus, alias si post talem cita- cionem eo, cuius intererat, non comparente diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti5) eandem sen- tenciam arguere et refricare seu innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus perpetuum habere vigorem. (4) Capitulum LXV. De privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur6) potestate, plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen, iure Theutunico omisso, secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam, statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare, quapropter volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuerit, debebitur iu- dicari sive terminari7). 1) Cod. VB. intereat, 2) Cod. VB. pertractari, 3) Cod. VB. contingentem. 4) Cod. VB. habet. 5) Cod. VB. per modum veniendi et volendi. 6) Cod. VB. utitur. 7) Cod. VB. iudicare sive terminare. [29] KOD. WARSZAWSKI IIgi I DZIAŁYŃSKICH Iszy. 429 (5) Capitulum LXXVI. De stacionibus et rapinis eundo ad ex- pedicionem. Expedit renpublice, ut (subditi) in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtulibus convalescant. Quidam pretereuntes ista veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes || [f. 230] se moventes infinita dampna pauperibus, eciam plura quam hostibus, erogare non ommittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut, quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus et in aliis rebus committat1), sed solummodo pabulum moderate recipiant pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gays aut rubetis incisis et re- ceptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Et si quis velud teme- rarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius aut cui dampnum est illatum, ille ville (s) dampna resarciat2) iuxta suum iuramentum3) super ablatis prestitum cum pena pyącznadeszcha ad ho: apposita; et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedet. (6) Capitulum XCVIII. De virgine maritanda et eidem dote assignanda. Item statuimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. (7) Capitulum CVIII. De prescripcionibus. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi4) calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probario vel expurgacio propter vetustatem facti haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare aliquem, cupiens penam capitis sibi vendicare et apponere, antequam tres anni elabentur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat; alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio et prescripcionis obiectus. (8) Capitulum CXIIII. De prescripcionibus. Decetero statuimus, quo.d cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus || pacifice et quiete et si [f. 24] 1) Cod. VB. comittans. 2) Cod. VB. reserciat. 3) Pisarz pierwotnie napisał: »sacramentum«, ale później wyraz ten przerobił na: »iura- mentum«. 4) Cod. VB. litiosi. KOD WARSZAWSKI II gi i DZIAŁYŃSKICH I szy. [30] ipsam aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos inpediat, volens ipsam exemere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus: quod, ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus preno- tatis, amodo non sit ei licitum predictam hereditattm rehabere; hoc eciam volumus intelligi, quod si aliquis debitor diceret: hec hereditas michi est propinquior, quam tu tenes, quia venditor michi fuit prius debitus, antequam ipsam comparasti, si talis, cuiuscunque condicionis sit Christianus vel ludeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum inponatur. (9) Capitulum CXVII. De dote danda sequitur. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem, ipso de- functo eadem plura in fratribus repetere non poterit; si vero patre mortuo filia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et possessiones fuerint multe, eidem centum marce pro dote per fratres assignentur, ubi vero pos- sessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat estimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotis pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus1) de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter competenti assignata, quibus de hac luce sublatis fratribus questionem movere non poterint, fratres vero uterini cuilibet sorori nupte LX marcas solvere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia per fratres exolvatur. (10) De eodem. Fratribus vero uterinis non existentibns, idem volumus de patruelibus esse intelligendum, et patruelibus non existentibus, quilibet de eisdem armis et || consanguineitate proximior existat, in bonis hereditariis seu patri- [f. 240] monialibus succedere poterit sororibus dotatis, ut superius est descriptum. Et interim, quod sorores non fuerint matrimcnialiter copulate, hereditates patrimoniales. quocunque modo vocitentur, predicti fratres possidebunt, quo- usque ipsas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando competentem, ut superius est descriptum. Hoc specialiter declarando, quod cum pater in vita sua aliquam ex ipsis nuptui tradiderit, ex hoc debet contentari, quod sibi pater assignaverit adhuc vivens, hec fratribus pro dote aliquam questionem movere ncn poterit2), sed contentari debet de eo, quod parentes ipsius vi- ventes pro dote sui compotes3) existentes sunt largiti. 1) Cod. VB. senciamus. 2) Cod. VB. poterint. 3) Cod. VB. compares. [31] KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 431 (11) Capitulum CXVII (s). De eo, qui virginem rapuerit violenter et eam oppresserit. Statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque status vel condicionis extiterit, sine voluntatc parentum rapuerit aut eam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi a raptore, et si eidem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem amittit, ita, quod parentes ipsius seu amici non teneantur ad dotandum1) eandem. (12) De eodem. Quicunque vero virgini seu mulieri coniugate aut vidue in campo, silva, domo aut villa opprimendo violenciam fecerit, et virgo seu mulier violenciam oppressoris evadens, et si infra triduum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta, et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius idem oppressor existat, et hoc si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose, et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut dictum est, extunc (is), quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit, calumpniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis2) (existat), procelletur. — Finis huius sexterni. (1) Hic vide capitulum CXXXII: De illis, qui incidunt. silvas, gaya etc3). [f. 2630] Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites trans- grediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem prius in securi, palio et tunica, tercio in bobus vel equis, (seu in uno equo inpi- gnorare poterit sine pena, sed si inpignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis) unum pro se obtineat et alium bovem vel equum dimittat super fideiussoriam caucionem, et lignum in arbore, ubi inpignorat, excidere tene- atur. Si vero quis in gayo alterius furtive unam vel duas quercus inciderit, pro qualibet quercu sex scotos, si vero tres inciderit, tres fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres; si tantum propagines exciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis seu circa quaslibet aquas decurrentibus. De quercubus vero mericarum, que merica vulgariter dicitur dąbrowa, duos scotos quilibet ipsarn incidens per- solvat. Sin autem propagines seu ramos tantum exciderit, solummodo inpi- 1) Cod. VB. dotem. 2) Cod. VB. condicione. 3) Ten i 3 następne artykuły znajdują się w Cod. D. I, KOD. WARSZAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [32] gnorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus succiderit, passo damp- num marcam et iudicio marcam; qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exolvet. — Hoc capi- tulum de statutis Kazimiri. [f. 264] (2) Hic vide capitulum de illis, qui arguunt sentenciam castellani, alias narzecze. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Craeoviensis, quod dicitur narzeczenye aut naganyenye, pelles emerlinas alias gronostaye, castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensibus et Sandomiriensibus pelles mardurinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, succamerariis per sex marcas, camerariis autem ipsorum omnium per sex scotos, iudicibus castel- lanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno per pelles vulpinas, aliis vero castellanis iudicibus Sandomiriensi, Lublinensi exceptis per sex scotos absque omni contradiccione, et antequam ad aliam audienciam ad- mittantur, dare et satisfacere teneantur. (3) Capitulum de statutis regis Kazimiri suprascriptis: De viduis et maritatis, quibus communis prescripcio non obest. CXIIII. Cum realis distinccio personarum habetur, inter quas quedam persone sunt libere, ut virorum, alie autem, ut mulierum, minus libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis et obligatis; propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio triennalis1) tantum currat; viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione oppo- nantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, X anni currant in prescripcione. (4) Capitulum sequens: De calumpniis homicidii accusatis. CXV. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt, etenim quidam2) multum 3) litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel expurgacio propter facti vctustatem haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare aliquem, penam pro capite sibi cupiens vendicare et apponere, antequam tres anni elabentur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit prescripcio et obiectus prescripcionis. 1) Na bocznym marginesie późniejsza nieco ręka z XV w. napisała: »triennalis, id est trium annorum. 2) Cod. D. I. quidem. 3) Cod. D. I. mltium. Constitutiones et iura terrae Lanciciensis ad fidem Codicum Ptrb. III. et Sier. IV. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 55 Notantur constituciones et iura terre Lanciciensis per omnes terrigenas maiores facte et ab antiquo observate1). [f. 109] I2). Dum 3) kmetho aliquem4) nobilem vulnerat seu5) interficit, quo- cunque iure residet seu manet, iure Theutunico seu quovis alio se defensare non potest6), sed iure7) Polonico respondere tenebitur, et hoc servatur in omnibus terris regni Polonie8). [f. 1090] II9). Prescripcio seu diuturnitas pro vulneribus10) unus annus et sex septimane11); prescripcio pro debitis cuiuslibet cause stat unus annus et VI septimane 12); prescripcio pro homicidio seu pro capite in iure Polonico stat duodecem annos; prescripcio seu diuturnitas pro caucione fideiussoria stat 3 annos13). Prescripcio seu diuturnitas pro hereditatibus et aliis rebus maioribus stat duodecem annos, qui in pacifica possessione habet seu tenet annos duodecem et probabit per testes eandem prescripcionem et diuturnitatem; prescripcio pro hereditatibus emptis et venditis stat unus annus et VI septimane 14). 1) Cod. Sier. IV. Secuntur constituciones terre Lanciciensis generales. 2) Liczby porządkowe przy artykułach podajemy według kod. Sier. IV; w kod. Ptrb. III. liczb porządkowych niema. 3) Cod. Sier. IV. Cum. 4) Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 5) Cod. Sier. IV. sive. 6) Cod. Sier. IV. in quocunque iure residet, ullo iure se defendere potest. 7) Cod. Sier. IV. in iure. 8) Cod. Sier. IV. prout hoc in omnibus terris regni Polonie servatur. 9) W Cod. Sier. IV. pisarz zamieścił nad tyra artykułem rubrykę: »De prescripcionibus«. 10) Cod. Sier. IV. Prescripcio vulnerum. 11) Cod. Sier. IV. ebdomade. 12) Cod. Sier. IV. prescripcio debiti cuiuslibet cause eciam unus annus et sex ebdomade. 13) Cod. Sier. IV. sed prescripcio homicidii stat duodecim annis, pro caucione Tero fide- iussoria trium annorum prescripcio durat. 14) Cod. Sier. IV. Prescripcio hereditaria et in aliis rebus maioribus stat duodecim annis, et hoc quando in pacifica possessione habet et per testes eam probabit; sed pro hereditatibus emptis et venditis prescripcio unius auni et sex septimanarum. CONSTITUTIONES ET IURA [4] Prescripcio pro debitis civium terre Lanciciensis stat per tres annos, quibus elapsis pro ipsis debitis agendi non habebunt aliquam iurisdicionem1). Prescripcio pro sepibus stat unus annus et sex septimane; prescripcio pro bonis derelictis, vulgariter pusczyną, stat unus annus et sex septimane; prescripcio pro furto magno stat duodecem annis; prescripcio pro furto parvo stat tribus annis2). III. Quando nobilis nobilem inculpat pro furto, ille, | cui datur culpa3), tenetur se per quinque testes1) expurgare, vel si animam illius actoris5) postulat inculpans, hoc eciam facere potest. IIII. Quando nobilis kmethonem in furto6) inculpat, et si nobilis kmethonem probare vult, hoc facere potest7), alioquin kmetho per testes se8) expurgabit. Cum nobili kmetho culpam dat pro furto, nobilis per testes se expur- gare tenebitur9). Quando nobili datur culpa pro furto et ipse honeste et bone fame existat, ita, quod de ipso nunquam audiebatur malum, pro prima culpa proprio iuramento se expurgabit, pro aliis vero culpis de furticinio, si postea sibi obicietur, per testes se expurgare tenebitur10). V. Quando aliquis boves vel11) equos furtive receptos furibus defen- dat12), si sint equi13) de alia terra, a quolibet equo mediam marcam, si vero fuerint de propria terra, tunc fertonem; item a bove de alia terra fertonem, de propria vero sex grossos14). 1) Cod. Sier. IV. Sed prescripcio pro debitis civium Lanciciensium ad tres annos durat, quibus elapsis pro dictis debitis nullam habebunt iure agendi facultatem. 2) Cod. Sier. IV. Prescripcio vero sepium unus annus et sex ebdomade, sed pro bonis derelictis, alias puszczyna, prescripcio durat ad unum annum et ad sex ebdomadas; sed prescripcio pro furto magno durat ad duodecim annos, pro parvo ad 3-es annos. 3) Cod. Sier. IV. culpa datur. 4) Cod. Sier. IV. se quinque testibus. 5) Cod. Sier, IV. actoris illius. 6) Cod. Sier. IV. pro furto. 7) Cod. Sier. IV. et si hoc probare vult, potest. 8) Cod. Sier. IV. se per testes. 9) Cod. Sier. IV. Quando nobili kmetho culpam furti dederit, testibus se expurgare tenetur. 10) Cod. Sier. IV. Quando nobili culpa furti datur et ipse houeste vivit et bone fame extat, ita, quod de ipso nunquam audiebatur malum, pro prima culpa proprio iuramento evadit, pro aliis vero culpis, si sibi obicientur, testibus suam innocenciam tenetur demonstrare. 11) Cod. Sier. IV. aut. 12) Cod. Sier. IV. defendit. 13) Cod. Sier. IV. si equi sunt. 14) Cod. Sier. IV. a quolibet equo mediam marcam recipere potest; si vero de eadem terra, tunc solum per fertonem; a bove vero alterius terre fertonem, sed de propria sex grossos. [5] TERRAE LANCICIENSIS. 437 VI. Quando nobilis interficitur, || a quocunque interficitur 1), [f. 110] sexaginta marcas pueris in linea propinquis solvi debent2), quelibet marca in duabus septimanis, et actor prius deponat3) iuramentum tacto crucis- sacramento, quod a tali habet mortem et a suis manibus. VII. Quando nobilis vulneratur, pro tali4) vulnere sanguineo solvi de- bent quinque marce 5), quelibet marca in duabus septimanis6), vel eciam solvi potest simul ebdomadis expiratis7), et ita intelligendum est de sexaginta marcis, et hoc si vulnus vidit ministerialis8). VIII. Quando nobilis vulneratur vulnere livido9) et docebit per mini- sterialem 10), qui hoc vidit, iurans proprio iuramento, pro tali vulnere livido solvi debent due sexagene, quelibet in duabus septimanis11). IX. Quando nobili plaga datur12) ad faciem cum pugno, pro tali vul- nere solvi13) debent quinque marce, dummodo actor probabit, alioquin reus proprio iuramento se 14) expurgabit. X. Quando nobilis vulnerat kmethonem, si15) kmetho per ministerialem probabit, qui vidit vulnus, et iurabit super suum vulnus 16), pro cruento vul- nere ferto, pro livido vero sex grossi; domino vero, cuius est kmetho, sexa- gena solvi debet in duabus septimanis17). | XI. Quando kmethoni digitus absciditur vel mutilatur, pro tali digito solvi debet una marca in duabus septimanis, super quo kmetho iurabit, (quod) talem mutilacionem habet18). 1) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego brak. 2) Cod. Sier. IV. sexaginta marce pueris aut proximioribus in linea propinquitatis solvi debent. 3) Cod. Sier. IV. deponet. 4) W Cod. Sier. IV. wyraz ten opuszczony. 5) Cod. Sier. IV. quinque marce solvi debent. 6) Cod. Sier. IV. ebdomadis. 7) Cod. Sier. IV. expiratis ebdomadis. 8) Cod. Sier. IV. et hoc si vulnus vidit ministerialis. ita eciam est intelligendum de sexa- ginta mercis eciam pro capite. 9) Cod. Sier. IV. livido vulnere. 10) Cod. Sier. IV. et docebit hoc ministeriali. 11) Cod. Sier. IV. iuramento huiusmodi pro vulnere, due sexagene solvi debent et quelibet merca in duabus ebdomadis. 12) Cod. Sier. IV. datur plaga. 13) Cod. Sier. IV. dari. 14) Cod. Sier. IV. se proprio iuramento. 15) Cod. Sier. IV. et si. 16) Cod. Sier. IV. qui vulnus vidit et super vulnus suum iurabit. 17) Cod. Sier. IV. sex grossi solvi debent, domino vero, cuius kmetho fuit, una sexagena in duabus ebdomadis solvi debet. 18) Cod. Sier. IV. Quando kmethoni digitus absciditur, tunc debet solvi sibi una merca in duabus ebdomadis, et hoc si iurabit. quod ab eo habet talem mutilacionem CONSTITUTIONES ET IURA [6] XII. Quando nobili vel1) kmethoni manus vel2) pes absciditur, pro medio homine iudicamus3). XIII. Quando kmetho interficitur, pro capite decem marce iudicamus, videlicet uxori vel pueris tres, domino vero septem, quelibet marca in duabus septimanis 4). XIIII. Quando kmetho alium kmethonem vulnerat alicuius domini5), pro tali vulnere cruento ferto, pro livido vero sex grossi, domino vero, cuius est kmetho, media sexagena6), et idem dominus, cuius kmetho alterius kmetho- nem vulneravit7) ad satisfaccionem suum kmethonem compellere debet. XV. Quando aliquis citat alium8) pro quacunque re parva sive magna, minorem in bonis pro se intercessorem statuere non potest, et si recipitur pro intercessore talis homo pauper9) et acquiritur in eo 10) talis intercessio, non habet vigorem, sed ille primus, contra quem actum est, solvere tene- bitur et debebit 11). || [f. 1100] XVI. Domina Dobro (s) Drogochna de Birzwyenna12) nomine sui kmethonis acquisivit in Iacussio de Slupcza pro medietate genitalium quin- que marcas, sicut pro medio homine. XVII. Statutum est igitur per omnes dominos in colloquio gene- rał i, quando aliquis alteri13) abscidit testiculos, alias mąda14), sicut pro capite iudicamus, seu 15) ipsa genitalia extrahet16) qualiscunque violenter, solvat cum pena septuaginta et actori quinquaginta17). XVIII. Nota18): statuimus omnium terrigenarum cum consensu, quod lusores taxillorum, cuiuscunque status et condicionis existant, videlicet nobi- 1) Cod. Sier. IV. aut. 2) Cod. Sier. IV. aut 3) Cod. Sier. IV. iudicatur. 4) Cod. Sier. IV. Quando kmetho interficitur, pro capite proximis X marcas adiudicamus, uxori cum pueris tres et domino septem, quelibet marca in duabus ebdomadis etc. 5) Cod. Sier. IV kmethonem vulnerat alterius domini. 6) Cod. Sier. IV. cuius kmetho sit, mediam sexagenam solvere tenebitur. 7) Cod. Sier. IV. vulnerat. 8) Cod. Sier. IV. aliquem citat. 9) Cod. Sier. IV. et si receperit talis homo pro intercessore pauperem. 10) Cod. Sier. IV. ab eo. 11) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 12) Cod. Sier. IV. Domina Drogochna de Byrzwyenna. 13) Cod. Sier. IV. quando quis alicui. 14) W Cod. Sier. IV. dwóch tych wyrazów brak. 15) Cod. Sier. IV. et si. 16) Cod. Sier. IV. extrahat. 17) Cod. Sier. IV. actori XV. 18) Cod. Sier. IV. Item. [7] TERRAE LANCICIENSIS. 439 les vel kmethones 1), tantum pro pecuniis ludant paratis 2), super prestam vero nassrypth vel super hereditates3) ludere non presumant, pro quibus si ad iudicium tracti4) fuerint, pro pecuniis sic ad prestam lusis 5) nullum iu- dicium iudicare debuit6), sed pro tali citacione pena quinquaginta7) applicari debet, et si pro talibus pecuniis ad prestam lusis unus alterum improperare aut maledicere contingerit, penam quinquaginta8) incurrat ipso facto; nec eciam pro talibus pecuniis unus alium detinere, ligare, vinculare9) potest sub penis supradictis 10). Et iste | articulus eciam11) continetur in libris terre Cracoviensis. XIX. Quando aliquis nobilis alteri nobili famulatur, et est suus fami- liaris, et talis famulus12) habet bona in terra hereditaria, talis famulus13) citatus per aliquem ad iudicium regale respondere tenebitur et non coram suo domino, cui famulatur, iuxta consuetudinem antiquam prius tentam. XX. Quando nobilis contra kmethonem querelam exponit 14) pro equa indomita occisa seu perfixa, talem causam nobilis probare15) potest, alio- quin kmetho per testes potest se expurgare 16) etc. XXI. Citavit Malsky fratres pro porcione hereditatis post mortem fratris ipsorum 17) in Lythwania sine prole mortui, quem evaserunt prescripcione18) unius anni et sex septimanis, ideo 19) pro bonis derelictis pusczina servatur prescripcio unius anni cum sex septimanis 20); et hoc intelligas de illis homi- nibus, qui simul trahunt21) in una terra. 1) W Cod. Sier. IV. czterech ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. Sier. IV. tantum pro pecuniis paratis ludere debent. 3) Cod. Sier. IV. super prestam vero aut hereditatem. 4) Cod. Sier. IV. citati. 5) Cod. Sier. IV. videlicet pro pecuniis ad prestam lusis. 6) Cod. Sier. IV. debet. 7) Cod. Sier. IV. pena XV. 8) Cod. Sier. IV. et si pro talibus pecuniis lusis ad prestam improperare aut maledicere ausus fuerit, penam XV. 9) Cod. Sier. IV. incaptivare. 10) Cod. Sier. IV. suprascriptis. 11) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 12) Cod. Sier. IV. familiaris. 13) Cod. Sier. IV. familiaris. 14) Cod. Sier. IV. Quando nobilis querelam exponit contra kmethonem. 15) Cod. Sier. IV. nobilis contra kmethonem probare. 16) Cod. Sier. IV. kmetho testibus se expurgabit. 17) Cod. Sier. IV. post fratris ipsorum mortem. 18) Cod. Sier. IV. prescripcione evaserunt. 19) Cod. Sier. IV. ideoque. 20) Cod. Sier. IV. anni unius et 6 septimanarum. 21) Cod. Sier. IV. manent. CONSTITUTIONES ET IURA [8] XXII. Statuit dominus Iohannes de Olesznycza: quando ali- quis alteri hereditatem vendit1) et resignat, talis Httera non debet exire usque expiratis sex septimanis propter || proximiores; et hoc tota [f. 111] terra consensit; et si nullus citat pro eadem resignacione et non intercedit infra sex septimanas2), talem litteram seu privilegium notarius dare debet super hereditatem, alioquin proximus potest redimere solvens, quidquid in littera seu privilegio continetur, solvens 3) illi, qui emit, et hoc faciat 4) ad primum festum Circumcisionis Domini sine iuramento; et si5) proximus de- bito tempore, ut dictum est, resignacionem intercedit et citat infra sex septimanas et6) aquirit hereditatem proximitate, ille7) emens hereditatem deponat proprio iuramento8), pro quo emit, et ipse9) proximus solvat10) ad proximum festum Circumcisionis Domini, alioquin ille emens hereditatem perpetuo11) obtinebit et notarius sibi litteram dabit12). XXIII. Statuimus, dum aliquis hereditatem aliquam 13) emit et non habet litteras resignacionis capitanei vel iudicis et subiudicis, tamquam obliga- cionem iudicamus14). XXIIII. Statutum est, quod resignaciones hereditatum non alias fieri debent, nisi in civitate Lanciciensi15), ubi terrigene congregantur et affluunt16), coram capitaneo vel iudicio generali, et non coram camerariis extra in aliis locis locatis. XXV. Statutum est dum aliquis vituperat17) litteram aliquam iudicialem vel capitanei, et illa | littera iustificatur, pro tali vituperacione debent iudi- cari pene quinquaginta et LXX 18). 1) Cod. Sier. IV. vendit hereditatem. 2) Cod. Sier. IV. in sex septimanis. 3) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 4) Cod. Sier. IV. et hoc facere debet. 5) Cod. Sier. IV. quod si. 6) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. Sier. IV. tunc ille. 8) Cod. Sier. IV. iuramento proprio, quod. 9) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 10) Cod. Sier. IV. solvere debet. 11) Cod. Sier. IV. perpetuo hereditatem. 12) Cod. Sier. IV. dare tenetur. 13) Cod. Sier. IV. aliquam hereditatem. 14) Cod. Sier. IV. fore iudicamus. 15) Cbd. Sier. IV. in civitate Lanczycza. 16) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 17) Cod. Sier. IV. culpat. 18) Cod. Sier. IV. pro tali vituperacione debet condempnari in pena XVta et LXXta regie magestati, [9] TERRAE LANCICIENSIS. 441 XXVI. Quando aliquis inducit arbitros pro 1) aliqua causa, et si arbitri in cognicione cause non concordant, ita, quod unus diceret2): non habeo3) in memoria, qualiter fuerit, talis causa perdenda videatur 4). XXVII. De prescripcione nota5): Slavantha6) conquestus est contra Raphaclem de B: tu michi7) fideiussisti pro sorore mea germana, que aput me recepit doterr, quod pro hereditate me impedire non debuit. et hodie vel modo") citat me9) pro paternis et maternis bonis. Diiudicatum exstitit: ex quo litteras non habuit super caucione fideiussoria, ob prescripcionem annorum trium causam huiusmodi amisisse. XXVIII. Statutum est, quod omnis spoliatus de quacunque re, sive hereditaria sive alia quacunque ipse spoliatus fuerit 10), in possessionem idem spoliatus debet restitui vel restitui tenetur ad possessionem11) ante omnia, et postea agat, qui vult, contra ipsum possessorem12). Et hoc conti- git13) Dorothee relicte de Radogoscz contia suam socram, Stachnam14), quod ipsam expulit de bonis suis, mortuo filio marito Dorothee15), in qui- bus habuit dotem, suum possag16). Stachna 17) vero respondit, quod || [f. 1110] eadem bona essent sua paterna et ea tenuit in possessione18); quod pro- bare intendebat. Diffinitum extitit19), quod ipsam (debet) ad possessionem restituere 20) bonorum suorum 21). XXIX. Anno domini millesimo CCCCVIII22) statuerunt omnes domini cum consensu dni Schaffranyecz capitanci Lanciciensis23), ipso con- 1) Cod. Sier. IV. in. 2) Cod. Sier. IV. dicat. 3) Cod. Sier. IV. habet. 4) Cod. Sier. IV. censetur. 5) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 6) Cod. Sier. IV. Slavątha. 7) Cod. Ptrb. III. misisti. 8) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 9) Cod. Sier. IV. me citat. 10) Cod. Sier. IV. sive quacunque alia fuerit spoliatus. 11) W Cod. Sier. IV. pięciu ostatnich wyrazów niema. 12) Cod. Sier. IV. et postea, si vult agat, contra possessorem iure. 13) Cod. Ptrb. III. contingit. 14) W Cod. Ptrb. III. ostatniego wyrazu niema. 15) Cod. Sier. IV. mortuo filio suo marito ipsius Dorothee. 16) Cod. Sier. IV. in quibus habuit dotem suam. 17) Cod. Sier. IV. Sed. 18) Cod. Sier. IV. possessionem. 19) Cod. Sier. IV. extat. 20) Cod. Ptrb. III. restitui. 21) Cod. Sier. IV. quod eam debet restituere ad possessionem bonorum. 22) Cod. Sier. IV. M0CCCCXLVIII. 23) Cod. Sier. IV. Sąffranyecz Lanciciensis capitanei. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 56 CONSTITUTIONES ET IURA [10] senciente nomine domini regis Wladislai1), quod omnes resignacioneś here- ditatum tam venditarum, quam obligatarum debent fieri coram iudice et sub- iudice, et ipsi a sigillis2) nichil recipefe debent. XXX. Eodem tempore statutum extitit3), quod deinceps ipso die Circumcisionis Domini4) debent fieri ostensiones pecuniarum 5) coram notario generali et burgrabio propter violencias et penas, quas ibidem scribere pos- sunt et6) debent super quemlibet violenciam facientem; et ad hoc faciendum idem dominus capitaneus consensit. XXXI. Eodem tempore iudicatum exstitit7) et statutum8), quod qui- libet habens litteras compromissorias pro pecuńiis et dampnis non plus de dampnis recipere potest, nec iudicari9) debet, nisi tantum, quantum fuit de pecunia principali seu capitali10). XXXII. Anno Domini eodem11), quo supra, domini seniores22) terre fecerunt convencionem in civitate Lańciciensi cum 13) consensu tocius communitatis | et statuerunt 14) articulos infrascriptos ipso15) die sancti Brictii (d. 13 Novembris 1408): Statuerunt omnes domini dignitarii cum 16) consensu tocius communitatis, quod kmethones tam in iure Theutunico quam eciam 17) Polonico recedere non possunt preter18) a festo Nativitatis Domini, licenciam a suo domino recipientes duabus septimanis ante festum Nativitatis Domini19), et loco sui alium kmethonem locabit, alioquin solvat duas marcas20) cum fertone, et debet 21) domos ac22) sepes emendare iuxta taxam 23) et compo- 1) Cod. Sier. IV. nomine domini Wladislai regis Polonie. 2) Cod. Sier. IV. sigillis suis. 3) Cod. Sier. IV. extat 4) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 5) Cod. Ptrb. III. pecuniam. 6) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 7) Cod. Sier. IV. extat. 8) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 9) W Cod. Sier. IV. trzech ostatnich wyrazów brak. 10) Cod. Sier. IV. quantum de pecuuia fuit capitali seu principali. 11) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 12) Cod. Ptrb. III. saniores. 13) Cod. Sier. IV. de. 14) Cod. Sier. IV. fecerunt. 15) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 16) Cod. Sier. IV. Statuerunt domini dignitarii de. 17) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 18) Cod. Sier. IV. nisi. 19) Cod. Sier. IV. ante Nativitatem Domini. 20) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten opuszczony. 21) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 22) Cod. Sier. IV. et. 23) Cod. Sier. IV. taxacionem. [11] TERRAE LANCICIENSIS. 443 sicionem1) quatuor personarum: duarum ex parte domini et duarum ex parte kmethonis, sepes ad festum Penthecostes et domos ad festum sancti Adal- berti2). XXXIII. Prefati kmethones possunt surgere et in medio anno et quando volunt, solutis domino tribus marcis, domibus et sepibus emendatis, ut supra scriptum est3), non expectando festum Nativitatis Domini nostri Ihesu 4). XXXIIII. Item dominus ville debita sua et censum debet exigere ante festum Nativitatis Domini in duabus septimanis ante licenciam kmethonis receptam, et5) postea ipsum impignorare non potest post licenciam, nec ius locare super ipsum6); item de kmethonibus, qui resident in iure Polonico recedentibus, ut prescriptum7) est, || medietas solucionis debet fieri8), [f. 112] minus9), quam de iure Theutunico. XXXV. Statuimus, dum aliquis kmetho tam in die, quam in nocte furtive recesserit a domino absque debito tempore et absque iniuria facta10), ille dominus, ad quem afugit 11), ipsum restituere tenebitur12) sub pena quin- quaginta13) et iudicio pro pena fertonem regali14), et ad illum dominum remitti debet certus nuncius pro restitucione kmethonis15). XXXVI. Item de ortulanis de iure Theutunico recedentibus mediam marcam, vel loco sui locabit alium in festo Nativitatis Domini, licenciam a domino suo recipiens ante duabus septimanis, domos et sepes emendando, ut supra dictum est de eodem16). 1) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 2) Cod. Sier. IV. ad festum Adalberti. 3) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten opuszczony. 4) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 5) Cod. Sier. IV. quia. 6) Cod. Sier. IV. super ipsum locare. 7) Cod. Sier. IV. suprascriptum. 8) Cod. Sier. IV. fieri debet. 9) Cod. Sier. IV. hoc est minus. 10) Cod. Sier. IV. Statuimus: dum aliquis kmetho in nocte aut in die a suo domino furtive recesserit absque tempore statuto et absque iniuria sibi facta. 11) Cod. Sier. IV. efugit. 12) Cod. Sier. IV. tenetur. 13) Cod. Sier. IV. XV. 14) Cod. Sier. IV. et iudicio regali fertonem. 15) Cod. Sier. IV. kmethonis restitucione. 16) W Cod. Sier. IV. artykułu tego brak. To jest przyczyną, ie począwszy od tego miejsca liczby bieżące w Cod. Sier. IV. nie zgadzają się z liczbami naszej edycyi. CONSTITUTIONES ET IURA [12] XXXVII. Item 1) de ortulanis de2) iure Polonico recedentibus, si non in tempore recedit, si vero in tempore, soluto censu et goszcynne3), emen- datis domibus et sepibus, recedere possunt. XXXVIII. Item de thabernatoribus in iure Theutunico, si locare non potest, marcam persolvat, si non potest alium loco sui ossadzycz, edificia, sepes emendans iuxta taxam et composicionem quatuor personarum, ut prius dictum 4). XXXIX. Item 5) de pratis seminatis et agris6) quicunque per prata et7) agros seminatos equitaverit, arestatus per dominum prati vel8) agri, duos | grossos solvat; item de equestre et pedestre per prata vel satha transeunte grossum vel vadium prati dominus vel sati recipiat9). XL. Statuerunt10) omnes domini dignitarii, quod dum ministe- rialis aliquis (propter) malam ipsius recognicionem vituperatur 11), et 12) causa hereditaria vel alia quacunque 13), et idem ministerialis si convictus esset14), talis causa iudicari debet iuxta terrestria et non debet deperdi, neque potest, ex quo ministerialis convictus est 15). XLI. Quando frater germanus sorori16) vendit hereditatem, et17) postea alter frater conclenodialis18) illam hereditatem vellet aquirere, dicendo: ego sum proximior 19), quam soror habens maritum de clenodio alio 20), iudicatum 1) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 2) Cod. Sier. IV. in. 3) Cod. Sier. IV. solvens censum et gosczyne. 4) Cod. Sier. IV. De tabernatoribus in iure Theutunico si locare non potest, alias osza- dzycz, marcam composuerunt solvere, si vero locaverit, emendatis domibus et sepibus iuxta taxam, ut prius tactum est. recedere possunt. 5) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego brak. 6) W Cod. Sier. IV. pisarz pierwotnie zamieścił 5 ostatnich wyrazów zupełnie tak samo, jak je czytamy w Cod. Ptrb. III., ale później przerobił je na: »De pratis et seminatis agris«. 7) Cod. Sier. IV. vel. 8) Cod. Sier. IV. seu. 9) Cod. Sier. IV. duos grossos solvat equester, pedester vero grossum unum aut certum vadium reponat domino prati seu sati. — Pierwotnie było: »equester aut pedester«, ale pisarz »aut« wyskrobał. 10) Cod. Sier. IV. Item statuerunt. 11) Cod. Sier. IV. vituperat. 12) W Cod. Sier. IV. pisarz przerobił wyraz »et« na »in«. 13) Cod. Sier. IV. quecunque. 14) Cod. Sier. IV. et talis ministerialis convictus esset in falsitate. 15) Cod. Sier. IV. cum ministerialis in sua malicia convictus est. 16) Cod. Sier. IV. sorori sue maritate. 17) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 18) Cod. Sier. IV. clenodialis. 19) Cod. Sier. IV. propinquior. 20) Cod. Sier. IV. maritum alterius clenodii. [13] TERRAE LANCICIENSIS. 445 exstitit1), quod talis soror est proximior2); et hoc fuit inter Katherinam contoralem Hunslay3) et Otham de Dobra, et multi domini iudicaverunt causam istam 4). XLII. Statuerunt omnes dignitarii: dum aliquis in iudicio fuerit con- victus5) et datus per manum suo adversario et si de captivitate evaserit, ipso facto non erit liber de debito, et hoc eciam habetur in iure Theutu- nico civili, sed terra Cracoviensis || communiter tenet, [f. 1120] quia victus victori satisfacere tenetur de eviccione, de iudicio prius non re- cedere, nisi satisfaciat6), in quo est condempnatus, alioquin se7) inscribat satisfacere in duabus septimanis sub pena regali, et si non habens fuerit8) in bonis, tradatur suo adversario per manus9), et ipse servet eum 10) illesum usque ad satisfaccionem, et si de captivitate fugam dederit, de debito solutus non est ipso facto11). XLIII. Item si actor eum 12) tenens non habet fortalicium, in quo ipsum teneret, procurator domini capitanei debet sibi dare cyppum vel turrim in castro. XLII1I. Item de contumacia, pena iudicis nyesthanye 13). Contumacia prima et secunda: iudex debet illi contumaci recipere duos boves, unum pro quolibet termino, et tercio citatus causam perdet 14) non comparens iuri15), que pignora iudex debet servare in estate duas septimanas16), in yeme vero per unam septimanam17) absque destruccione pignorum, quo- usque exementur, quilibet bos in media marca18), et si idem reus defendat violenter pignora, penam pyątnadzyeszczya 19) incurrat ipso facto, et nichilo- minus pignus20) dare debet. | 1) Cod. Sier. IV. decretum extat. 2) Cod. Sier. IV. propinquior quam frater clenodialis. 3) Cod. Sier. IV. hoc fuit inter Katherinum consortem Hinislay. 4) W Cod. Sier. IV. niema ostatnich 6 wyrazów. 5) Cod. Sier. IV. Item statuerunt omnes dignitarii, quod quando aliquis convictus fuerit in iudicio. 6) Cod. Sier IV. tenetur de victione et de iudicio non recedere, nisi prius satisfaciat. 7) Cod. Ptrb. III. et Sier. IV. si; ale w Cod. Sier. IV. sam pisarz przerobił ten wyraz na »se«. 8) Cod. Sier. IV. fuerit habens. 9) Cod. Sier. IV. traditur adversario in manus. 10) Cod. Sier. IV. et ipse servare ipsum debet. 11) Cod. Sier. IV. et si de huiusmodi captivitate fugerit, a debito non est absolutus. 12) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 13) Cod. Sier. IV. alias nyestanye. 14) Cod. Sier. IV. perdit. 15) Cod. Sier. IV. non comparens iuri pignoratur. 16) Cod. Sier. IV. duabus septimanis. 17) Cod. Sier. IV. in yeme vero una. 18) Cod. Sier. IV. quilibet bos media merca. 19) Cod. Sier. IV. penam XV. 20) Cod. Sier. IV. pignora. CONSTITUTIONES ET IURA [14] XLV. Quando aliquis nobilis alteri nobili in iudicio turpia verba seu mala dixerit1); quod suum honorem tangit2) et probat per iudices, qui hoc audierunt, penam pyąthnadzyeszczya incurrat ipso facto 3) et iudicio ferto, licet prius erat septuaginta, sed hoc factum est propter aggravacionem pauperum 4), excepta violencia, que semper per penam septuaginta 5) iudi- catur. XLVI. Vituperatus6) sive conviciatus aliquis ipse se debet expurgare7) sex testibus senioribus de proprio clenodio, similiter duobus senioribus8) de secundo9), et de tercio clenodio eciam duobus 10) valentibus suam nobilita- tem, seu miliciam11), approbabit, et pro tali pena tali vituperato debent solvi tres marce cum pena septuaginta domino regi12) cum dignitariis; eo- dem modo vituperatus, qui se probabit cum littera seu privilegio, pro pena sibi solvi debet media altera marca cum pena regali13). XLVII. Cum autem aliquis vellet se 14) probare cum littera et in littera non constat de nomine ipsius avi vel attavi, talis debet sustentare 15) litteram cum testibus sex de propiio clenodio et solvi sibi debet pro pena media altera marca cum pena regali septuaginta16). || [f. 113] XLVIII. Itam equis in frumentis arestatis, a quo equo vel equa unum grossum, a pecore 1/2 grossum 17); similiter et in pratis tenetur solvere18) vel pignus dare; inventus19) aliquis cum equo vel equis et bobus in pratis seu 1) Cod. Sier. IV. Quando aliquis nobilis alteri nobili turpia verba seu mala in iudicio dat vel dixerit. 2) Cod. Sier. IV. tangit honorem. 3) Cod. Sier. IV. penam XV ipso facto incurrit. 4) Cod. Sier. IV. propter pauperum gravamen. 5) Cod. Sier. IV. penam LXXta. 6) Cod. Ptrb. III. Vituperaus. 7) Cod. Sier. IV. Vituperatus sive convictus ipse debet se expurgare; — ale sam pisarz »convictus« przemazał i na interlinii zamieścił »inculpatus«. 8) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 9) W Cod. Ptrb. III. dwa ostatnie wyrazy opuszczone. 10) Cod. Sier. IV. et de tercio similiter duobus. 11) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 12) Cod. Sier. IV. debet solvi pena XV et LXXta regie maiestati. 13) Cod. Sier. IV. solvi debet marca cum media cum pena regali LXXta. 14) Cod. Sier. IV. qnis se vellet. 15) Cod. Sier. IV. sustentare debet 16) Cod. Sier. IV. cum sex testibus ex proprio clenodio et solvi sibi debet merca cum media pro pena cum pena regali LXXta. 17) Cod. Sier. IV. Si equus vel equa arestatus fuerit in frumentis aut pecus aliquod, ab equo et equa grossus unus, a pecore medius grossus. 18) Cod. Sier. IV. solvere tenetur. 19) W Cod. Sier. IV. ustęp poczynający się od tego wyrazu stanqwi odrębny artykuł. [15] TERRAE LANCIClENSIS. 447 frumentis et ipse notorie1) ligat de nocte alterius frumenta vel prata de- pascendo, a quolibet equo vel equa duos scotos et bove unum scotum2). XLIX. Anno domini millesimo CCCC decimo nono ipso die dominicd infra octavas Nativitatis 3) Marie virginis (d. 10 Septembris) in L a n c i c i a domini dignitarii cum communitate, convencione4) facta, statuerunt articulos infrascriptos: L 5). Actor agens contra suum debitorem pro quacunque re, magna sive parva, exponat querimoniam 6) coram hidicio, deinde7) reus respondeat, et sic auditis proposicionibus et responsionibus8) partes recedere debent de iudicio et dare iudicio tractare causam et masticare, et si9) pars aliqua de iudicio exire noluerit, scribant in talem rebellem septuaginta10). LI. Item aliquis volens (agere) contra11) suum debitorem, habeant12) circa se procuratorem ambe partes 13) hic in iudicio, ubi iudicantur, et rece- dere non possunt ad civitatem querere procuratorem14), alioquin solus res- pondeat et15) agat absque procuratore. LII. Citatus aliquis per aliquem, et si post citacionem | veniet in domum, ubi iudicium iudicatur16) et protestatur per iudices per partem aliam, et ipse recedit de iudicio17) et terminos non attemptat, perdet suam causam 18). LIII. Item nullus nobilium terrigenarum potest intrare in presenciam iudicis cum dominis absque suo adversario ad locum illum, ubi resident pro 1) Cod. Ptrb. III. notarie. 2) Cod. Sier. IV. XLVIII. Inventus aliquis cum equis aut bobus vel pecóribuś aut ea ligans de nocte in pratis seu frugibus alterius et pascens notorie, a quolibet equo vel equa duos scotos et a quolibet bove unum scotum solvere tenetur. 3) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego brak. 4) W Cod. Sier. IV. wyraz ten opuszczony. 5) W Cod. Sier. IV. pisarz przez pomyłkę zamieścił przy tym i 6 następnych artykułach liczby porządkowe: LX, LXI. LXII, LXIII, LXIIII, LXV, LXVI. 6) Cod. Sier. IV. causam. 7) Cod. Sier. IV et deinde. 8) Cod. Sier. IV. et per hoc auditis propositis et responsis. 9) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten opuszczony. 10) Cod. Sier. IV. in talem rebellem debet scribi pena LXX ta. Począwszy od tego arty- kułu w Cod. Sier. IV. znajdują się podwójne liczby bieżące umieszczone na marginesach obok textu, jedne idą w dalszym ciągu, drugie oddzielnie od I do XVII. 11) Cod. Sier. IV. aliquis agens contra. 12) Cod. Ptrb. III. habeat. 13) Cod. Sier. IV. ambe partes procuratorem. 14) Cod. Sier. IV. procuratores. 15) Cod. Sier. IV. vel. 16) Cod. Sier. IV. iudicatur iudicium. 17) Cod. Sier. IV. de iudicio recedit. 18) Cod. Sier. IV. causam suam perdit. 448 CONSTITUTIONES ET IURA [16] tribunali, ubi prohibitum est intrare, alioquin primam, secundam et terciam penam luet. et si exire noluerit, septuaginta scribatur1). LIIII. Nullus ausus est in iudicio coram iudicibus alicui, qui cum iudi- cibus sedet, videlicet dignitario, aliquid turpi dicere2), nec eciam illi, qui locutus esset mandato 3) dominorum et iudicum, alioquin penam parvam 4) luet illi et iudicio, exceptis, quod honorem tangit, quia pro tali verbo pena septuaginta 5) iudicatur. LV. Item tam dominus capitaneus, qui pro parte fuerit, vel eciam iu- dicium generale terrestre, seu eciam iudicium cuiuslibet domini dignitarii, non possunt terrigenis mandare parere coram se absque actore. przesz po- wodu 6). LVI Statuerunt7) de penis: quandocunque pena septuaginta8) iudicatur, tunc actori alia, que vocatur quinquaginta, adiudicatur9); et ita eciam de parvis penis. LVII. Item omnes cause per arbitros || concordate debent [f. 1130] scribi ad libros terrestres10), ita, quod ambe partes veniant cum arbitris et describant11) causam arbitratam et vadium, alioquin tale vadium non ligabit vel eciam pro factis causis, que tangunt sanguinem vel hereditatem, possunt recipere litteras iudiciales vel arbitrorum. LVIII. Item quicunque in gayo arestatus fuerit et ipse 12) ligna furtive seccaverit et receperit13), marcam domino, in cuius gayo repertus14) fuerit, solvat ipso facto. LIX. Item omnes camerarii15), ubicunque iudicant, non debent16) iudicare ultra viginti marcas, .tam domini capitanei camerarii quam eciam iudicis et subiudicis17). 1) Cod. Sier. IV. luat, et si exire noluerit, LXXta incurrat; — ostatni ten wyraz pisarz dopisał na marginesie. 2) Cod. Sier. IV. dicere, alias przyrzecz. 3) Cod. Sier. IV. mandata. 4) Cod. Ptrb. III. pena parva. 5) Cod. Sier. IV. LXXta. 6) W Cod. Sier. IV. ostatnich dwóch wyrazów brak. 7) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 8) Cod. Sier. IV. LXXta. 9) Cod. Sier. IV. iudicatur, actori alia, que XV dicitur, adiudicari debet. 10) Cod. Sier. IV. librum terrestrem. 11) Cod. Sier. IV. describent. 12) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 13) Cod. Sier. IV. et receptus fuerit. 14) Cod. Sier. IV. receptus. 15) Cod. Sier. IV. Item camerarii omnes. 16) Cod. Sier. IV. debet. 17) Cod. Sier. IV. tam camerarii dominorum capitaneorum quam eciam iudicum et subiudicum [17] TERRAE LANCICIENSIS. 449 LX. Statuimus1), quod omnes nobiles et kmethones baccellos, vulga- riter2) pylathykow, in civitate et ante castrum portare non debent3), nec ad iudicium venire cum ipsis sub pena fertonis et baccellum recipere vel parvam securim 4). LXI. Quando aliquis kmetho cum uxore profugit de villa et bona aliqua in hereditate relinquit, dominus ville talia bona, vulgariter odbyezane5), potest locato iudicio suo obtinere6), et ulterius7) idem dominus ville querat kmetho- nem pro suis debitis8). LXII. Statuimus, quod ipso die Circumcisionis Domini ostensiones pecuniarum fieri debent, | incipiendo a meridie usque ad occasum solis die integra et non in nocte, quilibet ostendat suo debitori pecunias et pro obligacionibus quilibet ante festum Circumcisionis Domini alteri scitum9) dare debet vel kmethoni seu seniori in eadem villa scitum dabit10) pro pecuniis recipiendis. LXIII. Statuimus, quod kmethones a dominis ipsorum surgere non possunt, nisi a festo Nativitatis Domini, recipientes11) licenciam a suo domino ante duas septimanas, et sibi dabit12) ius terrestre, vulgariter13) uklad, domi- bus et sepibus emendatis14) vel caucionem faciet pro eisdem15). LXIIII. Item dominus16) debet debita sua exigere 17) a suo18) kmethone ante duas septimanas19), alioquin dominus non habebit locum aquirendi20) in kmethone, dum kmetho licenciam ab eo recipiet21). 1) Cod Sier. IV. Item statuimus. 2) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 3) Cod. Sier. IV. non portent. 4) Cod. Sier. IV. nec cum ipsis ad iudicium venire presumant sub pena unius fertonis et et recepcione baccelli huiusmodi et securis parwe. 5) Cod. Sier. IV. odbyeszane nuncupata. 6) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 7) Cod. Sier. IV. ultra. 8) Cod. Sier. IV. pro suis debitis vulgariter o uklad et aliis, si que tenetur. 9) Cod. Sier. IV. et scitum. 10) W Cod. Sier. IV. ostatnich dwóch wyrazów niema. 11) Cod. Ptrb. III. recipiens. 12) Cod. Sier. IV. et dabit sibi. 13) Cod. Sier. IV. alias. 14) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego brak. 15) Cod. Sier. IV. vel pro eisdem caucione facta. 16) Cod. Sier. IV. dominus ville. 17) Cod. Sier. IV. exigere debita sua. 18) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 19) Cod. Sier. IV. ante duas septimanas ante festum Nativitatis Domini. 20) Cod. Sier. IV. acquirandi. 21) Cod. Sier. IV. dum kmetho ab ipso licenciam recedendi recipiat. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 57 CONSTITUTIONES ET IURA [18] LXV. Item in iure statutum, (ex quibus) causis kmethones possunt licite recedere a suis dominis1): quando kmethoni dominus2) uxorem vel3) filiam dehonestaret 4), secundo 5) quando aliquid de agris vel pratis dominus recipiet6), in quibus prius kmethones sederunt. LXVI. Statuimus7), quod quilibet nobilis utatur sua nobilitate, non visitet8) thabernas aliarum villarum potare cum kmethonibus in ordine nec9) taxillos ludant in thaberna 10). Et si tali nobili vulnus dabitur per kmethones, vulnere abiudicatus sit11), exceptis nobilibus, qui in suis villis habent thaber- nas proprias, et exceptis civitatibus, vel eciam in via nobilis equitans ad thabernam descendere poterit, si placuerit sibi etc 12). Regestrum super Lanciciensia13). 1. De kmethone, qui vulnerat aut interficit nobilem. 2. De prescripcionibus quarumque rerum. 3. De nobili inculpato pro furto per alium nobilem. 4. De kmethone inculpato pro furto per nobilem. 5. De nobili inculpato per kmethonem pro furto. 6. De nobili vite honeste inculpato pro furto. 7. De pecoribus furibus repercussis. 8. De nobili per quemcunque interfecto. 9. De vulneribus cruentis nobilium. 10. De vulneribus lividis nobilium. 11. De plaga faciei alicui nobili per quemquam (illata). 12. De vulneribus kmethonum cruentis et lividis. 13. De digito kmethonis absciso per nobilem. 1) Cod. Sier. IV. Item statutum est, quod kmetho ex causis certis sine tempore a domino suo recedere potest videlicet. 2) Cod. Sier. IV. dominus kmethoni. 3) Cod. Sier. IV. aut. 4) Cod. Sier. IV. dehonestat. 5) Cod. Sier. IV. sic. 6) W Cod. Sier. IV. pisarz wyraz ten przerobił na recipiat. 7) Cod. Sier. IV. Item statuimus. 8) Cod. Sier. IV. visitando. 9) Cod. Ptrb. III. aut. 10) Cod. Sier. IV. tabernis. 11) Cod. Ptrb. III. vulnere iudicamus. 12) Cod. Sier. IV. si sibi placuerit. Explicit Lanciciense edictum. 13) Ten spis rubryk znajduje się tylko w Cod. Sier. IV. [19] TERRAE LANCICIENSIS. 451 14. De tnanu, pede tam nobilis quam kmethonis absciso. 15. De kmethone interfecto. 16. De kmethone vulnerato per kmethonem domini alterius. 17. De intercessione pro quacunque re. 18. De genitalibus extractis. 19. De lusoribus et eorum iure. 20. De nobili alteri nobili famulanti. 21. De equa indomita occisa per kmethonem. 22. De prescripcione derelictorum, allas pusczyna. 23. De resignacione hereditatis eiusdem littera. 24. De empta hereditate et resignacionis littera non habita. 25. De resignacionibus hereditatum, ubi et coram quibus fieri debet. 26. De inculpacione littere iudicis aut capitanei. 27. De induccione arbitrorum in aliqua causa. 28. De prescripcione fideiussorie occasione dotis. 29. De spoliacione possessionis cuiuslibet rei maxime hereditatis. 30. De resignacionibus hereditatum. 31. De ostensione pecuniarum super hereditates. 32. De litteris compromissorialibus za skodne. 33. De kmethonibus tam in iure Theuthonico quam Polonico, quando et quomodo et quo tempore a domino suo recedere debent. 34. Quando dominus a kmethone suo censum et alia debita exigere debet1). 35. De kmethone furtive a domino suo rece[dente]. 36. De ortulanis in iure Polonico. 37. De tabernatoribus in iure Theuthonico. 38. De pena, qui equitat2) per prata aut sata. 39. De ministeriali inculpato in falsa recognicione. 40. De hereditate sorori per fratrem vendita. 41. De convicto in iudicio. 42. De captivitate eiusdem. 43. De contumacia et pena iudicis. 44. De repercussione pignorum racione contumacie ibidem. 45. De turpibus verbis nobili per nobilem in iudicio illatis. 46. De expurgacione nobilium (per eos), qui non sunt nobiles, in- culpatorum. 47. De revelacione littere expurgatorie. 48. De solario pecorum in nocte in frugibus aut pratis. 49. De modo actoris et rei in querimonia persistentis 3). 1) Cod. Sier. IV. debent. 2) Cod. Sier. IV. acquitat. 3) Cod. Sier. IV. persistantis. CONSTITUTIONES ET IURA [20] 50. De accione et responsione per se vel per procuratorem. 51. De citato a iudicio recedente. 52. Nullus debet se inicere ad iudicium suum. 53. Adversario nullus debet contradicere dignitariis aut aliis, quos iudex locat. 54. Nullus iudex aut capitaneus partem alicuius tenens potest alicui mandare coram se. 55. De penis LXXta et XV. 56. De produccione arbitrorum racione concordie. 57. De arestato in gayo. 58. De iudicio camerariorum, iudicum et capitaneorum. 59. De ferrariis baccellis. 60. De hiis, que kmetho fugiens derelinquit. 61. De ostensione pecuniarum super hereditates obligatas. 62. De licencia kmethonis tempore recessus. 63. De causis, per1) quas kmetho sine licencia domini recedere potest. 64. Quod nobiles non debent visitare tabernas. 1) Cod. Sier. IV. pro. Statuta Terrestria in Conventionibus Cracoviensi et Wartensi laudata. I, II. Kod. SV. (Warszawski;— Societatis Varsoviensis). Kod. Flor. (Floryański; — Florianensis). Sub anno Domini M0 quadringentesimo XXI0. Statutum factum [f. 71] est in presencia Serenissimi principis domini Wladislai regis Polonie, supremi principis Littwanie. De transposicione terminorum absque allegaeione capellani. Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis hactenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur ac infirmitates fictive allegabantur. Unde talibus obviare volentes, de unanimr consensu prelatorum et baronum nostrorum, talem ordinem in predictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditfs fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Et primo decernimus, || quod termini colloquii generalis [f. 710] taliter in iudicio terrarum nostrarum inantea transponantur 1), videlicet: quod primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent, secundum vero per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponant 2), pro qua infirmitate in tercio termino, si paruerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casualiter perduraret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit, et nichilominus in quarto 1) Cod. SV. transponuntur. 2) Cod. SV. transponantur. KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [4] colloquio generali aut parere studeat aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittat. Idem volumus de terminis particu- laribus observari, quod primum et secundum terminos per simplicem infir- mitatem subditi nostri transponere valeant, tercium vero terminum absque allegacione capellani per veram infirmitatem possint || et debeant [f. 72] protrahere, et in quarto similiter iuramentum corporale prestare, quod non fictive tunc infirmabatur, si paruerit. Sin autem eum, qui terminum procurat prolongare, contingit in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout superius de prolongacione colloquii generalis est ex- pressum. Hoc de reo intelligendum est, sed actor primum terminum colloquii generalis per veram infirmitatem tenetur transponere, quia maior est con- tumacia ipsius, quam rei 1). Nota statuta et iura edita per prelatos et barones tocius regni Polonie in W a r t h a sub anno Domini Millesimo CCCCmo XXmo IIIo in vigilia Symonis et Iude (d. 27 Octobris) et diebus sequentibus confirmataque per Serenissi- mum principem dominum Wladislaum regem Polonie supremumque principem Littwanie et accepta, et primo de statu et sede viduali2). || [f. 720] (1) De viduis, qualiter circa dotem et dotalicium solum debent remanere et alia pueris vel proximioribus resignare 3). Ad abolendam dampnosam consuetudinem, que actenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali 4) contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Statuimus« 5), remanens, omnia bona possidebat, propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam earum et malam procuracionem anichilabantur 6) et desolabantur, unde talibus providere volentes 7) de cetero statuimus, quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotalicium re- maneat; alia vero, in quibus dotem seu dotalicium non habuerit, pueris vel proximioribus teneatur resignare 8). 1) W Cod. Flor. statutu »De transposicione terminorum« niema. 2) Cod. Flor. Iucipiunt statuta edita per prelatos et barones tocius regni in Wartha de anno MCCCCXXIII in vigilia sanctorum Simonis et Iude apostolorum diebus sequentibus confir- mata per Serenissimum principem dominum Wladislaum regem Polonie, et primo de statu viduali. 3) W Cod. Flor. rubryk nad artykułami niema. 4) Cod. Flor. in sede viduali remanens. 5) Cod. Flor. Statuimus eciam. 6) Cod. SV. anichichilabantur. 7) Cod. Flor. cupientes. 8) Cod. Flor. resignare etc. [5] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 457 (2) De divisione rerum parafernalium post mortem patris inter pueros et matrem. || [f. 73] Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra in quodam ca- pitulo »Statuimus 1), quod uxor marito mortuo etc.« erat constitutum, quod uxor marito mortuo circa omnia parafernalia 2), videlicet: in gemmis, margaritis, argento, vestibus et pecuniis3), remanebat4), tamen quia non modica dampna per hoc pueris solebant evenire, quapropter ex consilio et assensu prelato- rum et baronum nostrorum amodo statuimus, quod uxor marito mortuo solum circa parafernalia 5) domestica remaneat, thezauro, videlicet pecuniis et 6) argento, equis magnis, omnibus armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur7). Declaramus insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotalicio ipsius fuerint, unacum equis vectigalibus, || quibus 8) tempore mariti sui vehebatur, remaneat, [f. 730] demptis vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcionem domine et pueris cadere debebunt 9) cum effectu 10). (3) De etate puerorum et qualiter pater vivens potest constituere tutores pueris 11) suis etate carentibus, quos voluerit. Orphanitati puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cu- pientes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatisl2), mortis casu relinquuntur et sic 13) multociens per nonnullos in iudiciis nostris vexantur14), qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt neque possunt; et quamvis eisdem super etate15) sit provisum, videlicet maribus ad quintumdecimum et femellis ad duodecimum annos inclusive 16), quod infra 1) W Cod. Flor. wyraz ten opuszczony. 2) Cod. SV. parafrenalia. 3) Cod. Flor. in gemmis et margaritis, argento et auro, vestibus et pecuniis. 4) Cod. SV. remanebant. 5) Cod. SV. parafrenalia. 6) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 7) Cod. Flor. ad pueros vel ad proximos iure devolvantur. 8) Cod. Flor. quibus ipsa. 9) Cod. Flor. cedere debent. 10) Cod. Flor. cum effectu etc. 11) Cod. SV. puerorum. 12) Cod. Flor. ipsis minime educatis ad annos pubertatis; ale sam pisarz za pomocą od- powiednich znaków wskazał, że należy szyk wyrazów poprawić, jak w texcie. 13) W Cod. Flor. dwa ostatnie wyrazy zostały dopisane na marginesie obok słowa »qui«, które pisarz przekreślił. 14) Cod. Flor. vexantur et gravantur; dwa ostatnie wyrazy dodane na marginesie. 15) Cod. Flor. super etate eisdem. 16) Cod. Flor. maribus ad quindecem, famellis vero ad duodecem annos inclusive; pier- wotnie było »et famellis« ale sam pisarz »et« przekreślił. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 58 KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [6] hoc1) non teneantur respondere, tamen aliis diversis gravaminibus mul- || [f. 74] tociens opprimuntur, que considerantes ammodo2) statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit et de quibus plus confidet, usque ad annos superius allegatos3), nec eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tu- tela poterint nec 4) valeant removere. (4) De non peticione porcionis per pueros a patre, licet ad se- cundas nupcias vel tercias convolaverit, exceptis bonis maternalibus. In quadam constitucione predecessoris5) nostri decretum extitit, videlicet in capitulo »Ex communi usu, ut supra«, quod moriente matre puerorum6), patre cum alia nubere volente, pueri a patre petebant porcionem. Et ideo considerantes in eadem constitucione7), quod propter ingratitudinem patri factam per filios et propter depressionem status sui8), quam a filiis in recep- cione 9) bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam || vergentes [f. 740] ad patrem convolabant et recurrebant10), qui superiora advertens eisdem suc- currere non curabat vel nolebat11), unde inter utramque partem displicencia et rancor morabatur. Quibus incommodis obviare cupientes, exnunc12) statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris eorum13) ad secundas nupcias convolaverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte14), predictis suis filiis15) por- cionem hereditariam, dummodo dissipator16) bonorum non existat, assignare, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari et manere 17), assignata duntaxat predictis suis pueris 18), si velint et si ipsam 1) Cod. Flor. hoc tempus. 2) Cod. Flor. opprimuntur, quocirca amodo. 3) Cod. Flor. usque ad annos ipsius allegatos; ale sam pisarz »ipsius« przekreślił, a na marginesie dopisał »superius«. 4) Cod. Flor. aut. 5) Cod. Flor. antecessoris. 6) Cod. Flor. puerorum matre. 7) W Cod. Flor. trzech ostatnich wyrazów niema. 8) Cod. Flor. sui status. 9) Cod. SV. recepcionem. 10) Cod. Flor. multocies filii ad inopiam vergebant et ad patrem pro subsidiis recurrebant. 11) Cod. Flor. non volebat nec curabat. 12) W Cod. Flor. wyraz ten opuszczony. 13) Cod. Flor. ipsorum; wyraz dopisany na interlinii ł jeszcze raz na marginesie. 14) Cod. Flor. nisi sponte forte velit; ostatni wyraź dopisany na marginesie, przy trzech pierwszych odnośniki wskazują, ie należy czytać: »nisi forte sponte«. 15) Cod. Flor. filiis suis. 16) Cod. Flor. dispensator; ale pisarz ten wyraz przekreślił i na marginesie nakreślił: »dissipator«. 17) Cod. Flor. manere tenetur; ale sam pisarz ostatni wyraz przekreślił. 18) Cod. Flor. suis filiis seu pueris. [7] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 459 habuefjnt racione1) dotis vel quomodocunque, materna porcione2), quam post ipsorum matrem racione nupciarum sustulit 3) et recepit4). (5) De dotacione sororum per fratres, cuiuscunque uxoris sint. || [f. 75] Declarantes statuimus, quod si contingerit patrem cum secunda uxore filios non habere sed filias, et cum prima habuerit, extunc mortuo patre puerorum predictorum pars aliqua secunde, et sic de aliis, uxoris filias non continget, sed filii6) sive filius prime vel secunde cuiuscunque uxoris6) superstes sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit7), assignata ipsis in pecuniis dote competenti, bonis maternis duntaxat exceptis, si ipsa8) predicte sorores habuerint, que pro ipsis debent remanere9). Cum vero pueri prime 10) uxoris porcionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam11) obtinerent12), tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit integraliter et ex toto 13). (6) De tutoribus puellarum caręncium fratribus, quod per se he- reditates non usurpent. Ut via dubiis precludatur: interdum contingit filias post || mor- [f. 750] tern patris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere14), quas solent patrui vel amici proximiores nomine tutorio observare, in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus exclu- dant, volentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia providere volentes, deinceps statuimus, quod si mariti earum re- 1) W Cod, Flor. poprawione z: »porcionem«. 2) Cod. Flor. dotis et quamcunque maternam porcionem; ale już sam pisarz poprawił na: »quacnnqne materna porcione«. 3) Cod. Flor. poprawione z »tulit«. 4) Cod. Flor. recepit etc. 5) Cod. Flor. sed filias taliter, quod filii. 6) Cod. Flor. prime uxoris vel secunde cuiuscunque uxoris. Późniejsza ręka z XVI w. ostatni wyraz przekreśliła. 7) Cod. Flor. sorores ipsorum maritabit iuxta terre consuetudinem. Ręka późniejsza z XVI w. poprawiła »maritabit« na »maritabunt«. 8) Cod. SV. i Flor. ipse. 9) Cod. Flor. qne pro ipsis cedere debent. 10) W Cod. Flor. Wyraz ten dopisała późniejsza ręka na marginesie. 11) W Cod. Flor. było pierwotnie »obligatam«. 12) W Cod. Flor. późniejsza ręka ten wyraz przerobiła na »obtinuerint«. 13) Cod. Flor. tunc porcio secunde uxoris filiis cedere debet cum effectu. Sin autem cum secunda uxore filias et non filios habuerit, patre mortuo, tunc utique filii prime uxoris sorores suas secunde uxoris, licet a patre adhuc existente in humanis receperunt porcionem, marita bunt etc. 14) Cod. Flor. remanere debent; ostatni wyraz przekreślony. 460 KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [8] ceptis taliter pecuniis a proximis amicis aut tutoribus ex pacto de non re- peticione bonorum ipsas concernencium qualitercunque, sive per fideiussoriam caucionem vel alio quocunque modo tale pactum intervenerit aut fuerit astrictus, illud decernimus irritum et inane, quin prefate filie ad earum re- deant hereditarias porciones, non obstantibus pactis et caucionibus quibus- cunque, sponte1) vero prefate filie bona sua vendendi, ut ante, habeant facul- tatem 2). || [f. 76] (7) De puellis adultis, quod possint recipere viros in casu sub- scripto sine scitu tutorum. Astucie et dolositati perversorum hominum, qui omnia in peyus con- vertere et3) interpretari non formidant, viam precludere cupientes, qui nomine tutorio aliquam vel aliquas et iure affinitatis puellas cum bonis hereditariis ipsa ex successione paterna optinentes4) iam puberes et nubiles ad despon- sandum servant5), eas nolentes maritare6) in hunc finem, quod bona ipsarum7) eo diucius valeant possidere, decernimus, quod tales virgines, sic, ut premit- titur, adulte poterint viros recipere sine eiusdem patrui vel tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu et consilio8) avunculorum et aliorum pa- truorum 9), nec propter hoc bonis ipsarum 10) privari poterint aut fraudari 11) propter quandam constitucionem nostri antecessoris12), que incipit »Item sta- tuimus, quicunque virginem etc.« supra De raptore virginis13). || [f. 760] (8) De prescripcione hereditatis obligate, qualiter potest innovari. Prescripcio quamvis 14) possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XV annos servabatur, quibus transactis eadem possessio per mutuatorem pecunie solebat perpetue obtineri, visum fuit no- bis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato fuit observata; unde exnunc15) statuimus in prefatis obligacionibus prescripcionem 1) Cod. Flor. plene. 2) Cod. Flor. facultatem etc. 3) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów brak. 4) Cod. Flor. optinent. 5) Cod. Flor. servat. 6) Cod. Flor. eas maritari nolentes. 7) Cod. SV. ipsorum; Cod Flor. ipsarum bona. 8) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów brak. 9) Cod. Flor. paternorum amicorum. 10) Cod. SV. ipsorum. 11) Cod Flor. nec propter hoc ipsarum bonis privari poterint seu fraudari. 12) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów niema. 13) Cod. Flor. que incipit: "Statuimus, quicunque virginem" ut supra. 14) Pisarz napisał najpierw »quamvis« ale później nadskrobał znak horyzontalny nad »m« prze- rabiając ten wyraz na »quavis«. 15) Cod. Flor. extunc. [9] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 461 XXX annorum observandam1), quibus durantibus obligator2) poterit infra de- cennium, quinquennium3) vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem innovare 4). (9) De hiis, qui carent litteris super aliqua possessione, quod possessor ad probacionem actore repulso admittatur. Ad precludendam autem viam calumpniis per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impetere, || asserens eam [f. 77] possidentem in obligatione tenere et possidere, quam fortassis legitime pos- sidet, possessor ad probacionem testium actore repulso admittatur et maxime ubi utraque pars litteralia et legitima testimonia super huiusmodi possessione non haberent, tunc in tali casu possessoris probacio admittatur 5). (10) De ostensione signorum circa granicias, qualiter ad testimo- nium admittantur. De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere sco- pulos dictos kopcze6) ad minus tres aut alia notabilia signa, ut in campis wyasdy in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc subcamerarius noster illum, qui meliora signa et notabiliora seu scopulos ostenderit, discernens sub onere consciencie debebit et tenebitur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notabilibus inter hereditates careret7), extunc actor ad probacionem || limitum 8) cum testibus, [f. 770] ut est de iure, admittatur. (11) De vendicione hereditatis in presencia vicinorum, qualiter possessor debeat admitti ad probacionem. Ex consuetudine et statuto antiquo observatur, quod vendens heredi- tatem emptorem per tres annos et tres menses9) ab impeticione cuiuslibet10) intercedere est astrictus et tenetur, sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsam contangunt11), infra pre- 1) Cod. Flor. fore observandam. 2) Cod. Flor. quibus obligatis. 3) Cod. Flor. aut quingencennium. 4) Cod. Flor. suam innovare obligacionem etc. 5) W Cod. Flor. artykułu tego niema. 6) Cod. Flor. et ostendere debet scopulos, vulgariter copcze. 7) Cod. Flor. carent. 8) Cod. Flor. limitatum. 9) Cod. Flor. et per tres menses. 10) Cod. Flor. ab impetu tumusubus (s). 11) Cod. Flor. tangunt. KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [10] fatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec ven- ditor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadet1), qua elapsa primo emptorem pro limitibus inquietare 2) non formidant, licet vendicioni presentes 3) extiterunt; eapropter ammodo volumus et statuimus, quod cum aliqua hereditas emptori4) per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem || cum ministeriali evocentur, quod illi 5) ostensioni [f. 78] intersint6). Qui si venire noluerint, per ministerialem sic vocati, et7) infra tres annos et tres menses possessori questionem pro limitibus non moverint8), tunc 9) possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus admittatur. (12) De libro colloquii generalis, qualiter sub clausura debet observari. Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum generalium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie et alie ma- iores agitantur et tractantur et sentencie per eosdem late robur obtinent firmitatis, ac si in presencia nostra ferrentur 10), coram quibus eciam resigna- ciones bonorum 11) magnorum peraguntur, que sentencie, resignaciones et alie cause12) per eosdem diffinite in speciali libro conscribuntur13). Unde cum maiora alcius ponderari debeant et diligencius ac caucius || observari14), volu- [f. 780] mus, quod prefatus liber colloquii generalis sive acta sub clausura trium clavium ammodo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero terrestris notarius15) habeant et conservent, nec liceat uni16) sine aliis clausuram predictam aperire. Et quia 17) ex actis predictis et libro nonnulli litteras habere et extrahere tempore debito cupiunt, eapropter 18) providendum 1) Cod. Flor. evadat. 2) Cod. Flor. intrare. 3) Cod. Flor. presentes vendicioni. 4) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 5) Cod. Flor. quod si illi. 6) Cod. Flor. intereat. 7) Cod. SV. et infra; ale sam pisarz wyraz ten nadskrobał jako niepotrzebny. 8) Cod. Flor. possessioni questionem non moveant. 9) Cod. Flor. extunc. 10) Cod. Flor. fierent. 11) Cod. Flor. resignaciones et alie cause maiores bonorum. 12) Cod. Flor. cause maiores. 13) Cod. Flor. couscribantur. 14) Cod. Flor. Unde cum diligencius maiora alicuius (s) ponderari debeant et diligencius aut caucius observari. 15) Cod. Flor. notarius terrestris. 16) Cod. Flor. vini. 17) W Cod. Flor. wyrazu tego brak. 18) Cod. Flor. extrahere nisi tempore debito, eapropter. [11] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 463 est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, fa- cere proclamari1), quod in tali districtu, loco2) et die liber sive acta ad extrahendum litteras quibuscunque eas habere affectantibus exponetur3). (13) De locacione camerariorum per palatinum et subcamerarium cum camerariis iudicum. De terminis autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus4) providendum, quod prefati termini || particulares non pluries, nisi semel infra mensem in quo- [f. 790] libet districtu seu iurisdicione, alias powyeth5), habeantur6), in quibus camerarii iudicum et subiudicum et7) alii duo camerarii, videlicet palatini et subcamerarii, eligendi per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis camerarii non habeant iudicandi facultatem, predicti eciam camerarii seu officiales iudicii sic locandi8) non debebunt alias causas, nisi proprias, procurare vel ad procurandum de iudicio se levare 9); et bonum ac consultum videre- tur 10), quod iudex vel subiudex particularibus terminis personaliter 11), cum possint12), presiderent, sicut in maiori Polonia est consuetum 13). (14) De potestate camerariorum iudiciorum particularium et re- cepcione memoriali(s). Officiales autem vel camerarii seu iudices iudiciorum particularium non debebunt a causis minoribus, || quas usque ad extimacionem XXX [f. 790] marcarum et infra computamus, pro memoriali, sive pamethne aut alio no- mine prsysandy, plus quam duos grossos recipere 14), a maioribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt, pro memoriali IIIIor grossos 15) recipiendi habeant potestatem. 1) Cod. Flor. proclamare. 2) Cod. Flor. districtu et loco. 3) Cod. Flor. exponatur etc. 4) Cod. Flor. De terminis autem particularibus simplicibus nostrorum nobilium taliter duximus. 5) Cod. Flor. powath. 6) Cod. Flor. habeatur. 7) W Cod. SV. wyrazu tego niema. 8) Cod. Flor. iudicio sic locati. 9) Cod. Flor. alias causas nisi per proprios procuratores se levari. 10) Cod. Flor. et bonum cousilium consultum videretur. 11) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 12) Cod. Flor. possent. 13) Cod. Flor. consuetum etc. 14) Cod. Flor. usque ad extendicionem triginta marcarum et infra computando pro memo- riali non plus quam duos grossos recipere tenentur. 15) Cod. SV. grossorum. KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [12] (15) De eo, quod post quamlibet questionem, alias zaloba, unum memoriale exigatur. Provisum est insuper, quod post unamquamque questionem coram iudicio expositam, dictam zaloba 1), eciam si2) plures persone fuerint, pro parte qua- rum 3) questio una agitatur, non plus, nisi unum memoriale, exigatur 4). (16) De capitaneis, in quibus casibus possunt iudicare. Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter 5) causas quascunque, que minime ad eosdem dinoscuntur pertinere 6), iudicant, sentenciant et discernunt7): volentes ipsis imponere modum || iudicandi, [f. 80] decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum8) non debeant9) alias causas preter infrascriptos articulos iudicare: videlicet pro violencia feminarum, pro depredacione strate publice, pro incendio et emissione ignis, pro violenta domicilii alicuius invasione10); aliarum autem causarum minime iudicandi ha- beant facultatem 11). (17) De notario terrestri, quantum exigere poterit pro solacio suo. Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri, videlicet: maiori Po- lonia 12), Syradia, Lancicia, Cuyavia, Dobrin 13) etc. pro notis 14) equaliter recipiant sua iura, secundum quod 15) notarii Cracoviensis et16) Sandomi- riensis terrarum percipiunt17), videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum aut in principio medium grossum et in fine medium grossum. 1) Cod. Flor. alias zaloba dictam. 2) Cod. Flor. si eciam. 3) Cod. SV. quorum. 4) Cod. Flor. una questio agitur et non plus nisi unum memoriale exigatur etc. 5) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 6) Cod. Flor. que ad eosdem minime dinoscantur pertinere. 7) Cod. Flor. iudicant et sentenciant et decernunt. 8) Cod. Flor. nostrarum terrarum. 9) Cod. Flor. debent. 10) Cod. Flor. pro violencia alicuius domicilii pro invasione. 11) Cod. Flor. aliarum causarum minime iudicandi habeant facultatem etc. 12) Cod. Flor. videlicet in maiori Polonia. 13) Cod. Flor. Dobrinia. 14) Cod. Flor. pro notis seu inscripcionibus. 15) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 16) W Cod. Flor. wyrazu tego brak. 17) W Cod. Flor. wyraz ten opuszczony. [13] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 465 (18) De Iudeis, ut non prestent super litteras et inscripciones, sed solum super pignora. || [f. 800] Iudaica perfidia cum semper Christianis contraria est1) et inimica, quod non solum in fide aut corpore sed et2) in conculcacione bonorum et depaupe- racione Christianorum3) intendit; quamvis vero in constitucione cuiusdam ca- pituli, quod incipit »Porro«, sit eis prohibitum4), quod dare non debeant ho- minibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pecunias super litteras et inscripciones, sed solum super vadia et pignora, tamen ipsi hoc minime advertentes pecunias super litteras et inscripciones dare non cessabant. Ideo volentes nostris5) subditis terrarum6) graciose subvenire, prout ex Chri- stiana religione tenemur et debemus, de cetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent7), sed solum super pignora, ut supra in8) eodem capitulo est expressum. Si quis igitur9) ludeorum de cetero tales inscripciones aut litteras 10) exhibuerit, aut super easdem 11) pecunias daret, tales inscripciones aut littere || extunc 12) debent esse nullius [f. 81] roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi ad solucionem Iudeis teneatur earundem 13). (19) De Iudeis, qui iam mutuaverunt pecuniam super litteras. Sed ex quo iam de facto aliqui Iudei habent litteras et inscripciones contra multos, dominus rex petatur, quod palatinis 14) precipiat eosdem Iudeos, qui tales15) litteras obtinent, avizare, quod easdem in colloquiis generalibus proximioribus vel coram palatinis producant et quod 16) easdem ad libros seu ad acta iudiciorum17) inponant et consignent18) sub datis19) ibidem contentis. 1) Cod. Flor. est Christianis contraria. , 2) Cod. Flor. eciam. 3) Cod. Flor. depauperacione bonorum. 4) Cod. Flor. prohibita. 5) Cod. Flor. ipsis nostris. 6) Cod. Flor. nostrarum terrarum. 7) Cod. SV. mutuant; Cod. Flor. mutuant pecunias. 8) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 9) Cod. Flor. vero. 10) Cod. Flor. tales litteras et inscripciones. 11) Cod. Flor. eosdem. 12) Cod. Flor. trzech ostatnich wyrazów niema. 13) Cod. Flor. nullius roboris vel vigoris seu muniti, ne recipiens tales pecunias ad solu- cionem Iudeis teneatur. 14) Cod. Flor. palatinus. 15) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 16) W Cod Flor. wyrazu tego niema. 17) W Cod. Flor. pisarz nad: »ciorum« wypisał na interlinii »cum«, tak, jakby chciał po- mieszczony wyraz przerobić na: »iudicum«. 18) Cod. SV. i Flor. consignant. 19) Cod. Flor. subditis zamiast sub datis. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IV. 59 466 KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [14] Et si aliquam litteram post hoc ostendere voluerit, quod nullius sit expost roboris vel momenti1), nec recipiens pecuniam huiusmodi a Iudeis expost ad solucionem eisdem minime teneatur 2). (20) De nobili, qui dicit imparem sibi inproperasse, qualiter sit tenendum. Si aliquis 3) nobilis vel asserens || se de nobili genere procreatum [f. 810] dicat, quod aliquis impar sibi existens in generacione 4), vituperiosa verba sibi intulisset, quod tunc ille reus, eidem equalis non existens et negans inpro- peracionem fecisse, proprio iuramento se ab impeticione5) eius absolvat6). (21) De ignobili, quod nobilitatem bene nati non poterit in- crepare. Kmetho non poterit alicui nobili vel pro nobili se gerenti7) nobilitatem ipsius8) increpare, nisi forte quod kmetho audierit per alium nobilem prius ipsum increpasse, et ipse se de huiusmodi improperio minime expurgavit9); hoc autem volumus intelligi de illis nobilibus 10), qui ad expediciones serviunt et iuri terrestri subsunt, non autem de illis, qui in civitatibus residentes cervisiam propinant aut forte vagi nichil in terra habentes11), cum tales te- neantur se expurgare 12). || [f. 82] (22) De kmethonibus in silvis collocatis et libertatem habentibus, quod se movere non possunt, nisi agro exstirpato. Quia libertas ob hoc per sapientes est inventa, ut silve et nemora, ubi modice13) utilitates proveniunt14), exstirpentur15) et ad ampliores utilitates reducantur 16), unde si quis17) kmetho in silva, ubi villa locari debeat, liber- 1) Cod. Flor. quod nullius expost roboris vel muniti. 2) Cod. Flor. nec recipiens huiusmodi pecuniam a Iudeis expost ad solucionem eisdem teneatur. 3) Cod. Flor. quis. 4) Cod. Flor. quod aliquis sibi impar existens in genere. 5) Cod. SV. inpecione. 6) Cod. Flor. proprio iuramento ab impetu ipsius absolvetur etc. 7) Cod. SV. gerente; Cod. Flor. pro nobili gerentem. 8) Cod. Flor. ipsi. 9) Cod. Flor. et ipse de huiusmodi improperio minime expurgatus est. 10) Cod. Flor. hoc autem intelligi debet illis nobilibus. 11) Cod. Flor. haben. 12) Cod. Flor. expurgare etc. 13) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 14) Cod. SV. preveniunt. 15) Cod. Flor. extirpantur. 16) Cod. Flor. reducuntur. 17) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. [15] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 467 tatem acceptabit, non poterit de suo agro, nisi illum exstirpaverit, se mo- vere 1), quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius hereditatis exquirit et exposcit circa suam mocionem 2). (23) De kmethonibus fugitivis de agris, qualiter tribus vicibus ad iudicium debent evocari. Cum autem scultetus aut kmeto de agro seu de hereditate sua3) absque culpa domini fugerit 4), talis profugus debet per dominum in iudicio maiori et5) bannito ter et exsuperhabundanti quarto, ut ad suam hereditatem || [f. 820] redeat, evocari; qui si non redierit, taliter vocatus, dominus ville cum pro- testacione poterit suam hereditatem per alium collocari6), contumacia illius7) non obstante. Et si is profugus et contumax minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur8) dominus, sub quo degerit, requisitus9) ius Polonicale cum eo poscentibus ministrare 10), alias ille, sub quo fuerit, contra- dicens, penas penthnadzeszcza 11) incurret, tociens, quociens contra hanc con- stitucionem contravenerit12). (24) De scultetis, qualiter scultecias habere non possint preter domini voluntatem. Inutilem scultetum in hereditate retinens 13) aut rebellem dominus potest precipere sculteciam suam vendere, qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt14) et tenentur accedere ad iudicem terrestrem || et recipere ac eligere duas personas sagaces neutri [f. 83] parcium suspectas, qui valorem huiusmodi15) scultecie ad unam summam ta- xantes16) eidem domino sive heredi solvendam17) nunciabunt, et sic dominus soluta illa taxa pecuniali sculteciam pro se obtinebit. 1) Cod. Flor. moveri. 2) Cod. Flor. vocacionem etc. 3) Cod. Flor. de agro proprio seu hereditate sua. 4) Cod. SV. fugierit. 5) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 6) Cod. Flor. poterit per alium suam hereditatem collocari. 7) Cod. Flor. ipsius. 8) Cod. SV. tenebit. 9) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 10) Cod. Flor. ministrare tenetur. 11) Cod. Flor. vulgariter pancznadzescza. 12) Cod. Flor. fecerit. 13) Cod. Flor. tenens. 14) Cod. Flor. debent. 15) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 16) W Cod. SV. było pierwotnie »taxantes«, ale pisarz następnie »do« wykreślił i nad »taxan« umieścił kreskę horyzontalną. 17) Cod. SV. solvandam. KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [16] (25) De incisione taxus vel aliarum arborum, qualiter possint retineri. Primeva constitucione in capitulo »Statuimus eciam etc.« noscitur 1) esse observatum, quod cum2) aliquis kmethonem vel quempiam in sua3) silva are- staverit 4), eundem pro prima pignoracione tantum in securi pignorabit5), prout supra in eodem capitulo »Statuimus« est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris et precii, ut est taxus6) et alie7), quibus attentis, cum pignora debent precellere in valore 8) || res, pro quibus pignoratur, visum est nobis et nostris [f. 830] baronibus, quod si quis intfans silvam alterius tales arbores vel hiis similes9) succiderit, poterit per heredem silve captivari et ad caucionem fideiussoriam petentibus10) assignari. Non enim consonum et sufficiens videtur11) pro tam dampno notabili12) leve pignus recipi, vel quod solummodo in pignore puni- retur 13); et similiter de gays, ubi pauce silve sunt, observetur 14). (26) De retinentibus mellificia sub alio domino, quam morantur, qualiter non debent intercedi. Mellificia in nemoribus seu borris alterius domini15) kmethones tenentes aut iurel6) hereditario possidentes et sub alio degentes de tributis, alias dany seu melle17), tenentur18) respondere. Qui si in solucione tardi extiterint aut sol- vere recusaverint19), tunc dictus dominus poterit pro censu suo iudicare et inpignorare, et dominus, sub quo deget, non tenetur eum defensare, sed pe- 1) Cod. Flor. in capitulo »Statuimus« non scitur. 2) Cod. Flor. si. 3) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 4) Cod. SV. arestavit. 5) Cod. SV. pignoravit; Cod. Flor. pignoraverit. 6) Cod. Flor. taxis; w Cod. SV. pisarz zamieścił na interlinii nad tym wyrazem »czys«. 7) Cod. Flor. alie arbores. 8) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów niema. 9) Cod. Flor. et aliis similes. 10) Cod. Flor. poscentibus. 11) Cod. Flor. videretur. 12) Cod. Flor. notabili dampno. 13) Cod. Flor. vel quod solum in pignore punietur. 14) Cod. Flor. observetur etc. 15) Cod. Flor. seu borris in bonis alterius domini. 16) Cod. Flor. aut de iure. 17) Cod. SV i Flor. mella. 18) Cod. Flor. teneantur. 19) Cod. Flor. neglexerint. [17] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 469 tenti iusticiam cum || eodem tenebitur ministrare, ut de communi [f. 84] molendinatore eciam est in libro terrestri superius est provisum 1). (27) De succensione borre aut gay, qualiter iure Polonico debet iudicari. Frequenter solet evenire, quod nobiles sive plebey borram, silvam aut gayum dictam 2) zapustu cuiuscunque ex industria intrantes aut casu 3) sive caumate, alias pazarem4), succenderint 5) et de hoc per dominum ville fuerint inculpati 6), tales non alio iure, nisi Polonico, tanquam incendarii debent iudicari, et licet honori ipsorum per hec minime derogatur, nichilominus convicti, si fuerit kmetho et non habet, unde solvat, redimet vitam 7) X marcis, sicut pro capite plebey dari 8) est consuetum. (28) De pena recipientis cervum vel onagrum et aliarum 9) fe- rarum. Nonnulle displicencie sive10) controversie inter nobiles nostros in venacionibus oriuntur, eo, quod aliqui feras agitatas per canes [f. 840] alterius recipere non verentur 11). Unde si aliquis inantea 12) cervum vel13) onagrum vel aprum per canes14) alterius agitatum et15) captum vi vel occulte ante canes alienos 16) receperit aut rapuerit et pro se tollens usurpaverit 17), talis usurpans pro ferinis seu carnibus 18) tres marcas et pro pena alias tres marcas illi, cuius fera est, solvere sit astrictus 19). 1) Cod. Flor. tunc dominus dictus, sub quo degunt, non tenetur eos defensare, sed pe- tenti iusticiam cum eisdem tenebitur ministrare, ut de communi molendiuatore eciam in libro terrestri superius est expressum 2) Cod. Flor. dictum. 3) Cod. Flor. causa. 4) Cod. Flor. sive arvopirio vulgariter pozarem; Cod. SV. caminata; w tymże kodeksie na marginesie górnym karty 84-tej czytamy: »arvipirium poszoga«. 5) Cod. SV. succenderit. 6) Cod. Flor. et ob hoc per dominum ville inculpati fuerint. 7) Cod. Flor. et habet, unde solvat, redimat vitam. 8) Cod. SV. dare. 9) Cod. SV. alarum. 10) Cod. Flor. seu. 11) Cod. Flor. agitatas inter canes recipere non verentur. 12) Cod. Flor. qui deinceps. 13) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 14) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów brak. 15) Cod. Flor. vel. 16) Cod. Flor. alienos. 17) Cod. Flor. vel pro se usurpaverit. 18) Cod. Flor. pro carnibus. 19) Cod. Flor. illi, cui talis iniuria facta est, solvere sit astrictus etc. KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. [18] (29) De venatoribus leporum, quod venari non possunt absque voluntate domini illius hereditatis. Cum autem lepores venantes solent pauperibus nobilibus 1) infinita com- mittere nocumenta atque dampna, bona eorum et fruges conculcando, ea- propter prohibemus, quod a festo s. Adalberti usque2) ad congregacionem omnium frugum yemalium et estivalium de campis in bonis alterius ) absque voluntate eiusdem venari non presumat, alias dampnum passo tres marcas pro pena || se noverit incursurum 4). [f. 85] (30) De servis illiberis, quod servari per quempiam non debent, sed ad curiam domini regis tradi vel protestari. In lege imperiali continetur, quod servi illiberi et ancille non possunt nec valent5) de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem fuerint6) manu- missi et libertati restituti. Sed quia7) multociens tales illiberi manus domino- rum suorum subterfugientes et evadere volentes apud alienos terrigenas et vicinos, cum effugiunt, pernoctantur8) et servantur, et sic tali modo dominos suos postponunt 9) et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga do- mini non modica dampna percipiunt, ac si hereditatem deperderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest, hereditatem per ipsos novam erigendo10), unde si aput aliquem tales de cetero pernoctabuntur11) et serva- buntur, idem eosdem debet retinere et in curia proximiore domini12) regis protestari, quod tales haberet retentos et servaret13), quod si ille14) || [f. 850] facere obmiserit et dominus servi per testes conprobaverit contra ipsum, quod illum 15) illiberum sic non protestatum servavit, qui eundem illiberum domino, cuius fuerit, solvere tenebitur cum pena pentcza 16). 1) Cod. Flor. hominibus. 2) Cod. SV. atque. 3) Cod. Flor. de campis in domum conductis eciam nullus audet in bonis alterius. 4) Cod Flor. incursurum etc. 5) Cod. Flor. valeaut. 6) Cod. Flor. fuerint per eosdem. 7) Cod. Flor. Et quia. 8) Cod. Flor. cum fugiunt, pernocturnantur. 9) Cod. Flor. postponentes. 10) Cod. Flor. potest novam hereditatem per ipsos erigendo. 11) Cod. Flor. unde si decetero tales apud aliquem pernocturnabuntur. 12) W Cod. Flor. wyrazu tego niema. 13) Cod. Flor. quod habet tales retentos et servatos. 14) Cod. Flor. illi. 15) Cod. Flor ille. 16) Cod. Flor. pena XV. [19] KOD. WARSZAWSKI i FLORYAŃSKI. 471 (31) De fraternitatibus destruendis et victualibus per dominos statuendis et aliis rebus marcimonialibus. Ad precludendum 1) viam fraternitatibus2), quas mechanici civitatum observant, statuimus, quod palatinus, capitaneus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum, quatn pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno nostro inveniuntur, precia instituere, indicere et corrigere debent iuxta consuetudinem 3) diucius observatam, ne 4) circa easdem mensuras et pre- cia fraudes non committantur atque dolus, et quod fraternitates huiusmodi omnino destruantur5); et si amplius6) contra hanc institucionem nostram dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris inter mechanicos invenientur7) et recipientur8), tunc illi mechanici, inter quos |j talis fraternitas re- [f. 86] perta fuerit9), penam LXX marcas, alias szedmdzesszanth, camere nostre applicandam se noverint incursuros 10). 1) Cod. Flor. precludendam. 2) Cod. Flor. fraternitatis. 3) Cod. Flor. precia instituere proniorem ut corrigi debeant iuxta consuetudinem. 4) Cod. Flor. ut. 5) W Cod. Flor. ośmiu ostatnich wyrazów brak. 6) Cod. Flor. peramplius. 7) Cod. Flor. inveniantur. 8) W Cod. Flor. dwóch ostatnich wyrazów brak. 9) Cod. Flor. fuerit reperta. 10) Cod. Flor. penam szedmnadzescza, videlicet quatuordecem marcas, curie nostre appli- candam se noverint incursuros etc. — Expliciunt statuta Pollonicalia conposita per magnificos viros ac barones, similiter et per nobiles, necnon per communitatem in generali conven- c i o n e in Vartha et ibidem confirmata etc. III, IV. Kod. Ptrb.III. (Petersburski IIIci,— Petropolitan. III). Kod. B.II. (Bandtkiego IIgi, — Bandtkianus II). In nomine domini Amen1). Institucio edita2) per Serenissi- [f. 1040] mum principem dominum Wladislaum regni Polonie3) supremumque principem Lythwanie etc. in Cracovia de anno domini MCCCCXX super pa- schatis 4). Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis actenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria 5) oriebantur 6) et infirmitates fictive 7) allega- bantur. Unde talibus obviare volentes de 8) unanimi consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem in predictorum transposicione termino- rum 9) volumus a nostris subditis fore observandum, ut 10) predicta periuria et iuramenta falsa decidantur 11). 1) Cod. B. II. Alia constitucio. 2) Cod. Ptrb. III. et ita. 3) Cod. B. II. Wladiszlaum Dei gracia regni Polonie. 4) Cod. B. II. Millesimo CCCC vicesimo super pascatis festis. 5) Cod. B. II. iuramenta et periuria diversa. 6) Cod. Ptrb. III. conebantur. 7) Cod. B. II. ficte. 8) Cod. B. II. et. 9) Cod. B. II. terminorum transposicione. 10) Cod. Ptrb. III. observanda, nec. 11) Cod. Ptrb. III. decidentur. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 60 KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [2] Et primo decrevimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudicio terrarum nostrarum in antea transponantur 1), videlicet, quod primum ter- minum per simplicem infirmitatem prorogent2). Secundum vero per veram infirmitatem absque confessione et allega- cione capellani transponant3), pro qua infirmitate in tercio termino, si pa- ruerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus 4). Si autem in eadem infirmitate casualiter 5) perduraret, [f. 105] tunc tercio poterit transponere et iurabit 6), quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, huc usque 7) non convaluit, et nichilominus in quarto colloquio8) generali aut9) parere studeat aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittet 10). Idem volumus de terminis particu- laribus observari, quod primum et secundum terminos 11) per simplicem infir- mitatem subditi nostri transponere valeant, tercium vero terminum 12) absque allegacione capellani per veram infirmitatem possint et debeant 13) protra- here, et in quarto finaliter iuramentum 4) corporale prestare debebit, quod non fictive tunc infirmabatur, si paruerit, sin autem eum, qui terminum procu- rat prolongare, contingerit in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout sepius de prolongacionibus colloquii generalis est expres- sum 15). Hoc tamen de reo et16) citato intelligere volumus, sed actor termi- num colloquii generalis aliter transponere nequeat 17), nisi primum per veram infirmitatem, et in terminis particularibus semel per simplicem infir- mitatem. 1) Cod. Ptrb. III. transponentur. Cod. B. II. taliter in iudiciis terrarum inantea trans- ponantur. 2) W Cod. B. II. ustęp od »Perversa consuetudo« aż do »inantea transponantur« sta- nowi odrębny artykuł opatrzony rubryką: »De fictis allegacionibus«. Następnie pod nagłówkiem: »De dilacionibus terminorum« idzie drugi artykuł, którego pierwsze słowa z powodu tego podziału inaczej nieco brzmią, niżeli w Cod. Ptrb. III: »Statuimus, quod primus terminus per simplicem infirmitatem prorogetur«. 3) Cod. Ptrb. III. transponentur. 4) Cod. B. II. prestabunt, quod tunc vera infirmitate sint aut fuerant innodati. 5) Cod. Ptrb. III. causaliter; Cod. B. II. Sin autem in eadem infirmitate quisque casualiter. 6) W Cod. Ptrb. III. dwóch ostatnich wyrazów brak. 7) Cod. Ptrb. III. quousque. 8) Cod. B. II. colloquio quarto. 9) Cod. Ptrb. III. ut. 10) Cod. B. II. amittat. 11) Cod. B. II. quod primum terminum et secuudum. 12) Cod. B. II. valeant transponere, terminum vero tercium. 13) Cod. B. II. valeant. 14) Cod. B. II. et quarto iuramentum. 15) Cod. B. II. si paruerit, nichilominus ibidem parere quarto termino debet, alias causam amittat. 16) Cod. B. II. seu. 17) Cod. B. II. sed actor colloquii generalis terminum aliter transponere neqneant (s). [3] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 475 Item nota statuta et iura edita per prelatos et barones tocius regni in Vartha sub anno domini millesimo quadringentesimo vicesimo tercio in vigilia Symonis et Iude et diebus sequentibus confirmataque per Serenis- simum principem | dominum Wladislaum regem Polonie supremumque prin- cipem Lythwanie etc. ac approbata, et primo de statu de sede viduali 1). (1) Ad2) abolendam dampnosam consuetudinem, que actenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo 3) in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: «Statuimus etc.c remanens omnia bona possidebat, propter quod nonnulla4) bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam et malam ipsorum procuracionem annichilabantur et desolabantur 5); unde talibus providere volentes decetero statuimus, quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et6) dotalicium remaneat, alia vero, in quibus dotem vel do- talicium non habuerit, pueris vel proximioribus teneatur resignare 7). (2) Licet 8) eciam antiquitus per antecessores nostros supra in 9) quo- dam capitulo »Statuimus, quod uxor marito mortuo etc.« (erat constitutum, quod uxor marito mortuo) circa omnia paraffernalia 10), videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus 11) et pecuniis remanebat 12), tamen quia non modica dampna per hoc pueris solebant evenire, quapropter ex consilio et assensu prelatorum et baronum nostrorum omnimode statuimus, quod uxor marito mortuo solum 13) circa paraffernalia domestica remaneat [f. 1050] thesauro, videlicet: pecuniis et argento, equis magnis, omnibus armis, equi- reis 14) exceptis, que omnia ad pueros devolvantur, declarantes 15) insuper, 1) Cod. B. II. Statuta in Wartha composita patent. — Ista sunt statuta in Wartha per pre- latos et barones cicius (s) regni Polonie edita sub anno Nativitatis Domini millesimo CCCCXXXIIII (s) in vigilia Simonis et Iude apostolorum diebusque sequentibus eadem convencione solempni tocius regni celebrata per Serenissimum principem dominum Wladislaum regem Polonie supremumque principem Lythvanie etc. confirmata ac approbata. 2) W Cod. B. II. rubryka nad tym art. brzmi: »De divisione bonorum«. 3) Cod. Ptrb. III. quod si uxor moritur marito mortuo. 4) Cod. B. II. contra quandam institucionem, que sic incipitur. »Statuimus, quod uxor«, remanens post virum omnia bona possidebat, propter nonnulla. 5) Cod. Ptrb. III. desolabant. 6) Cod. B. II. vel. 7) Cod. B. II. bona resignare. 8) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De divisionibus bonorum«. 9) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 10) Cod. B. II. capitulo: »Statuimus etc.« sit expressum, quod uxor marito mortuo etc. circa omnia bona parafernalia. 11) Cod. B. II. et vestibus. 12) Cod. B. II. remaneret. 13) Cod. B. II. tantum. 14) Cod. B. II. et equireis. 15) Cod. Ptrb. III. devolvant, declarentes. KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [4] quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotalicio ipsius fuerint1) una cum equis vectigalibus, quibus tempore mariti sui ve- hebatur2), remaneat, demptis vestibus et equis parvis in valore trium mar- carum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcionem domine cum pueris cadere 3) debebat cum effectu. (3) Orphanitati4) puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cupientes, qui interdum per patres ipsis 5) ad annos pubertatis minime edu- catis casu mortis relinquuntur 6), et sic multociens per nonnullos in iudiciis patris occasione 7) vexantur, qui etate et discrecione carentes litem conte- stari8) nequeunt neque possunt, et quamvis eisdem 9) super etate sit pro- visum, videlicet maribus ad quintumdecimum, famellis 10) ad duodecim annos inclusive, quod infra hoc non teneantur respondere, tamen aliis diversis gra- vaminibus multociens opprimuntur, que considerantes 11) ammodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, sic 12) constituere certos tutores, quos voluerit et de quibus plus confidet13), usque ad annos super allegatos, nec eosdem tutores post | mortem consti- tuentis proximiores a tutela 14) poterint nec valeant removere 15). (4) In quadam 16) constitucione predecessoris 17) nostri decretum extitit, videlicet in capitulo: »Ex communi usuc, ut supra 18), quod moriente matre puerorum 19), patre cum alia nubere volente pueri a patre petebant20) por cionem, et ideo considerantes in eadem21) constitucione, quod prout22) prop- ter ingratitudinem patri factam 23) per filios et propter depressionem status 1) Cod. B. II. que in dote dotalicii ipsius fuerunt. 2) Cod. Ptrb. III. vagebatur. 3) Cod. B. II. cedere. 4) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De potestate constitucionis bono- rum capitulum«. 5) Cod. Ptrb. III. ipsius. 6) Cod. Ptrb. III. relicuntur; Cod. B. II. reliquentur. 7) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten opuszczony. 8) Cod. Ptrb. III. i B. II. contestare. 9) Cod. Ptrb. III. eiusdem; w Cod. B. II. wyrazu tego brak. 10) Cod. B. II. maribus ad quindecim annos et famellis. 11) W Cod. B. II. dwa ostatnie wyrazy opuszczone. 12) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 13) Cod. B. II. confidit. 14) Cod. B. II. nec eosdem tutor (s) post mortem constitucionis proximiores a tutula. 15) Cod. B. II. semovere etc. 16) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »(De) divisione filiorum cum patre«. 17) Cod. B. II. antecessoris. 18) Cod. B. II. Ex communi usu et etc. 19) Cod. B. II. quod matre mortuae pueris. 20) Cod. Ptrb. III. fatebant. 21) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 22) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 23) Cod. Ptrb. III. facta. [5] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 477 sui 1), quam a filiis in recepcione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam venientes 2) ad patrem convolabant 3) et recurrebant, qui superiora advertens eisdem succurrere non curabat4) vel nolebat; unde inter utram- que partem displicencia 5) et rancor oriebatur l6). Quibus incommodis obviare cupientes exnunc 7) statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris eorum 8) ad secundas nupcias convolaverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte, predictis suis filiis porcionem hereditariam, dummodo dissipator bonorum non existat, assignare, sed usque ad mortem suam in bonis here- ditariis 9) quibuscunque dominari et manere 10), assignata 11) dumptaxat pre- dictis suis12) filiis, si velint et si ipsam habuerint radonem 13), dotis vel quacunque materna porcione 14), quam post matrem ipsorum racione nup- ciarum sustulit et recepit. (5) Declarantes 15) statuimus 16), quod si contigerit17) patrem cum se- cunda uxore || filios non habere sed filias et cum prima habuit [f. 106] filios, extunc mortuo patre puerorum predictorum pars aliqua 18) secunde, et sic de aliis 19), uxoris filias non continget 20), sed filii sive filius 21) prime vel secunde cuiuscunque uxoris superstes 22) sorores suas iuxta consuetudi- nem terre 23) maritabit24), assignata ipsis in pecuniis dote conpetenti, bonis maternis dumptaxat exceptis, si ipse predicte sorores habuerint25), que pro 1) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 2) Cod. B. II. vergentes. 3) Cod. Ptrb. III. convalebant. 4) Cod. B. II. curabant. 5) Cod. Ptrb. III. displicenciam. 6) Cod. Ptrb. III. morebatur. 7) W Cod. B. II. pięciu ostatnich wyrazów brak. 8) Cod. B. II. post mortem uxoris. 9) Cod. B. II. bonis suis hereditariis. 10) Cod. B. II. remanere. 11) Cod. Ptrb. III. assignare. 12) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 13) Cod. B. II. et si ipsam radonem habuerint. 14) Cod. Ptrb. III. quocunque materne porcione. 15) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De sororibus dotandis«. 16) Cod. Ptrb. III. Declarantes; Cod. B. II. Declaramus statuendo. 17) Cod. Ptrb. III. contingerit; Cod. B. II. contingit. 18) Cod. Ptrb. III. aliaque; Cod. B. II. reliqua. 19) W Cod. B. II. czterech ostatnich wyrazów niema. 20) Cod. B II. contingat. 21) Cod. B. II. filiis. 22) Cod. B. II. prime vel secunde uxoris cuiuscunque uxoris superstites 23) Cod. B. II. terre consuetudinem. 24) Cod. Ptrb. III. meritabit. 25) Cod. Ptrb. III. habuerit. 478 KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [6] ipsis debent remanere 1). Cum vero pueri prime 2) uxoris porcionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam 3) obtinerent 4), tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit integraliter et ex toto etc.5) (6) Ut6) via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post mortem patris carentes fratribus germanis 7) in bonis hereditariis remanere, quas solent patrui vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus 8) exclu- dant 9), volentes ipsis pecunias, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia providere volentes 10) deinceps statuimus, quod si mariti 11) earum receptis taliter 12) pecuniis a patruis, amicis vel 13) tutoribus ex pacto de non recepcione bonorum 14) ipsas concernencium qualitercunque, sive | per fideiussoriam caucionem vel alio quocunque modo tale pactum intervenerit aut fuerit astrictus, illud decernimus 15) irritum et16) inane; quin 17) prefate filie redeant ad earum 18) hereditarias porciones 19), non obstantibus pactis et caucionibus quibuscunque, sponte vero prefate filie bona sua vendendi ut ante habeant facultatem 20). (7) Astucie21) et dolositati perversorum22) hominum, qui omnia in peius convertere et interpretari non formidant 23), viam precludere cupientes 1) W Cod. B. II. pisarz w dalszym ciągu zamieścił: »Cum vero pueri prime uxoris por- cionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam obtinent, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit et in to«, ale sam cały ten ustęp przekreślił i bezpośrednio później raz jeszcze tenże sam text poprawniej zredagował. 2) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 3) Cod. Ptrb. III. obligatam; Cod. B. II. oblata. 4) Cod. B. II. obtinuerint, 5) Cod. B. II. cedere debet integraliter et ex toto. 6) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De sublacione dubiorum«. 7) Cod. B. II. post mortem patris cum fratribus germanis. 8) Cod. B. II. condicionibus vel pactis ab hereditatibus. 9) Cod. Ptrb. III. excludent. 10) Cod. B. II. cupientes. 11) Cod. B. II. maritati. 12) Cod. B. II. totaliter. 13) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 14) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 15) Cod. B. II. intervenerit vel fuerit astrictus, illum decrevimus. 16) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 17) Cod. B. II. quando. 18) Cod. Ptrb. III. earum. 19) Cod. B. II. eorum hereditates. 20) Cod. B. II. pactis et condicionibus quibuscunque, sponte vero prefate filie ad bona sua ut ante ea facultatem habeant. 21) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »Nubiles et adulte virgines viros eis recipiant, ut in c(apitulo)«. 22) Cod. B. II. Astucie et dolositates personarum. 23) Cod. Ptrb. III. formident. [7] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi.479 qui nomine tutorio aliquam vel aliquas et 1) iure affinitatis puellas cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes 2), iam puberes 3) atque nubiles ad desponsandum4) servant, eas nolentes maritare 5) in hunc finem, quod bona ipsarum eo diucius valeant possidere 6), decrevimus, quod tales virgines sic, ut premittitur, adulte poterint viros recipere sine eiusdem patrui vel tutoris voluntate et consensu tamen cum con(sensu) et 7) consilio avunculorum8) et aliorum patruorum9), nec propter hoc bonis ipsarum privari poterint aut10) fraudari propter quandam constitucionem nostri ante- cessoris, que incipit 11): »Item statuimus quicunque virginem etc.« ut supra: De raptore virginis 12). (8) Prescripcio 13) quamvis 14) possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XV annos15) servabatur16), [f. 1060] quibus transactis eadem possessio per mutuatorem pecunie solebat perpetue obtineri, visum fuit nobis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato fuit observata, unde extunc 17) statuimus in prefatis obligacio- nibus prescripcionem triginta annorum esse observandam18), quibus durantibus obligator poterit infra 19) decennium, quinquennium, vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem innovare 20). (9) Ad 21) precludendam 22) autem calumpniis viam per nos provisum est, quod si quis velit23) quempiam pro hereditate impetere 24), asserens eam 1) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 2) Cod. Ptrb. III. paterne obtineant. 3) Cod. B. II. perubes. 4) Cod. Ptrb. III. desponsandam. 5) Cod. Ptrb. III. volentes meritari. 6) Cod. B. II. boua ipsarum valeant diucius possidere. 7) W Cod. B. II. dwóch ostatnich wyrazów brak. 8) Cod, Ptrb. III. avinculorum. 9) Cod. B. II. consilio aliorum patruorum vel avunculorum. 10) Cod. B. II. vel. 11) Cod. Ptrb. III. incepit. 12) Cod. B. II. De raptu virginis. 13) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De prescripcione hereditatum«. 14) Cod. B. II. quivis. 15) Cod. B. II. terris nostris viginti annos. 16) Cod. Ptrb. III. servebatur. 17) Cod. B. II. exnunc. 18) Cod. B. II. servaudam. 19) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 20) Cod. B. II. renovare. 21) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »Approbacio possessoris admittitur«. 22) Cod. Ptrb. III. i B. II, precludandam. 23) Cod. B. II. vellet. 24) Cod. B. II. pro hereditate nuper obligata trahere. KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [8] per possessorem1) in2) obligacione possideri et teneri3), quam fortassis legitime possidet4), possessor ad probacionem testium actore repulso5) admittatur, et maxime ubi utraque pars literaria et legitima testimonia super huiusmodi possessionem non haberent6), tunc in tali casu possessoris 7) pro- bacio admittatur. (10) De limitibus 8) autem 9) nostrorum nobilium taliter duximus pro- videndum, quod si contingit10) aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere scopulos dictos kopcze ad minus tres 11) aut alia notabilia signa, ut in campis vyaszdy, in silvis vero signa12) | ad instar crucis facta, ut est moris, extunc subcamerarius noster illum, qui meliora 13) signa et notabiliora seu scopulos ostenderit, discernens sub honore consciencie 14) debebit et tene- bitur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notabilibus inter hereditates careret, extunc doctor15) ad probacionem limitum cum testibus, ut est de iure, admittatur. (11) Ex consuetudine 16) et statuto 17) antiquo observatur, quod ven- dens hereditatem emptorem per tres annos 18) et tres menses ab impe- ticione cuiuslibet intercedere est astrictus et tenetur, sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsam19) contingunt, infra prefatos tres annos et tres menses emptofem vexare post- ponunt20), donec venditor 21) et intercessor prescripcionem intercessionis non evadet22), qua elapsa23) primo emptorem pro limitibus inquietare non formi- 1) Cod. B. II. asserens eam possessionem iniuste. 2) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 3) Cod. Ptrb. III. possidere et tenere. 4) Cod. B. II. fortasset legitime possidet et tenet. 5) W Cod. B. II. pięć ostatnich wyrazów brak. 6) Cod. B. II. habeant: 7) Cod. B. II. possessori. 8) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De limitibus vide bene«. 9) W Cod. B, II. wyrazu tego niema. 10) Cod. B. II. contingat. 11) Cod. B. II. ostendere duos scopulos copcze aut tres. 12) Cod. B. II. ut in campis wyasdy et in silvis, in silvis vero signa. 13) Cod. B. II. meliori. 14) Cod. B. II. sub onere sue consciencie. 15) Cod. B. II. extunc actor alias powod, 16) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De preintercessoribus in hereditatibus«, 17) Cod. B. II. iure. 18) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego brak. 19) W Cod. B. II. ostatnich dwóch wyrazów brak. 20) Cod. B. II. postponant. 21) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 22) Cod. B. II. prescripcionem intercessoris non evadat. 23) Cod. B. II. elepsa. [9] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 481 dent 1), licet vendicioni presentes extiterunt. Eapropter ammodo volumus et statuimus, quod cum aliqua hereditas emptori 2) per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint3), qui si venire noluerint per ministerialem sic vocati et infra tres || annos et tres menses possessori questionem pro limi- [f. 107] tibus non moveant, tunc 4) possessor ad probacionem sue empcionis 5) cum testibus admittatur. (12) Et quia6) barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum generalium personam nostram representant7), coram quibus cause hereditarie et alie maiores agitantur et tractantur et sentencie per eosdem late robur 8) obtinent9) firmitatis, ac si in presencia nostra ferrentur 10), coram11) quibus eciam resignaciones bonorum magnorum peraguntur, que sentencie, resigna- ciones 12) et alie cause per13) eosdem diffinite in speciali libro conscribuntur; unde cum maiora alcius14) ponderari15) debeant et diligencius ac caucius observari, volumus, quod prefatus liber colloquii generalis sive acta sub clausura16) trium clavium ammodo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero terrestris notarius habeant et conservent17), nec liceat uni sine aliis clausuram predictam aperire. Et quia ex actis predictis et libro nonnulli litteras habere et extrahere18) tempore debito cupiunt, ea- propter providendum est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, facere proclamari19), quod in tali districtu, loco et die tali20) liber sive acta ad extrahendum litteras eas habere affectantibus21) exponetur. | 1) Cod. B..1L formidant. 2) Cod. B. II. empcioni. 3) Cod. B. II. quod illi sint presentes ostensioni. 4) Cod. B. II. alias. 5) Cod. B. II. ad probacionem empcionem. 6) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De libro actorum«. 7) Cod. Ptrb. III. representent; Cod. B. II. representa. 8) Cod. Ptrb. III robor. 9) Cod. Ptrb. III. obtineant. 10) Cod. B. II. fererentur. 11) Cod. Ptrb. III. quorum. 12) Cod. B. II. sentencie vel resignaciones. 13) Cod. B. II. pro. 14) Cod. B. II. alicuius. 15) Cod. Ptrb. III. ponderare. 16) Cod. B. II. liber et acta sub clausuram. 17) Cod. Ptrb. III. conservant. 18) Cod. Ptrb. III. et eciam trahere. 19) Cod. B. II. proclamare. 20) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 21) Cod. B. II. ad extrahendum terminos eos habere affectantibus. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 482 KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [10] (13) De terminis 1) autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum: quod prefati termini particulares non plures nisi simel infra mensem 2) in quolibet districtu seu 3) iurisdiccione, alias powyathy 4), habeantur, in quibus camerariis 5) iudicum et subiudicum alii duo camerarii, videlicet palatini 6) et subcamerarii, eligendi 7) per eosdem, ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis camerarii non habeant iudicandi facultatem; predicti8) eciam camerarii seu officiales iudicii 9) sic locnndi non debebunt alias causas nisi proprias 10) procurare vel ad procurandum de iudicio se levare; et bonum ac consultum videtur, quod iudex vel11) subiudex particularibus terminis perso- naliter12), cum possint, presiderent13), sicut in Maiori Polonia14) est consuetum. (14) Officiales 15) autem vel camerarii seu iudices particularium termi- norum non debebunt a causis minoribus, quas usque 16) ad extimacionem 17) triginta 18) marcarum et infra computavimus 19), pro memoriali sive pamyąthne aut alio nomine przyssyag20) plus quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra triginta marcas se extendunt, IIII grossos recipiendi habeant potestatem 21). (15) Provisum 22) est insuper23), quod post unamquamque questio- nem || coram iudicio expositam, dictam zaloba 24), eciamsi plures [f. 1070] 1) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De officialibus«. 2) Cod. B. II. semel in mense. 3) Cod. B. II. sive. 4) Cod. B. II. povyath. 5) Cod. B. II. camerarii. 6) Cod. B. II. et alii camerarii palatini. 7) Cod. B. II. electi. 8) Cod. B. II. preterea. 9) Cod. Ptrb. III. iudici. 10) Cod. B. II. alias nisi proprias causas. 11) Cod. B. II. et. 12) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 13) Cod. B. II. presideant. 14) Cod. Ptrb. III. Polonie. 15) W Cod. B. II. artykuł ten ma rubrykę: »De pamyathne«. 16) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 17) Cod. B. II. existimacionem. 18) Cod. Ptrb. III. triginti. 19) Cod. B. II. computando. 20) Cod. B. II. memoriali alias pamyathne, prout alias alio nomine przysanth dicitur. 21) Cod. B. II. grossos quatuor recipiendi habeant potestatem et grossus unus notario. 22) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De eodem c(apitulum) patet«. 23) Cod. B. II. Provisum est nobis insuper. 24) Cod. B. II. questionem zaloba coram iudicio compositam. [11] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 483 persone sint, pro parte quorum 1) questio agitatur una 2), non plus nisi unum memoriale exigatur. (16) Relatum 3) est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum commu- niter causas quascunque, que minime ad eos 4) dinoscuntur pertinere, iudicant, sentenciant et discernunt; volentes ipsis imponere 5) modum iudicandi decre- vimus, quod 6) capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas preter infra scriptos articulos iudicare, videlicet pro molestia feminarum, pro damp- nacione strate publice pro incendio et emissione ignis, pro violenta domicilii alicuius invasione; aliarum autem causarum minime iudicandi habeant iudicandi facultatem etc. 7). (17) Terrestres notarii8) in omnibus terris regni nostri, videlicet: Maiori Polonia, Siradia, Lancicia, Cuyavia, Dobrin etc. pro 9) notis equaliter recipiant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis, Sandomiriensis terrarum per- cipiunt 10), videlicet pro unainscripcione usque ad finem cause unum grossum aut in principio medium grossum et in fine medium grossum 11). (18) Iudeica 12) perfidia cum semper Christianis contraria est et inimica, quod non solum in fide 13) aut corpore 14), sed in conculca cione bonorum et in depauperacione15) Christianorum intendit, quamvis vero16) in constitucione cuiusdam capituli, quod incipit: »Porro etc.« sit eis prohibitum, quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pecunias17) super litteras et inscripciones, sed solum super18) vadia et pignora; tamen 1) Ced. Ptrb. III. eorum. 2) Cod. B. II. sint, pro qua questio agitatur. 3) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »Contra capitaneum articuli per capitaneum iure castransi (s) iudicandi. Capitulum«. 4) Cod. Ptrb. III. nos. 5) Cod. B. II. ponere. 6) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 7) Cod. B. II. capitanei terrarum nostrarum alias causas preter infrascriptas non debeant quemquam iudicare: primus articulus et alii quem iudicent capitanei: violencia et raptus virginum et feminarum gwalth; secundus articulus depredacio in strata publica, tercius articulus incendium et ignis emissio, quartus articulus violencia alicuius domicilii et invasio; aliarum autem causarum iudicandi minime habeant preter istos articulos facultatem. 8) W Cod. B. II, rubryka nad tym artykułem brzmi: »Officium notariorum«. 9) Cod. B. II. Cuyawia et Dobrzyn pro. 10) Cod. B. II. notarii Cracoviensis et Sandomiriensis recipiunt. 11) Cod. B. II. cause unum grossum et in fine alium medium grossum. 12) Cod. B. II. Iudayca. W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De Iudeorum usura«. 13) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 14) Cod. B. II. incorpore. 15) Cod. B. II. dampnacione. 16) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 17) Cod. B. II. quod dare hominibus non debeant pecunias. 18) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego brak. 484 KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO II gi. [12] hoc ipsi minime1) advertentes2) pecunias super litteras et inscripciones dare non cessabant, ideo volentes nostris subditis terrarum 3) graciose sub- venire, prout ex Christiana religione tenemur et debemus, de cetero prohi- bemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent4), sed solum super pignora, ut supra in eodem capitulo est expressum. Si quis igitur ludeorum decetero tales litteras aut inscripciones exhibuerit aut super easdem pecunias daret 5), tales inscripciones aut littere exnunc debent esse nullius roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi ad solucionem teneatur earundem 6). (19) Si aliquis 7) nobilis vel asserens se de nobili genere procreatum dicat 8), quod aliquis impar sibi 9) existens in generacione vituperiosa verba sibi intulisset, quod nunc ille reus eidem equalis non existens et negans improperacionem fecisse proprio iuramento se ab impeticione eius ab- solvat10). || [f. 108] (20) Kmetho 11) vero non poterit alicui nobili vel pro nobili 12) se ge- renti nobilitatem eius increpare, nisi forte idem kmetho audierit per alium nobilem prius ipsum increpari13) et ipse se de eiusmodi improperio minime expurgavit; hoc autem 14) volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedi- cionem serviunt et iuri terrestri subsunt, non autem de illis, qui in 15) civi- tatibus residentes cervisiam propinant16) aut forte vagi nichil in terra habentes, cum tales teneantur se expurgare. (21) Quia libertas 17) ad hbc per sapientem 18) est inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur et 19) ad 20) ampliores 1) Cod. B. II. tamen minime hoc ipsi. 2) Cod. Ptrb. III. advertantes. 3) Cod. B. II. volentes subditis nostris terrarum nostrarum. 4) Cod. Ptrb. III, mutuant. 5) Cod. B. II. easdem daret pecuniam 6) Cod. B. II. inscripciones et littere exnunc debent esse nullius valoris momenti (s) nec recipiens pecunias huiusmodi ad solucionem earumdem sit obligatus. 7) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »Patet ex se«. 8) Cod. B. II. Si aliquis nobilis asserens se nobilem seu de nobili genere procreatum se dicat. 9) Cod. B. II. sibi iropar. 10) Cod. B. II. verba intulisset et reus eidem negaverit improperacionem fecisse, talis proprio iuramento ab impeticione se absolvat. 11) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »Patet ex se« 12) W Cod. B. II. trzech ostatnich wyrazów brak. 13) Cod. Ptrb. III. increpasse. 14) Cod. B. II. tamen. 15) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 16) Cod. B. II. resident cervisiam propimat, 17) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem opiewa: »Pe mocione villani aut kmethonis«. 18) Cod. Ptrb. III. ab hoc per sapientum. 19) Cod. B. II. ut. 20) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego brak. [13] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 485 utilitates reducantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem acceptabit, non poterit de suo agro 1), nisi illum extirpaverit, se movere, quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius 2) hereditatis exquirit et exposcit circa suam mocionem. (22) Cum 3) autem scultetus aut kmetho 4) de agro seu hereditate sua absque culpa domini fugierit5), talis profugus 6) debet 7) per dominum in iudicio maiori et bannito ter et exsuperhabundanti8) quarto, ut ad suam hereditatem redeat, evocari, qui si non redierit 9) taliter vocatus, dominus ville cum protestacione poterit suam hereditatem per alium collocare, con- tumacia illius non obstante; et si | is contumax et profugus 10) minas incus- serit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur dominus, sub 11) quo degerit, requisitus ius Polonicale cum exposcentibus 12) ministrare, alias ille, sub quo fuerit contradicens, penas pyąthnaczya 13) incurret tociens, quociens contra hanc constitucionem contravenerit 14). (23) Inutilem 15) scultetum 16) in hereditate dominus retinens aut rebel- lem, dominus potest precipere sculteciam suam vendere, qui si emptorem habere non poterit17), tunc ille heres cum sculteto 18) debebunt et tenebuntur 19) accedere ad iudicium terrestre et recipere ac eligere duas personas sagaces neutri parcium suspectas 20), qui valorem huiusmodi scultecie ad unam sum- mam taxantes 21) eidem domino seu 22) heredi solvere nunciabunt, et sic dominus soluta illa taxa pecuniali sculteciam pro se obtinebit. 1) Cod. B. II. de illo suo agro. 2) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 3) W Cod. B. II. rubryka nad tyra artykułem brzmi: »De profugo kmethone et insidiis«. 4) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten opuszczony, 5) Cod. B. II. fuegerit. 6) Cod. B. II. profugus kmetho. 7) Cod. B. II. fuit. 8) Cod. Ptrb. III. exsuperhabundenti. 9) Cod. B, II. rediret. 10) Cod. B. II. is profugus et contumax. 11) Cod. Ptrb. III. super: 12) Cod. B. II. cum eo poscentibus. 13) Cod. B. II. fuerit contraveniens, pena pyathnadzyescza. 14) Cod. B. II. quociens fuerit contra hanc institucionem. 15) Cod. Ptrb. III. in ulteriori. 16) W Cod, B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De inutili sculteto«. 17) Cod. B. II. qui si emptorem non haberet. 18) Cod. B. II. cum dicto sculteto. 19) Cod. Ptrb. III. tenentur. 20) Cod. B. II. non suspectas. 21) Cod. B. II. taxentes. 22) Cod. B. II. sive. KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [14] (24) Primeva1) constitucione in capitulo: »Statuimus eciam etc.« nos- citur observatum 2), quod cum aliquis kmethonem vel quempiam in sua silva arrestaverit, eundem pro prima inpignoracione tantum in securi pigno- rabit3), prout supra in eodem capitulo est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter4) quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores [f. 1080] magni valoris 5) et precii, ut est taxus et alie, quibus attentis, cum pignora debeant6) precellere in valore res 7), pro quibus pignorantur8), visum est nobis et nostris baronibus, quod si quis 9) intrans silvam alterius arbores vel hiis similes 10) succiderit, poterit per heredem silve captivari et11) ad caucionem fideiussoriam petentibus assignari, non enim consonum et suffi- ciens videtur pro tam dampno notabili leve pignus recipi, vel quod solum- modo in pignore puniretur 12); et similiter de gaiis, ubi pauce silve sunt13), observetur. (25) Mellificia 14) in nemoribus seu borris 15) alterius domini 16) kmetho- nes tenentes aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes de tributis, alias dany, seu melle tenentur respondere. Qui si in solucione tardi extite- rint 17) aut solvere recusaverint, tunc dictus dominus poterit pro censu suo iudicare et inpignorare, et dominus, sub quo degerit 18), non tenetur eum 19) defensare, sed petenti iusticiam cum eodem tenebitur ministrare 20), ut21) de communi molendinatore eciam in libro terrestri superius est provisum 22). 1) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem opiewa: »De pignere silvarum et ga- yorum«. 2) Cod. B. II. noscitur esse observatum. 3) Cod. Ptrb. III. pignoravit: Cod. B. II. pignerabit. 4) Cod. B, II. intra. 5) Cod. B. II. intra quas alique arbores sunt magni valoris. 6) Cod. Ptrb. III. debent. 7) Cod, B. II: res in valore. 8) Cod. B. II, pignererentur. 9) Cod. B. II. aliquis. 10) Cod. B. II. alterius tales arbores similes. 11) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 12) Cod. B, II. vel quod solum in pignere punierentur. 13) Cod. B. II. sunt silve. 14) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De tribus censibus et iure melli- ficiorum capitulum«. 15) Cod. B. II. bonis. 16) W Cod. Ptrb. III. wyraz ten dwukrotnie jest wypisany. 17) Cod. Ptrb, III. extiterit. 18) Cod. Ptrb. III. deget. 19) Cod. B. II. tenebitur eos. 20) Cod. B. II. tenebitur cum eisdem ministrare. 21) Cod. B. II. prout. 22) Cod. B. II. previsum. [15] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 487 (26) Frequenter1) solet evenire, quod nobiles seu 2) plebei borram, silvam aut gayum dictum zapusta cuiuscunque | ex industria intrantes, aut 3) casu sive arvipirio, alias pozarem 4), succendunt5), et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi Polonico tamquam incendarii debent iudicari, et licet honori ipsorum 6) per hoc minime derogatur, nichi- lominus convicti, si fuerit kmetho et non habet, unde solvat, redimat vitam decem marcis 7), sicut pro capite plebei dare et consuetum. (27) Nonnulle 8) displicencie seu controversie 9) inter nobiles nostros in venacionibus oriuntur, eo, quod aliqui feras agitatas 10) per canes alte- rius recipere non verentur; unde si quis in antea 11) acervum 12), onagrum vel aprum per canes alterius agitatum et captuni vi vel occulte ante canes alienos 13) ceperit 14) aut rapuerit et pro se usurpaverit, talis usurpans pro ferinis seu carnibus tres marcas et pro pena alias 3 marcas illi, cuius fera est, solvere sit astrictus. (28) Cum autem 15) lepores fugantes 16) venantes solent pauperibus nobilibus 17) infinita committere nocumenta atque dampna, bona et fruges eorum l8) conculcando, eapropter prohibemus, quod a festo sancti Adalberti usque ad congregacionem omnium frugum yemalium et estivalium de cam- pis in bonis alterius || absque voluntate eiusdem venari non pre- [f. 109] sumat 19), alias dampnum passo tres marcas pro pena noverit se 20) incursurum. (29) In lege imperiali21) continetur, quod servi et22) illiberi et ancille non possunt, nec 23) valent de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem 1) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De incendariis gayorum, sa- reptarum«. 2) Cod. B. II. sive. 3) Cod. Ptrb. III. ac aut. 4) Cod. B. II. casu arwopyriorum sive caumatibus alias pozartm. 5) Cod. Ptrb. III. succederit. 6) Cod. B. II. debeant iudicari, et licet honori eorum. 7) Cod. B. II. kmetho et habet, unde solvat et redimet vitam decem marcarum. 8) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De cerwo, ouagro et apro agi- tato capitulum patet«. 9) Cod. B. II. controversie se (s) displicencie. 10) Cod. B. II. agitas. 11) Cod. Ptrb. III. ante ea, 12) Cod. B. II. cervum. 13) Cod, B. II. agitatum vel captum vi occulte ante canes alicuius. 14) Cod. B. II. receperit. 15) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem brzmi: »De leporibus fugandis«. 16) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 17) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. 18) Cod. B. II. bona eorum atque fruges. 19) Cod. B. II. eiusdem venari lepores et fugare non presumant. 20) Cod. B. II. se noverit. 21) W Cod. B. II. rubryka nad tym artykułem opiewa: »De kmethonibus fugitivis«. 22) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 23) Cod. B. II. neque. 488 KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. [16] fuerint manu missi et libertati1) restituti 2), sed quia multociens tales illiberi manus dominorum suorum supterfugientes et evadere volentes aput 3) alienos terrigenas et vicinos, cum effugiunt, pernoctantur et servantur, et sic tali modo4) doininos suos postponentes et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum 5) fuga domini non modica dampna percipiunt6), ac si hereditatem deperderent 7), cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest heredi- tatem novam per ipsos erigendo 8), unde si aput aliquem tales 9) decetero pernoctabuntur et servabuntur, idem eosdem debet 10) retinere et in curia proximiori domini regis 11) protestari, quod tales haberet 12) retentos et ser- varet 13). Quod si illa facere obmiserit, et dominus servi per testes compro- baverit 14) contra ipsum, quod ille illiberum, sic non protestatum 15), serva- vit 16), quod eundem illiberum 17) domino, cuius fuerit, solvere tenebitur 18), cum pena pyąthnadzyeszczya 19). (30) Ad20) precludendam viam fraternitatibus21), quas22) mechanici23) civi- tatum observant24), statuimus, quod capitaneus, palatinus25) cum aliis digni- tariis26) terre illius singulis annis in certa27) die mensuras tam28) frumentorum quam pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur, et que in regno nostro inveniantur29), precia instituere, indicere 1) Cod. Ptrb. III. liberati. 2) Cod. B. II. manumissi fuerint et restituti libertati. 3) Cod. B. II. aut. 4) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 5) Cod. Ptrb. III. eorum. 6) Cod. B. II. domini non pauca percipiunt. 7) Cod. B. II. deperderet. 8) Cod. B. II. oriendo. 9) Cod. B. II. unde si tales aput aliquem, 10) Cod. B. II. et servabunt idem debet eos. 11) Cod. B. II. curia domini Regis proximiori. 12) Cod. B. II. habet. 13) Cod, B. II. servat. 14) Cod. B. II. Quod si ille facere ommiserit, si dominus servi per testes comprobabit. 15) W Cod. B. II. trzech ostatnich wyrazów brak. 16) Cod. B. II. conservavit. 17) W Cod. B. II. trzech ostatnich wyrazów niema, 18) Cod. B. II. solvere eum tenebitur. 19) Cod. B. II. pyathnadzecza. 20) W Cod. B. II. rubryka nad tyra artykułem brzmi: »De fraternitatibus civitatum«. 21) Cod. B. II. precludendum viam fraternitatis. 22) Cod. B. II. quos. 23) Cod. Ptrb. III. machanici. 24) Cod. B. II. observat. 25) Cod. B. II. quod palant et capitanen. 26) Cod. B. 11. dignitatibus. 27) Cod. B. II. certo. 28) W Cod. B. II. wyraz ten opuszczony. 29) Cod. B. II. et aliarum rerum, que in regno nostro nveniuntur. [17] KODEKS PETERSBURSKI IIIci i BANDTKIEGO IIgi. 489 et1) corrigere debeant iuxta consuetudinem diucius observatam, ut2) circa easdem mensuras et precia fraudes non committantur. Et si amplius contra hanc nostram institucionem dicte fraternitates 3) in quibuscunque civitatibus nostris inter mechanicos 4) inveniantur et reperientur 5), tunc 6) illi mecha- nici 7), inter quos talis fraternitas reperta fuerit 8), penam LXX marcarum alias szyedmydzyessyąth camere nostre applicandam se noverint mansu- ros 9) 10). 1) W Cod. Ptrb. III. wyrazu tego niema. 2) Cod. B. II. et. 3) Cod. B. II. Et contra hanc nostram constitucionem seu institucionem amplius frater (s) fraternitates. 4) Cod. Ptrb: III. machanicos. 5) Cod. B. II. inveniretur et reperiretur. 6) Cod. B. II. extunc. 7) Cod. Ptrb. III. machanici. 8) Cod. B. II. inter quos talis fuerit fraternitas. 9) Cod. B. II. penam, que dicitur sedmnadzyecza, camere nostre applicandam se noverit incursurum. 10) W Cod. B. II. pisarz po ukończeniu textu statutów Warckich zamieścił jeszcze cyno- brem: »Explicit liber bolonici (s) iuris millesimo CCCC septuagessimo octavo in octava Epiphanie; et infra secuntur iura Iudeorum privileyo approbata pro toto regno Polonie et cetera. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 62 V, VI. Kod. Stron.I. (Stronczyńskiego Iszy; — Stronscin. I). Kod. D.IV. (Działyńskich IVty; — Dzialinscianus IV). Sequitur registrum1) super statuta W l a d i s 1 a i [f. 460] Regis Polonie. De transposicione terminorum, primo. Ut perversa consuetudo in terminorum..2) De terminis colloquii generalis secundo capitulo . .3) Decernimus quod termini.. De uxore mortui mariti in sede viduali posita. III. Ad abolendum4) dampnosam.. De vidua circa que manere debet, viro mortuo . . IIII5). Licet eciam6) antiquitus.. De orphanis V. Orphanitati7) puerorum.. De pueris orbatis matrem, patrem habentibus. VI. In quadam constitucione. . 1) Cod. Stron. I. regestrum. 2) W Cod. D. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 3) Cod. Stron. I. generalis II. 4) Cod Stron. I. oblendum; D. IV. obolendum. 5) W Cod. D. IV. rubryka ta znajduje się raz jeszcze u samej góry karty 69-tej pod wy- razami: »Sequitur registrum«. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. IV. Orphaniti. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [2] De patre cum secunda uxore filios non habente, sed filias. VII. Declarantes statuimus.. De filiabus fratribus carentibus germanis. VIII. Ut via dubiis precludatur.. De tutoribus virginum et puellarum. IX. Astucie et dolositati hominum perversorum. 1) De prescripcione possessionum 2). X. Prescripcio quamvis.. De calumpniis in hereditatibus factis. XI. Ad precludendum viam .. De limitibus et scopulis. XII. De limitibus autem nostrorum.. De sefvacione actuum sive libri 3) terrestris. XIII. Et quia barones. . De terminis particularibus celebrandis. XIIII. De terminis autem particularibus.. || [f. 47] Quot grossos 4) pro memoriali debent exigere. XV. Officiales autem.. Ab una questione sive proposicione unum memoriale. XVI. Provisum est.. De causis, quas soli capitanei iudicare possunt. XVII. Relatum est nobis .. De notariis terrestribus. XVIII. Terrestres notarii. . De Iudeis, quod pecunias super munimenta dare non audeant, nec super litteras aliquas. XIX. Perversa Iudaica..5) De vituperacione illata nobili per nobilem. XX. Si quis nobilis aut. . De vituperacione kmethonis illata nobili. XXI. Cmetho vero non poterit.. De libertate alicui concessa per aliquem6) dominum. XXII. Quia libertas.. 1) Cod. D. IV. Austicie; ut supra. 2) Cod. D. IV. possessorum. 3) Cod. Stron. I. libris. 4) Cod. D. IV. grossi. 5) Cod. D. IV. Iudica. 6) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. [3] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. De sculteto, aut cmethone absque culpa a domino fugiente. XXIII. Cum autem scultetus.. De sculteto inutili et rebelii. XXIIII. Inutilem scultetum.. De illis, qui silvas alterius incidunt et impignorantur quodam modo. XXV. Primeva consuetudine..1) De kmethonibus habentibus mellificia in hereditate alterius domini. XXVI. Mellificia in nemoribus.. De arvipirio et incendio silvarum. XX.VII. Frequentersolent2)evenire.. [f. 470] De venacione 3) leporum XXVIII. Cum autem lepores.. De venacionibus 4) cervorum. XXIX. Nonnulle displicencie5) inter. .6) De servis aut ancillis 7) illiberis. XXX. In lege imperiali continetur.. De fraternitatibus civitatum et rebus per palatinum et capitancum statuendis. XXXI. Ad precludendum viam fraternitatibus..8) 1) Cod. D. IV. consuetudo. 2) Cod. D. IV. sol. 3) Cod. D. IV. venacionibus. 4) Cod. D. IV. venacione. 5) Cod. Stron. I. dispicencie. 6) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 7) Cod. Stron. I. ancille. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. Statuta et iura edita per prelatos, Serenissimumque principem, dominum Wladislaum regem Polonie et barones tocius regni eiusdem in Cracovia edita et in W a r t h a confirmata sub anno domini millesimo quadringente- simo vicesimo tercio in vigilia beatorum Symonis et Iude apostolorum et diebus sequentibus. Et sunt approbata per Serenissimum principem dominum Wladislaum regem 1) Polonie, Supremumque ducem Lythwanye et Russie et aliarum terrarum. (1) De transposicionibus terminorum, primo. Perversa consuetudo in terminorum transposicione colloquii generalis et terminorum particularium a nostris subditis actenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive 2) allegabantur. Unde talibus obviare volentes de unanimi consensu prelatorum et baronum nostro- rum talem ordinem in predictorum transposicione terminorum volumus [f. 48] a nostris subditis fore observandum, ut predicta falsa periuria decidantur 3). (2) De terminis colloquii generalis. II. Decernimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum in antea transponantur 4): videlicet, (quod) primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent5); secundum vero per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponant6), pro qua infirmi- tate in tercio termino, si supervenerit, iuramentum corporale prestiturus, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casu- aliter perduret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit, et nichilominus in quarto colloquio generali studeat parere, aut procuratorem certum transmittere non post- ponat, alioquin causam ammittet7). Idem volumus de terminis observare 1) Cod. Stron. I. regni 2) Cod. Stron. I. furtive. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 4) Cod. Stron. I. in autentica transponebatur; Cod. D. IV. in autentica transponebantur. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. prorogabant. 6) Cod. Stron. I. i D. IV. transponatur. 7) Cod. D. IV. amittit. [5] KODEKS STRONCZYŃSKIEGIO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 495 particularibus et primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem nostri. subditi transponere valeant, tercium vero absque allegacione capellani per veram infirmitatem possunt et debent prorogare, et in quarto finaliter corpo- rale iuramentum prestare debebit, quod non fictive 1) tunc infirma- [f. 480] batur, si paruerit. Si autem eum, qui terminum procurat prolongare, contigerit in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout sepius de prolongacionibus terminorum colloquii generalis est expressum. Hoc tamen de reo et citato intelligere volumus, sed actor terminum colloquii generalis aliter transponere nequeat, nisi primum per veram infirmitatem, et in terminis particularibus semel per simplicem infirmitatem. (3) De uxore mariti mortui in sede viduali constituta et locata. III. Ad abolendam dampnosam consuetudinem, que actenus inter subditos nostros solum ex communi usu observabatur, quod uxor mortuo marito in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Statuimus«, remanens omnia bona possidebat2), propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam et malam ipsorum procuracio- nem annichilabantur et desolabantur, unde talibus obviare volentes de cetero (statuimus), quod uxor mortuo marito tantummodo circa dotem et dotalicium (remaneat, alia vero, in quibus dotem vel dotalicium) non habuerit, pueris vel proximioribus prout antiquitus per antecessores (s) tencbatur resignare. (4) De vidua circa que manere debet viro mortuo. IIII. Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra in quodam capi- tulo, quod incipit: «Statuimus, quod (uxor marito mortuo etc.« erat con- stitutum, quod) marito mortuo uxor circa donacionem 3) et dotem [f. 49] et circa quelibet parafernalia, videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus et pecuniis remanebat, tamen quia non modica dampna solent pueris ex hoc evenire, quapropter de consilio et consensu prelatorum et baronum nostrorum omnimode statuimus, quod uxor, mortuo marito4), circa parafernalia domestica remaneat, thezauro, pecuniis et argento, equis magnis cum omnibus armis 5) et equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur, declarantes insuper, quod talis mulier circa omnia peccora et quevis animalia, que in dote sua et dotalicio fuerint, una cum equis vecti- galibus, quibus tempore mariti vehebatur, remaneat, demptis6) vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem, sive porcionem domine cum pueris cadere debebunt cum effectu7). 1) Cod. Stron. I. furtive. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. possidebit. 3) Cod. D. IV. donacium. 4) Cod. D. IV. marito mortuo. 5) Cod. D. IV. arnaris. 6) Cod. D. IV. vactigalibus, quibus tempore marito (s) marili vehebatur, remaneat deraptis.. 7) Cod. D. IV. affectu. 496 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [6] (5) De orphanis. V. Orphanitati puerorum subditorum nostrorum graciose consulere cupien- tes, qui per patres1) interdum, ipsis ad annos etatis non educatis, casu mortis relinquuntur2) et sic multociens per nonnullos in iudiciis patris (occasione) vexantur, qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt, neque possunt; et quamvis eisdem super etate sit provisum, videlicet maribus3) ad quindecim, famellis4) vero ad duodecim annos inclusive, quod infra hoc non tenentur respondere, tamen jj aliis multis gravaminibus multociens [f. 490] opprimuntur. Et amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, certos5) constituere tutores, quos voluerit, et quibus melius confidit, usque ad annos superius allegatos. Neque 6) eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tutela poterint aut valeant removere. (6) De pueris matre orbatis, patrem habentibus. VI. In quadam constitucione nostri predecessoris decretum extitit in capi- tulo, quod incipit: »Ex communi usu«, ut supra, quod moriente matre puerorum, patre cum alia nubete volente, pueri a patre petebant porcionem. Et ideo considerantes in eadem constitucione, quod propter ingratudinem patri factam per filios et depressionem status sui, quam a filiis in recepcione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes 7) ad patrem convolabant et recurrebant, qui superiora advertens 8) eisdem succurrere non curabat, nec volebat; unde inter utramque partem displicencia et rancor morabatur. Quibus incommodis obviare cupientes, statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem genitricis eorum ad secundas convolaverit9) nupcias, non tenebitur, nisi sponte velit, predictis filiis porcionem hereditariam assignare, dummodo dissipator bonorum non existat, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari et manere valebit, assignata [f. 50] duntaxat predictis filiis suis porcione, quam post mortem ipsorum racione dotis, sive nupciarum tulit10) et recepit, et hoc si 11) voluerit et si ipsam habuerit. 1) Cod. Stron. I. i D. IV. partes. 2) Cod. D. IV. relinquatur. 3) Cod. Stron. I. maritus; Cod. D. IV. martus. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. famella. 5) Cod. D. IV. ceteros. 6) Cod. D. IV. nec. 7) Cod. D. IV. pergeutes. 8) W Cod. D. IV. Na marginesie pisarz przy gwiazdce czerwonej zaznaczył: »qui supe- riora advertens«. 9) Cod. Stron. I. convoluerit, Cod. D. IV. convaluerit, convolaverit. 10) Cod. D. IV. tulis, tulit. 11) W Cod. D. IV. brak tego słowa. [7] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty 497 (7) De patre cum secunda uxore non habente filios vel filias. VII. Declaramus et statuimus, quod si contigerit 1) patrem cum secunda uxore filios non habere et cum prima habuerit filios, extunc patre mortuo puerorum predictorum pars aliqua secunde uxoris 2) filios non 3) contingat, sed filii, sive filius ) prime vel secunde cuiuscunquc (uxoris) superstes 5), sororcs suas iuxta consuetudinem terre maritabit, assignata eis in pecuniis dote competenti, bonis maternis duntaxat exceptis, si ipse sorores predicte habuerint, que pro ipsis6) debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris porcionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam obtinuerint, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit inte- graliter et ex toto. (8) De filiabus carentibus fratribus germanis. VIII. Ut 7) via dubiis prccludatur. Contingit filias post obitum patris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent patrui vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibus- cunque condicionibus8), sive pactis, || de hereditatibus excludant 9), [f. 500] volcntes ipsis pecunias, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia providere cupientes (deinceps statuimus), quod si mariti earum taliter pecuniis a patruis aut amicis 10) aut tutoribus receptis, ex pacto de non recepcione bonorum, ipsas concernencium, qualitercunque, sive per fideiussoriam caucio- nem aut aliquocunque modo tale pactum intervenerit, aut aliquis fuerit astrictus, illud decernimus fore irritum et inane; quin prefate filie redeant ad ipsarum hereditarias 11) porciones, non obstantibus pactis aut caucionibus quibuscunque, sed sponte prefate filie bona sua hereditaria, si ipsis placet, vend(end)i, ut12) ante ea habebant, habeant 13) facultatem et omnimodam potestatem. 1) Cod. Stron. I. contingerit. 2) Cod. Stron. I. uxori. 3) W Cod. D. IV. słowa tego niema. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. filie. 5) Cod. Stron. I. i D. IV. substites. 6) Cod. Stron. I. post ipsis. 7) Cod. D. IV. Et. 8) Cod. D. IV. condicionis. 9) Cod. D. IV. excludat. 10) W Cod. D. IV. dwóch tych wyrazów brak. 11) Cod. Stron. I. hereditates, hereditarias porciones. 12) Cod. Stron. I. et. 13) W Cod. Stron. I. wyrazu tego brak. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 60 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [8] (9) De tutoribus virginum et mulierum 1), puellarum. IX. Astucie et dolositati hominum perversorum, quia omnia in peius con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, statuimus, quod quicunque nomine tutorio aliquam vel aliquas puellam vel puellas iure affinitatis cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes, sive concernentes, iam puberes atque nubiles 2) ad desponsandum servant, eas nolentes3) in hunc modum maritari, quod bona 4) ipsarum eo diucius valeant obtinere sive possidere, || decernimus, quod tales virgines sic, ut [f. 51] premittitur, adulte, poterint viros ipsis recipere sine eiusdem patrui vel tutoris voluntate et consensu et consilio avunculorum et aliorum patruorum5), nec in bonis ipsarum privari poterint vel fraudari, propter quandam constitu- cionem nostri antecessoris, que incipit: «Statuimus, quod quicunque», ut supra: De raptore virginis. (10) De prescripcione possessionum hic discurrendum. X. Prescripcio quamvis possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate6) in quibusdam terris nostris ad decem et octo annos servabatur, quibus transactis eadem possessio per mutuatorem 7) pecunie solebat perpetue obti- neri, visum fuit nostris et nostre milicie baronibus, quod talis brevis pre- scripcio non sine peccato fuit observata; unde extunc statuimus in prefatis obligacionibus (prescripcionem triginta annorum esse observandam), quibus (durantibus obligator poterit) infra decennium, quinquennium 8) vel cum sibi placuerit, coram iudice in actis suam obligacionem poterit innovare. (11) De calumpniis in hereditatibus factis. XI. Ad precludendum viam calumpniis per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impetere, (asserens) eam per possessorem in obliga- cione possidere et tenere, quam fortassis legitime possidet, possessor9) [f. 510] actore repulso ad probacionem testium admittatur. Et maxime, ubi utraque pars litteratorialia et legitima testimonia super huiusmodi possessionem non habuerit, in tali casu probacio possessorum admittatur. 1) W Cod. Stron. I. wyrazu tego niema. 2) Cod. Stron. I. nubes. 3) Cod. Stron. I. i D. IV. volentes. 4) Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. IV. patruonum. 6) Cod. D. IV. obligare. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. mutatorem. 8) Cod. Stron. I. decimum quinquenarium; Cod. D. IV. quinque nanum. 9) Cod. D. IV. possessor nisi. [9] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 499 (12) De limitibus et scopulis, alias o kopcze 1). XII. De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si contigerit aliquem litigantem pro limitibus docere vel ostendere scopulos, alias copcze, ad minus tres, aut alia signa notabilia, ut in campis vulgariter vyaszdy, in silvis vero signa ad modum vel ad instar crucis facta, ut est moris, extunc succamerarius noster, illum, qui2) meliora vel notabiliora signa scopulis ostenderit, discernens sub honore et consciencia, debebit et tenebitur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notabilibus inter hereditates caret3), extunc actor ad probacionem limitum cum testibus, ut est de iure, admittetur. (13) De observacione actuum sive libri4) terrestris. XIII. Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum genera- lium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie 5) et alie minores agitantur et tractantur, et sentencie per eosdem 6) late robur accipiunt perpetue firmitatis, ac si nostra in presencia agerentur, coram quibus || eciam resignaciones bonorum magnorum peraguntur, que [f. 52] resignaciones et alie 7) cause per eosdem diffinite in speciali (libro) conscri- buntur 8). Unde cum maiora alcius 9) ponderari debeant ac diiigencius et caucius observari, volumus, quod liber prenotatus 10), sive acta colloquii generalis, sub clausura trium clavium a modo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero notarius terrestris habeant et conservent11). Nec liceat uni sine aliis clausuram predictam aperire. Et quia ex actis pre- dictis sive libro, nonnulli litteras extrahere et habere tempore debito cupiunt, quapropter providendum est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, proclamare, quod in tali districtu, loco, die liber sive acta ad extrahendum litteras eas habere volentibus exponetur12). (14) De terminis particularibus observandis. XIIII. De terminis autem particularibus, sumptibus et vexacionibus13) nostro- rum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum: quod 1) Cod. Stron. I. o kopyecz. 2) Cod. Stron. I. que. 3) Cod. D. IV. curet. 4) Cod. Stron. I. libris. 5) Cod. D. IV. cause hereditate hereditarie. 6) Cod. D. IV. eodem. 7) Cod. D. IV. que. 8) Cod. Stron. I. discribuntur. 9) Cod. D. IV. alterius. 10) Cod. Stron. I. i D. IV. pronotatus. 11) Cod. Stron. I. i D. IV. conservant. 12) Cod. Stron. I. exponere. 13) Cod. Stron. I. simplicibus et vexacionibus; Cod. D. IV. simplicibus et vexacionibus simplicibus. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [10] prefati termini particulares non pluries1), quam semel infra mensem in quolibet districtu sive iurisdiccione, alias w powyeczye, haberi debebunt; in quibus camerariis2) iudicum et subiudicum alii duo camerarii, videlicet palatini et subcamerarii3), eligendi per eosdem || ad illos adiungantur, sine qui- [f. 520] bus iudtcis et subiudicis camerarii non habeant iudicandi facultatem, predicti eciam camerarii sive officiales iudicii sic locandi non debebunt alias causas, nisi proprias, procurare, vel ad procurandum se de iudicio levare, ac bonum et consultum 4) videtur, quod iudex, vel subiudex terminis particularibus perso- naliter, cum possint, presideant5), sicut et in Maiori Polonia est consuetum6). (15) De memoriali, quot grossos 7) debent exigere XV. Officiales autem et 8) camerarii, sive subiudices terminorum particula- rium non debent a causis 9) minoribus, quas usque ad estimacionem triginta marcarum et infra computando, pro memoriali, alias pamyathne, sive alio nomine przyszyasne, nihil plus, quam 10) duos grossos recipere; a maioribus autem causis, que ultra triginta marcas se extendunt, quatuor grossos 11) recipiendi habeant facultatem. (16) De proposicione 12) et questione, licet sint 13) plures persone, unum memoriale debet exigi. XVI. Provisum fuit insuper, quod postquam unamquamque questionem coram iudicio expositam dictam zaloba 14) aliquis edisserit, eciam si plures persone sint, pro parte quarum questio agitatur, una vel plures, tantum unum memoriale exigatur. (17) De causis, quas soli capitanei iudicare possunt. XVII. [f. 53] Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que minime ad eos 15) dinoscuntur pertinere, iudicant, 1) Cod. Stron. I. plures. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. camerarii. 3) W Cod. Stron. I. czterech ostatnich słów brak. Cod. D. IV. sugamerarii. 4) Cod. D. IV. consilium. 5) Cod. Stron. I. possideant. 6) Cod. Stron. I. consultum; D. IV. consultum consuetum. 7) Cod. D. IV. grossi. 8) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 9) Cod. Stron. I. causibus. 10) Cod. D. IV. quos. 11) Cod. D. IV. mercas se extenduut, quatuor grossis. 12) Cod. D. IV. prescripcione. 13) Cod. D. IV. sive. 14) Cod. D. IV. zalobam, zabo, zaloba. 15) Cod. D. IV. brak tego słowa. [11] KODEKS STRONCZYNSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 501 sentenciant et discernunt; volentes igitur imponere modum iudicandi, decer- nimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas preter articulos infrascriptos iudicare, scilicet: pro violencia feminarum, pro depre- dacione strate publice, pro incendio et1) inmissione ignis, pro violencia homi- cidii 2), pro invasione alicuius domicilii3); aliarum autem causarum minime iudicandi habeant facultatem omnimodam. (18) De notariis terrestribus pro notis capiendis. XVIII. Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri, videlicet Maiori Po- lonia, Syradia, Lanczyczya 4), Cuyavia, Dobrzyn etc. pro notis equaliter acci- piant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis terra- rum recipiunt, videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum, aut in principio medium grossum et in fine medium. (10) De Iudeis, quod pecunias super litteras et munimenta non debent accomodare nec audeant 5). XIX. Perversa iudaica perfidia, cum sit semper 6) et est Cristianis 7) contra- ria et inimica, ita, quod non solum in fide, aut in corpore, verum eciam et in conculcacione || bonorum et in depaupertacionem semper intendit, [f. 530] quamvis in constitucione ciusdam8) capituli, quod incipit: »Porro« libri primi ultimum, sit eis prohibitum, quod dare non debent quibuscunque personis, cuiuscunque status et eminencie existant, pecunias9) super litteras et in- scripciones, sed tantum super vadia et pignora; tamen ipsi 10) hoc minime advertentes, pecunias11) super litteras et inscripciones dare non cessabant.12); ideo volentes nostris subditis terrarum nostrarum subvenire graciose, prout ex religione Cristiana semper tenemur 13) et debemus, de cetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent 14), sed solum super pignora, ut superius in eodem capitulo expressum est. Sed si quis Iudeorum tales litteras de cetero aut15) inscripciones exibuerit, aut super easdem 1) Cod. Stron. I. pro. 2) Cod. D. IV. homidii. 3) W Cod. D. IV. wyrazu tego brak. 4) Cod. Stron. I. Laczyczya.; Cod. D. IV. Lanczyczna. 5) Cod. D. IV. accomodare debent valeant. 6) Cod. Stron. I. semper sit. 7) Cod. Stron. I. i D. IV. Cristianus. 8) Cod. Stron. I. cuiusdem. Cod. D. IV. eiusdem. 9) Cod. D. IV. pecuniis. 10) Cod. Stron. I. post. 11) Cod. D. IV. pecuniis. 12) Cod. D. IV. cessant, cessabant. 13) Cod. D. IV. tenentur. 14) Cod. D. IV. mutuavit. 15) Cod. D. IV. autem. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [12] pecunias dederit, tales littere aut inscripciones extunc debent esse (nullius) roboris, vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi tenebitur1) pro- cedere ad earundem solucionem. (20) De vituperacione nobilis illata alteri nobili. XX. Si aliquis nobilis aut asserens se de nobili genere procreatum dicit, quod si aliquis impar sibi existens in generacione vituperiosa verba intulis- set, quod tunc idem reus, eidem equalis non existens et negans se impro- peracionem fecisse, proprio iuramento ab increpacione eius absolvatur. || [f. 54] (21) De vituperacione kmethonis illata alicui nobili per ipsum. XXI. Kmetho vero non poterit alicui nobili, vel pro nobili se gerenti2), nobi- litatem eius increpare 3), nisi forte idem kmetho audierit per alium nobilem ipsum increpasse, et ipse se de huiusmodi improperio minime expurgabit. Hoc tamen volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedicionem ser- viunt et iudicibus tenestribus subsunt, non tamen4) de illis nobilibus, qui in civitatibus residentes cervisiam propinant, aut forte alii sunt vagi in terra nichil habentes, cum tales teneantur expurgare suam genologiam et suam libertatem. (22) De libertate alicui per aliquem dominum concessa. XXII. Quia libertas ad hoc per sapientes est inventa, ut silve, nemora 5), ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur et ad ampliores utilitates6) reducantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat 7), libertatem accipiat, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere. Quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius hereditatis exquirit et de- poscit circa suam mocionem. (23) De sculteto et kmethone absque culpa a domino fugiente. XXIII. Cum autem scultetus aut cmetho de agro suo sive hereditate sua absque domini culpa fugerit, talis profugus || debet per dominum in iudicio [f. 540] maiori bannito ter, et ex superhabundanti quarto, ut ad suam hereditatem redeat, evocari8). Qui si non redierit taliter vocatus, dominus ville cum 1) Cod. Stron. I. tuebitur. 2) Cod. Stron. I. i D. IV. gerente. 3) Cod. D. IV. incrapare. 4) Cod. D. IV. tamen autem. 5) Cod. D. IV. memoria. 6) Cod. Stron. I. utilitate. 7) Cod. Stron. I. debet. 8) Cod. Stron. I. i D. IV. evocare. [13] KODEKS STROŃCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 503 protestacione poterit suam hereditatem per alium collocare, contumacia illius non obstante, et si is profugus minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur dominus, sub quo degerit requisitus ius Polonicale cum eo poscentibus ministrare 1), alias ille, sub quo fuerit contradicens, penam pyacznadzescza incurret tociens, quociens contravenerit contra hanc con- stitucionem. (24) De scultetis, qualiter scultecias habere non possunt preter domini voluntatem. XXIIII. Inutilem scultetum dominus in hereditate retinens aut rebellem, dominus potest precipere 2) sculteciam suam vendere. Qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt et tenebuntur accedere iudicium terrestre et recipere duas personas, eligendo sagaces neutri parcium 3) suspectas, qui valorem huiusmodi scultecie ad unam summam taxantes, eidem domino sive heredi solvere nunciabunt4). Et sic dominus, soluta illa taxa pe- cuniali, sculteciam pro se obtinebit eviterne. (25) De 5) incisione taxus 6) vel aliarum arborum, qualiter pos- sint 7) retineri. || XXV. [f. 55] Primeva consuetudine et constitucione in capitulo: »Statuimus eciam etc« noscitur esse observatum, quod si aliquis kmethonem vel quempiam in sua silva arestaverit, eundem pro prima impignoracione in securi tantum pigno- rabit8), ut9) in eodem capitulo dictum est. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus 10) sunt arbores magni precii et valoris, ut est taxus, vulgariter czysch 11), et alie, quibus attentis, cum pignora debent precellere 12) res in valore, pro quibus pignorantur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si quis (intrans) silvam alterius tales arbores, vel his 13) similes inciderit, poterit per heredem silve captivari et ad fideiussoriam caucionem petentibus assignari; non enim videtur consonum et sufficiens pro tam nota- 1) Cod. Stron. I. instare. 2) Cod. D. IV. percipere. 3) Cod. Stron. I. parium. 4) Cod. Stron. I. i D. IV. nucciabunt. 5) Cod. D. IV. In. 6) Cod. D. IV. taxis. 7) Cod. Stron. I. possunt. 8) Cod. D. IV. pignorabitur. 9) Cod. Stron. I. et. 10) W Cod. D. IV. trzech tych słów brak. 11) Cod. D. IV. czysth. 12) Cod. D. IV. procellere. 13) Cod. D. IV. is. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. [14] bili dampno silve pignus leve accipi, velut solummodo impignoraretur 1); et similiter de gaiis. ubi pauce sunt silve, observetur. (26) De retinentibus mellificia sub alio domino, quam moratur, qualiter non debent intercedi. XXVI. Mellificia in nemoribus sive borris 2) alterius domini kmethones tenentes, aut iure hereditario possidcntes et sub alio degentes, de tiibutis 3), alias dany, seu melle tenentur respondere, Qui si in solucione || tardi extiterint4), [f. 550] aut solvere recusaverint, tunc dictus dominus poterit pro censu 5) suo iudicare et impignorare, et dominus, sub quo deget, non tenetur eum defensare, sed petenti iusticiam cum eodem tenebitur ministrare, ut de communi molendi- natore 6) eciam in libro priori est superius descriptum. (27) De arvipirio et incendio silvarum, vulgariter o pozarze 7) XXVII. Frequenter solet evenire, quod nobiles seu plebei 8) borram, silvam aut gayum, dictum zapusth, cuiuscunque ex industria intrantes, aut casu sive caumate, alias pozarem, aut arvipirio succenderint 9), et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi iure Polonico tanquam incen- darii debent iudicari, et licet honori ipsorum per hoc 10) minime derogetur, nichilominus tamen convicti si fuerint, si fuerit kmetho et non habet, unde solvat, redimat vitam, decem marcas dando, sicut pro capite plebei dare est consuetum. (28) De venacionibus leporum. XXVIII. Cum autem venantes solent pauperibus hominibus damnum seu damna infinita committere et non modica inferre nocumenta, bona11) eorum et fruges conculcando, eapropter statuendo inhibemus, quod a festo 12) sancti Adalberti, usque 13) ad congregacionem omnium frugum yemalium et estivalium de campis, in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari||non [f. 56] presumant, alias passo 14) dampnum tres marcas talis reponat et exolvat. 1) Cod. D. IV. impignoretur. 2) Cod. D. IV. bonis 3) Cod. D. IV. tribus. 4) Cod. Stron. I. Quia si in solucione tardi extiterunt. 5) Cod. D. IV. census. 6) W Cod. D. IV. opuszczone. 7) Cod. D. IV. o posacze. 8) Cod. Stron. I. plebi. 9) Cod. Stron. I. succederint. 10) Cod. D. IV. nos. 11) Cod. D. IV. bonorum. 12) Cod. D. IV. quod festo. 13) Cod. Stron. I. ut. 14) W Cod. D. IV. opuszczone. [15] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO Iszy i DZIAŁYŃSKICH IVty. 505 (29) De pena recipientis cervum, vel onagrum vel1) aliarum fe- rarum. XXIX. Nonnulle displicencie sive controversie inter nostros subditos et nobiles in venacionibus oriuntur, eo, quod 2) aliqui feras agitantes seu agitatas per canes alterius recipere non formidant, nec verentur. Unde statuimus, ut si quis in antea 3) cervum, onagrum, aut aprum alterius agitatum et captum, vi aut occulte ante canes alienos receperit aut rapuerit, et pro se tollens usur- paverit, talis usurpans pro ferinis seu carnibus tres marcas illi, cuius fera est, solvere sit astrictus. (30) De servis et ancillis illiberis, quomodo dicendum. XXX. In lege imperiali continetur4), quod servi illiberi et ancille non pos- sunt nec valeant de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem fuerint manu missi et libertati restituti 5). Sed quia multociens tales illiberi rnanus suorum dominorum subterfugientes et evadere volentes, apud alienos terri- genas et vicinos pernocturantur seu pernoctantur6) et servantur, et sic tali- modo dominos suos postponentes et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini maxima dampna percipiunt, ac si hereditatem perde- rent, || cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest, aquirere [f. 560] hereditatem novam per ipsos erigendam; unde si aliquem talem apud aliquem invenerint pernocturari 7), aut servari, idem debet eos retinere et in curia proximiori domini Regis presentari 8), quod tales haberet retentos et servaret, Quod si ille facere ommiserit, et dominus per testes approbaverit contra ipsum illiberum, domino, cuius fuerit, solvere tenebitur cum pena pyaczna- dzescza debita. (31) De fraternitatibus civitatum et rebus per palatinum consti- tuendis. XXXI. Ad precludendum viam fraternitatibus, quas mechanici civitatum obser- vabant, statuimus, quod capitaneus, palatinus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum, quam eciam panno- rum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno inveniuntur, precia indicere 9), instituere et corrigere debeant 1) Cod. D. IV. et. 2) Cod. D. IV. eoque. 3) Cod. Stron I. in ante ea. 4) Cod. D. IV. continentur. 5) Cod. Stron. I. liberati restituti; w Cod. D. IV. wyrazu »restituti« brak. 6) W Cod. Stron. I. dwóch ostatnich wyrazów brak. 7) Cod. D. IV. pernocturnari. 8) Cod. Stron. I. protestari. 9) Cod. Stron. I. i D. IV. precio inducere. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 64 505 Kodeks stronczyńskiego Iszy i działyńskich IVty. [16] iuxta consuetudinem diucius observatam, ut circa easdem mensuras et precia fraudes non committantur. Et si amplius contra hanc nostram institucionem dicte fraternitates 1) in quibuscunque civitatibus nostris inter mechanicos reperiantur, || sive inveniantur, tunc illi mechanici, inter quos talis [f. 57] fraternitas reperta fuerit, penam septuaginta marcarum 2), alias syedmdze- szyath 3) camere nostre applicandam se noverint4) incursuros. Iuramentum notariorum super presticione fidelitatis. Ego Stanislaus extunc fidelis, ut ante ea5), ero Serenissimo domino meo Wladislao etc. Negocia iudiciorum michi commissa et credita et citaciones fideliter faciam 6); super quibuscunque negociis in testimonio requisitus fuero, fideliter recognoscam non amore, odio, precio, vel favore, sed pro Deo et iusticia, nec ero consenciens malicie cuicunque, que posset quomodo oppri- mere veritatem, obediens eciam ero iudicio regali, omnia michi commissa per dominos palatinum et alios officiales iudicii terrestris fideliter recognoscam absque dolo 7). Non recognoscam, nec promovebo falsam causam et omnia commissa fideliter absque dolo et fraude promovebo. Sic me Deus adiuvet et omnes sancti. 1) Cod. D. IV. fraternitatis. 2) Cod. D. IV. mercarum. 3) Cod. Stron. I. szyedmdzesyanth. 5) Cod. D. IV. noverit. 6) Cod. D. IV. et ante ea. 7) W Cod. D. IV. opuszczone. 8) Dwóch tych wyrazów w Cod. D. IV. brak. VII. Kod. B. I. (Bandtkiego Iszy; — Bandtkianus I). Statuta et tura per prelatos Serenissimum principemque dominum Wladislaum, Dei gracia regem Polonie, et barones tocius regni eiusdem in Cracovia edita 1) et in Wartha sub anno Domini M0CCCC0XXIII0 in vigilia beatorum Simonis et Iude apostolorum et diebus sequentibus con- firmata per Serenissimum dominum Wladislaum regem Polonie supremumque ducem Lithvanie, et sic de aliis, approbata; et primo de transposicione ter- minorum. I capitulum. De transposicione terminorum. Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et terminorum particularium a nostris subditis hactenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive allegabantur. Unde talibus obviare volentes de unanimi consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem in predictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditis fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa decidantur etc. II capitulum generale colloquiorum. Decernimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum in antea transponantur, videlicet: quod primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent, secundum vero per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponant2), pro qua infirmitate in tercio termino, si paruerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc 1) Cod. edite. 2) Cod. transponantur. 508 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [2] vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casualiter1) perduraret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali parere studeat aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittat. Idem volumus et decernimus (de terminis) particu- laribus observari, quod primum et secundum terminos per simplicem infir- mitatem subditi nostri transponere valeant, tercium vero terminum absque allegacione2) capellani || et confessione per veram infirmitatem [f. 300] possunt et debent transponere, et in quarto finaliter iuramentum corporale prestare debebit, quod non fictive tunc infirmabatur, si paruerit. Sin autem eum, qui terminum procurat prolongare, contigerit3) in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout sepius de prolongacionibus colloquii generalis est expressum. Hoc tamen de reo et citato intelligere volumus, sed actor terminum colloquii generalis aliter transponere nequeat, nisi solum per veram infirmitatem et in terminis particularibus semel per simplicem infirmitatem etc. III. De viduis4). Ad abolendam dampnosam consuetudinem, que hactenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Statuimus etc.«, remanens omnia bona possidebat bona (s), propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus (per) inadvertenciam 5) et malam ipsarum procuracionem annichilabantur; unde talibus providere volentes 6) de cetero statuimus, quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotali- cium remaneat, alia vero, in quibus dotem et dotalicium non habet, pueris vel proximioribus resignare tenebitur etc. IIII. Circa quid uxor marito mortuo (remanere debet). Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra in quodam ca- pitulo: »Statuimus, quod uxor marito mortuo (etc« erat constitutum, quod uxor marito mortuo) circa omnia parafernalia: videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus, pecuniis remanebat, tamen quia non modica dampna per hoc pueris solebant evenire; quapropter ex consilio et assensu prelatorum et baronum nostrorum statuimus, quod uxor marito mortuo solum circa parafernalia 7) domestica remaneat, thezauro, videlicet pecuniis et argento 1) Cod. causaliter. 2) Cod. allagacione. 3) Cod. contingerit. 4) Cod. viduabus. 5) Cod. inadvertanciam. 6) Cod. volentibus. 7) Cod. paraffrenalia. [3] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 509 equis magnis, omnibus armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devol- vantur. Declaramus insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotalicio ipsius fuerint, una cum equis vectigalibus, qui- bus tempore mariti sui vehebatur, remaneat, demptis vestibus et equis par- vis || in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcionem 1) domine cum pueris cadere debebunt cum effectu etc. V. Vir ad XX annos et femina ad XV non respondebunt in iudicio. Orphanitati2) puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cu- pientes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatis mortis casu relinquuntur, et sic multociens per nonnullos in iudiciis nostris vexantur, qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt neque possunt, et quamvis eisdem super etate sit provisum, videlicet maribus3) ad XV, famellis 4) vero ad XII annos inclusive, quod infra hoc non tenentur respondere, tamen aliis diversis gravaminibus multociens opprimuntur, (que considerantes) et amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit, de quibus plus confidet, usque ad annos superius allegatos, nec eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tutela potcrint nec valeant removere etc. VI. Post mortem matris de porcione puerorum. In quadam constitucione nostri predecessoris decretum extitit, vide- licet in capitulo: »Ex communi usu«, ut supra, quod moriente matre puero- rum, patre cum alia nubere volente, pueri a patre petebant5) porcionem. Et ideo considerantes in eadem constitucione, quod propter ingratitudinem factam patri per filios et depressionem sui status, quam a filiis in recepcione bonorum paciebntur, multociens filii ad inopiam vergentes ad patrem con- volabant et recurrebant, qui superiora advertens eisdem succurrere non cu- rabat vel nolebat; unde inter utramque partem displicencia et rancor mora- batur. Quibus incommodis obviare cupientes, exnunc statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris eorum ad secundas nupcias convo- laverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte, predictis pueris suis porcionem hereditariam assignare, dummodo dissipator bonorum non existat, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari et manere valebit, assignata dumtaxat predictis filiis suis porcione, quam post matrem 1) Cod. porcione. 2) Cod. Horphanitati. 3) Cod. maritus. 4) Cod. famella. 6) Cod. petent. KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [4] ipsorum racione dotis seu nupciarum sustulit et recepit; et hoc si velint et si ipsam habuerint etc. VII. Post mortem uxoris prime filii secunde uxoris filias pecu- niis expediant. || Declarantes statuimus, quod si contigerit 1) patrem cum se- [f. 310] cunda uxore filios non habere, sed filias, et cum prima habuerit filios, extunc mortuo patre puerorum 2) predictorum pars aliqua secunde uxoris filias non contingit, sed filii sive filius prime vel secunde uxoris superstes sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit, assignando ipis in pecuniis dotem com- petentem, bonis maternis exceptis dumtaxat, si ipse sorores habuerint, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris porcionem suam equalem, a patre eis sponte ex divisione perpetua obłatam, obtinerent, tunc porcio secunde uxoris filiis vel filiabus cedere debet integraliter et ex toto etc. VIII. De tutoribus. Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post patris mortem carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent vel amici proximiores vel patrui nomine tutoris observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus excludant, vo- lentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra provi- dencia providere volentes deinceps statuimus, quod mariti earum receptis taliter pecuniis a proximis amicis aut tutoribus ex pacto de non recepcione bonorum ipsas conveniencium qualitercunque, sive per fideiussoriam caucionem vel alio quocunque modo tale pactum intervenerit aut fuerit astrictus, (illud) decernimus irritum et inane; quin prefate filie ad earum redeant hereditates, non obstantibus pactis aut caucionibus quibuscunque, sed sponte pre- fate filie bona sua hereditaria, si ipsis placet, vendendi, ut ante, habeant facultatem. VIIII. De astucia. Astucie et dolositati perversorum hominum, qui omnia in peius con- vertere et interpretari non iormidant, viam precludere volcntes, quod qui- cunque nomine tutorio aliquam vel aliquas puellam vel puellas iure affinitatis cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes seu concer- nentes iam puberes et nubiles ad desponsandum servant, eas nolentes mari- tari in hunc3) finem, quod bona ipsarum eo diucius || valeant possi- [f. 32] 1) Cod. contingerit. 2) Pierwotnie pisarz zamieścił: »filiorum«, ale zaraz ten wyraz przekreślił i w dalszym ciągu napisał: »puerorum«. 3) Cod. hanc. [5] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 511 dere, decernimus, quod tales sic, ut premittitur, adulte poterint viros recipere sine eiusdem patrui vel tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu et voluntate avunculorum 1) et aliorum patruorum, nec bonis ipsarum privari poterint aut fraudari propter quandam constitucionem nostri antecessoris, que incipit: »Item statuimus, quicunque virginem etc.«, ut supra: De raptore virginis. X. De prescripcione obligacionis. Prescripcio quamvis possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XV annos servabatur, quibus transactis eadem possessio per pecunie mutuatorem 2) solebat perpetuo obtineri, visum fuit nobis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato 3) fuit obser- vata. Unde exnunc statuimus in prefatis obligacionibus prescripcionem XXX annorum esse observandam, quibus durantibus obligator poterit infra decen- nium, quinquennium, vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem innovare etc. XI capitulum. De calumpniis. Ad precludendum4) viam calumpniis per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate inpedire, asserens eam possidentem in obligacione tenere et possidere, quam fortassis legitime possedit, possessor actore repulso ad probacionem testium admittatur; et maxime, ubi utraque pars litteratoria et legitima testimonia super huiusmodi possessione non haberent, tali casu possessoris probacio admittatur etc. XII capitulum. De limitacionibus granicierum5). De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere sco- pulos, dictos kopcse, ad minus tres aut alia notabilia signi, ut in campis, alias vyasdi, in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc subcamerarius6) noster illum, qui meliora signa et notabiliora seu scopulos ostenderit discernens sub onere consciencie debebit et tenebitur admittere ad probandum. Ubi autem utraque pars || signis notabilibus inter [f. 320] hereditates caret, extunc actor ad probacionem limituni cum testibus, ut est de iure, admittatur etc. 1) Cod. avanculorum. 2) Cod. mutatorem. 3) Cod. pacto. 4) Cod. precludandum. 5) Cod. graniciarum. 6) Cod. subcamaris. 512 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [6] XIII capitulum. De antiquo statuto. Ex consuetudine et statuto antiquo observatur, quod vendens heredi- tatem per tres annos et tres menses ab inpedicione cuiiislibet intercedere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsam contingunt, infra prefatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec venditor et intercessor prescripcione intercessionis non evadet, qua elapsa primo empto- rem pro limitibus inquietare non formidant, licet vendicioni presentes exti- terunt, ea propter amodo volumus et statuimus, quod cum aliqua hcreditas emptori et per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali 1) evocentur, quod illi ostensioni intersint; qui si venire noiuerint per ministerinlem sic vocati et infra tres annos et tres menses possessori questionem pro limitibus non moveant, tunc possessor ad pro- bacionem sue empcionis cum testibus admittatur etc. XIV. De baronibus terre. Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum genera- lium personam nostram representant, coram quibus 2) cause hereditarie et alie maiores. agitantur et tractantur et sentencie per eosdem late robur accipiunt firmitatis, ac si in nostra presencia agerentur, coram quibus eciam resignaciones bonorum magnorum peragantur, que resignaciones et alie cause per eosdem diffinite in speciali libro conscribuntur, unde cum maiora alcius 3) ponderari debeant et diligencius ac caucius observari, volumus, quod prefatus liber colloquii generalis sive acta sub clausura trium clavium amodo conserventur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam terrestris notarius habeant et conservent, nec liceat uni sine aliis clausuram predictam aperire. Et quia ex actis predictis seu in libro nonnulli litteras habere et extrahere tempore debito cupiunt, quapropter providendum est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, facere proclamare, quod in tali districtu, loco et die liber sive acta ad extrahendum litteras [f. 32] eas 4) habere volentibus seu affectantibus exponetur. XV capitulum. De terminis particularibus etc. De terminis autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum, quod prefati termini particulares non pluries, nisi semel infra mensem in quolibet districtu 1) Cod. ministrali 2) Po tym wyrazie pisarz zamieścił «persone», ale sam ten wyraz przekreślił. 3) Cod. alicuius. 4) Cod. eis. [7] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 513 sive iurisdiccione, alias powath, fieri debebunt, in quibus camerariis 1) iudi- cum et subiudicum alii duo camerarii, videlicet palatini et subcamerarii, eligendi per eosdem, ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis2) camerarii non habeant iudicandi facultatem. Predicti eciam camerarii seu officiales iudicii sic locandi non debebunt alias causas, nisi proprias, procu- rare vel ad procurandum de iudicio se levare, et bonum ac consultum vide- tur, quod iudex vel subiudex particularibus terminis personaliter, cum pos- sint, presiderent, sicut in Maiori Polonia est consuetum etc. Capitulum XVI. De iudicibus particularium iudiciorum. Officiales autem vel camerarii seu iudices iudiciorum particularium non debebunt a causis minoribus, quas usque ad extimacionem XXX marcarum et infra computamus quod (s) pro memoriali, alias pamathne aut alio nomine prziszandne, nil plus quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt, quatuor grossos recipiendi habeant facultatem etc. XVII capitulum. De questionibus. Provisum est insuper, quod post unamquamque questionem coram iudicio expositam, dictam zaloba, aliquis edisseret (s), eciamsi plures persone sint, pro parte quorum questio una agitatur, non plus nisi unum memoriale exigatur etc. XVIII. De capitaneis terrarum, quas (causas iudicare habent). Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que minime ad eosdem dinoscuntur pertinere, iudicant, sentenciant et discernunt. Volentes igitur inponere modum iudicandi decer- nimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas preter infrascriptos 3) articulos iudicare, videlicet pro violencia feminarum, pro de- predacione strate publice, pro incendio et emissione ignis, pro violenta 4) domicilii alicuius invasione; aliarum autem causarum minime habeant iudi- candi facultatem etc. XVIIII. De notariis terrarum. || [f. 330] Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri, videlicet Maioris Polo- nie, Syradia, Lancicia, Cuyavia, Dobrzin etc. pro notis equaliter recipiant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis terrarum 1) Cod. camerarii. 2) Cod. iudex et subiudex. 3) Cod. infrascriptas. 4) Cod. violencia. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 65 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [8] accipiunt, videlicet pro una causa (vel) inscripcione usque ad finem unum grossum aut in principio medium et in fine medium grossum etc. XX capitulum. De Iudeis. Perversa Iudaica perfidia 1), cum semper Christianis contraria est et inimica, quod non solum in fide aut corpore, sed et in conculcacione bono- rum et depauperacione Christianorum intendit, quamvis in constitucione nostri predecessoris eodem capitulo, quod incipit: >Porro<, primi libri ulti- mum, sit eis prohibitum, quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pecunias super litteras et inscripciones, sed solum super vadia 2) et pignora; tamen hoc ipsi minime advertentes pecu- nias super litteras et inscripciones dare non cessabant. Ideo volentes nostris subditis terrarum graciose subvenire, prout ex religione Christiana tenemur et debemus, de cetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent 3), sed solum super pignora, ut superius in eodem capitulo est expressum. Sed si quis Iudeorum tales litteras aut inscripciones exhi- buerit aut super easdem pecunias dederit, tales inscripciones aut littere extunc debent (esse) nullius roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi tenebitur solvere etc. XXI. De nobilibus. Si aliquis nobilis aut asserens se de nobili genere procreatum dicat, quod aliquis impar sibi existens in generacione, vituperiosa verba sibi intu- lisset, quod tunc ille reus eidem equalis non existens, et negans inpropera- cionem 4) fecisse, proprio iuramento ab increpacione eius absolvatur etc. XXII. De kmethone. Kmetho non poterit alicui nobili vel pro nobili se genere (s) gerenti nobilitatem ipsius increpare, nisi forte idem kmetho audierit per alium no- bilem ipsum increpasse et ipse se de huiusmodi improperio minime expurgat. Hoc tamen volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedicionem serviunt et iuribus5) terrestribus subsunt, non autem (de) illis nobilibus, [f. 34] qui in civitatibus residentes cervisiam propinant aut forte (sunt) vagi nichil in terra 6) habentes, cum tales teneantur se expurgare etc. 1) Cod. presidia. 2) Cod. vidia. 3) Cod. mutuant. 4) Cod. inproperacione. 5) Cod. iuris. 6) Cod. nichil intra. [9] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 515 XXIII. De libertate. Quia libertas ob hoc per sapientes est inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur et ad ampliores utilitates re- ducantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem acceptabit, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere, quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius hereditatis exquirit et exposcit circa suam mocionem etc. XXIIII. De scultetis. Cum autem scultetus aut kmetho de agro seu hereditate sua absque culpa domini fugerit, talis profugus debet per dominum in iudicio maiori et bannito ter et ex superhabundanti quater, ut ad suam hereditatem redeat, evocari, qui si non redierit taliter vocatus, dominus ville cum protestacione poterit suam hereditatem per alium collocare, contumacia illius non obstante. Et si is profugus minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur1) dominus, sub quo degerit, requisitus ius Polonicale cum eo pos- centibus ministrare, alias ille, sub quo fuerit contradicens, penas penthna- dzecze incurret tociens, quociens contra hanc constitucionem contravenerit etc. XXV. De sculteto inutili2). Inutilem scultetum in hereditate aut rebellem dominus potest precipere sculteciam vendere, qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicem terrestrem et re- cipere ac eligere duas personas sagaces, neutri parcium suspectas, qui va- lorem huiusmodi scultecie ad unam summam taxantes eidem domino se (s) sive heredi solvendam nunciabunt3), et sic dictus (dominus) soluta illa taxa pecuniali sculteciam pro se obtinebit etc. XXVI. De silva etc. Primeva constitucione in capitulo »Statuimus eciam etc.«, noscitur esse observatum, quod cum aliquis kmethonem vel quempiam in sua silva arestaverit, eundem pro prima pignoracione tantum in securi pignorabit, prout supra in eodem capitulo: »Statuimus« est descriptum. Et [f. 340] quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus4) alique arbores sunt magni valoris et precii, ut est taxus et alie, quibus attentis, cum pignora debent precellere 5) in valore res, pro quibus pignoratur, visum 1) Cod. tenebit. 2) Cod. inutile. 3) Cod. nucciabunt. 4) Cod. inter quas; ale sam pisarz »quas« przerobił na »quibus«, 5) Cod. procellere. 516 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [10] est nobis et nostris baronibus, quod si quis intrans silvam alterius tales arbores, vel his similes, succiderit, poterit per heredem silve captivari et ad fideiussoriam caucionem petentibus assignari. Non enim consonum et suffi- ciens videtur (pro tam dampno notabili leve pignus recipi) 1) vel quod solum- modo in pignore puniretur; et similiter de gays, ubi pauce sunt silve, obser- vetur etc. XXVII. Mellificia. Mellificia in nemoribus seu borris alterius domini kmethones tenentes aut iure hereditario possidentes et sub alio domino degentes de tributis seu dany mella (s) tenentur respondere. Qui si in solucione tardi extiterint aut solvere recusaverint2), tunc dictus dominus poterit pro censu suo vindicare et inpignorare, et dominus, sub quo deget, non tenetur eum defensare, sed petenti iusticiam cum eodem tenebitur ministrare, ut de communi molendi- natore eciam est in libro terrestri superius provisum. XXVIII. De combustione silve vel gay alicuius. Frequenter solet evenire, quod nobiles aut plebei borram, silvam aut gayum, dictum zapustu, cuiuscunque ex industria intrantes aut casu sive caumate 3), alias pozarem, succenderint et de 4) hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure nisi Polonico tanquam incendarii debent iudi- cari. Et licet honori ipsorum per hoc 5) minime derogatur, nichilominus con- victi, si fuerit6) kmetho et non habet, unde solvat, redimet vitam X marcis sicut pro capite plebei dare est consuetum etc. XXIX. De feris agitatis etc. Nonnulle displicencie sive contraversiones inter nobiles in venacioni- bus 7) oriuntur eo, quod aliqui feras agitatas per canes alterius recipere non verentur. Unde si aliquis in antea cervum vel onagrum vel aprum per ca- nes alterius agitatum et captum vi vel occulte ante canes alterius alienos receperit aut rapuerit et pro se tollens usurpaverit, talis usurpans || [f. 35] pro ferinis seu carnibus tres marcas illi, cuius fera est, solvere sit astri- ctus etc. 1) W rękopisie zamiast ustępu w nawiasie czytamy tylko: »per rotam«, co oczywiście po- chodzi z błędnego odczytania przez kopistę wyrazów »pro tam«, 2) Cod. recusaverit. 3) Cod. caminata. 4) Cod. succenderit et per, 5) Cod. pro hec: 6) Cod, fuerint. 7) Cod. nacionibus. [11] KODEKS BANDTKIEGO Iszy. 517 XXX. De leporum 1) venacionibus. Cum autem lepores venantes solent pauperibus nobilibus infinita com- mittere nocumenta atque dampna, bona eorum et fruges conculcando, ea- propter prohibemus, quod a festo sancti Adalberti usque 2) ad congregacio- nem omnium frugum yemalium et estivalium de campis in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumat, alias dampnum passo tres marcas pro pena se noverit incursurum etc. XXXI. De servis illiberis. In lege imperiali continetur, quod servi illiberi et ancille non possunt nec valent de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem fuerint manu- missi et libertati restituti. Sed quia multociens tales manus dominorum suorum subterfugiunt et evadere volunt, aput alienos terrigenas et vicinos, cum effugiunt, pernoctantur et servantur, et sic tali modo dominos suos postponunt et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini non modica dampna percipiunt, ac si hereditatem deperderent, cum3) servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest, hereditatem per ipsos novam erigendo4); unde si aput quem tales de cetero pernoctabuntur et serva- buntur, idem eosdem debet retinere et in curia proximiori domini Regis protestari, quod tales habuerit retentos et servaret, quod 5) si ille facere obmiserit et dominus servi per testes comprobaverit contra ipsum, quod illum illiberum sic non protestatum servavit, qui eundem illiberum domino, cuius fuerit, solvere tenebitur cum pena penthnadzescze etc. XXXII. De frumentis qualiter mensurari (debent). Ad precludendum6) viam fraternitatibus, quas mechanici civitatum observant, statuimus, quod palatinus, capitaneus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum quam pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno nostro inveniuntur, precia instituere, indicere et corrigere debent iuxta consuetudinom diucius observatam, ne circa easdem mensuras et precia fraudes committantur || atque dolus et quod fraternitates huiusmodi [f. 350] amodo destruantur; et si amplius contra hanc 7) institucionem nostram dicte 1) Cod. leporibus. 2) Cod. atque atque (s). 3) Cod. per. 4) Cod. exigendo. 5) Cod. quia. 6) Cod. precludandum. 7) Cod. hoc. 518 KODEKS BANDTKIEGO Iszy. [12] fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris (inter) mechanicos invenientur et reperientur, tunc illi mechanici, inter quos talis fraternitas reperta fuerit, penam LXX marcas, alias szedmdzessanth, camere nostre applicandam se noverint incursuros1). Et est finis, pro quo sit benedictus Deus in secula seculorum anno CCCCXLIIII0. 1) Cod. noverit incursurum. VIII. Kod. Ptrb. IV. (Petersb. IVty; - Petropolitan. IV). Secuntur statuta W. regis Polonie. [f. 1430] Item nota statuta et iura edicta per prelatos Serenissimumque prin- cipem dominum Wladislaum regem Polonie et barones tocius regni Polonie in Cracovia et Wartha sub anno Domini M0CCCC0XXIII0 in vigilia Sy- monis et Iude apostolorum et diebus sequentibus confirmata per Serenissi- mum principem et dnum W. Regem Polonie supremumque ducem Lyth- wanie etc. et approbata. (1) De terminis disponendis. Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis actenus servabatur 1), unde2) diversa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive allegabantur; unde talibus obviare volentes de unanimi consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem in predictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditis fore observandum, ut3) predicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Et primo decernimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum in antea transponantur, videlicet: quod primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent, secundum vero per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani trnnsponant4), pro qua infirmitate in tercio termino, si supervenerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem 1) Cod. servabitur. 2) Cod. contra. 3) Cod. et. 4) Cod transponantur. KODEKS PETERSBURSKI IV. [2] infirmitate casualiter perduraret, tunc tercio posset transponere, quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali parere studeat aut procuratorem certum1) transmittere non postponat, || alioquin causam amittat. Idem volumus de terminis [f. 143] particularibus observari, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostri transponere studeant, tercium vero terminum absque allegacione capellani per veram infirmitatem possint et debeant pertrahere, et in quarto finaliter iuramentum corporale prestare debebit, quod tunc non fictive infirmabatur, si supervenerit. Sin autem eum, qui terminum procurat prolongari, contigerit in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, (prout) sepius de prolongacionibus colloquii generalis est ex- pressum. Hoc tamen de reo et citato intelligere volumus, sed actor terminum colloquii generalis aliter transponere nequeat2), nisi primum per veram infir- mitatem, et in terminis particularibus semel per simplicem infirmitatem. (2) De viduis viro mortuo. Ad abolendam3) dampnosam consuetudinem, que actenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur4), quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris5) nostri institucionem, que incipit »Statuimus« remanens omnia bona possidebat, propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam6) et malam ipsorum 7) procuracio- nem annichilabantur et desolabantur, unde talibus providere volentes de cetero (statuimus), quod uxor marito mortuo tantum circa dotem8) et dotalicium remaneat; alia vero, in quibus dotem et dotalicium non habuerit, pueris vel proximioribus antiquitus per antecessores tenebitur resignare. || [f. 144] (3) Circa que vidua debeat remanere. Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra quodam capitulo: »Statuimus, quod uxor marito mortuo etc«. (erat constitutum, quod uxor marito mortuo) circa omnia parafernalia videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus, pecuniis remanebat, tamen quia non modica dampna per hoc pueris solebant evenire, qua propter ex consilio et consensu prelatorum et baronum9) nostrorum omnimode statuimus, quod uxor ma- 1) Cod. tercium. 2) Cod. nequeant. 3) Cod. abolandam. 4) Cod. servabitur. 5) Cod. antecessorem. 6) Cod. inadvertanciam. 7) Cod. ipsarum. 8) Cod. dotara. 9) Cod. baronorum. [3] KODEKS PETERSBURSKI IVty. 521 rito mortuo solum circa paraffernalia domestica remaneat, tezauro, vide- licet pecuniis et argento, et equis magnis cum omnibus armis equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur. Declarantes insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotali- cio 1) ipsius fuerint, una cum equis vectigalibus, quibus tempore mariti vehe- batur, remaneat, demptis vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcionem domine cum pueris cadere debebunt cum effectu2) etc. (4) De pupillis et orphanis. Orphanitati puerorum subditorum nostrorum consulere3) graciose cu- pientes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatis, casu mortis relinquuntur, et sic multociens per nonnullos in iudiciis patris (occasione) vexantur, qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt neque possunt; et quamvis eisdem super etate (sit) provisum, videlicet maribus4)ad quin- decim, famellis 5) ad XII annos inclusive, quod infra hoc || non te- [f. 144] nentur respondere, tamen aliis diversis gravaminibus multociens opprimuntur, amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit et de quibus plus confidet, usque ad annos superius allegatos; nec eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tutela poterint nec valeant removere etc. (5) De patre transeunte ad secundas nupcias. In quadam constitutione predecessoris nostri decretum extitit, videlicet in capitulo »Ex communi usu«, ut supra, quod moriente matre puerorum patre cum alia nubere volente pueri a patre petebant6) porcionem. Et ideo considerantes in eadem constitucione, quod propter ingratitudinem patri factam per filios et propter depressionem status sui, quam a filiis in recep- cione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes ad patrem convolabant7) et recurrebant, qui superiora advertens8) eisdem succurrere non curabat vel nolebat, unde inter utramque partem displicencia et rancor morabatur. Quibus incommodis obviare cupientes exnunc statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris eorum ad secundas nupcias convolaverit, non tenebitur9), nisi forte velit sponte, predictis suis filiis por- 1) Cod domicilio. 2) Cod. debebant cum effectu. 3) Cod. consulare, 4) Cod. maritus. 5) Cod. famella. 6) Cod. petebunt. 7) Cod. convalebant. 8) Cod. avertans. 9) Cod. tenebatur. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 66 KODEKS PETERSBURSKI IVty. [4] cionem hereditariam, dummodo dissipator bonorum non existat, assignare, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari (debet) et manere, assignata dumtaxat predictis filiis suis, si velint et si ipsam habuerint racione dotis vel || quacunque materna porcione, quam post matrem [f. 145] ipsorum racione nupciarum sustulit et recepit. (6) De porcione puellarum. Declarantes statuimus, quod si contigerit patrem cum secunda uxore filios non habere, sed filias, et cum prima habuerit filios, extunc mortuo patre puerorum predictorum pars aliqua secunde, et sic de aliis, uxoris filias non continget, sed filii sive filius secunde vel prime cuiuscunque uxoris superstes 1) sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit, assignata ipsis iń pecuniis dote competenti, bonis maternis dumtaxat exceptis, si ipse pre- dicte sorores habuerint, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri2) prime uxoris porcionern suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam obtinerent3), tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit integraliter ex toto etc. (7) De bonis pupillorum et tutoribus ipsorum4). Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post mortem patris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent pa- trui vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus excludant, volentes ipsis pecuniam, cum maritantur5), assignare. Quibus de nostra clemen- cia providere cupientes deinceps statuimus, quod si mariti earum receptis totaliter pecuniis a paternis amicis vel tutoribus ex pacto de non recep- cione bonorum ipsas concernencium qualitercunque6), || sive per fide- [f. 145] iussoriam caucionem vel aliocunque (modo) tale pactum intervenerit vel fuerit astrictus, illud decrevimus irritum et inane; quin prefate filie redeant ad earum hefeditarias porciones, non obstantibus7) pactis et caucionibus quibuscunque, sponte vero prefate filie bona sua vendendi, ut ante, habeant 8) facultatem. (8) De pupillis maritandis. Astucie et dolositati perversorum hominum, qui omnia in peyus con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, qui nomine 1) Cod. superstites. 2) Cod. puer. 3) Cod. obtineret. 4) Cod. ipsarum. 5) Cod. moriantur. 6) Cod. concencium qualicunque. 7) Cod. astantibus. 8) Cod. habebant. [5] KODEKS PETERSBURSKI IVty 523 tutoris aliquam vel aliquas et iure affinitatis puellas cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes1) iam puberes atque nubiles ad desponsandum servant eas volentes maritari in hunc finem, quod bona ipsa- rum eo diucius valeant possidere, decernimus, quod tales virgines sic, ut premittitur, adulte2) poterint viros recipere sine eiusdem patrui3) vel tutoris voluntate et consensu tamen cum consensu et consilio avunculorum et alio- rum patruorum, nec bonis ipsarum privari poterint4) aut fraudari propter quandam constitucionem nostri antecessoris, que incipit »Item statuimus qui- cunque virginem etc.« ut supra: De raptore virginis. (9) De prescripcionibus. Prescripcio quamvis possessionis5) sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XVIII annos servabatur6), quibus transactis eadem possessio || per mutuatorem pecunie solebat perpetuo obtineri, visum [f. 146] fuit nobis.et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato fuit observata. Unde exnunc statuimus in prefatis obligacionibus prescrip- cionem XXX annorum esse observandam, quibus durantibus obligator poterit infra decennium, quinquennium vel cum sibi placuerit coram iudicio in actis suam obligacionem innovare. (10) De probacione hereditaria possessoris. Ad precludendum7) viam calumniis per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impetere, asserens eam per possessorem in obligacione possideri et teneri, quam fortassis legitime possidet, possesspr ad probacionem testium actore repulso admittatur; et maxime ubi utraque pars literealia (s) et legitima testimonia super huiusmodi possessione non ha- buerit, tunc in - tali casu possessoris probacio admittatur. (11) De limitibus. De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere sco- pulos, dictos kopcze, ad minus tres aut talia notabilia signa, ut in campis wyasdy, in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc sub- camerarius noster illum, qui meliora signa et notabiliora seu8) scopulos osten- derit, discernens debebit et tenebitur admittere ad probandum. Ubi autem 1) Cod. opinantes. 2) Cod. ad utile. 3) Cod. paterni. 4) Cod. poterant. 5) Cod. passionis, 6) Cod. servabitur. 7) Cod. precludandum, 8) Cod. sex. KODEKS PETERSBURSKI IVty. [6] utraque || pars signis notabilibus inter hereditates caret, extunc [f. 146] actor ad probacionem limitum cum testibus, ut est de iure, admittatur etc. (12) De limitum 1) prescripcione. Ex consuetudine et iure antiquo observatur, quod vendens hereditatem emptorem per tres annos et tres menses ab impeticione2) cuiusdam inter- cedere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite3) hereditatis, quorum limites eciam ipsam contingunt, infra pre- fatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec vendi- tor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadet, qua elapsa primo emptorem pro limitibus inquietare non formidant, licet vendicioni presentes extiterunt; ea propter amodo volumus et statuimus, quod cum aliqua here- ditas emptori per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint4), qui si venire nolu- erint5), per ministerialem sic vocati, et infra tres annos et tres menses posses- sori questionem pro limitibus non moveant, tunc possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus admittatur etc. (13) De observacione librorum. Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum genera- lium personam nostram representant, coram quibus || cause here- [f. 147] ditarie et alie maiores agitantur et tractantur et sentencie per eosdem late robur obtinent6) firmitatis, ac si in (nostra) presencia ferrentur, coram quibus eciam resignaciones bonorum magnorum peraguntur, que sentencie 7), resignaciones et alie cause per eosdem diffinite in speciali libro conscribuntur 8), unde cum maiora alcius9) ponderari debeant et diligencius ac caucius observari, volu- mus, quod prefatus liber colloquii generalis sive acta sub clausura trium clavium amodo conserventur 10), quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero terrestris notarius habeant et conservent, nec liceat uni sine 11) aliis clau- suram predictam aperire 12). Et quia ex actis predictis et libro nonnulli litte- ras habere et extrahere tempore debito cupiunt13), qua propter providendum 1) Cod. limitibus. 2) Cod. impedicionem. 3) Cod. venditi. 4) Cod. astensioni interfuit. 5) Cod. noluerit. 6) Cod. optineant. 7) Cod. si non. 8) Cod. conscribantur. 9) Cod. alicuius. 10) Cod. conservantur. 11) Cod. sive. 12) Cod. apparire. 13) Cod. cupiant. [7] KODEKS PETERSBURSKI lVty. 525 est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderir, facere proclamari, quod in tali districtu, loco et die liber sive acta ad extrahendum litteras eas habere1) affectantibus exponetur. (14) De celebracione terminorum terrestrium. De terminis autem particularibus, sumptibus2) et vexacionibus nostro- rum pauperum militum compacientes3), taliter duximus providendum, quod prefati termini particulares non plures, nisi semel infra mensem, in quolibet districtu sive iurisdiccione, alias powyath, habeant fieri, in quibus camerariis 4) iudicum et subiudicum || alii duo camerarii, videlicet palatini et [f. 147] subcamerarii, eligendi per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis5) camerarii non habeant iudicandi facultatem. Predicti eciam came- rarii seu officiales iudicii sic locandi non debebunt alias (causas, nisi pro- prias, procurare) vel ad procurandum de iudicio se levare. Et bonum ac con- sultum videtur, quod iudex et subiudex particularibus terminis personaliter, cum possint, presideant, sicut in Maiori Polonia est consuetum6). (15) De memorialibus, quantum sit ponendum. Officiales autem et camerarii seu subiudices particularium terminorum non debebunt a causis minoribus, quas usque ad existimacionem XXX marcarum et infra computamus quod (s) pro memoriali pamaythne (s), sive alio nomine prsysandzw, plus quam duos grossos recipere, a minoribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt, quatuor grossos recipiendi habeant potestatem. (16) De memoriali et presticione. Provisum est insuper, quod postquam unamquamquam questionem coram iudicio expositam, dictam szaloba, (aliquis edisserit), eciam si plures persone 7) sint, pro parte quarum questio agitatur una, non8) plus, nisi unum memoriale exigatur. (17) De iudicio castrensi. Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, || que minime9) ad eos dinoscuntur pertinere, iudi- [f. 148] 1) Cod. hinc. 2) Cod. sequentibus. 3) Cod. compacienter. 4) Cod. camerarii. 5) Cod. iudex et subiudex. 6) Cod. consultum. 7) Cod. parve. 8) Cod. vel 9) Cod. nunc. 526 KODEKS PETERSBURSKI IVty. [8] cant, sentenciant ac discernunt. Volentes ipsis imponere modum iudicandi decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas preter infrascriptos articulos iudicare, scilicet: pro violencia feminarum, pro depredacione strate publice, pro incendio 1) et emissione ignis, pro violenta domicilii alicuius invasione 2); aliarum autem causarum minime habeant iudi- candi facultatem etc. (18) De solario notariorum. Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri, videlicet Maiori Polo- nia, Syradia, Lancicia, Cuyavia et Dobrzyn pro notis equaliter recipiant sua iura, secundum quod notarii3) Cracoviensis et Sandomiriensis terrarum reci- piunt4), videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum aut in principio medium et in fine medium grossum. (19) De Iudeis. Iudeica perfidia, cum semper Christianis contraria est et inimica, quod non solum in fide aut in corpore sed et in conculcacione 5) bonorum et in de- pauperacione Christianorum intendit; quamvis vero (in constitucione) cu- iusdam6) capituli, quod incipit: »Porro etc.«, (sit eis prohibitum), quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pe- cunias super litteras et inscripciones, sed solum super vadia et pignpra, tamen hoc ipsi (minime) advertentes pecunias super litteras et inscripcio- nes || dare non cessabant. Ideo volentes nostris subditis terra- [f. 148] rum graciose subvenire, prout ex Christiana religione tenemur et debe- mus, de cetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent 7), sed solum super pignora, ut supra in eodemcapitulo est expres- sum. Si quis igitur Iudeorum de cetero tales litteras aut inscripciones exhi- buerit aut super easdem pecunias daret, tales inscripciones aut littere extunc debent esse nullius8) roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi tenetur ad solucionem earumdem. (20) De inproperacione nobilis per imparem. Kmetho vero non poterit alicui nobili vel pro9) nobili se regenti10) nobi- litatem eius increpare, nisi forte idem kmetho audierit per aiium nobilem 1) Cod. incendo. 2) Cod. intransione. 3) Cod. notam. 4) Cod. recipiant. 5) Cod. collocacione. 6) Cod. eiusdem. 7) Cod. mutuant. 8) Cod. ullius. 9) Cod. per. 10) Cod. regente. [9] KODEKS PETERSBURSKI IVty. 527 prius ipsum increpasse, et se de huiusmodi improperio minime ipse expur- gavit1). Hoc tamen volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedicionem serviunt et iuri terrestri2) subsunt; non autem de illis, qui in civitatibus residentes cervisiam propinant aut forte sunt vagi, nichil in terra habentes, cum tales teneantur3) (se) expurgare. (21). De expurgacione nobilitatis. Si aliquis nobilis vel asserens se de nobili genere procreatum dicat, quod aliquis impar sibi4) existens in generacione || vituperosa verba [f. 149] intulisset5), quod tunc ille reus eidem equalis non existens et negans inpro- peracionem fecisse, proprio iuramento se ab increpacione eius absolvat. (22) De kmethonibus fugitivis. Quia libertas ad hoc per sapientem (est) inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt6), extirpentur 7) et ad ampliores utilitates reducan- tur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem accipiat, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se minare (s) movere, quo ex- tirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius hereditatis exquirit et deposcit circa suam mocionem. (23) De sculteto etc. Cum autem scultetus vel kmetho de agro seu hereditate sua absque culpa domini fugerit, talis profugus debet per dominum in iudicio maiori et bannito ter et ex superhabundanti8) quarto, ut ad suam hereditatem redeat, evo- cari. Qui si non redierit taliter9) vocatus, dominus ville cum protestacione po- terit suam hereditatem per alium collocare, contumacia illius non obstante. Et si is profugus et contumax minas incusserit possessoribus agrorum qua- lescunque, tenebitur dominus, sub quo degerit, requisitus ius Polonicale cum eo poscentibus ministrare, alias ille, sub quo || fuerit contradicens, [f. 1490] penas pyathnadzsscza incurret tociens, quociens contra hanc constitucionem contravenerit10) etc. 1) Cod. expurgat. 2) Cod. iura terrestria. 3) Cod. teneant. 4) Cod. si. 5) Cod. intulisse. 6) Cod. perveniunt. 7) Cod. extirpantur. 8) Cod. ex habundenti. 9) Cod. tali. 10) Cod. contraxierit. 528 KODEKS PETERSBURSKI IVty. [10] (24) Inutilem scultetum. Inutilem scultetum dominus in hereditate retinens 1) aut rebellem, do- minus potest precipere sculteciam suam vendere, qui si emptorem non ha- buerit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicium terrestre et recipere et eligere duas personas sagaces neutri par- cium suspectas, qui valorem huiusmodi scultecie ad unam summam 2) taxantes eidem domino sive heredi solvere nunciabunt. Et sic dominus (soluta) illa taxa pecuniali pro se sculteciam optinebit. (25) De impignoracione gai. Primeva constitucione in capitulo: »Statuimus eciam etc.« noscitur esse observatum, quod cum aliquis kmethonem vel quemcunque in sua silva arestaverit, eundem pro prima inpignoracione tantum in securi pignorabit, prout supra in eodem capitulo est descriplum. Et diverse sunt quia silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris et precii ut taxus et alie, quibus attentis, cum pignora debent precellere in valore res, pro quibus pignoratur3), visum est nobis et nostris baronibus, quod si aliquis intrans silvam alterius tales arbores vel hiis similes sciderit, poterit per heredem silve captivari (et) ad || caucionem fideiussoriam petentibus [f. 150] assignari. Non enim et consonum et sufficiens videtur pro tam dampno notabili silve pignus recipi vel (quod) solummodo in pignore puniatur4). Et similiter de gays, ubi pauce sunt silve, observetur. (26) De mellificiis et tributis. Mellificia in nemoribus seu bonis alterius domini kmethones tenentes aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes de tributis, alias dany, seu melle tenentur respondere. Qui si in solucione5) tardi extiterunt, tunc dominus poterit pro censu suo iudicare, impignorare, et dominus, sub quo deget, non tenetur eum defensare, sed petenti iusticiam cum eodem te- netur6) ministrare, ut de communi molendinatore eciam in libro terrestri superius est premissum. (27) De incendio gayorum. Frequenter solet evenire, quod nobiles sive plebei borram, silvam aut gayum, dictum zapusta, cuiuscunque ex industria intrantes aut casu7) sive 1) Cod. continens, 2) Cod. supmam. 3) Cod. pingnorant. 4) Cod. puniat. 5) Cod. solucionem. 6) Cod. tenentur. Cod. cause. [11] KODEKS PETERSBURSKI IVty. 529 caumate, alias pozarem, succenderint et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure nisi Polonico tanquam incendarii debent iudicari; et licet honori1) ipsorum per hoc minime derogatur, nichilominus convicti, si fuerit2) kmetho et non habet, unde solvat, redimet vitam suam X [f. 1500] marcis3), sicut pro capite plebei dare est consuetum. (28) De venacionibus ferinarum. Nonnulle displicencie seu controversie inter nobiles nostros in venacio- nibus oriuntur, eo, quod aliqui feras agitatas (per) canes alterius recipere non verentur. Unde si quis in antea cervum, onagrum vel aprum alterius agita- tum vel captum4) vi vel occulte ante canes alienos ceperit aut rapuerit5) et pro se usurpaverit, talis usurpans pro ferinis seu carnibus tres marcas et pro pena alias tres marcas illi, cuius 6) fera (est), solvere sit astrictus. (29) De venacionibus leporum. Cum autem lepores venantes solent pauperibus hominibus infinita com- mittere nocumenta atque dampna, bona eorum et fruges conculcando, ea propter prohibemus, (quod) a festo sancti Adalberti usque ad congregacionem omnium frugum hyemalium et estivalium de campis in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumat, alias dampnum passo III marcas pro pena (se) noverit incursurum 7). (30) De servis illiberis. In lege imperiali continetur, quod servi illiberi et ancille non possunt nec valeant de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem fuerint manumissi et libertati restituti8). Sed quia multociens tales illiberi [f. 151] manus dominorum suorum subterfugientes et evadere volentes aput alienos terrigenas et vicinos, cum effugiunt, pernoctantur9) et servantur; et sic tali modo dominos suos postponentes et evadentes ad propria revertuntur; ex quorum fuga domini non modica dampna percipiunt, ac si hereditatem (deperderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest, here- ditatem) novam per ipsos erigendo, unde si aput aliquem tales 10) de cetero 1) Cod. honor. 2) Cod. fuerint. 3) Cod. marcarum. 4) Cod. campum. 5) Cod. repuerit. 6) Cod. cum. 7) Cod. incursurus. 8) Cod. manu amissi et libere restituti. 9) Cod. pernetantur. 10) Cod. talis. Archiwum Komisyi prawnicze T. IV. 67 KODEKS PETERSBURSKI IVty. [12] pernoctabuntur1) et servabuntur, idem eosdem debet retinere et in curia proximiori domini Regis protestari, quod tales haberet retentos et ser- varet2). Quod . 3). 1) Cod. pernotabuntur. 2) Cod. quod tales habent rectores et servant. 3) Na tym słowie tekst w ręk. Ptrb. IV. się urywa. IX, X. Kod. Ptrb. II. (Petersb. IIgi; — Petropolitan. II). Kod. VB. (Warszawski IIgi; — Varsoviensis II). Statuta et iura per prelatos Serenissimumque principem do- [f. 450] minum Vladislaum Regem Polonie et barones tocius regni eiusdem in Cra- c o v i a edita et in V a r t a sub anno Domini millesimo quadringentesimo vicesimo tercio in vigilia beatorum Simonis et Iude apostolorum et diebus sequentibus confirmata per Serenissimum dominum Vladislaum regem Polonie supremumque ducem Lythwanie etc. et approbata; et primo de transposi- cione terminorum. || [f. 46] Perversa consuetudo in terminorum transposicione colloquii generalis et terminorum particularium a nostris subditis actenus servabatur, unde di versa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive allegabantur; unde talibus obviare volentes de unanimi consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem in predictorum 1) transposicione terminorum volu- mus a nostris subditis fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Decernimus2), quod termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum in antea transponantur, videlicet: quod primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent, secundum vero3) per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponant4), pro qua infirmi- tate in tercio termino, si supervenerit, iuramentum corporale prestabit, quod 1) Cod. Ptrb. II. predictum. 2) w Cod. VB. nad tym ustępem pisarz zamieścił jako nagłówek wyraz: «Capitulum». 3) w Cod. VB. wyrazu tego brak. 4) Cod. Ptrb. II. i VB. transponantur. KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [2] tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casualiter 1) perduraret, tunc tercio poterit transponere, (et iurabit), quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali parere studeat aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittat. Idem volumus de terminis observari particularibus, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostri transponere valeant; tercium vero || terminum absque allegacione [f. 460] capellani per veram infirmitatem possunt et debent protrahere, et in quarto finaliter iuramentum corporale prestare debebit, quod non fictive tunc infir- mabatur, si supervenerit. Sin autem eum, qui terminum procurat prolongare, contigerit2) in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout sepius de prolongacione3) colloquii generalis est expressum. Hoc tamen de reo et citato intelligere volumus, sed actor terminum colloquii generalis aliter transponere nequeat, nisi primum per veram infirmitatem, et in ter- minis particularibus semel per simplicem infirmitatem. Capitulum I. De viduis qualiter circa dotem et dotalicium solum debent remanere et alia pueris seu proximioribus resignare4). Ad abolendam5) dampnosam consuetudinem, que actenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit »Statuimus etc.« 6) remanens omnia bona possidebat, propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam et malam ipsarum procuracio- nem annichilabantur et desolabantur, unde talibus providere volentes de cetero (statuimus), quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotali- cium remaneat, alia vero, in quibus dotem et dotalicium 7) non habuerit, pueris vel proximioribus antiquis per antecessores tenebatur resignare. Capitulum II. (De) divisione rerum parafernalium 8) post mortem patris inter pueros et matrem 9). || [f. 47] Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra in quodam capi- tulo »Statuimus 10)« sit expressum, quod uxor marito mortuo etc. circa omnia 1) Cod. Ptrb. II. causaliter. 2) Cod. Ptrb. II. contingerit. 3) Cod. VB. prolongacionibus. 4) w Cod. VB. prócz kilku wypadków, które zostaną uwidocznione w właściwem miej- scu, brak liczb porządkowych i rubryk. 5) Cod. VB. abolendum. 6) Cod. VB. XCVII. Statuimus etc. 7) w Cod. Ptrb. II. 8 ostatnich wyrazów brak. 8) Cod. Ptrb. II. parefarnalium. 9) Cod. VB. Sequitur capitulum. 10) Cod. VB. XCVII, supra «Statuimus». [3] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 533 parafernalia1) videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus et pecuniis remanebat, tamen quia non modica dampna per hoc pueris solent2) evenire, quapropter de consilio et consensu prelatorum et baronum nostrorum omni- mode statuimus, quod uxor marito mortuo solum circa parafernalia3) dome- stica remaneat, thesauro, videlicet pecuniis et argento, equis magnis cum omnibus armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur. Decla- rantes insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote sua et dotalicio fuerint, una cum equis vectigalibus, quibus tempore mariti sui vehebatur, remaneat, demptis vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcionem do- mine cum pueris cadere debebunt4) cum effectu. Capitulum III. De etate puerorum et qualiter pater vivens potest constituere puerorum suorum etate carentibus (s), quos voluerit5). Orphanitati puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cu- pientes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatis, casu mortis relinquuntur, et sic multocies 6) per nonnullos in iudiciis patris (occa- sione) vexantur7), qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt ne- que possunt. Et quamvis eisdem super etate sit provisum, videlicet maribus8) ad quindecim, famellis9) vero ad XII annos inclusive, quod infra hoc non tenentur respondere, tamen aliis diversis gravaminibus multocies10) opprimuntur. Et amodo || statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis [f. 470] et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit, de quibus plus confidet, usque ad annos superius allegatos, nec eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tutela poterint nec valeant re- movere. Capitulum IIII. De non peticione porcionis per pueros a patre, licet ad secundas nupcias vel tercias se exposuerit, exceptis bonis ma- ternalibus. In quadam constitucione nostri predecessoris decretum extitit, videlicet in capitulo »Ex communi usu«, ut supra, quod moriente matre puerorum 1) Cod. Ptrb. II. parefarnalia. 2) Cod. Ptrb. II. solvent 3) Cod. Ptrb II. parefarnalia. 4) Cod. Ptrb. II. i VB. debebant. 5) Cod. VB. Capitulum. 6) Cod. VB. multociens. 7) Cod. VB. in iudiciis vexantur. 8) Cod. Ptrb. II. i VB. maritus. 9) Cod. Ptrb. II. i VB. famella. l0) Cod. VB. multociens. KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [4] patre cum alia nubere volente, pueri a patre petent porcionem; et ideo considerantes in eadem constitiicione, quod propter ingratitudinem patri factam per filios et depressionem status sui, quam a filiis in recepcione bo- norum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes ad patrem convola- bant et recurrebant, qui superiora advertens eisdem succurrere non curabat nec 1) volebat; unde inter utramque partem displicencia2) et rancor moraba- tur. Quibus incommodis obviare cupientes exnunc statuimus, quod pater ha- bens filios, dum post mortem matris eorum ad secundas nupcias convola- verit, non tenebitur, nisi forte velit sponte, predictis filiis suis porcionem hereditariam assignare, dummodo dissipator bonorum non existat, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari et3) manere valebit, assignata duntaxat predictis filiis suis porcione, quam post matrem ipsorum racione dotis seu nupciarum sustulit et recepit, et hoc si velint et si ipsam habuerint4). || [f. 48] Capitulum V. De dotacione sororum per fratres, cuiuscunque uxoris sint5). Declarantes statuimus, quod si contigerit patrem cum secunda uxore filios non habere sed filias6), et cum prima habuerit filios, extunc mortuo patre puero- rum predictorum pars aliqua, et sic de aliis, secunde uxoris filias non continget7), sed filii sive filius 8) prime vel secunde cuiuscunque uxoris superstites sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabunt 9) assignata ipsis in pecuniis dote competenti, bonis maternis duntaxat exceptis, si ipse predicte sorores ha- buerint, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris por- cionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam obtinuerint, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit integraliter et ex toto. Capitulum VI. De tutoribus puellarum carencium fratribus, quod pro se hereditates non usurpent10). Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post mortem patris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent patrui 1) Cod. Ptrb. II. vel. 2) Cod. Ptrb. II. dispicencia. 3) Cod. Ptrb. II. vel. 4) W Cod. Ptrb. II. pisarz po wyrazie tym zamieścił jeszcze cynobrem: «In nomine do- mini nostri Ihesu Christi». 5) Cod. VB. Sequitur capitulum, verte folium. 6) W Cod. Ptrb. II. dwa ostatnie wyrazy opuszczone. 7) Cod. VB. contingeret. 8) W Cod. Ptrb. II. wyraz ten opuszczony. 9) Cod. VB. maritabit. 10) Cod. VB. Capitulum. [5] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 535 vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus excludant, volentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia pro- yidere cupientes statuimus deinceps, quod si mariti earum taliter pecuniis a patruis aut amicis vel tutoribus receptis ex pacto de non recepcione bo- norum ipsas concernencium qualitercunque, sive per fideiussoriam caucionem, vel alioquocunque 1) modo tale pactum intervenerit, aut aliquis fuerit astrictus, illud decernimus fore irritum2) et inane; quin, prefate filie redeant ad earum hereditarias porciones, non obstantibus pactis aut caucionibus quibuscun- que; || sed sponte prefate filie bona sua hereditaria, si ipsis placet, [f 480] vendendi3), ut ante habebant, habeant4) facultatem. Capitulum VII. De puellis adultis, quod possint recipere viros in casu subscripto sine scitu tutorum 5). Astucie et dolositati perversorum hominum, qui6), omnia in peius con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, quod qui- cunque nomine tutorio aliquam vel aliquas puellam vel puellas iure affinitatis cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes seu concer- nentes iam puberes atque nubiles ad desponsandum servant, eas no- lentes maritari in hunc finem, quod bona ipsarum eo diucius7) valeant obtinere seu possidere, decernimus, quod tales virgines, sic, ut premittitur adulte poterint viros ipsis recipere sine eiusdem patrui sive tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu avunculorum et aliorum patruorum, nec bonis8) ipsarum privari poterint vel fraudari propter quandam constitucionem nostri antecessoris, que incipit «Statuimus, quod quicunque9) virginem etc.«, ut supra: De raptore virginis, capitulum CXVII. Capitulum VIII. De prescripcione hereditatis obligate, qualiter potest innovari. Prescripcio quamvis possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XVIII annos servabatur, quibus transactis 1) Cod. Ptrb. II. aliquocunque. 2) Cod. VB. irritum fore 3) Cod. Ptrb. II. vendidi. 4) Cod. Ptrb. II. habent. 5) W Cod. Ptrb. II. obok tego artykułu ręka późniejsza z XV w. wypisała: »Duo capi» tula concordant in unum«. 6) Cod. Ptrb. II. quia. 7) W Cod. Ptrb. II. dwa ostatnie wyrazy przez omyłkę pisarza dwukrotnie zostały wy- pisane. 8) Cod. VB. nec in bonis. 9) Cod. Ptrb. II. quiscunque. KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [6] eadem possessio per mutuatorem pecunie solebat perpetuo obtineri, visum fuit nobis || et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine [f. 49] peccato1) fuit observata, unde exnunc statuimus in prefatis obligacionibus pre- scripcionem XXX annorum esse observandam, quibus (durantibus) infra decen- nium2), quinquennium, vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem poterit innovare. Capitulum IX. De hiis, qui carent litteris super aliqua possessione, quod possessor ad probacionem actore repulso admittatur. De probacione hereditaria possessoris3). Ad precludendum viam calumpniis per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate, impetere, asserens eam per possessorem in obligacione possidere et tenere, quam fortassis legittime possidet, possessor actore repulso ad probacionem testium admittatur: et maxime ubi utraque pars litteratoria et legitima testimonia super huiusmodi possessionem non ha- buerit, in tali casu possessoris probacio admittatur 4). Capitulum X. De ostensione signorum circa granicias. De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si contigerit5) aliquem litigantem pro limitibus docere vel ostendere scopulos, dictos kopcze, ad minus tres aut alia signa notabilia, ut in campis vyaszdi, in silvis vero signa ad 6) instar crucis facta, ut est moris, extunc suc- camerarius noster illum, qui meliora et notabiliora signa seu sco||pu- [f. 490] los ostenderit, discernens sub honore et consciencia debebit et tenebitur admittere ad probandum, ubi autem utraque pars signis notabilibus inter hereditates caret, extunc actor ad probacionem limitum cum testibus, ut est de iure, admittatur. . Capitulum XI. De vendicione hereditatis in presencia vicinorum, qualiter possessor debeat admitti ad probacionem 7). De consuetudine et iure antiquo servabatur, quod vendens hereditatem emptorem per tres annos et tres menses ab impeticione cuiuslibet interce- 1) Cod. Ptrb. II. i VB. pacto. 2) Cod. Ptrb. II. i VB. decimum. 3) W Cod. VB. pierwszego nagłówka nie ma, drugi natomiast z dodaniem słowa «capitu- lum» wypisany jest cynobrem nad textem artykułu. Jest to w ogóle jedyny nagłówek, jaki w Cod. VB, znajdujemy. 4) W Cod. Ptrb. II. pisarz bezpośrednio po tym wyrazie nakreślił jeszcze cynobrem : »Amen salamen« (s). 5) Cod. Ptrb. II. contingit. 6) W Cod VB. wyrazu tego brak. 7) Cod. VB. Capitulum sequitur. [7] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 537 dere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsam contingunt, infra pre- fatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec ven- ditor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadet, qua elapsa primo emptorem pro limitibus inquietare non formidant, licet vendicioni pre- sentes extiterint; ea propter amodo volumus et statuimus, quod cum aliqua hereditas emptori per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint1). Qui si venire noluerint2), per ministerialem sic vocati, et infra tres annos et tres menses possessori questionem pro Hmitibus non moveant, tunc possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus admittatur. Capitulum XII. De libro colloquii generalis, qualiter sub clausura debet observari. Et quia barones terrarum nostrarum 3) in iudiciis || colloquiorum [f. 50] generalium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie et alie maiores agitantur et tractantur, et sentencie per eosdem late robur accipiunt firmitatis, ac si nostra in presencia agerentur, coram quibus eciam resigna- ciones bonorum 4) magnorum peraguntur, que resignaciones et alie cause per eosdem diffinite in speciali libro conscribantur; unde, cum maiora alcius5) ponderari6) debeant (et) diligencius ac caucius observari, volumus, quod prefatus liber colloquii generalis seu acta sub clausura trium clavium amodo conser- ventur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero terrestris notarius habeant et conservent; nec liceat uni sine aliis clausuram predictam ape- rire. Et quia ex actis predictis seu in libro nonnulli litteras habere et extra- here tempore debito cupiunt, quapropter providendum est, quod iudex de- bebit per ministerialem publice, quando opus viderit, facere proclamare, quod in tali districtu, loco, die, liber sive acta ad extrahendum litteras eas habere volentibus seu affectantibus exponetur. Capitulum XIII. De locacione camerariorum per palatinum et succamerarium cum camerariis iudicum. De terminis autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum, quod prefati termini particulares non plures, nisi semel infra mensem, in quolibet districtu 1) Cod. Ptrb. II. VB. interfuit. 2) Cod. Ptrb. II. noluerit. 3) W Cod. Ptrb. II. wyraz ten opuszczony. 4) Cod. Ptrb. II. baronum. 5) Cod Ptrb. II. i VB. alicuius. 6) Cod. Ptrb. II. ponderis; Cod. VB. ponderi. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 68 538 KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [8] seu iurisdicione, alias powyath, fieri debebunt, in quibus camerariis1) iudicum et subiudicum alii duo camerarii, videlicet palatini et succamerarii, [f 500] eligendi per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis 2) camerarii non habeant iudicandi facultatem. Predicti eciam camerarii3) seu officiales iudicii sic locandi non debebunt alias causas, nisi proprias, pro- curare4) vel ad procurandum de iudicio se levare, et bonum ac consultum videtur, quod iudex vel subiudex particularibus terminis personaliter presi- deant, cum possint, sicut et in Maiori Polonia est consultum. Capitulum XIIII. De potestate camerariorum iudiciorum particu- larium et recepcione memorialis. Officiales autem et camerarii seu subiudices terminorum particularium non debebunt a causis minoribus, quas usque ad existimacionem5) XXX mar- carum et infra computamus, quod pro memoriali, alias pamyanthne sive alio nomine prziszandne6), nichil7) plus, quam duos grossos recipere. A minoribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt, quatuor grossos reci- piendi habeant facultatem. Capitulum XV. De eo, quod post quamlibet questionem, alias zlobya, unum memoriale exigatur 8). Provisum est insuper, quod postquam9) unamquamque questionem coram iudicio expositam, dictam szaloba10), aliquis ediserit, eciam si plures persone sint, pro parte quarum questio agitatur una, non 11) plus, tantum unum me- moriale exigatur. Capitulum XVI. De capitaneis, in quibus casibus possunt iudicare12). Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que minime ad eos dinoscuntur pertinere, iudicant, sen- tenciant et discernunt. Volentes igitur imponere modum iudicandi [f. 51] decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas 1) Cod. Ptrb. II. i VB. camerarii. 2) Cod. Ptrb. II. i VB. iudex et subiudex. 3) W Cod. Ptrb. II. ostatnich 7 wyrazów brak. 4) W Cod Ptrb. II. wyrazu tego brak. 5) Cod. VB. extimacionen. 6) Cod. VB. przysządze. 7) Cod. VB. nil. 8) Cod. VB. Capitulum. 9) Cod. Ptrb. II. plusquam. 10) Cod. VB. załoba. 11) Cod. Ptrb. II. i VB. ve. 12) Cod. Ptrb. II. i VB. Sequitur capitulum. [9] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 539 preter infrascriptos articulos iudicare, scilicet: pro violencia feminarum, pro depredacione strate publice, pro incendio et immissione 1) ignis, pro violenta domus2) alicuius invasione; aliarum autem causarum minime habeant iudicandi facultatem. Capitulum XVII. De notario terrestri, quantum exigere poterit pro solario suo 3). Terrestres4) notarii in omnibus terris regni nostri videlicet Maiori Po- lonia, Siradia, Lancicia, Cuyavia5), Dobrzyn etc. pro notis equaliter accipiant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis terrarum recipiunt, videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum, aut in principio medium et in fine medium grossum. Capitulum XVIII. De Iudeis, ut non prestent super litteras et inscripciones, sed solum pignora. Perversa Iudeica perfidia, cum semper sit Christianis et est contraria et inimica, quod non solum in fide aut in corpore, sed et6) in conculcacionem bonorum et in depaupertacionem 7) Christianorum intendit; quamvis in constitu- cione eiusdem capituli, quod incipit »Porro« primi libri ultimum, sit eis pro- hibitum, quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condi- cionis existant, pecunias super litteras et inscripciones, sed solum super vadia et pignora, tamen hoc ipsi minime advertentes pecunias super litteras et inscripciones dare non cessabant. Ideo volentes nostris subditis nostrarum terrarum subvenire graciose, prout || ex religione Christiana tenemur [f. 510] et debemus, de cetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent8), sed solum super pignora, ut superius, in eodem capitulo est expressum. Sed si quis igitur Iudeorum tales litteras de cetero aut in- scripciones exhibuerit aut super easdem pecunias dederit, tales inscripciones aut littere extunc debent esse nullius roboris vel momenti9), nec recipiens pecunias huiusmodi tenebitur procedere ad earundem solucionem. Capitulum XIX. De nobili, qui dicit imparem sibi improperasse, qualiter sit tenendum. Si aliquis nobilis, aut asserens se de nobili genere procreatum, dicat, quod aliquis, impar sibi existens in generacione, vituperosa verba intulisset10), 1) Cod. Ptrb. II. i VB. amissione. 2) Cod. Ptrb. II. violencia domus; Cod. VB. violencia domicilii. 3) Cod. VB. Capitulum. 4) Cod. VB. Ne terrestres. 5) Cod. VB. Szyradia, Lanczycia , Cuyavya. 6) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego brak. 7) Cod. Ptrb. II. sed in conculcacione bonorum et in depauperacione. 8) Cod. VB. mutuant. 9) Cod. Ptrb. II. monimenti. 10) Cod. Ptrb. II. i VB. intulisse. KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [10] quod tunc ille reus, eidem equalis non existens et ńegans se improperacio- nem fecisse, proprio iuramento (se) ab increpacione eius absolvat. Capitulum XX. De ignobili, quod nobilitatem bene nati non po- terit increpare 1). Kmetho vero non poterit alicui nobili vel pro nobili se gerenti nobi- litatem eius increpare, nisi forte idem kmetho audierit per alium nobilem ipsum increpasse, et ipse se 2) de huiusmodi improperio3) minime expurgat; hoc tamen volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedicionem serviunt et iuribus terrestribus subsunt4), non autem de illis nobilibus, qui in civitatibus resi- dentes cervisiam propinant aut forte alii sunt vagi in terra nihil || ha- [f. 52] bentes, cum tales5) teneantur (se) expurgare. Capitulum XXI. De kmethonibus in silvis colloćatis et libertatem habentibus, quod se movere non possunt, nisi agro extirpato. Quia libertas ad hoc persapienter est inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur6) et ad ampliores utilitates redu- cantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem accipiat, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere, quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre vel illius hereditatis exquirit et deposcit circa suam mocionem. Capitulum XXII. De kmethonibus fugitivis de agris, qualiter tribus vicibus ad iudicium debent evocari. Cum autem scultetus vel kmetho de agro seu hereditate sua absque culpa domini7) fugierit, talis profugus debet per dominum in iudicio maiori et bannito ter et ex8) superabundanti quarto, ut ad suam hereditatem redeat, evocari; qui si non redierit taliter vocatus, dominus ville cum protestacione poterit suam hereditatem per alium collocare, contumacia illius non obstante. Et si is profugus et contumax minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur dominus, sub quo degerit, requisitus ius Polonicale cum eo poscen- tibus ministrare, alias ille, sub quo fuerit contradicens, penam pyanczaa 9) in- curret tociens, quociens contravenerit contra hanc constitucionem10). 1) Cod. VB. Capitulum. 2) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego brak. 3) Cod. VB. improprio. 4) W Cod. Ptrb. II. wyraz ten opuszczony. 5) W Cop. Ptrb. II. wyrazu tego niema. 6) Cod. Ptrb. II. i VB. extirpantur. 7) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego niema. 8) Cod. Ptrb. II. ter ex. Cod. VB. ter et. 9) Cod. VB. pyącza. 10) W Cod, Ptrb. II. pisarz w dalszym ciągu nakreślił jeszcze cynobrem: «Amen, sola- men, sublevamen«. [11] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 541 Capitulum XXIII. De scultetis, qualiter scultecias habere non possint preter domini voluntatem. Inutilem scultetum dominus in hereditate retinens aut rebellem, dominus potest recipere sculteciam suam et vendere, qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicium terrestre et recipere eligendo duas persorias sagaces, neutri parcium suspectas, quo valorem scultecie ad unam summam taxantes eidem domino seu heredi solvere nuncciabunt, et sic dominus soluta taxa illa pecuniali pro se sculteciam obtinebit. Capitulum XXIV. De incisione taxus vel aliarum arborum, qua- liter possint retineri1). rrimeva constitucione in capitulo CXXI, quod incipit »Statuimus eciam« etc. noscitur esse observandum, quod cum aliquis kmethonem vel quem- piam in sua silva arestaverit, eundem pro prima impignoracione tantum in śecuri pignorabit2), prout supra in eodem capitulo est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arboreś magni valoris et precii, ut est taxus et alie, quibus attentis, cum pignora debent precedere res in valore, pro quibus pignorantur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si aliquis silvam intrans alterius, tales arbores vel hiis similes sciderit, poterit per heredem silve captivari et ad fideiussoriam caucionem petentibus assignari. Non enim videtur consonum et [f. 53] sufficiens pro tam notabili dampno3) silve pignus recipi, vel (quod) so- lummodo in pigńore puniatur. Et similiter de gays, ubi pauce sunt silve, observetur. Capitulum XXV. De retinentibus mellificia sub alio domino, quam moratur, qualiter non debent intercedi4). Mellificia in nemoribus seu borris alterius domini kmethones tenentes aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes de tributis, alias dany, seu melle respondere (tenentur). Qui si in solucione tardi fuerint, tunc do- minus poterit pro censu suo iudicare et impignorare; et dominus, sub quo deget, non tenebitur eum5) defensare, sed cum eodem iusticiam petenti tene- bitur ministrare, ut de communi molendinatore eciam in priori libro superius est premissum in capitulo quinquagesimo etc.6). 1) Cod. VB. Sequitur capitulum. 2) Cod. VB. inpignorabit. 3) Cod. Ptrb. II. domino. 4) Cod. VB. Capitulum. 5) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego brak. 6) Cod. Ptrb. II. in capitulo C. (s). KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [11] Capitulum XXVI. De succensione borre1) aut gay, qualiter iure Polonico diiudicari debet. Frequenter2) solet evenire, quod nobiles seu plebei borram, silvam aut gayum, dictum zapustu, cuiuscunque ex industria intrantes aut casu sive caumate, alias poszarem, succenderint3), et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi iure Polonico, tanquam incendarii debent iudicari; et licet honori ipsorum per hoc minime derogetur, nichilominus tamen convicti, si fuerit kmetho et non habet, unde solvat, redimat vitam X marcis, sicut pro capite plebei dare est consuetum 4). || [f. 530] Capitulum XXVII. De pena recipientis cervum vel onagrum et aliarum ferarum5). Nonnulle displicencie6) seu controversie inter nostros nobiles in venacio- nibus oriuntur, eo, quod aliqui feras agitatas aut canes alterius recipere non verentur, unde statuimus, ut si quis in antea cervum, onagrum aut aprum alterius agitatum vel captum vi aut occulte ante canes alienos ceperit aut rapuerit et pro se usurpaverit, talis usurpans pro ferinis sive canibus 7) tres marcas pro pena et alias tres marcas illi cum fera sit astrictus solvere8). Capitulum XXVIII. De venatoribus9) leporum, quod venari non possunt absque voluntate domini illius hereditatis10). Cum autem lepores venantes solent pauperibus hominibus dampna in- finita committere et non modica inferre nocumenta, bona eorum et fruges conculcando, eapropter statuendo inhibemus, quod a festo sancti Adalberti usque ad congregacionem omnium frugum hiemalium et estivalium de campis in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumant, alias passo dampnum tres marcas pro pena talis noverit se incursurum. Capitulum XXIX. De servis illiberis, quod servari per quempiam non debent, sed ad curiam serenissimi Regis tradi vel protestari etc. In lege imperiali continetur, quod servi illiberi aut ancille non possunt nec valent 11) de manibus dominorum suorum liberari, nisi per eosdem fuerint 1) Cod. Ptrb. II. successione borri. 2) Cod. VB Frefrenter. 3) Cod. Ptrb. II. succiderint; Pod. VB. pozarem succiderint. 4) W Cod. Ptrb. II. pisarz w dalszym ciągu napisał jeszcze cynobrem: »Ave Maria, gracia plena, Dominus tecum«. 5) Cod. VB. Sequitur capitulum. 6) Cod. Ptrb. II. dispicencie. 7) Cod. Ptrb. II. carnibus. 8) Cod. VB. solvere sit astrictus. 9) Cod. Ptrb. II. vanotoribus. 10) Cod. VB. Sequitur capitulum. 11) Cod. VB. valeant. [13] KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. 543 manu missi et libertati restituti1), Sed quia multociens tales illiberi manus dominorum suorum2) subter fugientes et evadere volentes aput alienos [f. 54] terrigenas et vicinos pernocturnantur et observantur, et sic tali modo do- minos suos postponentes et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini non modica dampna percipiunt, ac si hereditatem perderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult locare, potest acquirere hereditatem novam per ipsos erigendam; unde si apud aliquem tales decetero pernocta- buntur aut servabuntur, idem debebit3) eosdem retinere et in curia proxi- miori domini Regis protestari, quod tales haberet retentos et servaret4); quod si ille facere ommiserit et dominus servi per testes approbaverit contra ipsum, (quod illum illiberum sic non protestatum servaverit, eundem)5) illiberum do. mino, cuius fuerit, solvere tenebitur, cum pena pyancza 6). Capitulum XXX. De fraternitatibus destruendis et victualibus per dominos statuendis et aliis rebus marcimonialibus. Ad precludendum viam fraternitatibus, quas mechanici civitatum obser- vant, statuimus, quod palatinus, capitaneus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum quam pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno nostro inveniuntur, precia indicere 7) et corrigere debeant, iuxta con- suetudinem diucius reservatam, ne8) circa easdem mensuras et precia fraudes non committantur. Et si amplius contra hanc nostram institucionem9) dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris 10) inter mechanicos invenian- tur11) || seu reperiantur12), tunc illi mechanici, inter quos talis frater- [f. 540] nitas fuerit reperta, penam LXX13) alias szyedmydzyessanth 14) camere nostre applicandam, noverint se incursuros 15). 1) Cod. Ptrb. II. liberi restitui; Cod. VB. libere restituti. 2) W Cod. VB. brak dwóch ostatnich wyrazów; w Cod. VB. natomiast niema tylko wy- razu «dominorum«. 3) Cod. VB. debet. 4) Cod. Ptrb. II. habent rectores et servantur; Cod. VB. habet rectores et servantur. 5) W Cod. Ptrb. H. i VB. brak wyrazów objętych klamrami. 6) Cod. VB. pyącza. 7) Cod. Ptrb. II. i VB. precio inducere. 8) Cod. Ptrb. i VB. aut. 9) Cod. VB. constucionen. 10) Cod. Ptrb. II. i VB. iuris. 11) Cud. Ptrb. II. i VB. inveniuntur. 12) Cod. Ptrb. II. i VB. reperiuntur. 13) Cod. VB. LXX marcarum. 14) Cod. VB. szyedmydzesząd. 15) Cod. Ptrb. II. incursui; Cod. VB. incursuri. 544 KODEKS PETERSBURSKI IIgi i WARSZAWSKI IIgi. [14] Deo gracias sit omnipotenti etc. Grates nunc pmnes reddamus domino Deo, qui etc. anno Domini M0CCCCXL 90 1). 1) Wstęp od »Grates nun» pisarz nakreślił cynobrem. W Cod. VB. czytamy natomiast po texcie statutów warckich: »Expliciunt statuta et iura Serenissimi domini Wladislai regis Polo- nie anno Domini M0CCCC quinquagesimo quarto. Et sic est finis». Cały ten dodatkowy ustęp skreślony został cynobrem. XI. Kod. Sier. IV. (Sierakowsk. IVty; — Sieracovian. IV). Sequitur registrum super Vartense statutum. [f. 46] Camerarii sive officiales capitulum. Camerarii sive officiales I. De casibus capitaneorum iudicandis capitulum. Relatum est nobis II. De filiabus carentibus germanis capitulum. Ut via dubiis preclu- datur III. De fraternitatibus civitatum capitulum. Ad precludendum viam fraternitatibus IIII. De incendio silvarum capitulum. Frequenter solet evenire V. De iuramento ludeorum capitulum. Iuramentum ludeorum VI. De kmethonibus mellis censitarum capitulum. Mellificia in ne- ro o r i b u s VII. De libri locacione capitulum. Et quia ex actis predictis VIII. De limitibus hereditatum capitulum. De limitibus autem no- strorum VIIII. De litteris obligatoriis ludeorum capitulum. Perversa iudaica perfidia X. De libertate hereditatis et recessu ex ea kmethonum capitulum. Q u i a libertas ad hoc XI. De memorialibus iudiciorum capitulum. Officiales et came- rarii XII. De eodem capitulum. Promissum est insuper XIII. De orphanis mortuo patre capitulum. Orphanitati puerorum XIIII. De orbatis mortua matre capitulum. In quadam constitu- cione1) XV. 1) Cod. questione. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 69 KODEKS SIERAKOWSKIEGO IVty. [2] De observacione libri iudiciorum. Et quia barones terrarum XVI. De pueris prime et secunde uxorum capitulum. Declarantes sta- tui m u s XVII. De prescripcione possessionis hereditatis capitulum. Ad precluden- d u m v i a m XVIII. De prescripcione hereditatis obligate capitulum. Prescripcio q u a m- vis XIX. De solario notariorum iudicum et capitaneorum capitulum. Terrestres n o t a r i i XX. De sculteto et kmethone fug(iente) capitulum. Cum autem scul- tetus XXI. De sculteto inutili et rebelii capitulum. Inutilem scultetum XIII(s). De servis illiberis capitulum. In lege imperiali XXIII. || [f. 460] De terminis colloquialibus differendis capitulum. Decernimus, quod termini colloquii XXIIII. De terminis terrestribus et particularibus celebrandis capitulum. De terminis autem particularibus XXV. De tutoribus dominicellarum capitulum. Astucie et dolosi- t a t i XXVI. De vidua mortuo marito capitulum. Ad abolendam damp- nosam XXVII. De viduarum paraphernalibus capitulum. Licet eciam antiqui- t u s XXVIII. De vituperacione nobilium. Si quis nobilis aut asserens XXIX. De vituperacione kmethonum. Kmetho vero non poterit XXX. De venacione leporum. Cum autem venantes solent XXXI. De venacione cervorum et ferarum. Nonnulle displicencie1) XXXII. Capitulum (I). Camerarii sive officiales voszny iudicii sic in iudicio locati non debe- bunt aliorum causas, nisi proprias, procurare nec ad procurandum se de iudicio levare. Vide in capitulo infra: De terminis terrestribus celebrandis capitulum XXV: De terminis autem particularibus. De casibus capitaneorum iudicandis capitulum II. Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que ad eos minime dinoscuntur pertinere, iudicant, sen- 1) Cod. Nonnulla displicencia. [3] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IVty. 547 tenciant et discernunt. Volentes igitur modum imponere. iudicandi capitaneis, decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum non || debeant alias [f. 47] causas preter 1) articulos infra(scriptos) iudicare, videlicet: pro violencia feminarum, pro depredacione strate publice, pro incendio et emissione ignis, pro violencia homicidii in invasione domus alicuius et violencia domicilii alicuius; aliarum autem causarum minime iudicandi habeant aliquam facul- tatem. De filiabus carentibus germanis III. Ut via dubiis precludatur. Contingit 2) filias post obitum patris caren- tibus fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent patrui vel amici vel propinquiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus excludent volentes eis pecunias, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia providere cupientes statuimus, quod si mariti earum taliter pecunias a patruis aut amicis vel tutoribus receptis ex pactis de non recepcione bonorum ipsas concernencium qualitercunque, sive per fideiussoriam caucionem aut aliquo- cunque modo tale pactum intervenerit aut aliquis fuerit astrictus, illud decernimus fore irritum et inane, quinimmo 3) predicte filie redeant ad here- ditates ipsarum sive hereditarias || porciones, non obstantibus 4) [f. 470] pactis et caucionibus quibusvis; sed sponte prefate filie bona sua hereditaria, si ipsis placebit, vendendi5), ut antea, habeant omnimodam facultatem. De fraternitatibus civitatum IIII. Ad precludendum viam fraternitatibus, quas mechanici civitatum obser- vant, statuimus, quod capitaneus, palatinus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis certa die mensuras tam frumentorum quam eciam pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno inveniuntur, precia indicere 6) et corrigere debeant iuxta consue- tudinem diucius observatam, ut circa easdem mensuras et precia fraudes non committantur; et si amplius contra hanc nostram institucionem dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris7) inter mechanicos reperiantur, tunc illi mechanici, inter quos tales fraternitates fuerint reperte 8), penam LXXta camere nostre applicandam noverint se incursuros. 1) Cod. propter. 2) Cod. contigit. 3) Cod. quando. 4) Cod. obstantes. 5) Cod. vendi. 6) Cod. precio inducere. 7) Cod. iuris. 8) Cod. reperta. 548 KODEKS SIERAKOWSKIEGO lVty. [4] De impignoracionibus silvarum capitulum C. IIII (s). Primeva consuetudine et constitucione in capitulo »Statuimus eciam«, ut in Viszlycensi capitulo noscitur esse observatum, quod || si aliquis [f. 48] kmethonem vel quempiam alium in sua silva arestaverat, eundem pro prima impignoracione in securi tantum impignorabit, ut in eodem capitulo dictum est. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris, ut est taxus et alie; quibus attentis cum pignora debent precedere res in valore res, pro quibus pignorantur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si quis (intrans) silvam alterius tales arbores vel his similes inciderit, poterit per heredem silve captivari et ad fideiussoriam1) caucionem dari petentibus; non enim videtur esse consonum et sufficiens pro tam notabili2) dampno silve pignus accipi vel solummodo pignorari. Et similiter de gagiis, ubi pauce silve sunt, observatur. De incendio silvarum capitulum V (s). Frequenter evenire solet, quod nobiles sive plebei borram, silvam aut gagium, zapusta dictum, cuiuscunque ex industria intrantes aut casu 3) sive caumate alias porzarem succendunt et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi iure Polonico, tanquam incendarii debebunt iudicari, et licet honori ipsorum non derogetur per hoc, nichilominus tamen convicti de hoc si fuerint, || si fuerit kmetho et non habet, unde , [f. 480] solvet, redimet vitam decem marcis, sicut pro capite plebei solet dari. De iuramento Iudeorum VI (s). Iuramentum 4) Iudeorum hoc est, quod scriptum est in lege imperatoris Otthe, quod idem Iudeus convetti debet contra solem seorsum et stare nudipes super sedem indutus palio et pileum Iudaicum debet in capite habere, et si lapsus fuerit ter, totidem amittit fertones, si quarto manet reus in causa, tunc dicet ille, qui iuramentum predicit, sibi: Elia Iudee, quod liber iste aut rodale verum ac iustum sit, super quod iurare debes, huic yero Cristiano pro tali culpa sive causa, pro qua te duxit ad iudicium, quod tu in causa non sis reus, pro qua hic Cristianus te inculpat: ita te Deus ad- iuvet ille, qui fecit celum et terram, aerem, rorem, montes cum vallibus, frondes, flores et gramina, et si tu Ebreus sis, quod te terra absorbeat, que Datan et Abiron absorbuit, et si tu Ebreus sis, quod te lepra invadet et venenum, que precibus Elizey Naaman Sirum dimisit et Hesi invasit, et si tu es, sis, quod te ignis comburat celestis et morbus invadat caducus et fluxus sanguinis, et (si) tu reus fueris, quod tu pereas in anima tua et in tuo corpore 1) Cod. predeiussorem. 2) Cod. nobili. 3) Cod. casui. 4) Cod. Iuramentorum. [5] KODEKS SIERAKOWSKIEGO IVty. 549 et in tuis rebus et ut tibi accidat1), sicut uxori Loth accidit, que mutata fuit in statuam salis, quando Sodoma et Gomara periit, sit et tibi; et si reus tu sis, ut nunquam ad sinum venires Abrahe et nunquam ad resurrectio- nem venires, ubi Cristiani, Iudei, gentiles ante 2) creatorem omnium resurgent; et si tu es reus, fueris, quod lex Moysi deleat, quam dominus dedit Moysi in monte Sinay, quam solus Deus digito suo scripsit super tabulam lapideam; et si tu es reus, quod te confundat omnis scriptura, que scripta est in quinque libris Moysi, et si tuum iuramentum non est iustum nec mundus (s), quod te Adonay deleat et sue divinitatis potencia et te suscipiant diaboli et de- ducant te in eternam dampnacionem in secula seculorum. Amen 3). 1) Cod accidiat. 2) Cod. autem. 3) Na tem urywa się text Kod. Sier. IV. XII, XIII. Kod. Os. III. (Ossolińskich IIIci; — Ossolinianus III). Kod. D.III. (Działyńskich IIIci; — Dzialinscianus III). (1) De transposicione terminorum etc.1) [p. 360] Perversa consuetudo etc. Terminus colloquialis primus per simplicem | infirmitatem, secundus per veram infirmitatem prorogetur; idem de terminis particularibus servetur. (2) De sede viduali non tenenda etc. Ad abolendam etc. Uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotalicium remaneat; alia vero bona, in quibus dotem non habuerit, pueris vel proximioribus teneatur resignare. (3) Divisio vidue cum pueris marito ipsius mortuo. Licet etc. Uxor marito mortuo solum circa parafernalia 2) remaneat, videlicet domestica, pecuniis, argento, equis || magnis, armis, equireis [p. 37] (exceptis) etc. (4) Pater vivens potest pueris et uxori tutorem constituere. Orphanitati etc. Pater vivens potest pueris suis et uxori consti- tuere certos tutores, quos voluerit, et post mortem constituentis per proxi- miores a tutela non poterint removeri. (5) Pater non tenetur dare porcionem filiis, donec vivit. In quadam etc. Pater vivens potest pueris et uxori constituere certos tutores, quos voluerit, et post mortem constituentis per proximiores a tutela non poterint removeri etc.3). 1) Summa do statutów Warckich, pomieszczona w jednym tylko Cod. D. III., idzie bez żadnej przerwy po ostatnim artykule summy do statutów Kazimierzowskich. 2) Cod. D. III. parafornalia. 3) Przez pomyłkę kopisty identyczne streszczenie znajduje się przy dwóch odrębnych artykułach tj. 4 i 5-tym. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [2] (6) De filiis et filiabus duarum uxorum bonum capitulum. Declarantes etc. Pater non habens filios cum secunda uxore, sed filias, et cum prima filios, extunc mortuo patre puerorum pars aliqua secunde uxoris filias non continget etc. (7) De tutoribus puellarum. U t v i a etc. Patrui habentes filiastras et earum bona in tutela, ipsas maritando, ab eis earum bona removere non possunt etc. (8) Puelle accipiant viros absque consensu tutorum etc. Astucie et dolositati etc. Virgines iam puberes || [p. 38] aput patruos in tutela existentes, si ipsas patrui nuptui tradere nolent, ut earum 1) bona possideant, poterint viros recipere sine eorum consensu. (9) Hereditas in pecunia obligata non, perditur usque in triginta annis etc. Prescripcio etc. In obligacionibus prescripcio triginta annorum ęst observanda. (10) De obligatis hereditatibus absque littera et inscripcione capitulum etc. Ad precludendum etc. Possessor conventus pro hereditate, quod eam in obligacione habeat, possessoris probacio admittitur. (11) De graniciebus et ostensione scopulorum. De limitibus etc. Ille, qui meliora signa ac scopulos (ostenderit), et si est actor, ad probandum limites de iure admittitur. (13) De prescripcione tuicionis hereditatis vendite. Ex consuetudine etc, Aliquis emens hereditatem debet vocare vicinos illius hereditatis per ministerialem, qui (si) sic vocati venire noluerint et infra tres annos et tres menses possessori questionem pro limitibus non moverint, tunc possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus ad- mittatur etc. (13) De observacione libri colloquii generalis sub tribus clavi- bus etc. || [p. 39] Et q u i a etc. Liber colloquii generalis sive acta sub clausura trium clavium amodo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciamque terrestris notarius habeant etc. (14) Termini terrestres particulares semel in mense iudicentur. De terminis etc. Termini particulares non plures nisi semel infra mensem in quolibet districtu habeantur. 1) Cod. D. III. eorum. [3] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 553 (15) De memoriali duorum grossorum. Officiales autem etc. Iudices iudiciorum particularium vel ca- merarii eorundem a causa triginta | marcarum non plus quam duos grossos, a causis autem ultra triginta marcas nisi quatuor grossos recipiant etc. (16) Eciam si plures persone fuerint in una questione, unum me- moriale exigatur. P r o v i s u m etc. Ab una questione ad instanciam plurium unum memoriale exigatur. (17) De articulis per capitaneum iudicandis etc. Relatum etc. Capitanei pro violencia feminarum, pro predacione strate publice, pro incendio, pro violenta 1) domicilii alicuius invasione tantum iudicare debent2) etc. || [p. 40] (18) De recepcione a notis terrestris notarii. Terrestres etc. Notarii in omnibus terris fegni unum grossum pro una inscripcione usque ad finem cause in principio aut (s) medium et in fine alium medium grossum recipere debent etc. (19) Iudei super litteras pecunias mutuantes perdunt eas. I u d a i c a etc. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed ad pignora etc. (20) Ignobilis igno de eodem (s). Ignobilis nobili improperans et negans iure, quod non increpavit. Si q u i s etc. Nobilis increpans per (s) | imparem et si negat incre- pacionem, proprio iuramento se ab inpeticione eius absolvit etc. (21) Civis, kmetho potest nobili increpare eius nobilitatem etc. Kmetho non poterit alicui nobili, vel pro nobili se regenti3), nobi- litatem ipsius increpare. (22) Kmetho non recedat de libertate, usque agris extirpatis capitulum etc. Q u i a etc. Kmetho acceptans libertatem in silva, ubi villa locari de- beat, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere. (23) Quo(modo) kmetho fugiens de sua hereditate debet qua- ter || vocari, ut reveniat. [p. 41] Cum autem etc. Scultetus aut kmetho de hereditate profugus talis debet in iudicio bannito quater vocari, ut ad hereditateni redeat; qui si vocatus non redierit, dominus ville hereditatem suam per alium poterit collocare. 1) Cod. D. III. violencia. 2) Cod. D. III. debet. 3) Cod. D. III. regente. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 70 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [4] (24) Sculteto dominus potest facere vendere sculteciam etc. Inutilem scultetum etc. Dominus sculteto inutili et rebelii potest precipere sculteciam vendere. (25) De pigneribus silvarum et gayorum. P r i m e v a. Aliquis intrans silvam alienam, succidens arbores | magni precii potest captivari per heredem. (26) De kmethone sub alio domino moriente et sub alio melli- ficia tenente. Mellificia etc. Kmethones habentes mellificia in alienis borris tenentur de tributis respondere etc. (27) De exustoribus silvarum et gayorum caumate etc. Frequenter etc. Aliquis succendens gayum alias zapusthą, videlicet pozarem, convictus, iure Polonico tanquam incendarius iudicari debet. (28) Qui feram per canes alienos agitatam receperit, capitulum. N o n n u 11 e etc. Aliquis capiens cervum vel onagrum alterius [p. 42] canibus agitatum seu fatigatum, tres marcas pro ferinis seu carnibus solvere sit astrictus et pro pena tres marcas. (29) De venatoribus leporum. Cum autem etc. Nobiles a festo sancti Adalberti usque ad con- gregacionem omnium frugum hyemalium et estivalium venari sub pena trium marcarum minime debeant etc. (30) De servis illiberis et ancillis. In 1 e g e etc. Servum illiberum aliquis observans, per alium, cuius erat, conventus, eum solvere tenebitur cum pena pyathnacze. (31) De fraternitatibus in civitatibus non | habendis et mensuris quolibet anno mensurandis et preciis instituendis etc. Ad precludendum etc. Omnes mechani(ci) et fraternitates sin- gulis annis mensuras tam frumentorum, quam pannorum palatinis et capi- taneis presentare debent. Millesimo CCCC0LXV Poznanie etc. Statutorum incepcio Regis Wladislai 1). Institucio edita per [f. 14] Serenissimum principem dominum Wladislaum Regem Polonie 2), supremum- que principem Lithuanie et heredem Russie 3), una cum prelatis et baronibus totius Regni Polonie irt convencione generali in Varta celebrata in vigilia Simonis et Iude diebusque 4) sequentibus. Anno Domini M0CCCCXX 5). (1) De transposicione terminorum 6). Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis 7) hactenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur 8), ac 9) infirmitates fictive allega- bantur. Unde talibus obviare volentes, de unanimi consensu prelatorum et baron urn nostrorum, talem ordinem in predictorum transposicione termino- rum10) volumus 11) a nostris subiectis fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa12) decidantur. Et primo decernimus 13), quod termini collo- quii generalis taliter 14) in iudicio terrarum nostrarum transponantur: videlicet primum termium per simplicem infirmitatem prorogent; secundum vero per veram infirmitatem 15) absque confessione et allegacione capellani transponant, pro qua infirmitate in tercio termino, si paruerit 16), iuramentum corporale prestabit, quod 17) tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem 1) Cod. D. III. Incepcio statutorum regis Wladislai in Wartha editorum. 2) Cod. D. III. principem et dominum Wladislaum regni Polonie regem. 3) Cod. D. III. supremumque dominumque principem Lythphanie, Rusye. 4) Cod. D III. et diebus. 5) Cod. D. III. Millesimo quadringentesimo vicesimo. 6) Cod. D. III. Incipit capitulum de transposicione terminorum. 7) Cod. Os. III. iudicibus. 8) Cod. D. III. origebantur. 9) Cod. D. III. et. 10) Cod. D. III. observacione et transposicione terminorum. 11) W Cod. D III. wyraz ten opuszczony. 12) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 13) Cod. Os. III. decrevimus. 14) Cod. D. III. totaliter. 15) W Cod. D. III. ostatnich sześciu wyrazów brak. 16) Cod. D. III. pauerit. 17) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [6] infirmitate casualiter 1) perduraret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in eadem infirmitate, hucusque non convaluit, et nichilominus in quarto colloquio generali aut parere studeat, aut procuratorem certum transmittere 2) non postponat, alioquin causam ammittet. Termini particulares 3). Idem volumus de terminis particularibus observari, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostri transponere valeant, tercium vero terminum absque allegacione capellani per veram in- firmitatem possint et debeant protrahere, et in quarto similiter iuramentum corporale prestare 4), quod non fictive tunc infirmabatur, si paruerit. Sin autem eum, qui terminum prorogare procurat 5), contigerit 6) in eadem in- firmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout superius de pro- rogacione colloquii generalis est expressum 7). Hoc autem de reo seu citato est intelligendum8), sed actor primum terminum colloquii generalis per veram infirmitatem tenetur transponere, quia maior est contumacia actoris, quam rei9). (2) De sede viduali non tenenda 10). Ad abolendam damnosam consuetudinem, que hactenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Statuimus«, remanens, omnia bona possidebat, propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam eorum et malam procuracio- nem 11) annichilabantur et desolabantur, unde talibus providere volentes de- inceps statuimus, quod uxor marito mortuo circa dotem et dotalicium remaneat, alia vero, in quibus dotem seu 12) dotalicium non habuerit, pueris vel proximioribus 13) teneatur resignare. 1) Cod. D. III. Si autem in eadem infirmitate in tercio termino casualiter. 2) Cod. D. III. aut patere (s) studeat, aut procuratorem certum transpone. 3) W Cod. D. III. nagłówka tego niema a obie części art. Igo złączone są w jedną całość. 4) W Cod. D. III. wyraz ten opuszczony. 5) W Cod. D. III. ostatnich 7 wyrazów brak. 6) Cod. Os. III. contingerit; Cod. D. III. contigit. 7) Cod. D. III. est expressum, per veram infirmitatem tenetur transponere. 8) Cod. D. III. Hoc tamen de citato et reo intelligere volumus. 9) Cod. D. III. Sed actor terminum colloquii generalis aliter transponere nequeat, nisi primum per veram infirmitatem, et in terminis particularibus semel per simplicem infirmitatem, quia maior contumacia est actoris, quam rei. 10) Cod. D. III. De sede viduali non tenenda capitulum secundum. 11) Cod. D. III. per inadvertenciam et malam ipsarum procuracionem, 12) Cod. D. III. aut. 13) Cod. D. III. proximis. [7] KODEKS OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 557 (3) Divisio vidue cum pueris, mortuo marito 1). || [f. 140] Licet eciam antiquitus nostros per antecessores2) supra quodam capitulo: «Statuimus, quod uxor, marito mortuo« (etc. erat constitutum, quod uxor marito mortuo) circa omnia parafernalia 3), videlicet in gemmis, margaritis4), argento, vestibus et pecuniis remanebat, tamen quia non modica damna per hoc 5) pueris solebant evenire, quapropter ex consilio et consensu prelatorum et baronum nostrorum amodo statuimus, quod uxor, marito mortuo, solum circa parafernalia 6) domestica remaneat, thezauro, videlicet pecuniis et ar- gento, equis magnis omnibus 7), armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur. Declaramus insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotalicio ipsius fuerunt 8), una cum equis vecti- galibus, quibus tempore mariti sui vehebatur, remaneat, demtis vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem, seu porcionem domine et pueris cedere debebunt cum effectu. (4) Pater vivens potest pueris et uxori tutorem constituere 9). Orfanitati puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cupientes, qui interdum per patres, ipsis 10) ad annos pubertatis minime educatis, mortis casu relinquuntur, et sic multociens per nonnullos in iudiciis nostris vexantur, qui11) etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt, neque possunt, et quamvis eis super etate sit provisum, videlicet maribus ad quindecim et famellis ad duodecim annos inclusive, quod infra hoc non teneantur respon- dere, tamen aliis diversis gravaminibus multociens opprimuntur; ideo12) amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit et quibus plus confidet, usque ad annos superius 13) allegatos, nec eosdem tutores, post mortem constituentis, proximiores a tutela potefint, nec valeant removere 1) Cod. D. III. Divisio cum pueris vidue marito mortuo. III. 2) Cod. D. III. per nostros antecessores. 3) Cod. Os. III. paryfarnalia; Cod. D. III. formalia. 4) Cod. D. III. margarethis. 5) W Cod. D. III. dwóch ostatnich wyrazów niema. 6) Cod. Os. III. parifernalia; Cod. D. III. parafornalia. 7) Cod. D. III. equis omnibus magnis. 8) Cod. D. III. fuerint. 9) Cod. D. III. constituere. HU. 10) Cod. Os. III. i D. III. ipsos. 11) Cod. D. III. que. 12) Cod. D. III. item. 13) Cod. D. HI. supererios. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [8] (5) Pater non tenetur dare porcionem filiis, donec vivit1). In quadam constitucione predecessoris nostri decretum extitit, videlicet in capitulo: «Ex communi usu« 2), quod moriente matre puerorum, patre cum alia nubere volente, pueri a patre petebant 3) porcionem. Et ideo conside- rantes in eadem constitucione, quod propter ingratitudinem patri factam per filios et propter depressionem status sui, quam a filiis in recepcione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes ad patrem convolabant4) et recurrebant, qui superiora advertens eisdem 5) succurrere non curabat vel nolebat; unde inter utramque paitem displicencia et rancor morabatur in- commodus. Quibus obviare cupientes extunc statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris ipsorum ad secundas nupcias convolaverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte 6), predictis suis filiis porcionem here- ditariam, dummodo non sit dissipator bonorum, assignare; sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque dominari debet et manere, assignata dumtaxat predictis suis pueris, si velint, et si ipsam habuerint, ipsorum matris dotem, vel quamlibet maternam porcionem, quam post ipsorum matrem racione nupciarum sustulit et recepit. (6) De filiis et filiabus duarum uxorum. Bonum capitulum 7). Declarantes statuimus, quod8) si contigerit9) patrem cum secunda uxore filios non habere sed filias, et cum prima filios habuit, extunc mortuo patre puerorum predictorum || pars aliqua secunde uxoris filias non [f. 15] continget, sed filii vel filius prime vel secunde cuiuscunque uxoris 10) sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit, assignata ipsis in pecuniis dote competenti, bonis maternis duntaxat exceptis, si sorores habuerint predicte, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris porcionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua oblatam 11) obtinuerint, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debet integraliter et12) ex toto13). 1) Cod. D. III. vivit. Capitulum quintum. 2) Cod. D. III. nostri predecessoris decretum extetit, videlicet in capitulo: »Ex communi usu« etc. 3) Cod. D. III. petunt. 4) Cod. D. III. convalebant. 5) Cod. Os III. eiusdem. 6) Cod. D. III. nisi sponte forte velit. 7) Cod. D, III. uxorum. Sextum capitulum V (s). 8) W Cod. Os. III. dwóch ostatnich wyrazów niema. 9) Cod. Os. III. i D. III. contingerit. 10) Cod. D. III. uxoris cuiuscunque. 11) Cod. Os. III. sponte et divisione perpetue oblatam; Cod. D. III. sponte et divisione perpetua obligatam. 12) Cod. D. III. vel. 13) W Cod. Os. III. pisarz na marginesie obok tego artykułu zanotował: »Vide bene« [9] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 559 (7) De tutoribus puellarum 1). Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post mortem patris, fratribus carentes2) germanis, in bonis hcreditariis remanere, quas3) solent patrui vel amici proximiores nomine tutoris observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus seu pactis de 4) hereditatibus excludant, volentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra cle- mencia providere volentes, deinceps statuimus, quod si mariti ipsarum, re- ceptis taliter pecuniis a proximis amicis seu tutoribus ex pacto de non recepcione bonorum, ad ipsas concernencium 5), qualitercunque, sive per fideiussoriam caucionem, vel aliquocunque alio modo6) tale pactum inter- venerit, illud decernimus irritum 7) et inane, tamen prefate filie redeant ad hereditarias earum porciones 8), non obstantibus pactis vel caucionibus quibus- cunque; sponte vero prefate filie bona sua vendendi, ut ante ea, liberam habeant facultatem. (8) Puelle accipiant viros absque consensu tutorum 9). Astucie et dolositati perversorum hominum, qui omnia in peius con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, qui nomine tutoris aliquam vel aliquas et iure affinitatis puellas cum (bonis) hereditariis, ipsas ex successione paterna obtinentes, iam puberes et nubiles ad despon- sandum 10) servant, nolentes eas maritari 11) in hunc finem, quod bona ipsarum eo diucius valeant possidere, decrevimus, quod tales virgines, sic, ut pre- mittitur, adulte, poterint viros recipere sine eiusdem 12) patrui vel tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu et consilio avunculorum et aliorum patruorum, nec propter hoc bonis ipsarum13) privari poterint aut fraudari propter quandam constitucionem nostri antecessoris, que incipit: »Item statuimus, quicunque virginem etc.« 1) W Cod. Os. III. pisarz przy rubryce zanotował w dalszym ciągu wiersza: »Vide bene«. 2) Cod. D. III. carentibus. 3) Cod. D. III. quos. 4) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. III. bonorum ipsas concernentes. 6) Cod. D. III. aliocunque modo. 7) Cod. D. III. invitum. 8) Cod. Os. III. reddant hereditarias porciones. 9) Cod. D. III. tutorum VIII. 10) Cod. D. III. dispensandum. 11) Cod. D. III. maritare. 12) Cod. D. III. cuiusdam. 13) Cod. D. III. ipsorum bonis. 560 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [10] (9) Hereditas in pecunia obligata non perditur usque in XXX annis1). Prescripcio quamvis possessionis sive hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam terris nostris ad XV annos servabatur, quibus transactis eadem possessio per mutuatorem 2) pecunie solebat perpetue obtineri, visum fuit nobis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato3) fuit observata. Unde exnunc4) statuimus in prefatis obligacionibus prescripcionem XXX annorum observandam, quibus durantibus, obligator poterit infra de- cennium vel quindecennium5), vel cum sibi placuerit, coram iudicio in actis6) suam obligacionem innovare. (10) De obligatis hereditatibus absque littera et inscripcione 7). Ad precludendum autem calumniis viam per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impedire, asserens eam possidentem in || obligacione tenere et possidere, quam fortassis legitime possidet, [f. 150] possessor ad probacionem testium, actore repulso, admittatur; et maxime, ubi utraque pars litteralia et legitima testimonia super huiusmodi possessione non habuerit 8), tunc in tali casu probacio possessoris admittatur. (11) De graniciebus et ostensione scopulorum 9). De limitibus autem hereditatum nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem 10) docere et ostendere scopulos, vulgariter copcze, tres aut11) ad minus duos, aut alia notabilia signa, in campis vyasdy 12), in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc noster succamerarius eundem, qui meliora signa et notabiliora 13) seu scopulos ostenderit, discernens sub onere 14) sue consciencie debebit et tene- bitur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notabilibus 1) Cod. D. III. usque in trigiuta annos IX. 2) Cod. D. III. mutatorem. 3) Cod. Os. III. i D. III. pacto. 4) Cod. Os. III. extunc. 5) Cod. D. III. infra decimum annum vel quindecimum. 6) Cod. D. III. actibus. 7) Cod. D. III. inscripcione X. 8) Cod. Os. III. haberent. 9) Cod. D. III. scopulorum. XI. 10) Cod. D. III. contiget aliquem litigantem pro limitibus. 11) Cod. D. III. et. 12) Cod. D. III. vgyaszdy 13) Cod. D. III. notabilia. 14) Cod. D. III. honore. [11] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 561 inter hereditates caret, extunc actor ad probacionem limitum cum testibus1), ut est de iure, admittatur. (12) De prescriptione tuicionis hereditatis vendite 2). Ex consuetudine et statuto antiquo observatur, quod vendens heredita- tem, emtorem per tres annos et tres menses ab 3) impeticione cuiuslibet intercedere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius hereditatis vendite, quorum limites eciam ipsam contangunt4), infra prefatos tres annos et tres menses emtorem vexare postponunt5), donec venditor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadet, qua elapsa, primo emtorem pro limitibus inquietare non formidant, licet vendicioni pre- sentes extiterint; ea propter amodo volumus et statuimus, quod cum aliqua hereditas emtori per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emtorem 6) cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint; qui si venire noluerint, per ministerialem sic vocati, et infra tres annos et tres menses possessori questionem pro limitibus non moverint, tunc possessor ad probacionem sue emcionis cum testibus admittatur7). (13) De observatione libri colloquii generalis sub tribus clavibus8). Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum generalium sedentes personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie et alie maiores aguntur et tractantur, et sentencie per eos late robur obtinent firmitatis, acsi in presencia nostra 9) ferrentur, coram quibus eciam resigna- ciones bonorum magnorum peraguntur, que tamen resignaciones et sentencie et alie cause10) per eosdem diffinite in speciali libro conscribuntur 11). Unde cum maiora alcius ponderari debeant et diligencius ac caucius observari12), volumus, quod prefatus liber colloquii generalis, sive acta, sub clausura 13) trium clavium amodo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero 14) terrestris notarius habeant et conservent, nec liceat uni, sine 1) W Cod. D. III. dwóch ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. D. III. vendite XII. 3) Cod. D. III et. 4) Cod. D. III. ipsam eciam contingunt. 5) Cod. D. III. postponant. 6) W Cod. D. LII. sześciu ostatnich wyrazów niema. 7) W Cod. D. III. wyraz ten opuszczony. 8) Cod. Os. III. sigillis; Cod. D. III. clavibus XIII. 9) Cod. D. III. obtineant firmitatis, acsi in presencia nostri. 10) Cod. D. III. et cause alie. 11) Cod. D. III. scribuntur. 12) Cod. D. III. et diligencius et caucius ponderari et observari. 13) Cod. D. III. clausula. 14) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 71 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [12] aliis clausuram predictam aperire, et quia 1) ex actis predictis nonnulli lit- teras habere et extrahere tempore debito cupiunt2), ea propter providendum est, quod iudex per ministerialem publice, quando opus viderit, debet facere proclamari, quod in tali districtu, loco et die liber sive acta3) ad extra- hendum litteras quibuscunque eas affectantibus exponetur. || [f. 16] (14) Termini terrestres particulares semel in mense iudicentur. De terminis autem particularibus, sumptibus et vexacionibus nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum: quod prefati termini particulares 4) non pluries 5), nisi semel in mense 6) in quolibet di- strictu, alias powyath 7) sive8) iurisdicione habeantur, in quibus camera- riis 9) iudicum et subiudicum, alii duo camerarii, videlicet palatini et succa- merarii, eligendi per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et sub- iudicis camerarii non habeant facultatem iudicandi. Iurisdicionem habentes non possunt alienas causas procurare 10). Predicti eciam camerarii seu officiales in iudiciis sic locati non debe- bunt alias causas, nisi proprias procurare, vel ad procurandum se de iudicio levare, et bonum et consultum videtur, quod iudex et subiudex 11) particula- ribus terminis, cum possint, presideant, sicut in Maiori Polonia est con- suetum. (15) De memoriali duorum grossorum exigendo 12). Officiales autem vel camerarii, seu iudices iudiciorum particularium non debebunt a causis minoribus, quas usque ad existimacionem13) XXX mar- carum computamus et infra, pro memoriali, vulgariter pamyathne, aut alio 1) W Cod. Os. III. wyraz ten opuszczony. 2) Cod. D. III. nonnullis (s) litteras habere cupiunt et extrahere tempore debito. 3) Cod. D. III. iudex per ministerialem debebit publice, quando opus viderit, facere pro- clamare, quod in tali districtu, loco et die liber sive dicta acta. 4) Cod. D. III. particularibus. 5) Cod. Os. III. plures. 6) Cod, D. III, infra mensem. 7) Cod. D. III. powyatht. 8) W Cod. Os. III. wyraz ten opuszczony. 9) Cod. Os. III. i D. III. camerarii. 10) Rubryka ta, która przedziela artykuł 14-ty na dwie połowy, znajduje się tylko w Cod. Os. III. Pisarz zamieścił ją bezpośrednio w dalszym ciągu po wyrazach »facultatem iudicandi» a nie jak zwykle w odrębnym wierszu; z tego wynika, że i w Cod. Os. III. artykuł 14-ty ma tę samą rozciągłość, co w innych rękopisach. 11) W Cod. D. III. dwóch ostatnich wyrazów brak. 12) Cod, D. III. De memoriali duorum grossorum. XV. 13) Cod. D. III. exterminacionem. [13] KODEKS OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 563 nomine przyszandne 1), plus quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt, quatuor grossos recipiendi ha- beant facultatem 2). (16) Eciam si plures persone fuerint in una questione, unum me- moriale exigatur. Provisum est3) insuper, quod post unam quamcunque questionem coram iudicio expositam, dictam szaloba 4), eciam 5) si plures persone fuerint, pro parte quarum questio agitatur una, non plus, nisi unum memoriale exigatur. (17) De articulis per capitaneum iudicandis6). Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que minime ad eosdem7) dinoscuntur pertinere, iudicant et sentenciant et discernunt 8). Nos itaque volentes ipsis imponere modum iudicandi, decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum9) non debeant alias preter infrascriptas causas et articulos iudicare, videlicet: pro violencia feminarum; pro depredacione strate publice; pro incendio et emissione ignis; pro violenta domicilii alicuius invasione; aliarum autem causarum iudicandi preter suprascriptas minime habeant facultatem. (18) De recepcione a notis terrestris notarii 10). Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri,videlicet: Maioris Polonie, Siradie, Lancicie, Cuyavie et Dobrzyn etc. pro notis equaliter || re- [f. 160] cipiant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis 11) terrarum recipiunt, videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum, aut in principio medium grossum et in 12) fine medium grossum. (19) Iudei 13) super litteras pecunias mutuantes, perdunt eas. Iudaica perfidia cum semper Christianis contraria est et inimica, et non solum in fide aut corpore, sed et in conculcacione bonorum et depau- 1) Cod. D. III. przisandne. 2) Cod. D. III. potestatem. 3) W Cod. D. III. tego wyrazu brak. 4) Cod. D. III. zaloba. 5) Cod. D. III. et. 6) Cod. D. III. iudicandis. XVII. 7) Cod. D. III. eodem. 8) Cod. D. III. iudicant, sentenciant et discernunt. 9) W Cod. D. III. wyrazu tego niema 10) Cod. D. III. notarii. XVIII. 11) Cod. D. III. Cracoviensis, Sidariensis (s). 12) W Cod. Os. III. wyraz ten opuszczony. 13) Cod. D. III. Iudaici. KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [14] peracione 1) Christianorum intendit2), quamvis vero in constitucione cuius- dam capituli, quod incipit: >Porro cum 3) iudaice< etc, sit eis prohibitum, quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condicionis 4) existant, pecunias super litteras et inscripciones, sed solum super vadia et pignera tantum 5), ipsi tamen hoc minime advertentes, pecunias super litte- ras et inscripciones dare non cessabant. Ideo volentes nostris subditis gra- ciose subvenire, prout ex Christiana religione tenemur et debemus, de ce- tero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripciones pecunias mutuent, sed solum super pignera, ut supra in eodem capitulo est expressum. Si quis igitur6) Iudeorum de cetero tales inscripciones aut litteras exhibuerit, aut super 7) easdem pecunias dederit 8), tales inscripciones, aut littere 9) extunc debent esse nullius roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi ad solucionem teneatur earundem. (20) Ignobilis nobili improperans 10) et negans, iuret, quod non increpavit 11). Si aliquis nobilis, vel asserens se de nobili progenie procreatum, dicat, quod aliquis impar sibi existens in generacione vituperiosa sibi verba 12) in- tulisset, tunc ille reus eidem equalis non existens, et negans improperacio- nem fecisse, proprio iuramento se ab impeticione eius absolvet. (21) Civis, kmeto non potest nobili increpare eius nobilitatem13). Kmeto non poterit alicui nobili, vel pro nobili se gerenti nobilitatem ipsius increpare, nisi forte, quod kmeto audierit per alium nobilem prius ipsum increpasse, et ipse se de huiusmodi improperio minime expurgave- rit14). Hoc autem volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expediciones 1) Cod. D. III. depaupercione. 2) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 3) Cod. Oss. III. i D. III. tamen. 4) Cod. D. III. concidicionis. 5) Cod. D. III. sed solum super pignera et vadia. 6) Cod. D. III. autem. 7) Cod. D. III. supra. 8) Cod. Oss. III. daret; Cod. D. III. dederint. 9) Cod. D. III. tales littere aut inscripciones. 10) Cod. D. III. impreperans. 11) Cod. D. III increperant (s.) XX. 12) Cod. D. III. vituperiosa verba sibi 13) Cod. D. III. eius nobilitatem increpare XXI. W rękopisie tym pisarz zamieścił pier- wotnie nad art. XXI rubrykę art. poprzedniego; spostrzegłszy jednak swą omyłkę, błędnie wypi- sany nagłówek przekreślił, a właściwy dopisał na marginesie. l4) Cod. Oss. III. expurgavit. [15] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 565 serviunt et iuri terrestri subsunt, non autem de illis nobilibus, qui in civita- tibus residentes, cervisiam propinant, aut forte sint vagi, nichil in terra ha- bentes, cum tales teneantur se expurgare. (22) Kmeto non recedat 1) de libertate, usque agris extirpatis 2). Quia libertas ad hoc per sapientem est inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur, et (ad) ampliores utilitates re- ducantur, unde si quis kmeto in silva, ubi villa locari debeat, libertatem ac- ceptabit, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere; quo extirpato facere poterit3), secundum quod ius terrestre, vel illius hereditatis exquirit et exposcit circa suam mocionem, (23) Quando4) kmeto fugiens de sua hereditate debet quater vocari, ut reveniat5). || [f. 17.] Cum autem scultetus, aut kmeto, de agro seu de 6) hereditate sua abs- que culpa domini sui fugerit 7), talis profugus debet per dominum ville in iudicio maiori et bannito ter, et ex superabundanti quarto, ut ad suam he- reditatem [redeat, evocari. Qui si non redierit, taliter vocatus, dominus ville cum protestacione poterit suam hereditatem]8) per alium collocare, contu- macia illius non obstante, et si is profugus et contumax minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur dominus, sub quo degerit, requisitus 9) ius Polonicale cum eo poscentibus ministrare, alias penaspyacz- nadzeszcza poscenti 10) ius incurret, tociens, quociens contra hanc contraie- rit 11) constitucionem. (24) Sculteto dominus potest facere vendere sculteciam 12) Inutilem scultetum dominus in hereditate retinens, aut rebellem, potest precipere sculteciam suam 13) vendere, qui si emtorem habere non poterit, 1) Cod. D. III. recedet. 2) Cod. D. III. usque agris extirpandis. XXII. 3) W Cod. D. III. wyraz ten opuszczony. 4) Cod. Os. III. Quo; co mogłoby dać podstawę do rozwiązania na >quomodo<, gdyby nie zupełnie wyraźnie wypisana littera >n<. 5) Cod. D. III. vocari et remaneat. XXIII. 6) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 7) Cod. Os. III. fugierit. 8) W Cod. D. III. słów objętych klamrami brakuje. 9) Cod. D. III. requisieris. 10) Cod. D. III. penam XV posceutibus. 11) Cod. D. III. contravenerit. 12) Cod. D. III. vendere facere sculteciam. XXIIII. 13) Cod. D. III. suam sculteciam 566 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [16] tunc ille heres cum sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicem ter- restrem et recipere ac eligere duas personas sagaces, neutri parti suspectas, qui valorem huiusmodi scultecie ad unam summam taxantes, eidem domino sive heredi solvendam nunciabunt, et sic dominus, soluta illa taxa pecuniali, sculteciam pro se obtinebit. (25) De pigneribus silvarum et gayorym. Primeva constitucione in capitulo: >Statuimus< 1) etc, noscitur esse observatum, quod cum aliquis kmethonem, vel quempiam, in sua silva are- stavit, eundem pro prima pigneracione tantum 2) in securi pigneravit, prout supra in eodem capitulo est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris et precii, ut est taxus et alie, attendentes, cum pignera debent precellere 3) in valore res, pro quibus pigneratur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si quis intrans alterius silvam, tales arbores, vel similes his succiderit4), poterit per heredem silve captivari et ad caucionem fideiussoriam petentibus 5) dari. (Non enim) consonum et sufficiens (videtur) pro tam damno notabili, bonum pignus recipi, vel quod solummodo in pignere puniatur6); et similiter de gaiis, ubi pauce sunt silve 7), observetur. (26) De kmetone sub alio domino morante, et sub alio mellificia tenente 8). Mellificia in memoribus seu borris alterius domini kmetones tenentes, aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes, de tributis, alias dany, seu melle tenentur respondere, qui si tardi in solucione exstiterint, aut solvere 9) recusaverint, tunc dictus dominus poterit pro censu 10) suo iudicare eosdem et impignerare, et dominus, sub quo degent 11), non tenetur eosdem defen- sare, sed petenti iusticiam cum eisdem tenebitur ministrare, ut de communi molendinatore eciam est in libro terrestri superius provisum. 1) Cod. D. III. Statuimus eciam. 2) Cod. D, III. arastavit, eundem pro prima pigneracione tamen. 3) Cod. D. III. precedere. 4) Cod. D. III. vel his similes succederit. 5) Cod. D. III. ad caucionem fideiussoribus pentibus (s). 6) Cod. Os III. punietur. 7) Cod. D. III. silve pauce sunt. 8) Cod. D. III. et sub mellificia tenente LXXVII (s). 9) W Cod. D. III. trzech ostatnich wyrazów brak. 10) Cod. D. III. casu. 11) Cod. D. III. degerit. [17] KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci 567 (27) De exustoribus silvarum 1) et gayorum caumate 2). Frequenter solet evenire, quod nobiles sive plebei borram, silvam 3), aut gayum dictum zapusta cuicunque ex industria intrantes || aut [f. 170] casu caumate, alias poszarem, succendant4) et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi Polonico, tanquam incendarii debent iudicari, et licet honori ipsorum per hoc minime derogetur, nichilominus convicti, si fuerit kmeto et non habet, unde solvat, redimat 5) vitam decem marcis, sicut pro capite plebei dare est consuetum. (28) Qui feram, per alienos canes agitatam, receperit6). Nonnulle displicencie, seu controversie 7) inter nobiles nostros in venacio- nibus oriuntur, eo, quod aliqui feras per canes alterius agitatas, recipere non verentur, unde si aliquis cervum vel 8) onagrum vel aprum, per canes alterius agitatum9) vel captum, vi vel occulte ante canes alienos rapuerit, et pro se tollens usurpaverit, talis usurpans pro ferinis, seu carnibus tres marcas illi, cuius fera est, solvere sit astrictus 10). (29) De venatoribus leporum 11). Cum autem lepores venantes solent pauperibus nobilibus infinita com- mittere nocumenta atque damna, bona eorum atque fruges conculcando, ea propter prohibemus 12), quod a festo sancti Adalberti, usque ad congre- gacionem omnium frugum hyemalium et estivalium de campis, in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumant, alias damnum passo tres marcas et pro pena se noverit incursurum. (30) De servis illiberis et ancillis 13). In lege imperiali continetur, quod servi illiberi et ancille non possunt nec valent14) de manibus dominorum suorum liberari, donec per eosdem fuerint manumissi et libertati restituti; sed quia multociens tales illiberi 1) W Cod. Os. III. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. III. caumate LXXVIII. 3) Cod. D. III. sillam. 4) Cod. D. III. succederit. 5) Cod. D. III. redimet. 6) Cod. D. HI. receperit. Capitulum LXXIX. 7) Cod. D. III. Nonnulle altricaciones et displicencie et rancores seu controversie. 8) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. III. alterius agitatam vel agitatum. 10) Cod. D. III. astrictus et pro pena tres grossos. 11) Cod. D. III. De venacionibus leporum. LXXX. 12) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 13) Cod. D. III. ancillis. XXXI. 14) Cod. D. III. valeant. 568 KODEKS OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [18] manus dominorum suorum subterfugientes et evadere volentes apud alieńos terrigenas et vicinos, cum effugiunt1), pernoctantur et servantur2), et sic tali- modo dominos suos postponunt, et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini non modica damna percipiunt, ac si hereditatem de- perderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest, hereditatem, per ipsos novam erigendo, unde si apud 3) aliquem tales de cetero pernocta- buntur et servabuntur, idem debet eosdem 4) detinere, et in curia proxima domini Regis protestari, quod tales habet detentos et servat. Quod si ille facere obmiserit et dominus servi per testes comprobaverit contra ipsum, quod ipsius illiberum servabat, sic non protestatum, talis servans illiberum 5), domino, cuius fuerit, solvere teneatur cum pena pyacznadzescza 6). (31) De fraternitatibus in 7) civitatibus non habendis et mensuris quolibet 8) anno mensurandis et preciis instituendis 9). Ad precludendum viam fraternitatibus, quas mechanici10) civitatum observant, statuimus, quod palatinus, capitaneus cum aliis dignitariis terre illius, singulis annis in certa die, mensuras tam frumentorum, quam panno- rum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmetones adducuntur, et que in regno nostro inveniuntur, precia debent instituere, indicere 11) et 12) corrigere iuxta consuetudinem diucius observatam, ne circa easdem mensuras et precia fraudes 13) committantur, et quod fraternitates huiusmodi destruantur omnino, et si amplius contra hanc institucionem nostram dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris inter mechanicos invenientur, tunc illi mechanici, inter quos talis fraternitas reperta fuerit, penam syedmnadzyesyant, nostre camere se noverint incursuros. 1) Cod. D. III. fugiunt. 2) Cod. D. III. serventur. 3) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. III. debent eos. 5) W Cod. D. III. siedmiu ostatnich wyrazów brak. 6) Cod. D. III. pyathnadzyesczya. 7) Cod. Os. III. et. 8) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. III. instituendis. XXXII. 10) Cod. D. III. machanici. 11) Cod. D. III. iudicare. 12) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. W Cod. Os. III. z powodu braku kartki text statutów Warckich urywa się na tym wyrazie. 13) Cod. D. III. franges. XIV, XV. Kod. P. II. (Puławski IIgi; - Pulaviensis II). Kod. D. I. (Działyńskich Iszy; — Dzialinscianus I). Incipiunt1) statuta et iura per prelatos Serenissimumque [p. 79] principem dominum Wladislaum 2), Regem Polonie, et barones tocius regni eiusdem in Cracovia edita et in W a r t h a confirmata sub anno Domini millesimo CCCC0XXIII0 in vigilia beatorum Simonis et Iude Apo- stolorum3). (1) De terminorum transposicione4). Capitulum primum. Perversa consuetudo in terminorum transposicione colloquii generalis et terminorum particularium a nostris subditis hactenus servabatur, unde di- versa iuramenta et periuria oriebantur et infirmitates fictive allegabantur. Unde talibus obviare volentes de unanimi consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem in predictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditis fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Decretum eiusdem primi capituli5). Decernimus quod termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum in ante ea transponantur,6) videlicet: quod primum terminum per 1) W Cod. D. I wyrazu tego brak. 2) W Cod. P. II. pisarz dodał na marginesie: »filium Iagello dictum». 3) Cod. D. I. Apostolorum et diebus sequentibus. 4) Cod. D. I. De transposicione terminorum. C. I. 5) Cod. D. I. De terminis colloquii generalis. 6) Cod. D. I. transponebantur. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 72 KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [2] simplicem infirmitatem prorogent; secundum vero per veram infirmitatem 1) absque confessione et allegacione capellani transponant2), et pro qualibet infirmitate3) in tercio termino, si supervenerit, iuramentum corporale presti- turus, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infir- mitate4) casualiter perduret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in infirmitate ipsa5), hucusque non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali pnrere studeat, aut procuratorem certum transmit- tere non postponat, alioquin causam amittat6). Idem volumus de terminis observare particularibiis, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostii transponere valeant, tercium vero terminum abs- que allegacione capellani per veram infirmitatem possunt et debent proro- gare, et in quarto finaliter corporale iuramentum prestare debebit, quod non fictive tunc infirmabatur, si supervenerit. Sin autem eum, qui terminum procurat prolongare, contigerit in eadem infirmitate demorari, tunc quarto poterit transponere, prout sepius de prolongacionibus colloquii generalis est expressum. Hoc tamen de reo et citato intelligere volumus; sed actor ter- minum 7) colloquii generalis aliter transponere nequeat, nisi primum per Te- ram infirmitatem et in terminis particularibus semel per simplicem infir- mitatem. (2) De statu viduali, circa que bona manet, mortuo marito. C. II8). Ad abolendam dampnosam consuetudinem, que hactenus inter subditos nostros solum ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Sta- tuimus<, remanens, omnia possidebat bona9), propter quod || nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam et malam ipsarum [p. 80] procuracionem annichilabantur et desolabantur; unde talibus obviare volentes decetero statuimus 10), quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotali- cium remaneat, alia vero, in quibus dotem et dotalicium non habuerit, pue- ris vel proximioribus antiquis teneatur resignare 11). 1) W Cod. D. I, sześciu ostatnich wyrazów brak. 2) Cod. D. I. transponantur. 3) Cod. D. I. pro qua infirmitate. 4) W Cod. D. I. siedm ostatnich wyrazów pisarz opuścił. 5) Cod. D I in ipsa infirmitate. 6) Cod. D. I. amittet. 7) W Cod. P. II. wyraz ten oauszczony. 8) Cod D. I. De uxore mariti mortui in sede viduali constitute (s). 9) Cod. D. I. omnia bona possidebat. 10) W Cod. D. I. wyraz ten opuszczony; w Cod P. II. dopisany na marginesie. 11) Cod. D. I. antiquis per antecessores tenebatur resignare. [3] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 571 (3) In quibus vidua manet et de parafernalibus et pecoribus etc. III c. 1) Licet eciam antiquitus per antecessores nostros supra in quodam ca- pitulo »Statuimus«. eto. 2) sit expressum, quod uxor marito mortuo circa omnia parafernalia videlicet in gemmis, margaritis, argento, vestibus et pe- cuniis remanebat, tamen quia non modica dampna per hoc pueris solent evenire. quapropter de consilio et consensu prelatorum et baronum nostro- rum amodo3) statuimus, quod uxor marito mortuo solum circa parafernalia domestica remaneat, thezauro, videli et pecuniis et argento, equis magnis cum omnibus armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur. Declarantes insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote sua et dotalicio fuerunt4), una cum equis vectigalibus, quibus tempore mariti sui vehebatur, remaneat, demptis vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in equalem sortem seu porcio- nem domine cum pueris cadere debeant 5) cum effectu. (4) De provisione orphanorum non educatorum. IIII 6). Orphanitati puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cupien- tes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatis, casu mortis relinquuntur, et sic multociens per nonnullos in iudiciis nostris7) vexantur, qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt et ne- que possunt; et quamvis eisdem supra etate sit provisum, videlicet mari- bus ad quindecim, femellis8) vero ad XII annos inclusive, quod infra hoc non tenentur respondere, tamen aliis diversis gravaminibus multociens oppri- muntur. Et amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constituere certos tutores, quos voluerit. de quibus plus confidit, 9) usque ad annos superius allegatos, nec eosdem tuto- res post mortem constituentis proximiores a tutela poterint nec valeant removere. 1) Cod. D. 1. De vidua, circa que remanere debeat, viro mortuo. 2) Cod. D. I. capitulo CIIIIto; »Statuimtus. quod marito mortuo uxor circa douacionem et dotem et quelibet etc.«. 3) Cod. P. II. i D. II. omnimode; ale w (od. P. II. sam pisarz przerobił ten wyraz na »amodo«. 4) Cod. D. I fuerint. 5) Cod. D. I debebant. 6) Cod. D. I. De orphanis. V. 7) Cod. P. II. i D. I. iudiciis patris; ale w Cod. P. II. sam pisarz wyraz »patris« pod- kropkowal i nad nim na interlinii nakreślił »nostris«. 8) Cod. P. II. i D. I. maritusad quindecim, femelln (Cod. D. I. famella); ale w Cod P. II. sam pisarz poprawił jak w texcie. 9) Cod. D. I. confidet. 752 KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [4] (5) De divisione patris a filiis propter secundas nupcias. V 1). In quadam constitucione nostri predecessoris decretum extitit, videlicet in capitulo: >Ex communi usu<, ut supra, videlicet2) quod moriente matre puerorum3), patre cum alia nubere volente, pueri a patre petant4) porcio- nem. Et ideo considerantes in eadem constitucione, quod propter ingratitu- dinem patri factam per filios et depressionem status sui, quam a filiis in recepcione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes ad pa- trem convolabant et recurrebant, qui superiora advertens eisdem5) succur- rere non curabat vel nolebat, unde inter utramque partem displicencia et rancor morabatur. Quibus incommodis obviare cupientes, exnunc statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem genitricis eorum ad secun- das || nupcias convolaverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte, pre- [p. 81] dictis filiis suis6) porcionem hereditariam assignare, dummodo dissipator bonorum non existat, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis qui- buscunque dominari et manere valebit, assignata duntaxat predictis filiis suis porcione, quam post matrem ipsorum racione dotis seu nupciarum tulit et recepit, et hoc si velint et si ipsam habuerint. (6) De sorte post mortem patris ex secundis nupciis. VI. 7) Declarantes statuimus, quod si contigerit patrem cum secunda uxore filios non habere, sed filias, et cum prima habuerit filios, extunc patre mor- tuo puerorum predictorum pars aliqua, et sic de aliis, secunde uxoris filias non continget, sed filii sive filius prime vel secunde cuiuscunque 8) uxoris superstes9) sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit, assignata ipsis in pecuniis dote competenti, bonis maternis duntaxat exceptis, si ipse pre- dicte sorores habuerint, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris porcionem suam equalem, a patre eis sponte ex divisione per- petua oblatam, obtinuerint, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus ce- dere debebit integraliter et ex toto. (7) De filiabus in tutoriam receptis ab amicis post mortem pa- rentum. VII. 10) Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post obitum pa- tris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, quas solent 1) Cod. D. I. De pueris matre orbatis habentibus patrem. VI. 2) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. D. I. puerorum matre. 4) Cod. D. I. petent. 5) Cod. D. I. eidem. 6) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 7) Cod. D. I. De patre cum secunda uxore filios non habente sed filias. 8) Cod. P. II. cuiusquam. 9) Cod. P. II. i D. I. superstites. 10) Cod. I). I. De filiabus carentibus fratribus germanis, [5] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 573 patrui vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive pactis de hereditatibus excludant, vo- lentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemen- cia providere cupientes, statuimus deinceps, quod si 1) mariti earum, taliter pecuniis a patruis aut ab amicis vel tutoribus receptis ex pacto de non re- cepcione bonorum ipsas concernencium, qualitercunque, sive per fideiusso- riam caucionem vel alio quocunque modo tale pactum intervenerit aut ali- quis fuerit astrictus, illud decernimus irritum fore et inane; quin prefate filie redeant ad earum hereditarias porciones, non obstantibus pactis aut caucio- nibus quibuscunque, sed sponte prefate filie bona sua hereditaria, si ipsis placet, vendendi, ut antea 2), habeant facultatem et omnimodam potestatem. (8) De hiis, qui servant virgines nubiles in fraudem, ut bonis earum utantur. VIII.3) Astucie et dolositati hominum perversorum, qui omnia in peius con- vertere et interpretari non formidant, viam precludere cupientes, quod qui- cunque nomine tutorio aliquam 4) vel aliquas puellam vel puellas iure affini- tatis cum bonis hereditariis ipsas ex successione paterna obtinentes seu concernentes iam puberes atque nubiles ad desponsandum servant, eas no- lentes maritari in hunc finem, quod bona ipsarum eo diucius valeant obti- nere seu possidere, — decernimus, quod tales virgines sic, ut premittitur, adulte poterint viros ipsis recipere sine eiusdem patrui seu tutoris volun- tate et consensu, tamen cum consensu et consilio avunculorum et aliorum patruorum, nec in bonis ipsarum privari poterint vel fraudari propter quan- dam constitucionem nostri antecessoris, que incipit: «Statuimus, quod qui- cunque virginem» etc, ut supra: De raptore virginis 5). (9) De prescripcione hereditatis sequitur capitulum IX. || 6) [p. 82.] Prescripcio quamvis possessionis seu 7) hereditatis in pecuniis óbligate in quibusdam terris nostris ad decemocto annos servabatur, quibus transac- tis eadem possessio per mutuatorem pecunie solebat perpetuo obtineri, vi- sum fuit nobis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine pec- cato8) fuit observata; unde exnunc statuimus in prefatis obligacionibus prescripcionem triginta annorum esse observandam, quibus 9) durantibus ob- 1) W Cod. P. II. wyrazu tego brak. 2) W Cod. P. II. dwóch ostatnich wyrazów niema. 3) Cod. D. I. De tutoribus puellarum et virginum. 4) Cod. D. I. aliqua. 5) Cod. D. I. De raptore virginis capitulum CVII. 6) Cod. D. I. De prescripcione possessionum. 7) Cod. D. I. sive. 8) Cod. P. II. i D. I. pacto. 9) Cod. P. II. quibus iufra decennium; ale sam pisarz dwa ostatnie wyrazy przekreślił. KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [6] ligator poterit infra decennium, quinquennium 1), vel quando sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obligacionem innovare 2). (10) De hereditatis impeticione. X. 3) Ac precludendum viam calumniis per nos provisum est, quod si quis vellet quernpiam pro hereditate impetere, asserens 4), eam per possessorem in obligacione possidere et tenere, quam fortasse legitime possidet. posses- sor actore repulso ad probacionem testium admittatur; et maxime, ubi utra- que pars litteratoria et legitima testimonia super huiusmodi possessione non habuerit; in tali casu probacio possessoris admittatur. (11) De limitibus seu graniciis, quomodo verius probantur limi- tes in campis et silvis. XI. 5) De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si contigerit6) aliquem litigantem pro limitibus docere vel ostendere scopulos, dictos kopcze, ad minus tres aut alia signa notabilia, ut in campis vulgariter vgyaszdy 7), in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est mo- ris, extunc succamerarius noster illum, qui meliora et notabiliora signa seu scopulos ostenderit, discernens sub honore et consciencia debebit et tenebi- tur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notabilibus in- ter hereditates caret, extunc actor ad probacionem limitum cum testibus, ut est de iure, admittatur. (12) De requisitis in vendicione hereditatis. XII. 8) Ex consuetudine et iure antiquo servabatur, quod vendens hereditatem emptorem per tres annos et tres menses ab impeticione cuiuslibet interce- dere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, quod vicini illius hereditatis9), quorum limites eciam ipsam contingunt, infra prefatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt, donec venditor et in- tercessor prescripcionem empcionis non evadat10), qua elapsa 11) primo emp- torem pro limitibus inquietare non formidant, licet vendicioni presentes ex- 1) Cod. P. II. poterit infra XV. 2) Cod. D. I. quibus infra decimum quinquennium vel cum sibi placuerir coram iudicio in actis suam obligacionem poterit innovare. 3) Cod. D. I. De calumpniis in hereditatibus factis. 4) W Cod. D. I. wyrazu tego niema; w Cod. P. II. dodanym został na marginesie. 5) Cod. D. I. De limitibus et scopulis, kopczech. 6) Cod. D. I. contingerit. 7) Cod. D. I. vyazdi. 8) Cod. D. I. De venditore hereditatis. 9) Cod. D. I. vendite hereditatis. 10) Cod. D. I. evadet. 11) Cod. D. I. lapsa. [7] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 575 titerint, eapropter volumus 1) et statuimus, quod cum aliqua hereditas emp- tori per vendito em ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint 2); qui si venire nolu- erint 3), sic per ministerialem vocati, et infra tres annos et tres menses pos- sessori questionem pro limitibus non moveant. tunc possessor ad probacio- nem sue empcionis cum testibus admittatur. (13) De custodia libri terrestris et clavibus et tempore appe- riendi eius. || XIII4). [p. 83] Et quia barones terrarum nostrarum in iudiciis colloquiorum generalium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie et alie maiores agitantur et tractantur et sentencie per eosdem late robur accipiunt firmitatis, ac si nostra in presencia agerentur, coram quibus eciam resigna- ciones bonorum magnorum peraguntur, que resignaciones et alie cause per eosdem diffinite in speciali libro conscribentur; unde cum maiora alcius pon- derari5) debeant et6) diligencius et caucius observari, volumus, quod liber prenotatus, seu acta colloquii generalis, sub clausura trium clavium amodo reserventur7), quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero notarius terrestris habeant et conservent, nec liceat uni sine aliis clausuram predic- tam aperire. Et quia ex actis predictis seu in libro nonnulli litteras habere et extrahere debito tempore 8) cupiunt, quapropter providendum est, quod 9) iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, facere procla- mare, quod in tali districtu, loco, die, liber seu acta ad extrahendum litteras eas habere volentibus seu affectantibus exponetur. (14) De particularibus terminis, per quos et tempore et loco. XIIII 10). De terminis autem particularibus, sumptibus 11) et vexacionibus nostro- rum pauperum militum compacientes, taliter. duximus providendum, quod prefati termini particulares non plures, nisi semel infra mensem, in quolibet 1) Cod. D. I. voluimus. 2) Cod. D. I. interfuit 3) Cod D I. noluerit. 4) Cod. D. I. De reservacione actorum seu libro terrestri. 5) Cod. D. I. alicuius ponderi 6) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 7) Cod. D. I. conserventur. 8) Cod. D. I. tempore debito. 9) W Cod. P. II. wyraz ten opuszczony. 10) Cod. D. I. De terminis particularibus celebrandis. 11) Cod. P. II. i D. I. simplicibus; ale w Cod. P. II. sam pisarz poprawił na >sum- ptibus<. 576 KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [8] districtu seu iurisdicione, alias powyath, fieri debebunt, in quibus camera- riis 1) iudicum et subiudicum alii duo camerarii 2), videlicet palatini et succa- merarii, eligendi per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis3) camerarii4) non habeant iudicandi facultatem. Predicti eciam camerarii seu officiales iudicii sic locandi non debebunt alias causas, nisi proprias procurare, vel ad procurandum se de iudicio levare, ac bonum et consultum videretur 5), quod iudex vel subiudex particularibus terminis per- sonaliter, cum possint, presideant, sicut et in Maiori Polonia est consultum. (15) Super quantis iudicant et de memoriali eorum in iudicio 6). Officiales autem et camerarii seu subiudices terminorum particularium non debebunt a causis minoribus, quas usque ad extimacionem triginta mar- carum et infra computamus, pro memoriali7), alias pamyethne8) sive alio nomine przyszandne 9), nil plus quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra XXX marcas se extendunt 10), quatuor grossos reci- piendi habeant facultatem. (16) De memoriali iterum. XVI 11). Provisum est insuper, quod postquam 12) unamquamque questionem, coram iudicio expositam, dictam zaloba 13), aliquis edisserit, eciam si plures persone sint, pro parte quarum questio agitatur una vel 14) plus, tantum unum memoriale exigatur. (17) Quas iudicant capitanei causas. XVII15). Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum || com- [p. 84] muniter causas quascunque, que minime ad eos dinoscuntur 16) pertinere, iu- 1) Cod. P. II. i D. I. camerarii. 2) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. P. II i D. I. iudex et subiudex. 4) Cod. P. II. camerariis. 5) Cod. 1). I. videtur. 6) Cod. D. I. De memoriali alias o pamyatnem, quot grossos exigant. 7) Cod. P. II. i I). I. quod pro memoriali; ale w Cod. P. II. sam pisarz >quod< wy- skrobał. 8) Cod. D. I. pamyathne. 9) Cod. P. II. i D. I. przyszaszne; ale w Cod. P. 11. sam pisarz przerobił ten wyraz na >przyszandne<. 10) Cod. D. I. excedunt. 11) Cod. D. I. De una proposicione et questione, alias załoba, licet plures persone sint, unum memoriale debet exigi. XVII. 12) Cod. P. II. post. 13) Cod. D. I. szaloba. 14) Cod. D. I. una ve. 15) Cod. D. I. De causis, quas soli capitanei iudicare possunt. XVIII. 16) Cod. D. I. dinoscitur. [9] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 577 dicant, sentenciant et discernunt. Volentes igitur imponere modum iudicandi, decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant alias causas, preter infrascriptos articulos, iudicare, scilicet: pro violencia feminarum, pro depredacione strate publice, pro incendio et emissione 1) ignis, pro violen- ta2) domicilii alicuius invasione 3); aliarum autem causarum minime iudi- candi habeant facultatem. (18) De solario notariorum. XVIII 4). Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri, videlicet: Maiori Po lonia, Siradia, Lancicia, Cuyavia, Dobrzin etc. pro notis equaliter recipiant5) sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis terrarum, recipiunt, videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum gros- sum, aut in principio medium et in fine medium grossum. (19) Ne Iudei dent pecunias super inscripciones. XIX6). Perversa iudaica perfidia, cum semper sit et est Christianis contraria et inimica, non solum quod 7) in fide aut in corpore, sed et in conculcacione bonorum et in depaupertacionem Christianorum intendit, quamvis in con- stitucione eiusdem capituli, quod incipit: »Porro«, primi libri ultimum, sit eis prohibitum, quod dare non debeant hominibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pecunias super litteras et inscripciones, sed tantum su- per vadia et pignora, tamen hoc ipsi minime advertentes, pecunias super litteras et inscripciones dare non cessabant 8); ideo volentes nostris subditis terrarum nostrarum subvenire graciose, prout ex religione Christiana tene- mur et debemus, decetero prohibemus, ne Iudei super litteras et inscripcio- nes pecunias mutuent9), sed solum super pignora, ut superius in eodem capitulo est expressum. Si10) quis igitur Iudeorum tales litteras decetero aut inscripciones [exhibuerit aut super easdem pecunias dederit, tales littere aut inscripciones]11) extunc debent esse nullius roboris vel momenti12), nec re- cipiens pecunias huiusmodi tenebitur procedere ad earundem solucionem. 1) Cod. D. I. immissione. 2) Cod. P. D. i D. I. violencia. 3) Cod. D. I. domicilii invasione alicuius. 4) Cod. D. I. De notariis terrestribus et pro notis accipiendis. XIX. 5) Cod. D. I. accipiant. 6) Cod. D. I. De Iudeis, quod pecunias super munimenta et litteras non debent dare. XX. 7) Cod. D. I. quod non solum. 8) Cod. D. I. cessebant. 9) Cod. D. I. mutuant. 10) Cod. D. I. Sed si. 11) W Cod. D. I. wyrazów objętych klamrami brak. 12) Cod. P. II. momenti, munimeuti. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 73 KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [10] (20) Si ignobilis improperat nobilem. XX 1). Si aliquis nobilis, aut asserens se de nobili genere procreatum, dicat, quod aliquis sibi impar existens in generacione vituperiosa2) verba intu- lisset3), quod tunc ille reus, eidem equalis non existens et negans se im- properacionem fecisse, proprio iuramento ab increpacione eius absolvatur. (21) Quomodo kmetho potest increpare et quomodo non4). Kmetho vero non poterit alicui nobili vel pro nobili se gerenti nobilitatem eius increpare, nisi forte idem kmetho audierit per alium nobilem ipsum increpasse, et ipse se de huiusmodi improperio || minime expurga- [p. 85] vit. Hoc tamen volumus intelligi5) de illis nobilibus, qui ad expedicionem serviunt et iudicibus terrestribus subsunt, non autem de illis nobilibus, qui in civitatibus residentes cervisiam propinant aut forte alii sunt vagi in terra nihil habentes, cum tales teneantur (se) expurgare 6). (22) De kmethone, cui libertas datur in nova locacione. XXII 7). Quia libertas ad hoc per sapientes8) est inventa, ut silve et nemora, ubi modice utilitates proveniunt, extirpentur9) et ad ampliores utilitates reducantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem accipiat, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere, quo extirpato facere poterit, secundum quod ius terrestre aut illius hereditatis exquirit et deposcit circa suam mocionem. (23) De fugitivis. XXIII10). Cum autem scultetus vel kmetho de agro seu hereditate sua absque culpa domini fugerit11), talis profugus debet per dominum in iudicio maiori et bannito ter et ex abundanti12) quarto, ut ad suam redeat hereditatem, evocari; qui si non redierit taliter vocatus, dominus ville cum protestacione poterit suam hereditatem per alium locare 13), contumacia illius non obstante. 1) Cod. D. I. De vituperacione nobilis illata alteri nobili etc. XXI. 2) Cod. D. I. vituperosa. 3) Cod. P. II. i D. I. intulisse; ale w Cod. P. II. sam pisarz poprawił jak w texcie. 4) Cod. D. I. De vituperacione kmethonis illata alicui nobili per ipsum. XXII. 5) Cod. P. II. intelligere. 6) Cod. D. I. cum tales tenentur expurgari. 7) Cod. D. I. De libertate alicui per dominum concessa. XXIII. 8) Cod. D. I. ad hoc persapienter. 9) Cod. P. II. i D. I. extirpantur; ale w Cod. P. TI. sam pisarz przerobił ten wyraz jak w texcie. 10) Cod. D. I. De sculteto aut kmetone a domino absque culpa fugiente. XXIIII. 11) Cod. D. I. fugierit. 12) Cod. D. I. et ex superhabuudanti. 13) Cod. D. I. collocare. [11] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 579 Et si is profugus minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, tenebitur dominus, sub quo degerit, requisitus ius Polonicale cum eo poscen- tibus ministrare, alias ille, sub quo fuerit contradicens, penam pyacznadzestha 1) incurret tociens, quociens contravenerit contra hanc constitucionem. (24) De sculteto non valente. XXIIII2). Inutilem scultetum dominus in hereditate retinens aut rebellem, dominus potest recipere sculteciam suam et vendere, qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dicto sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicium terrestre et recipere duas eligendo sagaces personas3), neutri parcium suspectas, que4) valorem scultecie ad summam taxantes unam, eidem domino seu heredi solvere nunciabunt. Et sic dominus soluta illa taxa 5) pecuniali pro se sculteciam obtinebit. (25) De impignoracione arestati in silva. XXV 6). Primeva constitucione7) in capitulo: »Statuimus eciam« etc. noscitur esse observatum8), quod cum aliquis kmethonem vel quempiam in silva sua9) arestaverit, eundem pro prima impignoracione in securi tantum pigno- rabit, prout supra in eodem capitulo satis late 10) est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris et precii, ut est taxus, vulgariter cziszch 11), et alie, quibus attentis, cum pignora debent precedere res in valore, pro quibus pignorantur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si aliquis intrans silvam12) al- terius tales || arbores vel hiis similes inciderit, poterit per heredem [f. 86] silve captivari et ad fideiussoriam caucionem petentibus13) assignari; non enim videtur consonum et sufficiens pro tam notabili dampno silve pignus recipi, vel solummodo in pignore puniri14). Et similiter de gaiis, ubi pauce sunt silve, observetur. 1) Cod. D. I. pyancznadzea. 2) Cod. D. I. De sculteto inutili aut rebelio (s). XXV. 3) Cod. D. I. personas sagaces. 4) Cod. P. II. qui. 5) Cod. D. I. taxa illa. 6) Cod. D. I. De illis, qui in silvis secant ligna et arbores et impignorantur. XXVI. 7) Cod. P. II. consuetudine. 8) Cod. D. I. observandum. 9) Cod. D. I. in sua silva. 10) W Cod. D. I. ostatnich dwóch wyrazów niema. 11) W Cod. P. II. dwie ostatnie litery dopisane cynobrem; Cod. D. I. cys. 12) Cod. D. I. silvam intrans. 13) W Cod. P. n. wyrazu tego niema. 14) Cod. D. I. puniatur. 580 KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [12] (26) De tributis in mellificiis alienorum heredum. XXVI 1). Mellificia in nemoribus seu borris alterius domini kmethones tenentes aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes de tributis, alias dany, seu melle respondere tenentur2); qui si in solucione tardi fuerint, tunc dominus poterit pro censu suo iudicare et impignorare, et dominus, sub quo degit3), non tenebitur eum defensare, sed cum eodem iusticiam petenti tene- bitur ministrare, ut de communi molendinatore eciam in libro priori superius est prenotatum 4). (27) De incendariis silvarum aut borrarum. XXVII 5). Frequenter solet evenire, quod nobiles seu plebei borram, silvam aut gayum, dictum zapustha, cuiuscunque ex industria intrantes aut casu sive caumathe, alias pozarem6), succenderint 7), et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure, nisi iure Polonico, tanquam incendarii debent iudicari; et licet honori ipsorum per hoc minime derogetur, nichilo- minus tamen convicti, si fuerit kmetho et non habet, unde solvat, scilicet dampnum, redimat vitam decem marcis, sicut pro capite plebei dare con- suetum est 8). (28) De venatoribus leporum. XXVIII9). Cum autem lepores 10) venantes solent pauperibus hominibus dampna infinita committere et non modica inferre nocumenta, bona eorum et fruges conculcando, eapropter statuendo inhibemus, quod a festo sancti Adalberti usque ad congregacionem omnium frugum hiemalium et estivalium de campis in bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumant, alias passo dampnum tres marcas pro pena talis 11) noverit se incursurum. (29) De venacionibus nobilium. XXIX 12). Nonnulle displicencie seu controversie inter nostros subditos et nobiles in venacionibus oriuntur, eo, quod aliqui feras agitatas aut canes alterius 1) Cod. D. I. De kmethonibus habentibus mellificia in nemoribus alterius domini, quam proprii. XXVII. 2) VV Cod. D. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. D. I. deget. 4) Cod. P. II. pernotatum; Cod. D. I. prenotatum in capitulo CIIII. 5) Cod. D. I. De arvopirio et incendio silvarum, o poszarzech. XXVIII. 6) Cod. D. I. poszarem. 7) Cod D. I. succiderint. 8) Cod. D. I. est consuetum. 9) Cod. D. I. De venacionibus leporum. XXIX. 10) W Cod. D. I. wyrazu tego niema. 11) Cod. P. II. taliter. 12) Cod. D. I. De venacionibus cervorum et onagrorum. XXX. [13] KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. 581 recipere non formidant nec verentur. Unde statuimus, ut si quis inantea cervum, onagrum aut aprum alterius agitatum vel captum vi aut occulte ante canes alienos receperit 1) aut rapuerit et pro se usurpaverit, talis usurpans pro ferinis 2) sive canibus || tres marcas pro pena et alias [p. 87] tres marcas illi, cuius fera sit, solvere 3) sit astrictus. (30) Quomodo illiberi possunt manumitti. XXX 4). In lege imperiali continetur, quod servi illiberi aut ancille non possunt, nec valeant de manibus dominorum suorum liberari, nisi per eosdem fuerint manumissi et libertati 5) restituti. Sed quia multociens tales illiberi manus suorum dominorum subterfugientes et evadere volentes apud alienos terri- genas et vicinos pernocturnantur aut servantur 6); et sic tali modo dominos suos postponentes et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini 7) non modica dampna percipiunt, ac si hereditatem perderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult locare, potest acquirere hereditatem novam per ipsos erigendam. Unde si apud aliquem tales decetero pernoctabuntur aut servabuntur, idem debet eos retinere et in curia proximiori domini Regis protestari, quod tales haberet retentos et servaret8); quod si ille facere obmiserit et dominus servi per testes approbaverit contra ipsum, (quod illum illiberum, sic non protestatum, servaverit, eundem) illiberum, domino, cuius fuerit, solvere tenebitur cum pena pyathnodzestha 9). (31) De fraternitatibus mechanicorum. XXXI 10). Ad precludendum viam fraternitatibus, quas mechanici civitatum obser- vant, statuimus, quod palatinus, capitaneus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum quam frugum 11), pan- norum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno inveniuntur, precia indicere 12) et corrigere debeant iuxta consuetudinem diucius reservatam 13), ut 14) circa easdem mensuras et precia fraudes non committantur. Et si amplius contra hanc nostram constitucionem 1) Cod. D. I. ceperit. 2) Cod. P. II. feris. 3) Cod. D. I. illi cum fera solvere. 4) Cod. D. I. De servis aut ancillis illiberis. XXXI. 5) Cod. D. I. libere. 6) Cod. D. I. pernocturantur et observantur. W Cod. P. II. było pierwotnie »servabuntur«, ale sam pisarz wyraz ten przerobił na »servantur«. 7) W Cod. P. II. tego wyrazu brak. 8) Cod. P. II. i D. I. quod tales habent rectores et servantur. 9) Cod. D. I. pyancznadzea . 10) Cod. D. 1. De fraternitate civitatum et rebus per palatinum et capitaneum statuendis. 11) W Cod. D. I. wyrazu tego brak. 12) Cod. P. II. i D. I. precio iuducere. 13) Cod. D. I. diucius tentam et reservatam. 14) Cod. D. I. aut. KODEKS PUŁAWSKI IIgi i DZIAŁYŃSKICH Iszy. [14] dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris 1) inter mechanicos in- veniantur seu reperiantur 2), tunc illi mechanici, inter quos talis fraternitas fuerit reperta, penam, que dicitur schyedmyodzestha 3) camere nostre appli- candam noverint se incursuros 4). Finis hic statutorum Vladislai 5). 1) Cod. D. I. iuris. 2) Cod. D. I. reperantur. 3) Cod. D. I. penam septuaginta marcaruni alias syedmydzeszyath; w Cod. P. II. pisarz pod tym wyrazem dodał cynobrem: »id est XIIII marcarum« 4) Cod. D. I. noverint se incursuri etc. 5) Słowa te, których niema w Cod. D. I., pisarz skreślił tak, jak wszystkie rubryki, cy- nobrem; w Cod. D. I. w dalszym ciągu ostatniego wiersza czytamy tylko: »tylosz tego«. Statuta in conventione generali in Piotrków anno 1447 laudata ad fidem Codicum Ptrb. II, P. II, B. II, B. III, Sier. IV. nec non editionis I. Lascii. Kazimirus1) tercius, Dei gracia rex Polonie, magnus dux Lythwanie et heres Russie2), ad perpetuam rei memoriam. Ad hoc nos omnipotens Deus, auctor iusticie, dispositor equitatis et reipublice3) pro sua voluntate director4), regni fastigio, licet immeritos voluit sublimare, ut ipsam prose- quamur iusticiam, equitatem sectemur5) et 6) in regno nostro 7) rempublicam dirigamus. Sollicitudine igitur nobis divinitus concessa attendentes Serenissi- mos principes dominos8) Kazimirum secundum et Wladislaum secundum no- strum genitorem9) carissimum10), reges Polonie, divos predecessores11) no- stros, iura et constituciones divinam pariter et humanam redolentes iusti- ciam 12). quibus totum regnum Polonie in colloquiorum et iudiciorum processu regulatur, ordinatur et regitur 13), condidisse, nec tamen 14) per illa sufficien- 1) W Cod. Ptrb. II. nagłówka niema; Cod. P. II. In convencione Pyothrkoviensi statuta hec per Serenissimum principem dominum Kazimirum tercium regem Polonie etc. edita et promul- gata sunt anno Domini MCCCCXLVII; poczem jako rubrykę do wstępu pisarz dodał cynobrem: >Titulus cum insinuacione sequencium<. — Cod. B. II. Ista sunt statuta in Pyothrkow per Sere- nissimum principem dominum Kazimirum Polonie regem etc. et magnum ducem Lithanie (s) anno Domini MCCCCXLVII. — Cod. B. III. Sequitur statutum in Pyothrkowiensi convencione gene- rali per Kazimirum tercium regem Polonie editum, quod sequitur in hunc modum, et primo pro- logus sequitur. — Cod. Sier. IV. Secuntur statuta illustrissimi regis Polonie; — Łaski: In con- vencione Pyothrcoviensi statuta hec per serenissimum principem dominum Kazimirum tercium regem Polonie edita anno Domini Millesimo quadringentesimo quadragesimo septimo Kazimirus lagello. Pyothrkovie constituit. 2) Cod. B. II. et heres Prussie, Russie; Cod. B. III. Russieque heres. 3) W Cod. Ptr. II., B. III. i Sier. II. dwóch ostatnich wyrazów niema. 4) Cod. P. II. directos; Cod. B. III. ductor; Łaski. directores. 5) Cod. B. II. suscitemur; Cod. B. III. ut ipsam prosequamur iusticiam et equitatem. 6) Cod. B. III. ac. 7) Cod. P. II. i Łaski: regno ipso. 8) Cod. B. III. Serenissimos dominos et principes; Łaski. Serenissimos dominos princi- pes, dominos. 9) Cod. P. II., B. II. i Łaski: genitorem nostrum. 10) Cod. B. III. Wladislaum nostrum genitorem charissimum eciam secundum. 11) Cod. Ptr. II. duos precessores (s). 12) Cod. P. II. i Łaski: iusticiam redolentes. 13) Cod. B. III. processu regulariter ordinaretur et regeretur; Cod. Sier IV. iu colloqui- orum et iudiciorum processu iudiciorum regulatur, ordinatur et regetur. 14) Cod. B. II. nunc tamen. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 74 STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [4] ter omnibus, que in republica emergunt 1), providisse, novas constituciones, iura et edicta 2) in generali convencione Pyotrkoviensi3) in4) festo sancti Bartholomei5) apostoli anno Domini M0CCCC0XL0 septimo ce- lebrata presenti6), matura deliberacione7) prehabita, laudantibus, approban- tibus et ronsencientibus prelatis, principibus, baronibus et nobilibus8) regni nostri condidimus, edidimus et promulgavimus9) et presentibus condimus, edimus et promulgamus 10)11), quas12) per universum regnum nostrum Polo- nie in13) colloquiis terminisque generalibus et particularibus14) et quibus- cunque 15) iudiciis terrestribus de cetero 16) volumus et precipimus observari et practicari; quarum17) tenor sequitur et est talis18) (1) De prole relicta post mortem parentum 19). Inprimis siquidem attendentes 20), quod plures filii primogeniti vel21) 1) Cod. B. III. que respublica emerguit; Cod. P. II. i Łaski: que in republica diri- guntur. 2) Cod. B. III. iura et editamenta; Łaski: constituciones et iura edita. 3) (od. P. II. i Łaski: generali Pyotrcoviensi convencione; Cod. B. III. convencione Pyotrkoviensi generali. 4) Cod. P. II. i Łaski: pro. 5) Cod. B. III. die s. Bartholomei. 6) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 7) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego brak. 8) Cod. B. III. consencientibus presentibus principibus, prelatis, baronibus et nobilibus. 9) Cod. B. II i B. III. provulgavimus; Cod. Sier. IV. promulgabimus; Cod. P. II. pro- mulgamus. 10) W Cod. P. II. i Łaskim niema sześciu ostatnich wyrazów. 11) Cod. B. II., B. III., Sier. IV. provulgamus. 12) Cod. Ptrb. II. quos; Cod. B. III. i Sier. IV. que. 13) Cod. P. II. i Łaski: et. 14) Cod. P. II. i Łaski: terminisque generalibus, particularibus; Cod. B. III. in colloquiis et terminis generalibus particularibusque. 15) Cod. B. II. in colloquiis termiuisque generalibus in quibuscunque. 16) Cod. Sier. IV. decreto. 17) Cod. Ptrb. II., B. II. i Sier. IV. quorum. 18) Cod. B. III. observare et penetrare, quarum tenor sequitur in hunc modum. W Cod. Sier. IV. słów »et est talis« niema. 19) Rubryki podajemy według Cod. P. II., z którym Łaski po największej części się zga- dza. W Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. brak zupełnie rubryk. Liczby porządkowe mają tylko Cod. B. III. i Sier. IV. Cod. B. II. Filius senior non potest bona fratrum suorum quocunque modo seu colore alienare. — Cod. B. III. De fratre seniore alicui bona hereditaria indivisa obligante. XII. — W Cod. B. III. Statuta Piotrkowskie z r. 1447 stanowią, obok innych kilku zabytków, część składową księgi VItej całego zbioru. Liczby porządkowe nie odnoszą się do artykułów danego zabytku, ale do pojedyńczych ustępów zawartych w pewnej księdze. Z tego powodu art. I. sta- tutów z r. 1447 ma w Cod. B. III. liczbę porządkową »XII«. 20) Cod. Ptrb. II., B. III. i Sier. IV. appendentes. 21) Cod. B. II. vero. [5] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 587 seniores parentibus1) defunctis licenter et sine metu aliquo2) vel respectu substanciam paternam sumptu3) prodigo effundunt4 et que in splendorem et augmentum eorum parentum5) virtutibus, obsequiis 6) vel meritis collecta fuere7), nimia incontinencia deficiunt8), taliterque fratres 9) in 10) puerili etate positi bonis paternis, quorum eis debetur equa particio11), fraudantur Quocirca perpetuo statuimus et decernimus edicto et inviolabili prohibemus 2) decreto13), ne14) filius15) senior aut primogenitus possit aut valeat16) bona fratrum suorum 17) sub quocunque colore, ingenio vel industria 18) ultra por- cionem eum contingentem19) indebitare, vendere, obligare, alienare, donare aut distrahere 20), nisi forte debitorum onus per parentes 21) contractum id22) exigeret et exposceret23). Sed nec pro solucione huiusmodi24) debitorum licebit sibi aliquid vendere, obligare aut distrahere 25), nisi ad id 26) seniorum domus sue accesserit consilium27), consensus et voluntas; et pecunia28) ex 1) Cod. B. II. parantibus. 2) Cod P. II., B. II. i Łaski : sine aliquo metu. 3) Cod. Ptrb. II. i B. III. sumpte. 4) Cod. B. II. effundant; Cod. Ptrb. II. effunduntur. 5) Cod. P. II. i Łaski: augmentum domus eorum parentum. — Cod. B. II. agmentum (s) eorum domus. 6) Cod. B. III. i Sier. IV. obsequio. 7) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 8) Cod. P. II. mutuo iucontinencia dirimunt. — Łaski: mutuo in incontinencia dimi- nuunt. 9) W Cod. B. II. dwóch ostatnich wyrazów brakuje. 10) Cod. B. III et. 11) Cod. P. II. i Łatki: quorum eis equa debetur porcio. — Cod. B. II. equa debetur particio — Cod. B. III. equa particio debetur. — Cod. Sier. IV. debetur eis equa particio. 12) Cod. B. II. decrevimus edicto et inviolabililer prohibemus. 13) Cod. Sier. IV. decetero. 14) Cod. Sier. IV. nec. 15) Cod. B. III. edicto et inviolabiliter observare precipimus, quod nec filius. 16) Cod. P. II. i Łaski: possit et valeat. — Cod. B. III. possit vel valeat. 17) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego brak. 18) Cod. B. II. ingenio et industria. — Cod. B. III. ingenio sive industria. — Cod. P. II. i Łaski: sub quocunque colore, arte vel ingenio. 19) Cod. P. II. i Łaski: eum tangentem; Cod. III. ipsum continentem. 20) Cod. P. II. i Łaski: alienare, dare, distrahere. 21) Cod. B. II. i B. III. parantes; Cod. Sier. IV. parentis. 22) Cod. P. II., B. II. i Łaski: illud. 23) W Cod. Sier IV. dwóch ostatnich wyrazów niema. 24) Cod. Sier. IV. pro huiusmodi solucione. 25) Cod. B. III. licebit sibi vendere aliquid, obligare sive distrahere. 26) Cod. B. II. illud. 27) Cod. B. II. concilium. 28) Cod. B. III. et quod pecunia extriuseco. 588 STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [6] vendicione proveniens summam debitorum 1) non excedat. Ubi vero parva aut nulla parentum extarent 2) debita, frater3) senior4), deductis suis5) congruis6) oneribus, impensis et expensis, censum et proventus7) ex bonis provenientes8) fideliter ad solvendum huiusmodi parva debita convertere9) et omnia residua conservare debet10), inter11) ceteros fratres 12) equaliter parcienda 13). Si quid autem contrarium14) huic decreto nostro 15) factum fuerit, totum id irritum decernimus16) et inane. [Et si (per) aliquem, vendi- cione bonorum illicita, contra huiusmodi decretum nostrum resignaciones in iudiciis, eciam per capitaneos nostros aut alios ad illud potestatem habentes recepte et admisse, essent subsecute, tales presentibus laudo vel decreto cassamus, annullamus et revocamus, nullumque robur17) firmitatis habere de- crevimus per presentes]18). Sic etenim 19) equitatis libra servabitur, si auxi- lium largiamur20) inparibus et metum 21) legum pro parvulis insolentibus im- ponamus22). 1) Cod. B. III. debitorum summam. 2) Cod. P. II. i Łaski: extiterint. 3) Cod. B. II. fieri. 4) Cod. P. II. i Łaski: tenebitur frater senior. 5) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 6) Cod. Sier. IV. congruis suis. 7) Cod. B. III. deductis congruis oneribus impenset et exceptis censibus et proventibus. 8) Cod. Ptrb. II., P. II., B II., B. III., Sier. IV. i Łaski: provenientibus. 9) Cod. Ptrb. II. committere; tak samo było i w Cod. P. II. i Sier. IV. ale sami pisa- rze pomyłkę sprostowali. 10) Wyraz ten znajduje się tylko w Cod. Ptrb. II. 11) Cod. Ptrb. II. iure debet. W Cod. Sier. IV. było pierwotnie »iure«, ale sam pisarz przerobił na »inter«. 12) Cod. B. III. fideliter ad solvendum huiusmodi debitorum impenset, residuaque conser- vabit iure ceteros fratres. 13) Cod. Ptrb. II., B. II,, B. III. i Sier. IV. parciendos. 14) Cod. P. II. i Łaski: in contrarium. 15) Cod. Sier. IV. autem huic contrarium decreto nostro. — Cod. B. III. autem huic de- creto nostro contrarium. 16) Cod. B. II. i Sier. IV. totum illud irritum decrevimus. [Cod. B. II. decrevimus ni- mus (s)]. 17) Cod. B. II. robor. 18) Ustęp objęty klamrami znajduje się w jednym tylko Cod. B. II. 19) Cod. P. II., B. III. i Łaski: enim. 20) Łaski: largimur. 21) Cod. P. II. metam. 22) Cod. B. III. et metum legum pro parvulis insolentibus ponendum est. Cały ustęp od: »Sic enim....« znajduje się w Cod. B. III. przez pomyłkę kopisty na początku art. IIgo. — Cod. Sier. IV. et metu legum pro parvulis insolentiam reprimamus; pierwotnie było »insolenti- bus imponamus« ale sam pisarz dokonał poprawki, — Łaski: imponemus, [7] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 589 (2) De his, qui furti aut spolii crimine infamantur, quomodo se purgent1). Licet cuncta iure2) detestemur3) scelera, et omne, quod iniquum est, regius horreat auditus, sed ea maxime, que spoliatorum et furum4) aguntur5) in republica arte, dolo vel violencia6) incommoda, [nostram contra se incita- vere 7) rigidiorem hactenus] 8), quo9) multiplicata est eorum nequicia, censu- ram 10). Et propterea firmamus edicto11), ut quilibet, cuiuscunque condicionis existat, notatus12), infamatus vel culpatus13) de furto vel spolio teneatur14) suam innocenciam equali ordine, gravitate15) et testium numero, quasi16) suam nobilitatem 17) esset probaturus18), clarificare, purgare et demonstrare, alias volumus eum tanquam furem legibus puniendum subiacere 19). Illi au- tem tantummodo volumus purgacionis prodesse20) beneficium21), qui semel aut bis et ad maximum ter de furti aut spolii fuerit 22) notatus 23) vel cul- patus scelere 24); eum autem, qui quarta vice culpatus fuerit, relinquimus legibus plectendum 25). Purgacionem 26) autem huiusmodi facturus sine turba 1) Cod. B. II. [De furto] inculpatus vel spolio tenet suam innocenciam expurgare, glori- ficare et demonstrare. — Cod B. III. De expurgacionibus pro causa furti fiendis XIII. — W Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. artykuł II. stanowi jedną całość z artykułem poprzedzającym. 2) Cod. Ptrb. II. i B. III. iura. 3) Cod. B. II. i B. III. detestantur; Cod. Sier. IV. detestamur. 4) Cod. B. III. furium. — Cod. Sier. IV. sed ea, que maxime spoliator et fur. 5) Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. agimus. W Cod. B. III. wyrazu tego brak. 6) Cod. P. II. i Łaski: dolo, arte vel violencia. 7) Łaski: incitare. 8) Wyrazy objęte klamrami znajdują się tylko w Cod. P. II. i u Łaskiego. 9) Cod. Ptrb. II., B II. i Sier. IV. que. 10) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 11) Cod. B. II. firmamus edicta. Cod. B. III. firmans edicto perpetuo. 12) Cod. Ptrb. II., B. III. i Sier. IV. vocatus. 13) Cod. P. II. inculpatus vel infamatus; Łaski: inculpatus, infamatus. 14) Cod. Ptrb. II., B. III. i Sier. IV. teneat. 15) Cod. P. II. i Łaski: ordine vel gravitate. — Cod. B. III. ordine, tranquillitate. 16) Cod. P. II. i Łaski: ac si. 17) Cod. P. II., B. II., Sier. IV. i Łaski: nobilitatem suam. 18) Cod. P. II. i Łaski: probaturus esset. 19) Cod. P. II. i Łaski: alias volumus eum tanquam furem puniendum. 20) Cod. B. III. porrigi. 21) Cod. P. II. i Łaski: prodesse purgacionis beneficium. 22) Cod. B. II. fuerat. 23) Cod. Ptrb. II., B. III. i Sier. IV. vocatus; ale w tym ostatnim kodeksie sam pisarz >vocatus< przekreślił, i na interlinii napisał >notatus<. 24) Cod. B. III. spolii crimine vocatus vel culpatus fuerit. 25) Cod. B. III. Si vero quarto, ipsum legibus relinquimus plectendum. 26) W Cod. Sier. IV. ustęp od >Purgacionem autem< aż do >apprehendant possessionem< Stanowi odrębny artykuł (IIIci). STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [8] et1) tumultu cum purgatoribus 2) duntaxat veniat; si qui vero ultra purga- tores3) suos venire presumpserint4), omnes decernimus 5) honore privatos6). Omnium 7)8) insuper 9) de furto 10) et 11) spolio culpatorum et 12) contuma- citer 13) in primo, secundo, tercio et quarto termino comparere nolencium 14) bona thezauro nostro regio 15) infiscamus 16), mandantes 17) omnibus capitaneis, ut de illis se nostro nomine intromittant18) et illorum 19) realem apprehendant possessionem. (3) De libertate vie in fluviis regiis 20). Inter ceteras reipublice curas id 21) sollicitat vehemencius mentem nostram 22), ut singulas e 23) regno 24) evellamus dampnosas observancias et 1) Cod. P. II. i Łaski: aut. 2) Cod. B. II. purgacionibus. 3) Cod. P. II., Sier. IV. i Łaski: compurgatores. 4) Cod. B. II. presumpserit. 5) Cod. B. II. decrevimus. 6) W Cod. B. III. zamiast ustępu: »Purgacionem.. . privatos«, czytamy: »Si autem quarto cum turba, tumultu venire presumpserit purgaturus, omnes decernimus fore privatos«. 7) W Cod. B. III. ustęp od »Omnium insuper« aź do »apprehendant possessionem« sta- nowi odrębny artykuł opatrzony rubryką: »De contumacia citati pro causa furti. XIIII«. 8) Cod. Ptrb. II., P. II., B. III. i Sier. IV. Omni. 9) Cod. P. II. i Łaski: autem. 10) Cod. B. II. et de furto. 11) Cod. P. II. i Łaski: vel. 12) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 13) Cod. B. III. contumacum. 14) Cod. B. III. termino non parencium. 15) Cod. B. II. regno. 16) Cod. P. II. i Łaski: thezauro nostro infiscamus regio. 17) Cod. B. II. Mandamus. 18) Cod. B. III. de illis se intromittant nomine nostro. 19) Cod. B. III. illarum. 20) Cod. B. II. De mercatoribus alias. W tym kodeksie text art. IIIgo rozpoczyna się od następującego zdania: »Sequitur: homines cuiuscunque status et condicionis cum rebus et mercibus eorum cuiuslibet geueris aut maneriei ascensum vel desceusum per fluvium facientes non debent cogi ad solucionem theolonei vel rupcionis obstaculorum vel alicuius dampni«; po- czem dopiero idzie właściwy text jak w innych rękopisach. Nie ulega wątpliwości, że przyto- czony, w innych kodeksach nie znajdujący się, ustęp jest niczem innem, jak obszerną rubryką, która przez nieuwagę pisarza kod. B. II. lub innego poprzedniego kopisty z textem złączoną zo- stała. — Cod. B. III. De obstaculis in fluminibus fieri prohibendis. XV. 21) W Cod. B. III i u Łaskiego wyrazu tego niema. 22) Cod. P. II. i Łaski: sollicitat mentem nostram vehemencius. 23) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 24) W Cod. B. III. dwóch ostatnich wyrazów niema. — Cod. P. II. i Łaski: e regno nostro, [9] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 591 abusus 1) et, que incrementum reipublice adiciunt 2), plantemus. Sane et si flumina regni nostri Polonie Wysla, Wyeprz, Stir, Narew, Vartha, Dunagecz, Buk, Nyepr 3), Thismyenycza, Schan 4), Nida, Wysloka, Przosna 5)6) et que- cunque alia in regno nostro consistencia cum suis alveis iuris regii7) sint8), nec possit9) illa quispiam iure privato vendicare, plures tamen 10) numero 11) obstaculis et sepibus clauserunt12) mercatoribus per illa transitum 13), plus 14) estimantes capturam piscium, quam bonum publicum, habundanciam 15) rerum necessariarum 16). Unde solempni deliberacione prehabita decernimus 17) flu- mina predicta 18) et eorum alveos liberos 19) transeuntibus 20) infra et sursum cum quibuscunque generibus 21) rerum venalium esse 22) debere 23). Et propterea omnes homines, cuiuscunque status et 24) condicionis existant 25), cum rebus eorum et mercibus 26), cuiuscunque speciei 27), generis et28) maneriei existant, per prefatos29) fluvios facientes descensum et30) ascensum 31) prohibemus 1) Łaski: dampnosas observancias et abusus evellamus. 2) Cod. P. II. adveniunt; Con. B. II. ediciunt. 3) W Cod. B. III. i Sier. IV. nazwa ta opuszczona. 4) Cod. B. II. Wyeprz. 5) Cod. P. II. i Łaski: Wyszla Niepr, Styr, Narew, Vartha, Dunayecz, Wysloka, Bug, Wyeprz, Thyszmyenicza, Schan, Nyda, Przoszna. 6) Cod. B. II. Przesznya. 7) Cod. Sier. IV. regni. 8) Cod. P. II. i Łaski: cum suis alveis regia nostra siut. 9) Cod. B. II. possint. 10) Cod. P. II. plures inde. 11) Cod. B. III. plures enim in numero. 12) Cod. Sier. IV. claserunt. — Łaski: clauserint. 13) Cod. B. III. mercatoribus per illa transitum clauserunt. 14) Cod. P. II. i Łaski: pluris; Cod. Sier. IV. pluribus pluris (s). 15) Cod. P. II. i Łaski: bonum publicum et abundanciam. — Cod. Sier. IV. bonum corn- mune, publicam habundanciam. 16) Cod. B. III. clauserunt, estimantes capturam piscium magis, quam reipublice rerum necessariorum (s) habundare. 17) Cod. B. II., B. III. i Łaski: decrevimus. 18) W Cod. Sier. IV. dwóch ostatnich wyrazów brak. 19) U Łaskiego: wyrazu tego niema. 20) Cod. P. II. i Łaski: aliunde transeuntibus. 21) Cod. P. II. i Łaski: nominibus. 22) Cod. B. II. posse. 23) Cod. Ptrb. II. debet. — Cod. B. III. venalium habere. — Łaski: esse debere libera. 24) W Cod. P. II. i u Łaskiego dwóch ostatnich wyrazów niema. 25) Cod. Sier. IV. extant. 26) Cod. B. III. mercibus quibuscunque. 27) Cod. B. II. specii. 28) Cod. B. II. i B. III. vel. 29) Cod. Ptrb. II. prefas. 30) Cod. B. II. i Sier. IV. vel. 31) Cod. B. II. ascensum et descensum. — Cod. P. II. i Łaski: per prefata flumiua fa- cientes ascensum vel descensum cum rebus eorum et mercibus cuiuscunque speciei, generis vel manierei existant. STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [10] occasione qualicunque 1) et signanter rupcionis obstaculorum ad solucionem 2) theolonei 3) vel dampni cogi4), cum non sepibus piscandum sit, sed retibus 5). Ubi tamen aliquem 6) obstaculi delectat utilitas, portas 7) in 8) illo latas 9) faciat, que 10) transeuntibus liberum prebeant 11) navigium. Si quis autem huiusmodi12) nostre constitucionis13) saluberrime temerator14) extiterit et aliqua a transeuntibus quocunque colore, arte vel ingenio 15) exigere pre- sumpserit, iubemus 16) ablata in 17) integrum restitui et transgressorem sine quavis dilacione in primo termino conventum18) pena19), que Polonice vocatur20) schedmidzesta 21), per capitaneum loci 22) mulctari 23). Omnia 24) autem hec 25) premissa eciam 26) ad 27) obstacula 28) nostra regia, in quibuscunque locis consistant 29), volumus referri30); et hanc 31) constitucionem a nostris obsta- 1) Cod. B. III. ascensum libere transeant, prohibentes, ne occasione qualicunque. 2) Cod. B. II. obstaculorum absolucione. 3) Cod. B. III., Sier. IV. i Łaski: thelonei. 4) Cod. B. III. cogi debeant. 5) Cop. P. II i Łaski: cum non sepibus sed retibus piscandum sit. — Cod. B. III. sit piscandum. 6) Cod. Sier. IV. aliqua in. 7) Cod. Ptrb. II., B. III. i Sier. IV. portus. 8) Łaski: cum. 9) Cod. Sier. IV. latus. 10) Cod. B. III. faciat latos, qui. 11) Ccd. B. II. prebeat. 12) Cod. P. II., B. U., Sier. IV. i Łaski: huius. 13) Cod. P. II. constitucionis nostre. 14) Łaski: temerarius violator. 15) Cod P. II. i Łaski: quocunque colore vel arte aut ingenio. 16) W Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. wyrazu tego niema. 17) W Cod. B. II. wyrazu tego niema. — Łaski: ad. 18) Cod. B. II. conventuum. 19) Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. peue. 20) Cod. Ptrb. II. vocatus. 21) Cod. P. II. que dicitur Polonice Szyedmyedzestha. — Cod. B. II. que Polonice voca- tur syedmcza. — Cod. Sier. IV. que Polonice vocatur Szedminadzesczą. — Łaski: que dicitur Polonico (s) Syethmnadzyescha. 22) Cod. P. II. per capitaneum talem. — Łaski: per capitaneum loci volumus. 23) Cod. B. III. Si quis autem nostre huiusmodi constituciouis saluberrime temerator ex- titerit et iu aqua a transeuntibus sub quocunque colore, arte vel ingenio aliquid exigerit et exi- gere presumpserit, ablata a transgressore sine quavis dilacione restituantur, et si transgressor ci- tatus in primo secundo et tercio conventu non paruerit, pena, que dicitur szyedmnadzescza pu- niatur per capitaneum loci exigenda. 24) Cod. P. II. i Łaski: Iura. 25) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 26) W Cod. P. II., B. III. i u Łaskiego wyrazu tego brak. 27) Łaski: et. 28) Cod. B. II. obstaculum. 29) Cod. P. II. consistunt. 30) Cod. P. II. i B. III. referre. — Łaski: reservare. 31) Łaski: in hanc. [11] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 59.3 culis regalibus inchoari1), ut nulli gravis 2) sit iussio 3), que constringit 4) et principem 5). (4) De cassacione theoloneorum 6). Theolonea 7) insuper omnia post mortem domini Wladislai8) genitoris nostri sub 9) qualicunque 10) verborum forma 11) occasione 12) quacunque 13) in terris aut aquis 14) concessa tamquam rempublicam graviter ledencia cassamus, annullamus 15) et16) illorum decetero exaccionem districte prohibemus 17). (5) De hiis, qui pertinent ad colloquia, ut intersint, hic mandatur18). Assidua colloquiorum sive terminorum generalium 19) celebracio, pacis communis conservacio et cuiuslibet discidii intestini20) exclusio est21), ad cuius 22) palatini, castellani, capitanei, iudices ceterique dignitarii et officiales regni nostri tenentur tanto 23) diligencius intendere practicam 24), quanto ad 1) Cod. P. II. i Łaski: a nostris obstaculis inchoari regalibus. — Cod. B. III. a nostris obstaculis regalibus volumus iuchoari. 2) Cod. B. II. gravius. 3) Cod. P. II. ut nulli sit gravis iussio. — Łaski: ut nulla sit gravis iussio. 4) Cod. B. II. constringi. 5) Cod. B. III. que principem constringat. 6) Łaski: theloneorum. — Cod. B. II. Sequitur, quomodo theolonea, post mortem do- mini Wladislai regis Polonie concessa, sunt cassata, annullata et prohibita. — Cod. B. III. De theloneis rempublicam ledentibus cassatis. XVI. 7) Cod. B. III., Sier. IV. i Łaski: Thelonea. 8) Cod. B. III. Wladislai secundi. 9) Cod. B. U. super. 10) Cod. P. II. i Łaski: quacunque. 11) Cod. B. III. forma Terborum. 12) Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. accione. 13) Cod. P. II., B. III. i Łaski: qualicuuque. 14) Cod. B. III. in terris sive in aquis. 15) Cod. B. III. cassamus et annullamus. — Cod. Sier. IV. cassamus, annichilamus. 16) Cod. C. III. ac. 17) Cod. P. II., B. II. i Łaski: et illorum exaccionem districte decetero prohibemus. 18) Cod. B. II. Sequitur, quod palatini, castellani et ceteri officiales terminos et colloquia generalia iuxta vices suas et tempora iu omnibus terris et districtibus debent et tenentur cele- brare etc. — Cod. B. III. De strictissimo mandato celebracionis generalium terminorum et ne- gligencia commissa in actore. XVII. 19) Cod. B. III. generalium terminorum. 20) Cog. P. II. i Łaski: infectivi. 21) Cod. B. III. celebracio est pacis communis conservacio et cuiuslibet discidii incestus exclusio. 22) Cod. B. III. ad quorum celebracionem. 23) Cod. B. II. tanta. 24) Cod. B. III. regni nostri tenentur convenire et tanto diligencius intendere ac practi- cam facere. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 75 STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [12] id sunt 1) ex onere dignitatum et officiorum suorum 2) striccius obligati 3). Quocirca 4) presenti edicto 5) et auctoritate regia omnibus palatinis, castellanis, capitaneis, iudicibus, subiudicibus districte precipimus et mandamus, ut col- loquia et terminos generalia 6) iuxta vices 7) suas et tempora in omnibus terris et districtibus regni nostri Polonie celebrent 8) et illis personaliter, nisi forte languor gravis aliquem 9) corporalis 10) aut 11) in rebus publicis regni ardua legacio excusaret 12), intersint13); nec aliquem nisi in duobus casibus predictis de absencia volumus excusari, in quibus nichilominus casibus pre- cipimus 14) omnibus egritudine gravatis aut legacione regni oneratis, ut locum suum possint, debeant et teneantur 15) per 16) personam idoneam 17) supplere 18) et illi vices suas per litteras committere19); colloquiumque 20) integrum esse censemus, perinde 21) acsi principalis interesset 22). Si quis autem colloquiis 23) aut terminis generalibus 24) interesse aut in locum suum surrogare personam idoneam neglexerit25), convenire 26) eum 27) per illum vel illos, quibus propter 1) Cod. Sier. IV. sint. 2) W Cod. Ptrb. II. wyrazu tego niema. 3) Cod. B. II. striccius obligantur. 4) Cod. li. II. Et idcirco. 5) Cod. II. II. decreto. 6) Cod. P. II. colloquia generalia et terminos. — Łaski: colloquia et terminos. 7) Cod. P. II. i Łaski: vires. 8) Cod. II. i Łaski: sine aliqua interrupcione celebrent. 9) Cod. B. II. aliquis. 10) Cod. P. II. i Łaski: nisi forte aliquem gravis languor corporalis. — Cod. B. III languor gravis corporalis aliquem. 11) W Cod. Sier. IV. ośmiu ostatnich wyrazów brak. 12) Cod. P. II., B. II. i Łaski: excusaverit. — Cod. B. III. excusarent. — Cod. Sier. IV. excusatur. 13) Cod. Sier. IV. intersit. 14) Cod. B. II. precepimus. — Cod. B. III. precipimus et mandamus. 15) Cod. P. II. i Łaski: ut locum suum possint, teneanrur et debeant. 16) W Cod. Ptrb. II. wyraz ten opuszczony. 17) Cod. P. II. i B. II. per aliam personam idoneam. — Łaski: per idoneam perso- nam aliam. 18) Cod. B. III. ut locum suum per personam idoneam quilibet ipsorum suppleat et collocet. 19) Cod. B. III. committat. 20) Cod. P. II. i Łaski: colloquium. 21) Cod. P. II., Sier. IV. i Łaski: proinde. 22) Cod. B. III. ut colloquium integrum ceusemus locaturum, ac si principalis interesset. 23) Cod. P. II. colloquium. — Cod. B. III. i Łaski: colloquio. 24) W Cod. Ptrb. II. i B. III. wyrazu tego niema. - Cod. B. II., Sier. IV. i Łaski: et terminis generalibus. 25) Cod. B. II. aut locum suum surrogare per personam idoneam neglexerit. — Cod. B. III. vel locum suum per personam idoneam surrogare, ut premissum est, neglexerit. 26) Cod. Ptrb. II. contravenire. — Cod. P. II., B. II. i Łaski: conveniri. 27) Cod. Sier. IV. conveniri eum licebit. Ostatni ten wyraz pisarz dopisał na interlinii. [13] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 595 absenciam suam 1) administracio iusticie dilata 2) est 3), coram nobis iubemus, ut nostra sentencia 4) et decreto ad solvendum omnia dampna, que actores ex defectu colloquii aut terminorum generalium contraxerint5), condempnetur 6). (6) Mercatores non aliis, nisi antiquis transeant viis 7). Item prohibemus omnibus mercatoribus, ne cum rebus et mercanciis8) suis 9) audeant per novas vias et loca 10) transire, sed iuxta constitucionem dive memorie domini Kazimiri secundi predecessoris nostri 11) antiquas stratas observent 12), alias omnes decreto nostro 13) huic contravenientes permittimus et decernimus 14) capitaneo nostro 15) capi et bonum eorum omnia et singula nostro infiscari 16) thezauro 17). (7) De hiis, qui cum extraneis faciunt guerras in dampnum regni sine regio consensu 18). Improba nonnullorum 19) temeritas et audacia suas passiones 20) et in- iurias ulcisci volencium guerras 21) execrabiles sepenumero 22) regno nostro excitavit et dampna procuravit 23) inmensa. Propter quod prohibemus presenti edicto, ne aliquis, cuiuscunque status aut condicionis existat, quacunque la- 1) Cod. B. II. quibus propter absolucionem propter absenciam suam, 2) Cod. Ptrb. II, i Sier. IV. dilatare. — Łaski: delata. 3) Cod. B. III. administracio iusticie dilatatur. 4) Cod. Sier. IV. nostram sentenciam 5) Cod. B. II. contraxerit. — Cod. Sier. IV. contingerent. 6) Cod. B. III. que ex defectu colloquii vel terminorum generalium contraherint, con- dempnentur. 7) Cod. B. II. Sequitur, quod mercatores non per aliam nisi per viam antiquam debent transire vel equitare etc — Cod. B. III. De mercatoribus per novas vias transeuntibus. XVIII. 8) Cod. P. II. i Łaski: mercimoniis. 9) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 10) Cod. Ptrb. II per novas et vias et locum. — Cod. Sier. IV. per novas vias et locum. 11) Cod. P. II. i Łaski: nostri predecessoris. 12) Cod. B. III. conservent. 13) W Cod. P. II. i u Łaskiego wyrazu tego niema. 14) Cod. B. II. promittimus et decrevimus. 15) Cod. B. III. capitaneis nostris. 16) Cod. Ptrb. II. iustificari. 17) Cod. B. III. et ipsorum omnia bona thezauro uostro infiscari. 18) Cod. B. II. Sequitur, quomodo nullus presumit sine consensu regio belligerare, nec guerras personis intraneis et extraneis movere etc. — Cod. B. III. De committentibus bella cum extraneis sine consensu Regie Maiestatis XIX. 19) Cod. P. II. i Łaski: Nonnullorum improba. 20) Cod. B. III. possessiones. 21) Cod. B. II. guarras. — Cod. B. III. violenciam et guerras. 22) Cod. Ptrb. II. sepe miro. — Cod. Sier. IV. sepe. 23) Cod. B. II., Sier. IV. i Łaski: excitant et dampna procurant. STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [14] cessitus offensa, dampno 1) vel iniuria 2) audeat sine nostro consensu belli- gerare 3) aut guerras personis extraneis aut intraneis movere. Si quis autem in4) contrarium presumpserit facere 5), ad dampnorum omnium, que nos aut subditi nostri 6) propterea 7) contraherent, eum decernimus 8) convictum cogi debere solucionem 9). Si autem plenaria 10) solucio, peticione parcialis 11), dampnorum propter eius inchoacionem guerre regno nostro 12) aut personis irrogatorum13) in bonis suis reperiri non poterit14), extunc 15) eum16) mulctan- dum decernimus 17) in corpore 18). (8) Ut iura ostendant super theoloneum 19). Item de hiis, qui theolonea 20) per terram recipiunt21), dispositum est22), quod łura eorum 23) coram Regia Maiestate requisiti producant 24) super theoloneis 25) talibus26), si que habent; et si quis talium theolonea27) exigencium inventus fuerit, ius aliquod non habere, sed propria temeritate talia ductus 1) Cod. B. III. dampna. 2) Cod. P. II. i Łaski: lacessitus offensa aut iniuria vel dampno. 3) Cod. B. III. sine nostro consensu audeat belligerare. 4) W Cod. P. II., B. II. i u Łaskiego wyrazu tego brak. 5) Cod. P. II., B. II. i Łaski: facere presumpserit. 6) Cod. P. II., R. III. i Łaski: nostri subditi. 7) W Cod. B. III. wyrazu tego niema. 8) Cod. B. II. decrevimus. 9) W Cod. Ptrb. II., B. II. i Sier. IV. wyrazu tego brak. — Cod. B. III. eum decer- nimus cogi convictum et ad solvendum cogi debetur. 10) Cod. B. III. i Sier. IV. plena. 11) Cod. P. II., B. II., B. III., Sier. IV. i Łaski: solucio aut parcialis. 12) W Cod. B. II. brak dwóch ostatnich wyrazów; w Cod. P. II,, Cod. B. III., Sier. IV. i u Łaskiego niema tylko ostatniego. 13) Cod. B. III. personis mercatorum. 14) Cod. B. II. in bonis suis recipi non poterit. — Cod. P. II. i Łaski: irrogatorum non sufticeret. 15) W Cod. P. II. wyrazu tego niema 16) W Cod. B. II. i u Łaskiego wyrazu tego brak. 17) Cod. B. II. i Sier. IV. decrevimus. 18) Cod. B. III. extunc eum decernimus in corpore mulctaudum. 19) Cod. B. II. De theoloneis. — Cod. B. III. De theloneis iniuste excipiendis. XX. — Łaski: De hiis, qui thelonea absque concessione regum exigunt. 20) Cod. B. III. i Łaski: thelonea. 21) Cod. B. III. rapiunt 22) Łaski: depositum est. 23) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 24) Cod. B. III. reproducant. 25) Cod. B. III. theloneis. 26) Cod. P. II., B. II. i Łaski: talibus theoloneis. (Łaski; theloneis). 27) Cod. B. III. i Łaski: thelonea. [15] IN PIOTRKÓW AN. MCCCCXLVII LAUDATA. 597 exigebat1), extunc per 2) presentis parlamenti 3) decretum 4) bona sua 5) ubi 6) talia 7) theolonea 8) recipiebat9), amittere debet merito 10) pro Regia Maiestate confiscanda11), contra quos nichilominus dominus Rex iudicium locabit, et presidentes 12) sentenciam ferre debebunt 13) iuxta disposicionem articuli presentis 14) 15). (9) De fertonum solucione 16). Item de fertonibus conclusum est unanimi voce et consilio spiritualium et secularium prelatorum, baronum, nobilium et terrigenarum, quod quilibet kmetho de quolibet laneo tam de bonis et villis, quam aliis quorumcunque, pro redempcione bonorum regalium per dive memorie Wladislaum patrem et Wladislaum filium, reges Polonie, personis quibuscunque inscriptorum dabit et assignabit; racione cuius contribucionis prefati fertonis absoluti erunt kmethones a solucione anni duntaxat presentis exaccionis, quod vulga- riter krolesthwo in terris Cracoviensi et Siradiensi (s) et in terris Maioris Polonie dicitur. Item quicunque civis in aliqua civitate residens, si arat et colit laneum, solvat fertonem; si vero medium laneum, solvat sex grossos. Item prefatos fertones incipient recipere deputati collectores a festo Nativitatis Christi 1) Cod. P. II. i Łaski: temeritate ductus exigebat talia. — Cod. B. II. temeritate duc- tus talia exigebat. 2) W Cod. Ptrb. II., B. II. i Sier. IV. wyrazu tego niema. 3) Cod. Ptrb. II. presentis per iuramenti. — Cod. B. II. i Sier. IV. perlamenti Cod. P. II. i Łaski: presentis conventus. 4) Cod. B. III. presentis per laudi decretum. 5) W Cod. Sier. IV. wyrazu tego niema. 6) Cod. Ptrb. II. i Sier. IV. uti. 7) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 8) Cod. B. III. i Łaski: thelonea. 9) Cod. P. II. i Łaski: ubi talia exigebat theolonea. (Łaski: thelonea). 10) W Cod. B. II. wyrazu tego brak. 11) Cod. B. III. recipiebat, ammitteutur et amitti debent merito pro Regia Maiestate con- fiscanda. 12) Cod. P. II , B. II i Łaski: presidentes illi. 13) Cod. P. II. i Łaski: debeant. 14) Cod. Ptrb. II. presentis. Amen. — Cod. B. II. presentis etc. 15) Na tym artykule kończy się text statutów z r 1447 w Cod. Ptrb. II., B. II., B. III. i Sier. IV. — W Cod. B. II. pisarz na zakończenie dodał następujący wiersz: Verba scribentis perpendat lingua legentis Ut ipsum corrigat, non ut vituperando legat. Quique legit, videat, emendat singla (s), si scit; Si nescit, taceat ac ita stare sinat. Nomen scriptoris tu, qui noscere velis: >Ma< imprimatur >thi<, sibi addatur >as<, sicque nominatur. Finis adest operis, mercedem posco laboris. 16) Artykuł ten znajduje się w jednym tylko Cod. P, II. niema go nawet u Łaskiego, STATUTA IN CONVENTIONE GENERALI [16] proxime venturo usque ad festum Cinerum. Si autem aliqua villa in negli- gencia solucionis ipsorum fertonum inventa fuerit, talis a die Cinerum per capitaneum terre debet pignorari more antiquo et consueto. (10) De pecunia braccata, ut1) ubique in regno capiatur. De minuta pecunia et 2) braccata est statutum 3), ut per universum regnum recipiatur 4) commode: quod pro medio lato grosso novem denarii minute et braccate pecunie recipiantur; ad latos autem grossos Pragenses, . qui eos in suis obtinent censibus, fiant addiciones secundum cursum com- munem inter mercatores currentem. Si autem aliquis prefatam pecuniam minutam recipere recusaverit, si nobilis fuerit, pignoretur per capitaneum in pecoribus, quociens excesserit; si vero civis aut mercator pro suis mercibus recipere renuerit, merces amittere debet5) fisco regio 6) confiscandas; si kmetho, captivetur et turri imponatur. Verumtamen si in ipsa pecunia minuta duo grossi falsi7) apud quempiam in una marca reperti fuerint, talis marcam ipso facto amittat. Si vero in una marca sex grossi de falsa, ut prefertur, moneta fuerint inventi, capite puniatur. (11) Ad idem8). Statutum insuper est, ut capitanei ubicunque locorum exactam et dili- gentem habeant curam, ut prefata pecunia minuta recipiatur, et contrariantes modo premisso puniantur; negligentes vero capitaneos dominus Rex puniet tanquam contemptores laudi prefati et decreti 9). 1) Łaski: quod. 2) U Łaskiego wyrazu tego niema. 3) Łaski: statuimus. 4) Łaski: capiatur. 5) W Cod. P. II. wyrazu tego niema. 6) Łaski: fisco nostro regio. 7) W Cod. P. II. wyraz ten opuszczony. 8) U Łaskiego rubryki tej niema, a artykuły 10 i 11-ty stanowią jedną całość. 9) W Cod. P. II. pisarz dodał jeszcze u dołu strony cynobrem : >Quedam capitula hic obmitto omnino iam non necessaria et inutilia<. ADDITAMENTA. I. Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet virium non sufficiat fortitudine polore (s) vel armorum pulcritudine esse ornatum, si mori- bus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kasimirus, Dei gracia rex Polonie etc, una cum baronibus nostris nutu et voluntate Dei conside- rantes in terris nostris, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis . . .1) II. Ex statutis ducis Mazoviae Iohannis ann. 1397 conditis2). Ex quo cuilibet non sufficit virium fortitudine pollere aut pulcritudine armorum esse redimitum, si bonis moribus aut factis pulcerrimis non fuerit decusatus (s), igitur nos lohannes, Dei gracia dux Mazovie et Rusie, ibi cum nostris consiliariis nunc in Zacroczym convocatis nutu cuncti- potentis considerantes sub anno domini millesimo CCC9070 feria secunda post festum sancte Katherine, quod iuxta temporum antiquitatem in terra 1) Ten początek przedmowy do Statutów Kazimierza W. znajduje się w ręk. Bibl. Jagiell. Nr. 326 fol. 45. Reszta strony niezapisana ; pismo pochodzi z pierwszej potowy XV wieku. 2) Text ten wyjęty jest ze zbioru statutów Mazowieckich pomieszczonego w ręk. Bibl. Ptrb. Sig. Lat. chart. fol. II. Nr. 274. W zbiorze tym na karcie 22 znajduje się statut Zakro- czymski księcia Jana Mazowieckiego z r. 1397 w redakcyi o tyle odmiennej od tej, którą ogłosił Bandtkie (Ius. Pol. p. 424), ie zawiera takie przedmowę, która okazuje wiele pokrewieństwa z przedmową do Statutów Kazimierzowskich. Por. komunikat w >Bulletin international< Akad. krak. za rok 1894, Nr. 1. str. 9 —11. . Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 76 nostroque dominio subiecta nonnulle cause in iudiciis non concorditer, sed iuxta animorum diversitatem, licet in uno et eodem facto, varie et diversi- mode decidebantur et diffiniebantur, ex qua varietate et multociens post vexaciones remanebunt ac remanent quodammodo immortales; quocirca ad laudem Dei omnipotentis et gloriose Virginis Marie tociusque celestis curie ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum eiicere et evellere varietatem, statuentesque (s) de- inceps temporibus perpetuis iuxta infrascripta statuta omnes et singuli iudi- ces terre nostre M a z o v i e debent et teneantur iudicare et eadem statuta distincte et firmiter observare. III. Kod. B. II. (Bandtkiego II; — Bandtkianus II).1) (1) Sequitur registrum 2), et primo de constitucionibus ca- [f. 1] pitulum primum. Cum omnes etc. Constitucio non respicit preterita, sed presencia et futura. Reus non parens3) in iudicio pro hereditate obligata, actor here- ditatem lucrabitur, pecunia nichilominus restituta. (2) De graniciis capitulum. Crebra altricacione etc. Hereditates invicem concurrentes vel convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius ommisso primo meatu suo divertit per alium locum fluxum suum, primus pro graniciis est ha- bendus. (3) De expedicione. Ius militale etc. Quilibet in expedicione [nobilis seu] simplex se sub vexillo per ipsum [electo] collocare et ordinare tenetur. (4) De convicto in iudicio. Quia victus etc. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vel satis faciat, alias adversario ligatus traditur. Qui si effugerit4) a captivitate || detentoris, erit liber et solutus [f. 10] preter furtum. (5) De pigneribus. Ut in rapinis etc. Quilibet iudex pigneracione penarum recepta in estivo tempore duabus septimanis et yemali tempore diebus octo tene- 1) Text statutów według kod. B. II. znajduje się powyiej na str. 507 i następne. 2) Cod. reistrum. 3) Cod. parans. 4) Cod. effugierit. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [4] tur illibata conservare. Alias valorem pigneris dampnum passo cum pena pyanthcza persolvat, quod suo iuramento comprobabit. (6) De sigillo filiorum. Quia filii etc. Filii vivente patre sigillo proprio non utantur. (7) De scultetis. Q u i a o m n i s etc. Sculteti tam spiritualium quam secularium per- son[arum ad expedicionem] ire tenentur. (8) De procuratoribus cleric[orum]. Cum nullus etc. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire aut possessiones dimittere proximis tenentur, alias rex bona ipsorum obtinebit. Clerici et spiri||tuales ad expedicionem tenentur trans- [f. 2] mittere. (9) De procuratoribus. Ut dominarum etc. Domina aut virgo citans vel citata coram officiali procuratori, cui placebit, causam potest delegare. (10) Capitulum patet de locis et procuratoribus. Quia quilibet etc. Citans vel citatus potest habere suum advo- catum vel procuratorem. (11) Capitulum patet. Quia ex multiplicitate etc. Unus generalis iudex in qualibet terra haberi debet, qui in curia regis eciam iudicabit, dum in [sua] iuris- dicione dominus rex comorabitur. Hereditarias questiones iu[dicare non po- te]rit in curia, nisi in presencia vel [ad minus] sex baronum. (12) Capitulum. Item ut palatini etc. Quilibet in suo palatinatu uno iudice debet contentari. (13) De hora iudicandi. Prava1) consuetudine etc. Iudicia exerceri || non de- [f. 20] bent, nisi mane et usque ad horam nonam, et que primo die non poterint expediri, in crastinum prorogabuntur. Eciam scriptor sub privacione officii litigantes secundum ordinem (per) ministerialem vocando nominabit, et pars vice tercia proclamata per ministerialem, si absens fuerit, iudice surgere vo- lente, ob contumaciam condemnetur. Item partes ad locum audiencie acce- dere non presumant, nisi ad petendum citacionem vel de speciali iudicum licencia et mandato, alias pena pyathnadzescza puniantur2). 1) Cod. Prima. 2) Cod. puniatur. [5] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 605 (14) De citacionibus. Quoniam ex modo citacionis1) etc. Ministerialis cum littera citatoria, in qua causa exprimitur, pro qua citatur, cum ad cita[ndum ve- nerit], pro culpa domini villanos inquie[tare non] debet, et e converso pro culpa kmethonis non vexetur, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, alias pena pyathnadyzescza puniatur. (15) De eodem || [f. 3] Preterea etc. Citati inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iu- dicium celebratur, respondere nisi deliberate non tenentur2), sed per iudi- cem si pro maiori causa, XL marcis, terminus trium septimanarum eisdem assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus (prorogetur). (16) De ministerialis3) adustione. Flebili querela etc. Ministeriales sub pena officii et spoliacione bonorum et faciei4) adustione absque mandato iudicis milites aut villas re- ligiosorum vexare5) aut contra ipsos citacionem facere non presumant. (17) De causa fratris aut familiaris. Plerumque etc. Propter causam consanguinei aut familiaris domi- nus cum clamore et violenti strepitu ad iudicium veniens pena pyathna- dzesthza puniatur. (18) De rigore. C o n t i n g i t etc. Citans pro facto criminali coram regia maiestate respondebit, mandato sui domini superioris6) non obstante, || cum [f. 30] peccata tenent tantummodo suos actores et secundum canones monicio in delictis non vendicat sibi locum. (19) De recenti citacione. Possibilitas racionis etc. Nullus debet citare, nisi per mini- sterialem, nisi pro crimine recenti in curia vel iudicio commisso, tunc per familiarem aut portulanum 7) citari poterit absque pena. (20) De citacione, an est vera. Preterea quicunque etc. Procurans citacionem contra quem- cunque sine legitimo actore, penam pyathnadzescza solvere tenetur. 1) Cod. citaciones. 2) Cod. tenetur. 3) Cod. ministeriali. 4) Cod. facie. 5) Cod. Texacione. 6) Cod. superiorum. 7) Cod. portalanum. KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [6] (21) De absencia in remotis constituto (s). Item statuimus etc. Aliquis citatus1) pro hereditate in iudicio opponit, quod coheredes eiusdem hereditatis sint in remotis, ob quod dicit se non teneri respondere. Iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam vero aut alium locum eminentem tribus vicibus proclamare, cer- tum locum et terminum absenti assignando, quo non parente ad diffinicio- nem || cause licite procedatur. [f. 4] (22) De contumacia. Experiencia nos docuit etc. Pro contumacia domini punienda mi- nisterialis in duobus eundem bobus inpignorare, kmethonem vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove impignerare poterit. Et id ad se- cundam contuma[ciam] est observandum. Pro tercia autem contumax causam ammittat. (23) De repercussione pigneris et denegacione eorundem. Item repercuciens pignera supradicta pena pyathnadzescza puniatuf. Item pignera denegata nichilominus aut violenter repercussa vel ablata (cum) pena syedmdzesanth nostre camere applicanda restituere2) talis teneatur. (24) De pena in iudicem pignerantem. Preterea etc. Ad pigneracionem satisfaciendam iudex non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat, quod si contra fecerit, iudex ablata domino ville ad fideiussoriam restituat et dimittat, terminum eisdem ad ostendendum suam innocenciam || assignando. [f. 40] Qui si innocenciam suam expurgabunt, iudex impignorare3) demandans a qualibet persona penam pyathnadzecza domino ville noverit se incursurum 4). (25) Articuli. XXVI. Preterea pena etc. In quatuor casibus pena syedmdzesanth, XIIII marcarum, camefe regie est applicanda. Primus incendii domus, horrei, et secundus violencia in strata publica, tercius5) iudicium violans et gladium evaginans, quartus, cum reus per rebellionem de iudicio discesserit, actori caucione fideiussoria non prestita. (26) Reus pena boum punitur. Actor procurat etc. Contumacia actoris cum sit maior, causam ammittat, rei vero boum duorum pena est mulctanda. 1) Cod. citans. 2) Cod. restituetur. 3) Cod. impigneratur. 4) Cod. incursum. 5) Cod. tercium. [7] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 607 (27) De causis hereditariis. Licet in plerisque etc. Pro hereditaria 1) questione reus primo, secundo et tercio citatus non comparens2), actor mittitur in possessionem, et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse. Pro debito vero [f. 5.] et rebus obligatis reus premisso modo citatus causam ammittat et actor eadem distrahendi et alienandi habebit facultatem, et quid ultra excreverit, actor reo restituat viceversa. (28) De probacionibus. Preterea etc. Accusatus de violencia per actorem3) testibus convin- citur, alias proprio iuramento se poterit expurgare. (29) De furto. Item si alicui4) etc. De furto accusatum infra annum habebit evo- candi facultatem. (30) De presta panni. Finem litibus etc. Civis pannos aut merces terrigene at prestam commodans per testes comprobabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus proprio iuramento ab impeticione agentis absolvatur. (31) De probacione nobilitatis. Nobilitas et (s) stirpe etc. Nobilitatem probare volens sex testes producere debet, duos de sua communis(s) genoloya, duos ab || [f. 50.] avo patris, duos ultimos de matre. (32) De inicio litis. Accepimus etc. Qui ex inicio alterius vulnerati (s) aliquem vitam defendendo vulneraverit, hoc, si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. (33) De furto apum. Item Petrus etc. Accusatus de furto apum vel mellificiorum et negans, si bone fame fuerit, alias proprio iuramento poterit se expurgare. (34) De violencia domus. Preterea Petrus etc. Invadens domum manu armata alterius et vulnerans matrem, sororem vel filios heredis, licet per ministerialem appro- bare non poterit, nichilominus approbabit per alios testes, et vim faciens vulnera sua, si que continget, omnino deperdet5). 1) Cod. hereditatoria. 2) Cod. comparans. 3) Cod. perditorem. 4) Cod. aliqui. 5) Cod. depardet. 608 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [8] (35) De testibus obieccione. Per experienciam etc. Producenti1) testes, si testibus excommunica- cio obicitur, si habet, alios poterit nominare, si alios habere non||po- [f. 6.] terit, excommunicanti2) debet fideiussoriam imponere, ut testes ad subve- niendum veritati non opprimantur (s) absolvet, quod si denegaverit, testes predicti ad testimonium admittantur. (36) De testibus. Conradus etc. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens ad iuramentum admitti debet, si in nominacione testium consangui- neitas obiecta non fuerit3). (37) De prescripcione annorum ct hereditatum. Cum prescripcio etc. Paciens aliquem tres annos et tres men- ses tempore pacis et concordie aliquam hereditatem pacifice et quiete pos- sidere, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se recidisse 4). (38) De redempcione hereditatum. Si autem etc. Obligatam hereditatem proximior infra XV annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio generali hoc protesta- bitur5) aliquociens per amicum, quod predicte hereditates in tanta pecunia sunt vel est obligata. || [f. 60] (39) Maritate prescripcio. Si vero etc. Mulier maritata habens ius quodcumque vel racione dotis ad aliquam hereditatem infra decem annos questionem inchoare tene- tur pro eadem. Negligens6) ab omni iure cecidisse se cognoscat. (40) De vidua. V i d u a infra sex annos similiter, si voluerit, questionem inchoabit; et hoc tempore pacis et concordie locum obtinebit, alias non. (41) De sepibus. Franciscus etc. Paciens sepes facere vicinum, infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans et non procurans ad causam, pre- scripcio eidem duorum annorum obest. (42) De orphana Lucie. Franciscus etc. Tutor tradens orphanam marito et eidem partem pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres menses exi- 1) Cod. producendi. 2) Cod. excommunicanti. 3) Cod. fuerit. 4) Cod. rececidisse. 5) Cod. generali quod testabitur. 6) Cod. Negliens. [9] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 609 stens cum viro non provocaverit, deinceps tutori1) questionem movere non poterit. || [f. 7.] (43) De hereditate vendita. Franciscus vendidit etc. Hereditatem vendens per tres an- nos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdit, licet quod per emptorem sibi non fuerit satisfactum. (44) De tritico comoda(to). Franciscus Gregorio etc. Mutuans alicui triticum, quatuor an- nos tacens, silencium perpetuum obtinebit pro eodem. (45) De pamyathne. Licet pro redimenda etc. Iudex in magnis causis vel heredi- tatoriis in quatuor grossis tantum pamyathne debet contentari. In minoribus vero tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (46) De impotendi refrica2). Quamvis negocia etc. Fratres divisi existentes, si aliquis causam ammittit iudice sentenciam proferente, alter eandem sentenciam infringere non poterit neque causam refricare ||. [f. 70] (47) De fure insequendo. N a g o d etc. Vicini tenentur furem insequi ipsorum consodalis 3) alias dampnum pacienti exsolvant. (48) Du vulneribus. Petrus conquestus etc. Vulneratus infra annum proprio iura- mento mettercius vulnera tenebitur approbare. (49) De approbacionibus. Petrus agebat etc. Asserens se iniuste esse accusat4) condempna- tum, statim iudicem debet5) provocare, alias naganycz; quod si non fecerit, sentencia transibit in rem iudicatam. (50) Prescripcio. Falco pro hereditate etc. Senior frater negligens 6) prescripcio- nem, iunior eam non poterit suscitare. (51) De molendinatore ||. [f. 8] Franciscus, Falco etc. Cum communi molendinatore aut ser- vitore unus frater se poterit pro iniuria coram electo iudice iudicare, licet alii fratres indivisi cum eodem hoc fieri nollent et contradicerent. 1) Cod. tutuori. 2) Zapewne omyłka zamiast: De impotentia refricandi. 3) Cod. consodalem. 4) Wyraz przekreślony. 5) Cod. debe. 6) Cod. negliens. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 77 610 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [10] (52) De pusczyna. A b u s i v a etc. Derelicta sive pusczyna kmetonum dominis non de- bent neque promoveri, sed ad proximiores devolvantur, qui calicem de de- relictis ecclesie parochiali1) pro I1/2 marca debent comparare 2). (53) De commodato equo. Nicolaus deposuit etc. Commodans equum ab amico, si clau- dicaverit, ipsum infra duas septimanas servare debebit, qui si convaluerit, eundem restituat, alias cum accommodatore amicabiliter componat. (54) De kmethone occiso. Licet antiquitus etc. Kmetho kmethonem occidens, ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas || racione pene, proximioribus autem [f. 8°] racione homicidii sex exsolvere sit astrictus. (55) De homicidio. Item si duo etc. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris unus debet condemnari et puniri3), reliqui per testes se poterint expurgare. (56) De casuali homicidio. Item quicumque morte etc. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intentari, ubi est dubium de homicidio, proxi- miores, dum poterint, causam prosequentur. (57) Miles de homicidio. Ut violentorum etc. Miles occidens militem XL(s) marcas ex- solvat, pro mutilacione membri XXX, et pro simplici vulnere XV marcas expagabit. (58) De eodem. Laurencius conqueritur etc. Interficiens matrem alicuius ille- gitimam eidem || obiecto4) non prodest, sed ad solvendum caput [f. 9.] debet condemnari. (59) De ministerialis officio circa occisum. Consuetudine iniquissima etc. Ministerialis occisum in via spoliare non debet, sed de grosso debet contentari, donec de homicidio questio sit finita. 1) Cod. parochialis. 2) Cod. comperare. 3) Cod. presentari. 4) Ustęp pomylony, może miało być: >illegitimitas eidem obiecta (interficienti) non prodest<. [11] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 611 (60) Depascentes semina. U t q u i 1 i b e t etc. Despascentes semina alterius pro quolibet iu- mento vel pecore unam quartam exsolvere teneantur. (61) Pro depastis frumentis. Ad evitandum etc. Passus dampnum (a) depastore1) frumento- rum, iumenta vel pecora per noctem reservans ad proximiorem curiam cas- tellanie depellere teneatur. (62) De iure competenti2). V o 1 u m u s etc. Agens iure Theutonico contra reum, eodem iure reo respondere non tenetur, sed si reus voluerit, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. (63) De incendariis capitulum. || [f. 90.] Ex lege imperiali etc. De crimine incendii accusati iure civita- tis aut Theutunico3) in villis non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. (64) De stupratoribus. Re v e r a etc. Deflorantes virgines et stuprantes mulieres violenter, si fuerit prolamatum, in iure Theutunico se non poterint tueri, sed iure Po- lonico tenebuntur respondere. (65) De sentencia et re iudicata. Cum secundum patrum etc. Ille ammittit privilegii4) auctoritatem, qui eo non utitur in concessa potestate, prout ius habens Theutunicum et non utens eo, ammittit ipsum. (66) De eo, qui iure suo non utitur. Statuimus etc. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudi- cium provocans, sexagenam ammittit; si iuraverit se nescivisse reum fore privilegiatum 5), erit liber. (67) Unus kmeto non re(ce)dat plus (s). Cum ex separacione6) etc. Plures kmethones || de una [f. 10.] villa ad aliam recedere non possunt, nisi ad decimum unus, preter domini voluntatem, nisi in casibus hic eciam exceptis. Item dominus ville si violen- ter oppresserit uxorem kmethonis aut filiam, secundo 7) dum kmethones ra- 1) Cod. depastare. 2) Cod. compenti. 3) Cod. Theutunice. 4) Cod. priviley. 5) Cod. privilegium. 6) Cod. seperacione. 7) Cod. sed. 612 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [12] cione culpe domini sui excommunicantur, tercio dum impignerantur kmetho- nes domini sui delicti racione, nedum unus, sed omnes surgere possunt. Quarto, ut infra. (68) Prescripcio puerorum. Si mulier etc. Pueri non habentes etatem contra iniuriantes agitare poterunt1), cum ad annos pervenerint, et excepcio prescripcionis2) eis op- poni non poterit, nisi post annos fuerint negligentes 3). (69) De bona presumpcione. Ut v i r i famosi etc. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet de furto aut latrocinio accusetur, proprio iuramento poterit se ex- purgare. (70) De receptis. E g i d i u s etc. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem nega- verit se || recepisse, actor super rebus receptis iuramento com- [f. 100.] probabit. (71) De canis morsu. Item Egidius etc. Habens morsum a cane vicini si probaverit, quod incitacione eiusdem vicini lesuram habuerit, vulnera obtinebit; alias vi- cinus per iuramentum se expurgabit. (72) De cautela. Querela etc. Prestans occasionem vel paramentum vulnerato ad vulnera debet condempnari. (73) De ove non appulsa. P r e t e r a etc. Si pastor inculpatur pro aliquo pecude, quod ipsum deperderet, ad villam non reducens, pastor iurabit, quod ipsum ad villam apulisset. (74) De ludo taxillorum. U t n o x i u s etc. Parentes non tenentur pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de || Iudeis et quolibet con- [f. 11.] tractu inito per filium. (75) De ludo ad prestam. Ad precludendum etc. Ludens ad prestam, si victus fuerit, ad satisfactionem victori non tenetur, nec ipsum poterit ammonere; quod si fecerit, pena pyathnadzescza puniatur. 1) Cod. poterit. 2) Cod. prescripcione. 3) Cod. neglientes. [13] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 613 (76) De bellatoribus. Expedit reipublice etc. Ad expedicionem transeuntes1) in prato stacionem aut in villis facere non debent, nisi in campo, nec rapinas committere, nisi pabulum moderate pro equis. (77) De divisione filiorum cum patre. Ex communi etc. Filii post mortem matris non petant a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias non convolabit, nisi fortasse he- reditatum et bonorum fierit dissipator. (78) De profugis furta committentibus. Sepius contingit etc. Profugi vel furta committentes, licet gracie regie restaurantur, nichilominus de commissis tenentur respondere et satisfa- cere pro commissis, || nec post hoc in sublimitate honoris bonis [f. 110.] poterint adequari. (79) De Iudeis et usuris. Cum usurarum etc. Iudei pro debito principali et usura ad iu- dicium (non) provocanres infra duos annos predicti2) (Iudei) usuram accres- centem amittere3) debent (et) tantum de principali et de usura infra pre- dictum tempus antea sint4) contenti. (80) De quercu incisa. Q u i d a m etc. Incidens quercum alienam penam 5) illi VIII gr. solvat, in cuius dominio est incisa. (81) De frumentis subtractis. Et licet etc. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defenso- rem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensato, si vero vulneraverit vel occiderit frumentorum defensorem, leso vulnera et pueris caput solvere sit astrictus. (82) De vituperio matris. Quoniam omnes etc. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum fi- lium meretricis || asserendo, et non revocat neque negat, XL [f. 12.] marcas, acsi ipsum occidisset, noverit6) se incursurum. (83) De revocacione. Idem dicimus etc. Revocando debet dicere: id ipsum sum locu- tus, mentitus sum, sicut canis. 1) Cod. transeuntibus. 2) Cod. predictis. 3) Cod. comittere. 4) Cod. furint (s). 5) Cod. pena. 6) Cod. non erit. 614 KODEKS BADTKIEGO IIgi. [14] (84) De vulneribus nobilium. In percussionibus etc. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, vulnera probata eidem exolvat cum pena pyacza. (85) De vulneribus kmetonum. Ut plerumque etc. Pro vulneribus kmethonum aut enormi per- cussione leso due partes et tercia1) iudicio, ubi causa agitatur, debet as- signari. (86) De plantacione pomerii. Statuimus etc. Kmetho plantans vel pomerium faciens medietatem in terra, cum recedit2), dimittere teneatur sub pena pyathcza. (87) De fratricidio. Et licet etc. Fratricidium committens aut proximum occidens, in he- reditate ipsum sustinere non debent. || [f. 120.] (88) De bobus violenter. Item si quis etc. Recipiens boves alicuius violenter pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV damnum passo et totidem iudicio exsolvere teneatur. (89) De re aliena capitulum. Cum alicuius etc. Recipiens aliquam rem alicuius violenter cum pena pyathnadzyestha restituere teneatur. (90) De agris violenter seminatis. Si a 1 i q u i s etc. Seminans agros alicuius semine careat cum pena pyathcza nuncupata. (91) De feno. Item pro curru feni etc. pena XV et tres gr. Item pro copa cu- iuscunque grani VI marce iudicio et dampnum passo XV. (92) De appellacionibus. Cum a 1 i q u i s etc. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis pelles ermelinas et palatino mustellinas, ut ubi infra lu...us 3). (93) De filio lusore. F i 1 i u s etc. Si globizando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. \ [f. 13.] (94) De vulnere militis. M i 1 i t i etc. Kmetho vulnerans militem decem marcas eidem exsolvat cum pena pyathnadzyescza. 1) Cod. tercio. 2) Cod. recidit. 3) Prawdopodobnie miało być: "lacius". [15] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 615 (95) De evictore capitulum. Martoldus etc. Inculpatus pro prato, quod ipsum falca[strasset, emp]cionem, si poterit, comprobabit. (96) De eo, dum quis in ioco vulnerat. Item Bertoldus etc. Confitens se in ioco aliquem in ioco (s) vulnerasse aut ludo ad satisfaccionem est condempnandus. (97) De fideiussore pecunie. N i c o 1 a u s etc. Fideiussor asserens per principalem debitorem debi- tum esse persolutum ad probandum admittetur. (98) De dote et donacione1). Statuimus etc. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem remanebit. (99) De eodem. Item statuimus etc. Assignacio dotis in parata pecunia facta in presencia amicorum valet. || [f. 130] (100) De violacione strate publice. Martinus conqueritur etc. Violator strate publice cum duo- decim testibus tenetur se expurgare. (101) De re inventa. Item Martinus etc. Inculpatus pro invencione alicuius re[i pro- prio iuram]ento se expurgabit. (102) De arbore pomifera. Statuimus etc. Succidens arborem pomiferam aut fructiferam XII (grossos) ac penam2) XV exsolvere sit astrictus. (103) De servi expurgacione contra dominum. Preterea etc. Cum wlodarius aut familiaris per dominum inculpa- tur, servus debet se cum sex testibus expurgare. (104) De empcione scultecie. Cum officium etc. Sculteciam nullus potest emere preter domini ville voluntatem. (105) De divisione. Cum o m n i s etc. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad noticiam principis non || fuerit adducta, si per tres annos et tres menses per- [f. 14] durabit. 1) Cod. dacione. 2) Cod. pena. 616 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [16] (106) De prescripcione 1) annuali super furto. Cum furta etc. Si aliquis infra unum annum de furto aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie non accusatur, prescripcio annualis contra agentem procedit. Si autem sunt distantes, non (alia), quam triennali prescripcione poterit evadere accusatus. (107) De pueris inducitatis. Si cuiuscunque etc. Inducitati super aliquibus2) annis per iudi- cem prescripcionem3) predictorum annorum actori obicere non possunt. (108) De prescripcione maritatarum4) viduarum. Cum realis etc. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utantur, ut ibidem infra est descriptum. (109) De prescripcione bona. Ut viri famosi etc. Si aliquis, cui alias questio furti aut latroci- nii5) mota non fuit, accusetur, propter bonam presumpcionem proprio iura- mento se expurgabit. || [f. 140] (110) De prescripcionibus. Ut calumpniis etc. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obi- citur excepcio triennalis. (111) De correccione sentencie. Cum in causarum etc. Cum in penis parilitas haberi debet, con- suetum est, (quod) redarguens sentenciam iudicis pro pellibus mardurinis tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam approbaverit fore iustam, si vero vin[ceretur], tres marcas cum pena pyathnadzyescza suffusus rubore restituat viceversa. (112) Iudex quando non potest redargui. Addicientes etc. In presencia regis aut in colloquio generali, palatinis baronibus presentibus, iudex de malo iudicio non potest redargui. (113) Wstecz. Addicientes etc. Recipiens wstecz ad iudicem, cum recordatur, cognoscere teneatur. (114) Iudicem sex testibus paribus dignitate. Statuimus etc. Si quis redarguerit sentenciam iudicis, iudex per suos || collegas se expurgabit. Si vero voluerit ipsum de falso [f. 15] 1) Cod. perscripcione. 2) Cod. alicuius. 3) Cod. perscripcionem. 4) Cod. maritarum. 5) Cod. latrocinio. [17] KODEKS BANDTKIEGO IIgi. 617 actor1) approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis2) et status, cuius noscitur fore iudex. (115) De pellendis pigneranciis. U b i curie etc. Pignera recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini insti- tuunt et pro eisdern penas 3) vulnerum vel capitum tollunt. (116) De moneta. Cum sub uno etc. Unum ius et moneta in toto regno haberi de- bet, ne sit, sicut monstrum. (117) De servicio militum. S e d q u i a etc. In armis quilibet miles secundum posse aut quan- titatem [bon]orum suorum et (s) rempublicam debet de armatis hominibus deservire. (118) De prescripcione consanguineorum. De cetero etc. Tutor puerorum hereditatem4) || Contra [f. 150] ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis [obvi]abit. (119) De tutoribus puerorum. Cum pater etc. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec perdere 5) non potest6), nec pueri etatem non habentes respon- dere tenentur, nisi in casibus, ut infra. (120) De tutoribus. Multociens etc. Tutor puerorum, cum ad annos pervenerint, de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis. (121) De dote filiarum. Statuimus etc. Pater filiam aut fratres sororem secundum quanti- tatem possessionum et secundum statutum dotare debent. (122) De raptoribus et oppressionibus virginis. Statuimus etc. Virginis raptor violentus vel oppressor in gracia eius et am[icorum] existat. Filia se procurans rapi absque voluntate paren- tum, dotem amittit. 1) Cod. actoris. 2) Cod. dignitate. 3) Cod. penarum. 4) Te trzy pierwsze wyrazy pisarz oczywiście zamieścił tylko przez pomyłkę. 5) Cod. pardere. 6) Cod. possunt. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 78 618 KODEKS BANDTKIEGO IIgi. [18] (123) De oppressionibus. || [f. 16] Quicumque etc. Opprimens virginem aut quamcumque mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius aut amicorum existat. (124) De perpetuo infame habendo. Statuendo etc. Accusatus tribus vicibus de furto au[t spolio] et iudicio convictus, infam[is perpetuo] debet remanere. (125) De iumentis occisis. Statuimus etc. Occidens indomitum iumentum tres marcas, pole- drum tres marcas1) dampnum passo persolvat. (126) De limitibus. Statuimus etc. Habens limites ac alterius silvam incidens potest impignerari, secundum quod infra. (127) De pascendis indomitis. Statuimus etc. Conservans iumenta indomita a festo sancti Adal- berti usque ad festum sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat damnum passo, prout infra. (128) De scrophis pellendis. || [f. 160] Statuimus etc. Silvam vel mericam habens a se distantem, scro- phas ad ipsam mittere vel pellere non potest, nisi via, prout infra. (129) De profugis et treugis dandis. Quod si [aliquis] etc. Profugo episcopus vel pa[latinus Cracoviensis treugas djuorum mensium dare poterit, si postulat innocenciam suam ex- purgare. (130) De kmethonibus fugitivis. Preterea etc. Kmetho fugiens absque culpa domini sui nullum ius consequitur, nisi terrestre. (131) De Iudeorum usura. P o r r o etc. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare. 1) Cod. marce. Finis libri Polonicalis sequitur. IV. Kod. Iag. II. (Jagielloński IIgi; — Iagellonicus). Sequntur constituciones et iura terre Lanciciensis [p. 1] per omnes dominos terrigenas1) maiores facte et ab antiquo observate. (1) Dum kmetho aliquem nobilem vulnerat seu interficit, in quocun- que iure residet seu manet, iure Theutonico seu quovis alio se defendere non potest, sed iure Polonico respondere tenebitur; et hoc servatur in omni- bus terris regionis Polonie. (2) Prescripcio seu diuturnitas pro vulneribus unus annus et sex septi- mane; prescripcio pro homicidio seu pro capite in iure Polonico stat duo- decim annos. (3) Prescripcio pro debitis cuiuslibet cause stat unus annus et sex septimane; prescripcio pro caucione fideiussoria stat tres (annos). (4) Prescripcio pro hereditatibus et aliis rebus maioribus stat duode- cim annos, qui in pacifica possessione habet seu tenet annos duodecim et probabit per testes eandem prescripcionem seu diuturnitatem. (5) Prescripcio pro hereditatibus emptis et venditis stat unus annus et sex septimane. (6) Prescripcio pro debitis civium terre Lanciciensis stat tres annos, quibus elapsis pro debitis ipsis agendi non habebunt aliquam iurisdicionem. (7) Prescripcio pro sepibus stat unus annus et sex septimane; prescrip- cio pro bonis derelictis, vulgariter pwscyna, stat unus annus et sex sep- timane. 1) Cod. terrigenos. 620 KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. [2] (8) Prescripcio pro furto rei magne stat duodecim annis1); prescripcio pro furto rei parve stat2) tribus annis. (9) Quando nobilis nobilem pro furto inculpat, ille, cui datur culpa, tenetur se per quinque testes expurgare, vel si animam illius actoris postu- lat inculpans hoc facere eciam potest. || [p. 2] (10) Quando nobilis kmethonem pro furto inculpat, et si nobilis kme- thonem probare potest (s) vult, potest facere; alioquin kmetho per testes se expurgabit. Quando nobili kmetho culpam dat pro furto, nobilis per testes se expurgare tenetur. (11) Quando nobili datur culpa pro furto et ipse honeste et bone fame existat, ita, quod de ipso nunquam audiebatur3) malum, pro prima culpa proprio iuramento se expurgabit, pro aliis vero culpis pro furticinio, si postea sibi obicientur, per testes se expurgare tenebitur. (12) Quando aliquis boves vel equos furtive receptos furibus defendet, si sunt equi de alia terra, a quolibet equo mediam marcam; si vero fuerint de propria, tunc fertonem. Item a bove de alia terra fertonem, de propria vero sex grossi. (13) Quando nobilis interficitur, a quocunque interficitur, sexaginta marcas pueris seu in linea propinquis solvi debent, quelibet marca in dua- bus septimanis; et (actor) prius deponat iuramentum tacto crucis sacramento, quod a tali haberet mortem et a suis manibus. (14) Quando nobilis vulneratur, pro tali vulnere sanguineo solvi debent quinque marce, quelibet marca in duabus septimanis, et eciam potest simul ebdomadis expiratis; et ita intelligendum est de sexaginta marcis, et hoc si vulnus vidit ministerialis. (15) Quando nobilis vulneratur vulnere livido et docebit per ministe- rialem, qui hoc vidit, iurans proprio iuramento, pro tali vulnere livido solvi debent due sexagene, quelibet in duabus septimanis. (16) Quando nobili4) plaga datur ad faciem cum pugno, pro tali vul- nere solvi debent quinque marcas, dummodo || actor probabit, alio- [p. 3] quin reus proprio iuramento se expurgabit. (17) Quando nobilis vulnerat kmethonem, et si kmetho per ministe- Vialem probabit, qui vidit vulnus, et iurabit super suum vulnus, pro cruento vulnere fertonem, pro livido vero sex grossi, domino vero, cuius kmetho est, sexagena solvi debent in duabus septimanis. (18) Quando kmethoni absciditur digitus vel mutilatur, pro tali digito solvi debet una marca in duabus septimanis. super quo kmetho iurabit, a quo talem mutilacionem habet. 1) Cod. stant duodecim anni. 2) Cod. stant. 3) Cod. audiebabatur. 4) Cod. nobilis. [3] KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. 621 (19) Quando nobili vel kmethoni manus vel pes absciditur, pro me- dio homine iudicamus. (20) Quando kmetho interficitur, pro capite decem marcas iudicamus, videlicet uxori et pueris tres, quelibet in duabus septimanis. (21) Quando kmetho alium kmethonem alicuius domini vulnerat, pro tali vulnere cruento fertonem, pro livido vero sex grossi, domino vero, cu- ius kmetho est, media sexagena, et idem dominus, cuius kmetho alterius kmethonem vulnaraverit, ad satisfactionem suum kmethonem conpellere debet. (22) Quando aliquis citat alium pro quacunque re parva sive magna, minorem in bonis pro se intercessorem statuere non potest, et si recipitur pro intercessione (s) talis homo pauper et acquiritur, in quo talis intercessio non habet vigorem, sed ille proximus, contra quem actum est, tenebitur solvere et debebit. (23) Domina Drogochna de Byrzveynna nomine sui kmethonis acqui- sivit in Iacussio de Slupcza pro medietate genitalium quinque marcas, sicut pro medio homine iudicamus. (24) Statutum igitur est (per) omnes hominos in colloquio gene- rali: cum aliquis alteri abscidit 1) testiculos, sicut pro capite iudicamus, seu ipsa genitalia extrahet qualiscunque violenter, solvat cum pena septuaginta et actori quinquaginta. | [p. 4] (25) Nota: statuimus omnium terrigenarum cum consensu, quod luso- res taxillorum, cuiuscunque status et condicionis existant, videlicet nobilis vel kmethones, tantum pecuniis paratis ludant, super prestam vero naszryth vel super hereditates ludere non presumant, pro quibus si ad iudicium tracti fuerint pro pecuniis sic ad prestam lusis, nullum iudicium iudicare debet, sed pro tali citacione pena quinquaginta applicari2) debet; et si pro talibus pecuniis ad prestam lusis unus alterum inproperare vel maledicere contin- gerit, penam quinquaginta incurrat ipso facto, nec eciam pro talibus pecu- niis unus alium detinere, ligare, vulnerare potest sub penis supradictis. Et iste articulus eciam continetur3) in libris terre Cracoviensis. (26) Quando aliquis nobilis alteri nobili famulatur et est suus familia- ris et talis famulus habet in terra bona hereditaria, talis famulus citatus per aliquem ad iudicium regale4) respondere tenebitur et non coram suo domino, cui famulatur, iuxta consuetudinem antiquam prius tentam. 1) Cod. absciditur. 2) Cod. applicare. 3) Cod. contingerit. 4) Cod. regula. 622 KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. [4] (27) Quando nobilis contra kmethonem querelam exponit pro equa indomita occisa seu perfixa, talem causam nobilis probare potest, alioquin1) kmetho per testes potest se expurgare. (28) Citavit Malszky fratres pro porcione hereditatis post2) mortem patris ipsorum in Lythwania sine prole mortui, quem evaserunt prescrip- cione unius anni et sex septimanarum 3); ideo pro bonis derelictis pwsczyna servatur prescripcio unius anni cum sex septimanis; et hoc intelligas de illis omnibus, qui simul trahunt in una terra. (29) Statuit dominus Iohannes de Olesznycza, quando aliquis || [p. 5] alteri hereditatem vendit et resignat, talis littera non debet exire usque ex- spiratis sex septimanis propter proximiores, et hoc tota terra consensit. Et si nullus citat pro eadem resignacione et non interdicit, nisi infra sex sep- timanas talem litteram seu privilegium notarius dare debet super heredita- tem, alioquin4) proximus potest redimere solvens, quicquid in littera seu privilegio continetur, solvens illi, qui emit; et hoc faciat ad primum festum Circumcisionis Domini sine iuramento. Et si proximus debito tempore, ut dictum est, resignacionem interdicit et citat5) infra sex septimanas et acqui- rit hereditatem proximitate, ille emens hereditatem deponat proprio iura- mento, pro quo emit, et ipse proximus solvat ad primum festum Circumci- sionis Domini, alioquin 6) ille emens hereditatem perpetuo obtinebit et nota- rius sibi litteram dabit. (30) Statuimus eciam, dum aliquis hereditatem aliquam emit et non habet litteras resignacionis capitanei vel iudicis et subiudicis, tanquam obli- gacionem iudicamus. (31) Statutum est, (quod) resignaciones hereditatum non alias fieri 7) debent nisi in civitate Lanciciensi, ubi terrigene congregantur et affluunt, coram capitaneo vel iudicio generali et non coram camerario extra aliis locis locatis. (32) Statutum est: dum aliquis vituperat litteram aliquam iudicialem vel capitalem et illa littera iustificatur, pro tali vituperacione debent iudicari pene quinquaginta et septuaginta. (33) Quando aliquis indicit arbitros pro aliqua causa, et si arbitri in recognicione cause non concordant, talis causa perdenda8) videatur, ita, quod unus diceret: in memoria non habeo, qualiter fuit. 1) Cod. alio quando. 2) Cod. post et. 3) Cod. septimane. 4) Cod. alioquuin. 5) Cod. cifra. 6) Cod. alio quando. 7) W Cod. pisarz przez pomyłkę zamiast "hereditatum non alias fieri" nakreślił: "heredi- tatem aliquam emit", widocznie zapatrzywszy się na początek artykułu poprzedniego. 8) Cod. perpenda. [5] KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. 623 (34) De pfescripcione nota: Slawanthna conquestus est contra Raphae- lem de B: tu michi fideiussisti pro sorore mea germana, que a me recepit dotem, quod pro hereditate || me impedire non debuit, et hodie vel fp. 6] modo citat me pro paternis et maternis bonis. Diiudicatum1) extitit: ex quo litteras non habuit super caucione fideiussoria, ob perscripcionem anno- rum trium causam huiusmodi amisisse etc. (35) Statutum est, quod omnis 2) spoliatus de quacunque re sive here- ditaria sive alia quacunque re ipse fuerit, in possessionem idem spoliatus de- bet restitui vel restitui tenetur ad possessionem ante omnia, et postea agat, qui vult, contra ipsum possessorem; et hoc contingit Dorothee relicte Thom- konis Radoscz contra suam socram Stachnam 3), quod ipsam expulit de suis bonis mortuo filio marito Dorothee, in quibus habuit dotem suam4); Stachna vero respondit, quod eadem bona essent sua paterna et ea tenuit in posses- sione, quod probare intendebat. Diffinitum extitit, (quod) ipsam (debet) ad 5) possessionem restituere 6) bonorum suorum etc. (36) Anno Domini millesimo quadringentesimo octuagesimo octavo (s) statuerunt omnes domini cum consensu domini Schaffrannecz7), capitanei Lanciciensis, ipso consenciente (nomine) domini nostri regis Wladislai, quod omnes resignaciones hereditatum, tam venditarum quam obligatarum8), de- bent fieri coram iudice et subiudice et ipsi a sigillis nichil recipere debent. (37) Eodem tempore statutum extitit, quod deinceps ipso die Circum- cisionis Domini debent fieri ostensiones9) pecuniarum coram notario gene- rali et burgrabio propter violencias et penas, quas 10) idem scribere possunt et debent super quemlibet violenciam facientem; et ad hoc faciendum idem dominus capitaneus consensit. (38) Eodem tempore iudicatum est, extitit et statutum, quod quilibet habens litteras compromissarias pro pecuniis et dampnis non plus de dam- pnis recipere potest nec iudicari |j debet, nisi tantum11), quantum [p. 7] fuit de pecunia principali seu capitali. (39) Anno Domini eodem, quo supra, domini seniores terre fecerunt convencionem in civitate Lanciciensi cum consensu tocius communitatis 1) Cod. Dindigatum. 2) Cod. omnes. 3) Cod. contra suum socrum Sthashura. 4) Cod. suum. 5) Cod. sed. 6) Cod. restitui. 7) Cod. domini Sa Schaffrannecz. 8) Cod. obligatam. 9) Cod. ostensionis. 10) Cod. quam. 11) Cod. tamen. 624 KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. [6] et statuerunt articulos infrascriptos ipso die sancti Briccii (d. 13 Novem- bris 1408): Statuerunt omnes domini dignitarii cum consensu tocius com- munitatis, quod1) kmethones tam in iure Theutunico quam eciam Polo- nico recedere non possunt preter a festo Nativitatis Domini, licenciam a suo domino recipiens duabus septimanis ante festum Nativitatis Domini, et loco sui alium kmethonem locabit, alioquin solvat duas marcas cum fer- tone et debet domos et sepes emendare iuxta taxam et composicionem quatuor personarum, duarum 2) ex parte domini et duarum ex parte kme- thonis, sepes ad festum sancti Adalberti domos vero ad festum sancti Adalberti (s), domos vero ad festum Pentecostes. (40) Prefati kmethones possunt surgere et in medio anno et quando- que volunt solutis domino tribus marcis, domibus et sepibus emendatis, ut supra scriptum, non expectando festum nostri Domini. (41) Item dominus ville debita sua et censum debet exigere ante fe- stum Nativitatis Domini in duabus septimanis ante licenciam kmethonis re- ceptam3), et postea ipsum impignorare non potest post licenciam, nec ius locare super ipsum. (42) Item de kmethonibus, qui resident in iure Polonico, recedentibus, ut scriptum est, medietas solucionis fieri debet, minus, quam de iure Theu- tonico. (43) Statuimus, dum aliquis tam in die, quam in nocte furtive reces- serit absque debito tempore et absque iniuria facta, ille dominus, ad quem profugit, ipsum restitiiere tenebitur sub pena quinquaginta et iudicio ferto- nem pro pena regali et ad dominum remitti debet certus nuncius pro re- stitucione kmethonis. (44) De ortulanis de iure Theutonico recedentibus media marca || [p. 8] Vel loco suo alium locabit in festo Nativitatis Domini licenciam a domino suo recipiens ante duabus septimanis, domos et sepes emendando, ut sibi dictum est. (45) Item de ortulanis de iure Polonico recedentibus ferto, si non tempore recedit; si vero in tempore solutis censu et gosczynye, emendatis domibus et sepibus recedere possunt. (46) Item de thabernatoribus de iure Theutonico (si locare non potest, marcam persolvat, si non potest alium loco sui locare), vulgariter zassadycz, edificia, sepes emendans iuxta taxam et composicionem quatuor personarum, ut prius dictum est. 1) Cod. et. 2) Cod. duorum. 3) Cod. reptam. [7] KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. 625 (47) Item de pratis, agris seminatis: quicunque per prata vel agros seminatos equitaverit, arestatus per dominum prati vel agri duos grossos solvat. Item de equestre et pedestre per prata vel sata transeunte grossos vel vadium dominus prati vel sati recipiat. (48) Statuerunt omnes domini dignitarii, quod dum ministerialis aliquis propter malam 1) ipsius recognicionem vituperat et causa hereditaria vel alia quecunque, et idem ministerialis convictus esset, talis causa iudicari debet iuxta iura terrestria et non debet deperdi, neque potest, ex quo ministerialis convictus est. (49) Quando frater germanus sorori vendit hereditatem et postea alter frater conclenodialis illam hereditatem vellet acquirere2), dicendo: ego sum proximior, quam soror habens maritum de clenodio alio;— iudicatum extitit, quod talis soror est proximior; et hoc fuit inter Katherinam consortem Ymislai et Otham de Dobra, et multi domini iudicaverunt causam istam. (50) Statuerunt omnes dignitarii: dum aliquis in iudicio fuerit convic- tus et (datus) per manum suo adversario et si de captivitate evaserit, ipso facto non erit liber de debito. Et hoc eciam habetur iure Theutonico civili, sed terra Cracoviensis communiter tenet, quia victus victori satisfacere tenetur de evictione de iudicio prius non || recedere, nisi satisfaciat, [p. g in quo est condempnatus, alioquin se inscribat satisfacere in duabus septi- manis sub pena regali, et si non habens fuerit in bonis, tradatur suo ad- versario per manus et ipse servet eum illesum, usque ad satisfactionem, et si de captivitate fugerit, (de) debito solutus 3) non est ipso facto. (51) Item si actor reum tenens non habet fortalicium, in quo ipsum teneret, procurator domini capitanei debet sibi4) dare cipum vel turrim in castro. (52) Item de contumacia. Contumacia prima et secunda: iudex debet illi contumaci recipere duos boves unum quoque termino, et tercio || citatus causam perdet non comparens iuri, que pignora iudex (debet) servare in estate duas septimanas, in hyeme vero per unam septimanam absque des- tructione pignorum, quousque exementur, quilibet bos in media marca, et si idem reus defendet violenter pignora, penam pancznadzescze incurrat ipso facto, et nichilominus5) pignus dare debet. (53) Quando aliquis nobilis alteri nobili in iudicio mala verba seu tur- pia dixerit, quod suum honorem tangit, et probat per iudices, qui hoc audi- 1) Cod. malum. 2) Cod. acquire. 3) Cod. locutus. 4) Cod. si. 5) Cod. nichil omnibus. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 79 626 KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. [8] verunt, penam pancznadzescze incurrat ipso facto et iudicio ferto, licet prius erat septuaginta, sed hoc factum est propter aggravacionem pauperum, exce- pta violencia, que semper per penam septuaginta iudicatur. (54) Vituperatus sive conviciatus aliquis, ipse se debet expurgare sex testibus senioribus: de proprio clenodio1) duobus bonis, de alio clenodio si- militer duobus senioribus et de tercio clenodio eciam duobus valentibus suam nobilitatem seu miliciam approbabit, et pro tali pena vituperato debent solvi tres marce2) cum pena septuaginta domino regi cum dignitariis; eodem modo vituperatus, qui se probabit cum littera || seu privilegio, pro [p. 10] pena sibi solvi debet media altera marca cum pena regali. (55) Item cum autem aliquis vellet se probare cum littera et in littera constat de nomine ipsius avi vel attavi, talis debet sustentare litteram cum testibus sex de proprio clenodio et solvi sibi debet pro pena media altera marca cum pena regali septuaginta. (56) Item ab equis in frumentis3) arestatis, a quolibet equo vel equa unum grossum, a pecore medium grossum; similiter et in pratis tenetur solvere vel pignus dare; inventus aliquis cum equo vel equis et bobus in pratis seu frumentis, et ipse notorie4) ligat de nocte alterius frumenta vel prata depascendo, a quolibet equo vel equa duos scotos et a bove unum scotum. (57) Anno Domini millesimo quadringentesimo decimo nono ipso die dominico infra octavas Nativitatis Marie Virginis in L a n c i c i a (d. 10. Sep- tembris 1419) domini dignitatii cum communitate convencione facta et statuerunt articulos infrascriptos: (58) Actor agens contra suum debitorem, pro quacunque re magna sive parva exponat querimoniam5) coram iudicio, deinde reus respondeat, et sic auditis proposicionibus et responsionibus partes recedere debent de iu- dicio et dare iudicio tractare causam et masticare6), et si pars aliqua de iudicio exire noluerit, scribant in talem rebellem septuaginta. (59) Item aliquis volens agete contra suum debitorem, habeant7) circa se procuratorem partes ambe hic in iudicio, ubi iudicantur, et recedere non possunt ad civitatem querere procuratorem, alioquin solus respondeat et agat absque procuratore. 1) Cod. clenodii. 2) Cod. marcas. 3) Cod. instrumentis. 4) Cod. notarie. 5) Cod. querimonium. 6) Cod. mastigare. 7) Cod. habeat. [9] KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. 627 (60) Citatus aliquis per aliquem et (si) post citacionem veniet in domum, ubi iudicium iudicatur et prjtestatur per iudices per partem aliam, et ipse recedit de iudicio et terminos non attemptat, perdet suam causam etc. || [p. 11] (61) Item nullus nobilium terrigenarum potest intrare in presenciam iudicis cum dominis ab que suo adversario ad locum illum, ubi resident pro tribunali, ubi prohibitum est intrare, alioquin 1) primam, secundam et ter- ciam penam luet, et si exire noluerit, septuaginta scribatur. (62) Nullus est ausus in iudicio coram iudicibus alicui, qui cum*) iu- dicibus sedet, videlicet dignitario, aliquid turpi dicere, vulgariter prymowicz, nec eciam illi, qui locatus est mandato dominorum et iudicum3); alioquin penam parvam ille luet et aliam iudicio, exceptis, quod honorem tangit, et pro tali verbo pena septuaginta iudicatur. (63) Item tam dominus capitaneus, qui pro tempore fuerit. vel eciam iudicium generale terrestre seu eciam iudicium cuiuslibet domini dignitarii non possunt terrigenis mandare parere coram se absque actore powoth. (64) Statuerunt de penis: quicunque pena septuaginta iudicatur, tunc actori alia, que vocatur quinquaginta, adiudicatur; et ita eciam de parvis penis (65) Item omnes cause per arbitros concordate debent4) scribi ad libros terrestres, ita, quod ambe partes veniant cum arbitris et describant causam arbitratam et vadium, alioquin tale vadium non ligabit, vel pro factis causis, que tangunt sanguinem vel hereditatem, possunt recipere litteras iu- diciales et arbitrorum. (66) Item quicunque in gayo arestatus fuerit et ipse ligna furtive seca- verit et receperit marcam do ino, in cuius gayo repertus fuerit, solvat ipso facto. (67) Item omnes camerarii ubicunque iudicant, non debent iudicare ultra viginti marcas, tam domini capitanei camerarii, quam eciam iudicis et subiudicis 5). (68) Statuimus, quod omnes nobiles et kmethones baccellos6), vulga- riter pylatikow, in civitate et ante castrum portare non debent nec ad iudi- cium venire 7) cum ipsis || sub pena fertonis 8) et baccellum 9) reci- [p. 12] pere vel parvam 10) securim. 1) Cod. alio quando. 2) Wyraz w Cod. powtórzony dwukrotnie. 3) Cod. iudicium. 4) Cod. debet. 5) Cod. iudices et subiudices. 6) Cod. buccellas. 7) Cod. venitis. 8) Cod. fertone. 9) Cod. buccelum. 10) Cod. parvum. Archiwum Kom. prawn. T. IV. 79 KODEKS JAGIELLOŃSKI IIgi. [10] (69) Quando aliquis kmetho cum uxore profugit de villa et bona ali- qua in hereditate reliquit, dominus ville talia bona, vulgariter odbyeszanye, recipere potest, locato 1) iudicio suo, et ulterius idem dominus ville querat kmethonem pro suis debitis, vulgariter uklad, et aliis quibuscunque. (70) Statuimus, quod ipso die Circumcisionis Domini ostensiones pe- cuniarum fieri debent incipiendo a meridie usque ad occasum solis die inte- gra, et non in nocte, quilibet ostendat suo debitori pecunias, et pro obliga- cionibus quilibet ante festum Circumcisionis Domini alteri scitum dare debet vel kmethoni seu seniori in eadem2) villa scitum dabit pro pecuniis reci- piendis. (71) Statuimus, quod kmethones (a) dominis ipsorum surgere non possunt, nisi a festo Nativitatis Domini; recipiens licenciam a suo domino ante duas septimanas, et sibi dabit ius terrestre uklad, domibus et sepibus emen- datis, vel caucionem faciat pro eisdem. (72) Item dominus debet sua debita exigere a suo kmethone ante duas septimanas, alioquin dominus non habebit locum acquirendi in kmethone, dum kmetho licenciam ab eo recipiet. (73) In iure statutum, pro quibus causis kmethones possunt licite re- cedere a suis dominis: quando kmethoni dominus uxorem vel filiam deho- nestaret; secundo quando aliquid 3) de agris vel pratis dominus recipiet 4), in quibus prius kmethones sederunt. (74) Statuimus, quod quilibet nobilis utatur sua nobilitate, non visitet5) tabernas aliarum villarum 6) potare vel cum kmethonibus in ordine, nec ta- xillos ludant in thaberna. Et si tali nobili vulnus dabitur, pro kmethonis vulnere iudicamus, exceptis nobilibus, qui in suis villis habent thabernas proprias, et exceptis || civitatibus vel eciam in via nobilis equitans 7) [p. 13] ad thabernam descendere8) poterit potare, si placuerit sibi etc. 1) Cod. loco. 2) Cod. eandem. 3) Cod. aliquod. 4) Cod. recipient. 5) Cod. viset. 6) Cod. illarum. 7) Cod. aquitans. 8) Cod. defendere. xxv. Kod. Stron. II. (Stronczyńskiego IIgi;— Stronscin. II). (1) De constitutionibus; de lucracione. [f. 1] (2) De constitucionibus; de graniciis et limitibus fluviorum. (3) De hiis, qui sub nullius vexillo sunt. (4) De constitucionibus; qui in iudicio dampnati recedunt. (5) De constitucłone; de hiis, qui se tempore pignora dividunt. (6) De sigillo paterno. (7) De constitucionibus seu officio scultetorum. (8) De constitucionibus et officio clericorum. (9) De constitucionibus feminarum. (10) De procuratoribus. (11) De iudicibus: Quia ex multiplicitate. (12) De iudicibus palatinorum. (13) De eodem capitulum. (14) De iudicibus iudicia tempore debito exercentibus. (15) Idem de castellanis Cracoviensi, Sandomiriensi. (16) De sentencia et re iudicata. (17) De citacionibus. (18) De eodem. (19) De citacionibus. (20) De eodem capitulum. (21) De citacionibus. (22) Rubrica de citacione1). (23) De eodem capitulum. 1) Pierwotnie było: citacionibus. 630 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [2] (24) De dolo et contumacia. (25) De eodem rubrica. (26) De eodem capitulum. (27) De contumacia rubrica; in fine libri alia capitula scripta. (28) De eodem; qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem capitulum. (29) De probacionibus. (30) De probacionibus. (31) De eodem capitulum. (32) De probacionibus milicie: Nobilitatis stirpes. (33) De eodem capitulum. (34) De testibus. || [f. 10] (35) De testibus. (36) De prescripcionibus rubrica. (37) De prescripcionibus. (38) De eodem. (39) De prescripcionibus. (40) De sentencia et re iudicata. (41) De eodem. (42) De eodem. (43) De eodem. (44) De sentencia et re iudicata. (45) De eodem. (46) De eodem. (47) De eodem. (48) De eodem capitulum sequitur. (49) Rubrica de hiis, qui ab intestato 1) succedunt. (50) Rubrica de commodato. (51) De homicidio. (52) De eodem. (53) De submersione vel arboris interfeccione. (54) De homicidio capitulum. (55) De raptoribus. (56) De excessibus. (57) De iniuriis et de dampno. (58) De foro competenti. (59) De eodem. (60) De eodem. (61) De privilegiis. (62) De eodem. (63) De excepcionibus kmetonum de villa recedere volencium. 1) Cod. instituto. [3] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 631 (64) De eodem. (65) De iureiurando. (66) De eodem. (67) De eodem. (68) De eodem. (69) De eodem. || [f. 2] (70) De lusoribus et (s) taxillorum et filio paterfamilias. (71) De eodem. (72) De rapinis ad expedicionem. (73) De dimissione rubrica. (74) De infamibus furta committentibus. (75) De usura. (76) De penis1). (77) De eodem. (78) De eodem. (79) De penis militum. (80) De offensione militum. (81) De divisione pene. (82) De penis capitulum. (83) De penis. (84) De eodem. (85) De eodem. (86) De bonis violenter receptis. (87) De eodem. (88) De penis castellanorum, iudicum 1), subiudicum, notariorum, came- rariorum. (89) De penis. (90) De penis militum pro una plaga a quo facta. (91) De confessione. (92) De eodem. (93) De fideiussoribus3). (94) De dote et de donacione. (95) De eodem. (96) De iniuriis et dampno dato pro arboribus fructiferis. (97) De expurgacionibus. (98) De empcione et vendicione scultecie. (99) De prescripcione. (100) De eodem capitulum. 1) Obok tej rubryki pisarz zamieścił następujące wyrazy: uni per alium illatit vel qui non habet penas milicie aut kmetonum. 2) Cod. iudicium. 3) Cod. De fide in foribus. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [4] (101) De eodem capitulum sentenciale. (102) De eodem. || [f. 20] (103) De iudicibus. (104) De solario notariorum et officialium. (105) De iudicio regis. (106) De eodem. (107) De reverencia habenda in presencia iudicis. (108) De eodem. (109) De danda citacione. (110) De eodem. (111) De eodem. (112) De venditis hereditatibus vel obligatis. (113) De accione pro furtibus seu spoliis. (114) De reprehensione iudicum. (115) De liberante alium de iudicio. (116) De donacionibus. (117) De servicio exhibendo regi. (118) De dote danda. (119) De divisione bonorum matre defuncta. (120) De homicidio. (121) De raptore virginis. (122) De furtis et infamiis. (123) De furto in aquis, prathis. (124) De usuris. (125) De excessibus ministerialium. (126) De servis, qui aliquem vulnerant iuvando dominum. (127) De dampnis iumentorum1) indomitorum. (128) De lignis seu aliis utensilibus ultra limites (129) De pascendis iumentis aut scrophis. (130) De penis iniqui filii. (131) De occiso in domo propria seu vulnerato: Statuimus. (132) De profugis de regno. (133) De kmetonibus fugitivis. (134) De iudicio terrestri. (135) De calumpniis. (136) De servicio dominorum. (137) De moneta regni. (138) De kmetone impignorato in penis sui domini. || [f. 3] (139) De fideiussoria. (140) De taxillis et lusoribus. (141) De Iudeis, qui mittant pecunias super privilegiis. 1) Cod. iumentum. [5] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. De violencia transeunte per viam. (142) De expedicione generali et expensis ipsorum. (143) De probacione milicie. (144) De taxacione hereditatum per fratres cum sororibus. (145) De filiis matre moriente. (146) Cum aliquis recepit aliquem in suam curam. (147) Cum aliquis solvit homicidium et alium impedit. (148) De testibus in testimonium susceptis. (149) De divisione fraterna. (150) De eodem. (151) Cum procurator alicuius vulneratur. (152) De muliere habente pueros et marito moriente. (153) De vidua1). (154) De milite unum kmethonem habente2). (155) De milite nullum kmethonem habente3). (156) De vidua sedecim marcas habente. (157) De milite citato nec per officialem. (158) De termino colloquiali. (159) De vulneratis inter se causam habentibus vel famulis. (160) De filia agente pro morticiniis erga fratres. (161) De patre habente filios et filias. (162) De fratre occiso. (163) De fure capto sine officiali. (164) De milite per kmethonem vulnerato. (165) De fure cum rebus aut feno capto. (166) De citacione alicuius, qui aliquem cum bonis recepit in (167) De sentencia4) in causam non deductam per citacionem. (168) De clericis hereditates habentibus. (169) De equis indomitis clericorum. 1) Cod. viduo. 2) Cod. habentem. 3) Cod. habentem. 4) Cod. senticiam. Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum [f. 30] temporum varietatem consuetudines1) et facta humana varientur, cum quem- libet virorum non sufficiat fortitudine2) pollere vel armorum3) pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis4) non fuerit decoratus. Et ob hoc nos K a z i m i r u s, rex Polonie Dei gracia. unacum baroni- bus nostris nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum anti- quitatem in tenis nostro dominio subiectis plereque 5) cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum animorum diversitatem quamvis super uno et eodem facto (vario) et diversimode deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate que- stiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodam- modo inmortales; Sequitur: Quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Virginis Marie to- ciusque curie celestis et ad profectum, commodum ad utilitatem nostrorum subditorum decrevimus predictorum iudiciorun seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes. quod deinceps perpetuis tempo- ribus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare ac eadem statuta districte ac firmiter observare. (1) De constitutionibus, de lucracione capitulum. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant6) rebus et ne- gociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones edite nunc in colloquio generali in Vislicia non respiciant preterita, sed tamen presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, extunc si reus in termino pe- 1) Cod. consuetudinis. 2) Cod. fortitudinem. 3) Cod. amorum. 4) Cod. factis. 5) Cod. plureque. 6) Cod. imponuntur. [7] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 635 remptorio1) non parebit, actor lucrabitur nominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) De constitutionibus et de graniciis et limitibus fluviorum. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus in hereditati- bus ipsorum distinguendis graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et laboribus interdum nimis supponuntur discordantes. Sequitur: || [f. 4] Et quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville vel hereditates invicem conveniunt aliquo flu- mine vel rivulo mediantibus, ita quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis2) ad ipsam protensam, quod si ille fluvius obmisso primevo alveo divertit suum meatum sive defluxum per alia bona vel loca non mi- nisterio hominis, sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines villas inhabitantes faciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retra- hatur, tunc etenim3) decursus fluminis pro terminis semper est habendus. (3) Sequitur de constitucionibus; de hiis, qui sub nullo vexillo sunt. Ius militale. Quidam ex nostris militibus cum in castris contra hostes positi fuerint, abiecto omni rubore, cum minima strenuitate comitantes sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt ad hunc finem, ut4) machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et de- fensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que non congruit suo universo, statuimus, ut miles quilibet aut simplex sub certo5) vexillo erecto in sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. || Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu [f. 40] fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivi nobis debebunt presentari; equi6) vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa appli- centur. (4) De constitucionibus, qui de iudicio dampnati recedunt. Quia victus victori tenetur satisfacere de vinccione et de iudicio prius non recedere, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia vel 1) Cod peremptorie. 2) Cod. hereditas summa respectum teneat illius fluviis. 3) Cod. tunc et evicii (s). 4) Cod. vel. 5) Cod. cetero. 6) Cod. et qui. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 80 636 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [8] rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati pro debita nullam satisfac- cionem adversario inpendentes, propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum commodum non reportent. Postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur; et si in captivitate manentes efugerint, a potestate ipsorum sint soluti et liberi ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper dampnati sol- vere tenentur. (5) Sequitur aliud de constitucionibus; de hiis, qui sine tempore pignora dividunt. Ut in rapinis aut in pignoracionibus aliquis modus observetur. Con sueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes vel nobiles inpignorant1). statim spolia dividunt nul- lam graciam inpignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetu- dinem perniciosam2) et eam amplius servare nolentes et prohibentes, sta- tuimus, ut si quis iudex, palatinus. cancellarius aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui in vulgari dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrige- nam divitem || vel pauperem, nobilem vel simplieem inpignoraverit [f. 5] vel iusserit inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis substanciis sic recepta non distribuendo vel dividendo, si fuerint in estivo, duabus septi- manis integris, si autem tempore yemali, octo diebus illibata debent per re- cipientes3) servari, sive iuste pignorati fuerint vel indebita rapina in eos commissa. Et si extunc per ipsum vel per ipsos, quorum sunt pignora, pro commissis penis eis, qui pignorarent, satisfaccionem vel suam innocenciam non ostenderint4), licitum sit pignorantibus ista dividere et distiahere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati eorum avaricie non parcentes infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel alienaverint5) unum de predictis. dampnum passo iuxta va- lorem animalis dcperditi, quod suo sacramento (comprobabit), cum pena trium6) marcanim cum eadem pena tenebuntur restituere. Hoc statutum sa- lubre pro nostrorum procuratorum rapina enormi, quam sepius committunt, ad ipsos et ad vices eorum gerentes extendimus sive prorogamus. (6) De eodem. Quia filii cum patribus iuris ficcione una persona censentur, statuimus, 1) Cod. inpignorantur. 2) Cod. perusa pervervasam. 3) Cod. debeut percipientes. 4) Cod. ostenderit. 5) Cod. alie maverint. 6) Cod tres. [9] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 637 quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utąntur et aliud por- tare vel habere non presumant1). (7) De constitucionibus. Quia honus, presertim quod omnes tangit, inter plures divisum 2) facilips deportatur, statuimus quapropter, quod indifferenter omnes sculteti tam spi- ritualium, quam secularium personarum, iuxta ipsorum facultates ad quam- libet expedicionem nobiscum transire teneantur3). (8) De constitucionibus. Cum nullus iure suo merito debeat4) defraudari, et quia plerique cle- rici nostri regni || bona patrimonialia tenentes de eisdem bonis sub [f. 50] umbra clericali debita nobis in nostro regno servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt; ideoque5) statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, patrimonialia bona tenentes vel nobiscum persona- liter transire tenentur ad quaslibet expediciones iuxta predictorum bonorum facultates vel eadem bona proximis suis laycis teneantur dimittere et re- nunciare eisdem; qui si neutrum facere curaverint6), quelibet predicta bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis temporibus ap- plicanda. (9) De constitucionibus. Ut7) dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus viro- rum omnimode sit8) distincta9), et ne ad cąusas vocate occurrente necessi- tate premant se in turmis10) masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata ad terminum sibi prefixum venerit, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad ho- spicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem siye defensionem sue cause advocato 11) vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit tam lucrandum quam perdendum. (10) De procuratoribus. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo cuiuscunque status vel condi- cionis potest, qui vult, habere suum adyocatum sive prolocutorem. 1) Cod. presumunt. 2) Cod. divisim. 3) Cod. teneatur. 4) Cod. debeant. 5) Cod. ideo quod. 6) Cod curaveruut. 7) Cod. Et. 8) Cod. sui. 9) Cod. destincta. 10) Cod. turnis. 11) Cod. denotate. KODEKS STRONCZYNSKIEGO II. [10] (11) De iudicibus. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis quamvis super eodem facto et diversa (s) vario modo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum iudicum statuere et occurrere predicte varietati, statuimus, ut unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur; ita quod dum nos contigerit 1) || aliquam [f. 6] terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cogno- scere teneantur2); declarantes potestatem eorundem 3) iudicum, quod deinceps in quibuslibet causis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare; sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneatur referre, cuius cognicionem in nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus detractari, nisi aliquo inpedimento essemus prepediti; et. tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici assignandis4) vel adiungendis ipse iudex vel subiudex una cum dictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (12) Sequitur de iudicibus palatinorum. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti. Statuimus, quod palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cracoviensis eciam uno suis iudicibus contentenur. Declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices quilibet duntaxat in sua castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (13) Sequitur de eodem. Prima consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum sive horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita quod plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter5) obprimitur et ad veritatem parvus6] vel pocius nullus respectus habeatur. Itaque ut certis temporibus sive horis et debita animi discrecione iudicia pertractentur, itaque statuimus, quod deinceps iudices diebus termi- norum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis || debeant presidere et causas pertractare. Et si primo die [f. 6°] terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus non pote- 1) Cod. contingerit. 2) Cod. teneamur. 3) Cod. earundem. 4) Cod. assignantes. 5) Cod. facitur. 6) Cod. pronus. [11] KODEKS STRONCZYNSKIEGO II. 639 rint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus pro- xime sequentibus prestdendo duntaxat ad horatn predictam omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices president, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordi- nem litigancium tantummodo actor et reus vocati accedentes per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes ad pre- sendam ipsorum iudicum taliter duximus describendum1): quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita quod prius, qui ad causam provocaverunt, prius nominentur et expediantur, et qui 20 loco provocaverunt, secundario nominentur et expediantur2); et sic de- inceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter3) sive quovis casu inpedita et tribus vicibus evocata se presidentibus non exhi- buerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti nominentur et ad audienciam evocentur, et nichilomi- nus pars, que fuerit absens et tribus4) vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei, iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus evo- cata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad peten- dum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato qua- vis5) presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remis- sione || pena, que dicitur pacznadzeszcza, per iudices puniatur. [f. 7] (14) Sequitur de iudicibus. Quia pleri habentes iurisdiccionem vel a casu vel pro libito sue volun- tatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca indeterminata; ideo ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, (quod) Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis, videlicet: in Cracovia, in Ondrzeiow et in Vislicza debet et teneatur sua iudicia pertractare, alias6) tamquam non a suo iudice, quidquid7) fuerit factum vel iudicatum, nullam habeat8) firmitatem. (15) De sentencia et re iudicata. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeant vendi- care odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam ever- 1) Cod. describendam. 2) Cod. expedientur. 3) Cod neglienter. 4) Cod. absens atribus. 5) Cod. quamvis. 6) Cod. aliis. 7) Cod. quod quid. 8) Cod. habeant. 640 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [12] tere, sed gestent1) stateram in manibus equo libramine2) lances appenden- tes, ut in concipiendis et ferendis3) sentenciis, solum Deum habentes pre oculis, ne velut4) fame sue5) prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam per graciam aut per sortes quitquam faciant partis in gravamen; propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore postposito utique sentenciaverit aliquem clientu- lum 6) alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa 7) in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat; et quia mos est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo sentencia per par- tem inpugnatur, nec prius vult nec tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine8) sibi assignentur9), ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempna- tam, idem pelles aut tres marcas receptas cum pena pącznadzescza suffu- sus rubore suo adversario || restituat, qui ad superiorem in falsa [f. 70] pronunciacione evocavit. (16) De citacionibus Quoniam ex modo citacionis nonnulla10) gravamina et oppressiones multiplices per nostros iudices vel officiales pervenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus per ministe- riales sive officiales nostros sive quoslibet iudices deputatos sive deputandos in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem: quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam aecedere debet, et (cum) dominus ville pro suo quolibet excessu fuerit citandus, ommissis eiusdem ville »illanis in pace et tran- quillitate ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et cla- mando eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem ci- tacionem. Si autem eiusdem ville villani, ut ipse dominus ville, fuerint insi- mul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo per portam cuiuslibet villani seu kmethonis clamando faciat simili modo citacionem. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet 11) non graventur nec fatigentur, 1) Cod. gestant. 2) Cod. liberarem, 3) Cod. fervendis. 4) Cod. aliud. 5) Cod. sui y (s). 6) Cod. talienculi (s). 7) Cod. circa. 8) Cod. mardurie. 9) Cod. assignea. 10) Cod. non ulla. 11) Cod. quolibet. [13] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 641 cum plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore1) con- sueverunt villanos indebite fatigare. Alias si contra illos villanos contigerit 2) citari vel fatigari, decrevimus, quod procunins eandem citacionem pena3), que dicitur vulgariter pącznadzescza, puniatur, et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto vel debito domini ville fuerint com- muniter sive divisim culpabiles et delinquentes, cessante qualibet oppressione suprascripta. (17) De citacionibus. || [f. 8] Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quilibet nostra in curia constituti vel iudicio arestati seu inventi inopinate ad nostram vel iu- dicum 4) presenciam scu audienciam evocantur et questiones, de quibus mi- nus cogitaverunt, moveantur eisdem; ideoque utrique parti providere volen- tes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propo- sitis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, sta- tuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel in iudicio inventus ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse (iudex) questionem seu causam citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneantur, ad respondendum eiusdem questioni, ut alias premissum est, sed si questio fuerit hereditaria vel magna pecunia, si quadraginta marcarum, communis terminus, scilicet trium septimanarum, per iudicem eisdem assigne- tur, alias si pro mirtori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus pro- rogetur. (18) De eodem. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales5) per terram gy- rantes pauperes milites et villas religiosorum fatigando et vexando adinve- niunt modos exquisitos, ita quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non tractent nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites seu villa- nos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant6) occasione vexacionis faciende7) terminos pro libito sue voluntatis assignantes et sta- tuentes eisdem; et sic idem pauperes milites seu villani non valentes redi- mere aliter vexacionem8) sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacionem annichilare volentes, statuimus, 1) Cod. rancone. 2) Cod. contingerit. 3) Cod. penam. 4) Cod. iudicium. 5) Cod. ministerialis. 6) Cod. citent. 7) Cod. facite. 8) Cod. vexacioni. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [14] quod deinceps ministeriales sub pena privacionis || sui ministerialatus [f. 80] et spoliacione1) omnium bonorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias premissam penam et facialem adu- stionem2) non inmerito poterint formidare. (19) Sequitur de citacionibus. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium suorum ad iudicia venientes per strepitum et inoportunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare; unde super hoc providere volentes statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscun- que status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuius- cunque familiaris3) vel servitoris4) ad iudicium venire non presumat; qui si contra facere presumpserit, pena, que vocatur pącznadzescza, nostre camere applicanda puniatur. (20) De eodem. Contingit eciam, quo dum aliqui pro quibusdam criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina (et) delicta commiserunt Verum quamvis ali- quibus temporibus contra racionem fuerit observatum et huiusmodi malefac- tores per eandem nominacionem a pena liberantur; tamen quia huiusmodi nominacio continebat in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe con- trariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod peccata in suos acto- res tantummodo vendicant sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione5), eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hoc ut perniciosa et erronea cassamus6), irrita- mus et revocamus. In hereditariis vero et quibuslibet aliis questionibus per citatos in nostro iudicio nominati si nostram iurisdiccionem voluerint decli- nare volentes in se recipere easdem questiones || per citatos7) decrevimus, [f. 9] quod extunc predicti citati, cuiuscunque fuerint status et condicionis, habe- antur pro convictis8). (21) Sequitur de citacionibus. Possibilitas racionis dictat hoc, quod iudices pro exercendis suis iudi- ciis habeant certos ministeriales seu officiales; quapropter9) statuimus, quod 1) Cod, exspoliacione. 2) Cod. et facibilem ad restitucionem. 3) Cod. familiarie. 4) Cod. servitorum. 5) Cod. nominacio. 6) Cod. cessamus. 7) Dwa ostatnie wyrazy pisarz podkropkowal jako niepotrzebne. 8) Cod. coviculis. 9) Cod. qua. [15] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 643 penitus nullus iudex per aliam aliquam personam, quam certum suum offi- cialem seu ministerialem, faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter et de novo1) commit- tatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat2) fieri citaciones. (22) Sequitur rubrica de citacione. Preterea quandoque presidentes, quandoque officiales ipsorum vel no- tarii3) aut ipsorum familiares aliquos laboribus et expensis maliciose gravare volentes vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citare voluerit vel procuraverit aliquem (sine) legitimo4) actore, vulgariter przez powoda dicto, sine (s) taliter citato ipse5) citatus vel procurans talem citacionem pącznadzeska penam solvere teneatur, prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent 6) aliquas citaciones. (23) De eodem. Item dum aliquis pro hereditate citatur et conparens in iudicio ple- rumque maliciose apponit, quod (quia) Petrus vel Iohannes (in partibus re- motis est constitutus, et sit coheres) eiusdem7) hereditatis, quamvis forte iuris nichil habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri responderi pro eadem heredilate; quapropter statuimus, quod talis P. vel M. in iudicio nominatus de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua pa- rochia est hereditas, pro qua eadem || questio movetur, per ministerialem [f. 90] publicum tribus vicibus proclamando ad persecucionem seu defensionem cause ad certum locum ad terminum debebit citari, quo non parente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (24) De dolo et contumacia. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces, modum tamen excedendo8), pro contumacia puniuntur9) et gravantur, yidelicet in 1) Cod. et demonio. 2) Cod. liceant. 3) Cod. noti. 4) Cod. legitime. 5) Cod. tempore. 6) Cod. debent. 7) Cod. eisdem. 8) Cod. extendendo. 9) Cod. punitur. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 81 644 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [16] eo, quod cum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur, et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine (in) non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuimus, quod pro prima contumacia punienda mini- sterialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum1) dominus ville tantummodo culpabilis fuerit, in duobus bobus duntaxat inpignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove 2) inpignoretur; et idem decrevimus pro secunda contumacia faciendum et observandum; si autem tercio fuerit dominus ville una cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat, per sentenciam iudicantis. Declarantes, quod dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus3) septimanis, in hyeme octo diebus absque aliqua destruccione debito modo observantur, volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii, sive pena contumacie cuiuslibet4), tantummodo nobis et iudici5) applicentur. Decrevimus, eciam sic statuimus, quod si predicto mini- steriali deputato per iudicem ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis villa inpignoranda || per dominum ville et villanos non permittatur [f. 10] inpignorari iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignora habita per domi- num") aut villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur, dolum (et) rebellionem eorundem puniendo, volumus, quod penam 7) XV idem rebellis nobis et iudici8) solvere teneatur; et nichilominus cum alia pena XV eadem9) pignora denegata vel violenter ablata integraliter assignare te- neatur. Quod si in dandis10) pignoribus predictis, ut in satisfaciendo de penis premissis, fuerint dolosi et rebelles, ita quod11) forte iudex non suffi- ciat propter potenciam eorundem ad puniendum vel pignorandum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena, que12) vocatur Sedmdzessath, nostre camere applicanda puniatur. Sequitur de eodem. (25) De eodem. Pretefea quia per frequentem pauperum inpignoracionem plerumque pauperes plurima13) dampna et oppressiones multiplices paciantur, videlicet 1) Cod. tamen. 2) Cod. modo. 3) Cod. duobus. 4) Cod. cuilibet. 5) Cod. iudicii. 6) Cod. domum. 7) Cod. pena. 8) Cod. iudicii. 9) Cod. eandem. 10) Cod. Quod si madandis. 11) Cod. ut aliquod. 12) Cod. qua. 13) Cod. plurimam. [17] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 645 in eo quod kathervatim et in turbis non per modum iusticiarie potestatis aliquam villam inpignoratores1) accedentes dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere pluri- mas presumunt rapinas; quapropter (super) hoc providere volentes statuimus, quod deinceps iudex et subiudex ad inpignoracionem faciendam non plures quam duos famulos cum ministeriali transmittant et quod sine culpa vel sine causa vel non condempnatos 2) seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iudex non presumat8) nec permittat4) inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis5) auctoritate vel pocius propria temeritate vel presump- cione inpignorare et pocius rapinas committere presumpserint, decrevimus precipiendo, ut6) pecora vel quaslibet res alias racione || inpignoracionis [f. I0°] ablatas et receptas iudex domino ville inpignorate vel villanis ville eiusdem asserentibus7) indebite et contra iusticiam se esse inpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter ex toto super fide- iussoriam caucionem facere restituere teneatur, tefmino domino eiusdem ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam assignato. Et nichilominus ut audacia et temeritas inpignorancium restringatur, decrevimus, quod cum premisso modo sine culpa inpignorati patefecerint suam innocen- ciam, quot persone fuerint in dicta inpignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro quolibet8) ipsorum penam 9) XV noverit se incursurum domino ville inpignorate persolvendam. (26) De eodem. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que vulgariter dicitur Sedmdzessąt, statuimus, quod tantummodo (in) quatuor casibus infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur10): primus ca- sus de incendio, (ubi accusatus de incendio) iuxta formam iuris minime se 11) poterit expurgare; secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive spolio publice strate defecerit in sui expurgacione; tercius casus, ubi ali- quis in iudicio iudicium 12) nostrum parvipendens cultellum vel gladium pre- sumpsefit extrahendum; quartus casus est, dum aliquis iudicatus vel con- 1) Cod. inpignoratoris. 2) Cod. condempnentes. 3) Cod. sumant. 4) Cod. permittant. 5) Cod. quamvis. 6) Cod. percipiendo vel. 7) Cod. assentibus. 8) Cod. qualibet. 9) Cod. pena. 10) Cod. applicentur. 11) Cod. iuris inmense (s). 12) Cod. iudicum. KODEKS 8TRONCZYŃSKIEGO II. [18] dempnatus et iussus satisfacere, fideiussoriam et (s) caucionem prestare et facere contempserit, de iudicio per suam rebellionem discesserit non prestita predicta caucione. Volumus ut premissa pena in premissis quatuor causis nostre camere applicetur, (27) De contumacia rubrica, in fine libri alia capitula. Actor procurat ad causam reum citari; reo in termino conparente, actore vero totaliter se absentante, || decrevimus ad contumaciam [f. 11] actoris, que est maior, quam rei, ipsum reum causam obtinuisse1). Si autem reus non curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel per nuncium comparente2), decrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena duorum bovum mulctetur3). (28) Deo eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem - Licet in pluribus causis celeritas commendatur, tamen eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda4) vel refugienda ex eo 5) quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque sta- tuimus, quod (si) aliquis super capitali6) hereditaria questione, primo, 20 et tercio citatus non conpareat contumaciter in termino sibi assignato et ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur7) et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis mittendus8) et ab omni iure eiusdem hereditatis (et ipsius) qualibet vendicacione9) per iudicis sentenciam dictus reus10) decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debitis et quibuslibet rebus obligatis, primo, secundo, tercio termino citatus contempsit vel neglexit in termino sibi assi- gnato (parere), decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum, post tercium terminum per sentenciam iudicis distraendi et alienandi aucto- ritate iudicis plenam habeant facultatem; ita tamen, quod si res obligate distracte et allenate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et exi- stant tempore alienacionis, quam fuit pecunia reddita, et ipse creditor pro summa11) pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua condicione, tanquam pro dicta12) || summa recepit sufficientes, sibi et non [f. 110] 1) Cod. obstinuisse. 2) Cod. comparentem. 3) Cod. penam duorum bovum mulcetur. 4) Cod. restinguenda. 5) Dwa te wyrazy dwukrotnie wypisane zostały w rękopisie. 6) Cod. capitulo. 7) Cod. determiatur (s). 8) Cod. mittendo. 9) Cod. vendicione. 10) Wyraz ten został w rękopisie dwukrotnie wypisany. 11) Cod. per summam. 12) Cod. tanquam predicta. [19] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II 647 alii idem creditor de sui negliencia debebit inputare. Sed si condicionem creditor apposuerit certas res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori peCunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adinplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum, quidquid fuerit ultra summam creditam, de- bitori creditor restituere teneatur. (29) De probacionibus. Preterea ut caluinpniis1) via decludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, conprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento valeat se expurgare. Item si aliqui fuerint (eiusdem) parochie seu districtus et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facul- tatem. Si vero anno elapso questionem eandem movere voluerit, quod tunc asserit, racionabiliter per2) ydoneos testes teneatur approbare. (30) Sequitur de probacionibus. Finem litihus inponere cupientes statuimus, ut si aliquis civis aut cre- ditor pannos vel alias merces alicui ad prestanciam terrigene dederit aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum initum se- cum et probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum per pro- prium iuramentum prestitum ab inpeticione agentis absolvetur. (31) Sequitur de eodem. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de geneoloia approbare || eorum fideli [f. 12] testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserit se parem, ad probandum sue ge- neoloie nobilitatem tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui3) iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac stirpe eorum paterna procreatur. (32) De probacionibus. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem in platea graviter vuł- neravit; cum Iohannes in iudicium induxisset, Petrus licet confiteretur se lohannem vulnerasse, tamen asserit se hoc fecisse ex inicio4) ipsius Iohan- nis, quia ipsum Petrum prius vulneraverat, quod ipse Petrus offerebat se 1) Cod. calompniis. 2) Cod. quod. 3) Cod. quod. 4) Cod. iudicio. 648 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [20] probaturum 1). Nos itaque in tali casu decrevimus ipsius Iohannis probacio- nem fore admittendam super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum lohan- nem insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo lohannem noscitur vulnerasse. (33) De eodem. Idem Petrus traxit lohannem ad iudicium asserens, quod apes vel mel- lificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod orTerebat se probaturum. lohannes vero diffidebat hoc se fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam 2) domum se deportasse. Tandem per iudicem Petrus pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per lohannem recipi (et) ad domum suam deportari, intencionem suam probare posset; Petro respondente, quod tales testes de visu 3) nullomodo posset (habere). Nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum imponendum Iohanni, si fuerit alias bone fame, (pro) expurgacione asserenti, quod proprium deportabat. (34) Sequitur de probacionibus. Preterea Petrus contra lohannem deposuit cum querela, || quod [f. 120] sibi quatuor vulnera intulisset: lohannes vero fatebatur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem in- vasione matrem vel sororem vel uxorem vel filios sibi vulnerasset, quod vul- nus licet (per) ministerialem conspectum et visum fuisse obtulisset se proba- turum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia (post) negacionem ipsius ministerialis idem lohannes mox predictum vulnus matri sue illatum per alios idoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali casu et simili decrevimus eundem lohannem ad producendum predictos testes fore admittendum. (35) Sequitur de eodem. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset; lohan- nes vero constanter astruebat. quod Petrus (se) ipsum vulnerasset, quod offerebat se probaturum. Nos in tali casu decrevimus distinguendum, quod si in contencione et discordia lohannes asserit Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem conten- cionem et discordiam P. fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum admittendum. 1) Tu w rękopisie czytamy: >Iohannes vero diffidebatur se hoc fecisse<, ale wyrazy te zostały podkropkowane na znak, ie nie należą do tekstu. 2) Cod. proprium. 3) Cod. de mersu. [21] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 649 (36) De testibus. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pullu- labat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus sta- tuendum, quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio ex- communicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione, alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam1) et liberam habeat 2) facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam hos, quibus obicitur || sentencia excommunicacionis, debito modo, [f. 13] scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo3) vel satisfaciendo, cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testi- bus excommunicatis ad perhibendum4) tantummodo testimonium et subve- niendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis5) inpendat. Quod si excommunicator premisso modo petitus6) pro testimonio perhi- bendo7) denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes ve- niam ac absolucionem, quantum ad Deum, censentur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause vulneracione testimonium eo- rundem testium 8) recipiatur per iudicem et ipsorum testimonium habeat fir- mitatem. (37) Sequitur de testibus. Cunradus domum suam vendicabat a Dominico9), et ad probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Iacobus, Petrus secundus, Laurencius tercius patruus ipsius Cunradi et mediator seu compositor amicabilis alias in eadem causa, quem 10) ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio no- minarentur11), neglexit vocare vel nominare de huiusmodi consanguineitate12). Deinde circa testium13) iuramentum predictus Dominicus testimonium pre- dicti Iacobi propter predictam consanguineitatem constanter14) asseruit non valere, et sic dicebat se causam eandem obtineri. Nos itaque considerantes, 1) Cod. pelenam. 2) Cod. habeant. 3) Cod. pariendo. 4) Cod. prohibendum. 5) Cod. adsolucionis. 6) Cod. Petrus. 7) Cod. prohibendo. 8) Cod. testimonium. 9) Cod. adiuncto. 10) Cod. quam. 11) Cod. nominaretur. 12) Cod. consanguineitatem. 13) Cod. testimonium. 14) Cod. testanter. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [22] quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueve- runt, declaramus in tali casu testimonium1) predicti lacobi patrui valere pro Cunrado 2). (38) Sequitur de prescripcionibus rubrica. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit insti- tuta, decrevimus et statuimus, quod si aliquis reputet et credit3) se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, si infra tres annos et tres menses tern- pore pacis et concordie susjjtineat et paciatur ipsum possessorem [f. 130] possidere bereditatem pacifice et quiete, ita quod sibi4), licet presenti et cuius presenciam sive sufncenciam habuerit, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione eiusdem hereditatis 5) censemus eundem cecidisse6). Si autem aliquis in obligacione7) teneat aliquam hereditatem de- crevimus, (quod idem obligans vel) ipso obligatore non existente vel defv ciente quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem here- ditatis obligate faciat publice ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio8) generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem, plenam ac liberam liberacionem (s) habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos predictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mulicr maritata, et9) aliquam hereditatem, quam 10) dicit et credit racione dotis vel quomodolibet11) ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita quod infra idem 12) tempus paciatur possessorem13) quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni iure heredi- tatis eciam se cognoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat hereditatem aliquam, quam aliquis (possideat), racione dotis vel quo- libet alio iure ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie 1) Cod. testimonii. 2) Cod. procurando. 3) Cod. edit. 4) Cod. si. 5) Cod. et vendicacionem eiusdem bereditatem. 6) Cod. cedisse. 7) Następuje tu wyraz: «habuerit», który jednak został przekreślony. 8) Cod. quoloquio. 9) Cod. ad. 10) Cod. quod. 11) Cod. quolibet. 12) W rękopisie następuje tu wyraz: »annos«, który został przekreślony. 13) Cod. in possessorem. [23] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 651 sustinuerit et passa fuerit eundem possessorem ipsam 1) hereditatem quiete possidere, decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis eciam eandem hereditatem plenum ius possidere sit acquisitum, et mulier senciat se ab omni || iure cecidisse. Volumus et declaramus, quod [f 14] premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent2) sibi locum; tempore autem guerrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare; sed extunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et guerrarum qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nul- lam voluimus prescripcionem. (39) Sequitur aliud de prescripcionibus. Franciscus deposnit querelam contra Gregorium, quod in ipsius here- ditate locavit sepes et iuxta illos sepes illos omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit 3). Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die ac nocte est et fuit insimul cum ipso Gregorio4), per duos annos tacuit nec umquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Fran- cisa, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare pre- scripcionem. (40) Sequitur de eodem. Franciscus neptem5) suam Luciam constitutam in etate iuvenili orpha- nam cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam curam recepit; tempore procedente ipsam, dum aduc esset minor annis, de viginti duntaxat marcis maritavit; deinde stando cum marito quatuor annis post quatuor annos eadem Lucia pro bonis6) residuis restantibus ultra pre- dictas XX" marcas Francisco suo avunculo movet questionem; Franciscus autem respondit7), quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit ammonitus pro rebus vel pro bonis predictis. Nos itaque talibus casibus providere volentes declaramus et statuimus, quod predicta Lucia postquam cum marito staret per tres annos et per tres men- ses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non poterit agere de quibuscunque bonis et rebus residuis, nec debebit, obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. || [f. 140] 1) Cod. ipsa. 2) Cod. vendicetur. 3) Cod. precepit. 4) Cod. Francisco. 5) Cod. nepotem. 6) Tu w rękopisie znajduje się wyraz >residens<, którego przez pomyłkę pisarz nie prze- kreślił. 7) Cod. respondet. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 82 652 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [24] (41) De prescripcionibus. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius XL marcas statim exsolvit, residuam pecuniam in certis terminis1) promittens (se) soluturum, et sic idem Gregorius per IIIIor annos pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit prefatam hereditatem. Deinde prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori; Franciscus vero nititur et querit, quod posset rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus2) non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus propter quietam et pacificam possessionem habitam per tres annos et per tres menses predictam vendicionem perpetuam habere firmi- tatem, obstante3) tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (42) De sentencia et re iudicata capitulum. Franciscus Gregorio mutuavit XX mensuras tritici, quas pluries moni- tus non restituit: Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando4) sibi predictum triticum tulisset, respondit quatuor annos fuisse elapsos. Nos ipsi Francisco inposuimus silencium5) propter tanti temporis decursum. (43) [De eodem]. Licet pro6) redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta vulga- riter Trzinadzescza, que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari 7) fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exqui- sito8) colore sub alio nomine, quod dicitur pacznadzescza, dignoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde propter hunc modum inponere cupientes decrevimus, quod in causis hereditariis et ta- men 9) magnis iudex pretextu dicte solucionis pacznadzescze ultra IIIIor gros- sos exigere et recipere (non) presumat10), in minoribus vero causis tantum- modo duos grossos exigendi habeat11) facultatem. (44) De eodem. Quamvis12) negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit retractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus || exquisitis [t. 15] 1) Cod. terminibus. 2) Cod. temporis. 3) Cod. obstanti. 4) Cod. quomodo. 5) Cod. silencio. 6) Cod. per. 7) Cod. applicare. 8) Cod. et quesito. 9) Cod. cum. 10) Cod. presumant. 11) Cod. exigendo habeant. 12) Cod. Quam. [25] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 653 mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod licet aliqui fratres vel sorores adinvicem sint in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat se contemptum et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sen- tenciam retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres et sorores cum fratribus fuerint ab invicem in bonis divisi paternis et separati, tamen si contigerit1), quod aliquis eorundem fratrum in hereditaria questione contra se diffinitivam sen- tenciam reportaret2), altera ipsorum accedens iudicis presenciam se conten- tum (s) et ad eandem questionem tanquam illam, cuius intererat, non voca- tum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari, postmodum penitus interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem; sed pro parte3) hereditatis dumtaxat ipsum contingente4) movendi questio- nem plenam habeat 5) facultatem. Si vero huiusmodi fratres cum sorore non fuerint in bonis paternis adinvicem divisi et separati quo ad annos venien- tes etatis et habentes plenam discrecionem volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, trinum6) citacionis edictum publice proponatur citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta here- ditate vel (ad) hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die assignata pro- tunc veniat et conpareat ius suum ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente diffinitiva sentencia 7) super eadem hereditate8) proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus habere perpetuum vigorem. (45) Sequitur de eodem. || [f. 150] Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagoth cum instancia requisivit et quesivit et peciit eosdem vicinos suos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo reprehendendo, insequi ipsum adiuvarent; villani vero insequi furem recusaverunt, et ita Nagoth predictum equum 1) Cod. contingerit. 2) Cod. reportare. 3) Cod. si properare. 4) Cod. contingentem. 5) Cod. habeant. 6) Cod. terminis. 7) Cod. diffinitivam sentenciam. 8) Cod. hereditatem. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [26] ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus prcdictos villanos ad solvendum equum predicto Nagoth ipsos condempnandos in equo predicto. (46) De sentencja et re iudicata capitulum. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum IIIIor digitis in manu gladio mutilasset; quod Iohannes se fecisse negavit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem petebat habere, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem IIIIor digitorum habuit (a) Iohanne. (47) Sequitur de eodem capitulum. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam1) sentenciam contra ipsum provulgavit, a qua sentencja, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit vul- gariter nenaganil. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, polonice2): nenaganona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condempnantes3) alias pro iudicibus 4) expressam. (48) Sequitur de eodem. Falco pro hereditate agebat contra Hermanum; Hermanus, opposita longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit; iudex vero ipsum Hermanum absolvit ab eadem peticione, silencium Falconi inpo- nendo. Post hoc veniens minor5) frater Nicolaus Falconis refricat et inno- vat eandem questionem. Nos itaque finem litibus inponere cupientes, decla- ramus eundem Nicolaum fratrem minorem Falconis non esse audiendum et sentenciam iudicis dicimus6) transisse in rem iudicamus (s) iudicatam. (49) Sequitur de eodem. Cum in causarum processibus apud iustos || iudices nil valeant [f. 16] vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestent stateram in manłbus equo libramine lances7) appre- hendentes, ut in concipiendis 8) et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velud fame sue prodigi et persecutores honoris contra eorum 1) Cod. in iusticia et inicquam. 2) Cod. polonicze. 3) Cod. contempnitis. 4) Cod. pro iudicis. 5) Możnaby czytać także: >iunior<. 6) Cod. de cuius. 7) Cod. lautes et. 8) Cod. cupiendis. [27] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 655 conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quicquid1) faciant partis in gravamen; propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore2) postposito3) inique sentenciaverit4) contra aliquem clientulum alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut aliqua (re) certa in iudicium deducta et propter (ho;:) pars dampnata ad superiorem appellat, et (quia) moris est in iudicio polonicali, quod iudex a quo, aut cuius5) sentencia per partem repugnatur, non prius vult nec te- netur suam sentenciam defensare, nisi prius tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis haberetur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam6), eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena XV confusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit7). (50) Sequitur de eodem. Franciscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendina- torem, Henricus tercius frater pro quibusdam molendinatoris8) excessibus coram iudice dato vel electo, debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Deinde frater Falco alter veniens conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod licet cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et bene iudicasse. (51) Sequitur rubrica de hiis, qui ab intestato9) succedunt. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kme- thones de hac vita absque prole decedunt, omnia ipsorum bona mobilia vulgariter puscina consueverunt occupari. Unde nos eandem abusivam con- guetudinem reprobantes10), statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum11) reperiatur in eisdem12), calix pro marca cum dimidia da(bi- tur) ecclesie parochiali, reliqua vero bona ad proximiores consangui||- [f. 160] neos vel affines cessante quolibet impedimento devolvantur. 1) Cod. quin quid. 2) Cod. timoris. 3) Cod. proposito. 4) Cod. utique servaverit. 5) Może >alicuius< zamiast >aut cuius<. 6) Cod. condempnati. 7) Cod. evocaverunt. 8) Cod. molendinis. 9) Cod. instato. 10) Cod. approbantes. 11) Cod. cum. 12) Cod. eiusdem. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [28] (52) Rubrica de commodato 1) et sic incipitur. Nicolaus posuit querelam de Mathia, quod sibi equum sanum accom- modasset seu concessisset ad certam viam, tamquam amico, tamen idem eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias respondit bona fide eundem equum proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi eve- niret eadem lesura. Nos autem declaramus in eodem casu predictum equum infra duas septimanas quiete ab omni labore per eundem Mathiam obser- vandum; qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem, prout poterit, amicabiliter conponere teneatur. (53) De homicidio. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kmethonem occidendo solutis tribus marcis grossorum a pena homicidii liberabatur 2) tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem; unde nos statuimus, quia kmetho occidens kmethonem pro pena homicidii castel- lano homicidium commissum fuerit (s) vel ei, cui persuaserit3), quatuor marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus VI marcas decrevimus persolvendas, quia homicida, si non fuerit in solvendo, captus capitali4) pena puniatur. (54) Sequitur de eodem. Item si plures, puta tres vel quatuor, de homicidio accusantur alicuius, licet antiquitus per iuramentum accusatoris5) omnes6) pena homicidii punie- bantur 7); nos tamen huiusmodi iuramentum infringentes statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et punia- tur; consortes eiusdem accusati per veros8) et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare: alias deficientes in expurgacione puniantur. (55) De submersione vel arbóris interfeccione. Item qualibet morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo, aut alio quovis9) modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla penitus 1) Cod. comoto. 2) Cod. liberatur. 3) Cod. persuaderit. 4) Cod. capitalia. 5) Cod. accusatores. 6) Cod. oranis. 7) Cod. preveniebant. 8) Cod. per yog. 9) Cod. aut aliquovis. [29] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 657 questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decrevi- mus, quod castellania de hoc non moveat questionem, sed consanguinei et proximiores || culpabilem inquirentes 1) causam, cum poterint, prose- [f. 17] quantur iuxta iuris formam. (56) Ut violenta audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX", pro mutilacione cuiuslibet membri XXXta et pro simplici vulnere XXta marcas solvere teneatur 2). (57) De homicidio. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit, respon- dit Martinus, quod Laurencius non fuerit de legitimo matrimonio sive thoro procreatus ex eo, quod asserebat ipsum esse filium mulieris vagabunde. Nos in tali casu dicimus3) caput matris solvendum seu obtinendum. (58) De raptoribus. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi ora consumentes assumunt sibi propriam occasionem divagandi et taliter diva- gantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter diva- gantes et rapinas committentes quibuslibet bonis eorum, que habent, ipso facto sint privati. Et si contigerit *) huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. (59) De excessibus. Consuetudine iniquissima5) ministerialium observatum exstitit, quod dum (ad) aliquem in via occisum evocabantur6), ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi in vulgari crwawe nominant, expo- liabant. Unde cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus de cetero prohibemus occisos spoliare seu exuere, sed tantummodo uno grosso contententur, quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum eos procuraverit evocari, donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita7). (60) De iniuriis et dampno. Ut quilibet proximum indempnem8) vigilet conservare. Si aliquis alte- rius semina iumentis vel quibuscunque pecoribus maioribus depascat, statu- 1) Cod. in querentes. 2) Artykuł ten w rękopisie połączony jest z poprzednim w jedną całość. 3) Cod. didicimus. 4) Cod. contingerit. 5) Cod. consuetudinem iniquis imam. 6) Cod. devocabatur. 7) Cod. affinita. 8) Cod. indampnum. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [30] imus, quod pro quolibet iumento, pecore unam quartam denariorum passo dampnum, cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur. Ad evitan- dum1) autem quamlibet altercacionem decrevimus, quod ad proxirniorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive iudicis, eadem iumenta || [f. 170] dampnum passus depellendi habeat2) facultatem; item quod sub testimonio vicinorum, si in propria domo passi dampnum invenirentur, sive pecoribus per noctem servatis3) in crastino et ad proximiorem curiam castellanie de- pellere teneantur iumenta pecora predicta. (61) De foro competenti. Cum actor forum rei4) undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam accionem dirigit5) aut proponit, reus actorem6) ibidem super alia questione simili vel in equaK reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum vo- luerit, agitabit. (62) Sequitur de eodem. De lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo incendarii et exustores voluntarii domorum, horreorum7) aut quorumvis bonorum morte crudeli et inpiissima puniuntur, quibus eciam inventis, si ad eccleaiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debeant obtinere propter dampnati criminis se- vitatem. Consueverunt tales omnes, ut 8) manus efFugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum9) (in) civitatibus vel villis Theuthunicalibus perma- nere, ut10) accionem propositam contra eos eludant per iuris Theuthunici11) defensionem, et sic sepius talium malificorum crimina remanent12) inpunita. Unde de nostrorum baronum basso consilio statuimus, ut accusati de cri- mine incendii13) sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theu- thunicalibus, extra forum ipsorum trahentur et in iure Polonico tamen14) coram fudice conpetenti tenebuntur respondere, śentenciari et puniri pena digna tenebuntur iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. 1) Cod. devitandum. 2) Cod. habeant. 3) Cod. servat. 4) Cod. regi. 5) Cod. dirigerit. 6) Cod. accionem. 7) Cod. hoveorum. 8) Cod. ne. 9) Cod. aut plurium. 10) Cod. nec. 11) Cod. Theuthunico. 12) Cod. remaneant. 13) Cod. incendarii. 14) Cod. cum. [31] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 659 (63) De eodem. Revera non solum a malo sed ab omni specie mali quemlibet viven- tem sub lege est necessarium abstinere, per quam refrenatur malorum auda- cia, ut1) iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad fetiditatem corpus suum et plurimorum protrahentes et lascivam vitam gerentes, Deum non timentes, nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant, mulieres polluunt violenter 2), et quando inpetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi || criminis accionem. Vi- [f. 18] sum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores3) et virginum ac mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti tene- buntur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem 4). (64) De privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos ammittere privilegii auctoritatem, qui non utuntur5) in eo concessa potestate, plures sunt nostri milites ius Theutunicale habentes in multis ipsorum villis6) ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta et tamen iure Theu- tunicali ommisso7) tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Propter quod volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa8) villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari9). (65) De eodem. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in iudicio in qua- licunque causa citatur, exibendo suum privilegium in iudicio ammittit10) sexa- genam in iudicio, si ipse actor citans per iudicem iussus renuerit iurare se nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, restituere idem actor tenebitur eandem sexagenam. Secus esse voluimus11), si iuravit se nescivisse reum esse privilegiatum. 1) Cod. nec. 2) Cod. vioventer. 3) Cod. oppressorum. 4) W dalszym ciągu następują wyrazy: >Sequitur de priuutis<. Ostatni ten wyraz, wido- cznie błędnie napisany, należy może czytać; >de privilegiatis<. 5) Cod. utitur. 6) Cod. nulli. 7) Cod. ommissor. 8) Cod. illata. 9) Cod. debebit dicare sive terminare. 10) Cod. ammittunt. 11) Cod. volui. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 83 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [32] (66) De excepcionibus1). Cum ex separacione subditorum bona dominorum2) sepius deserantur nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole3) de una villa simul possent ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo preter domini (illius ville), in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hiis exceptis, ut: si dominus ville oppri- mat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut per cessum sive culpam heredis ibidem villani4) bonis ipsorum depredentur, vel in sentencia5) excommuni- cacionis per annum durent domini sui ex debito. In talibus casibus non tantum tres vel IIIIor eiusdem ville incole habire possunt, sed omnes inha- bitantes ibidem recedant, quo placebit. (67) Sequitur de eodem. Similiter6) infantibus ad duodecim annos educatis si tempore || [f. 180] infancie7) per quemvispiam8) iniuria fuerit illata aut patri ipsorum, tunc mortuo patre, possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non vale- bant propter defectum etatis contra ipsos inpedientes seu iniuriantes9), ex- cepcio opponi non poterit10), nisi tunc legitima etate in eis completa infra tempus debitum agere non voluerint neglierunt (s) pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (68) Sequitur de iureiurando. Ut viri famosi et iurantes iuste aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur 11), statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nun- quam fuit in iudicio mota, de crimine furti 12) aut latrocinii13) accusetur, fas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos pro- prii iuramenti protestacione a tali accusacione se purgare. 1) Cod. exceptibus. 2) Cod. una dominiorum. 3) Cod. aut in collo. 4) Cod. villam. 5) Cod. sentenciam. 6) Cod. Si mulier. 7) Cod. infancia. 8) Cod. per quamvis piam. 9) Cod. inpedientis seu iniuriantis. 10) Cod. poterant. 11) Cod. consoluntur. 12) W tem miejscu pisarz niepotrzebnie ponownie zamieścil wyrazy: »nunquam in iudicio fuit mota«. 13) Cod. lactum. [33] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 661 (69) Sequitur de eodem. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset. Falco superveniens taliter dormienti recepit sibi gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum, et quamvis gladium ct peram sibi restituisset, tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus quamvis de gladio et pera confiteretur, et se hoc restituisse cum predictis tribus scotis diffidebatur; nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attrac- tare domino invito nec rogatus1), predictum Egidium in simili casu decrevi- mus fore admittendum (ad) iuramentum. (70) Sequitur de eodem. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu pulsacione ipsius Falconis taliter cum lesit et momordit, quod ex isto morsu ostendebat et asserebat se claudicasse. Falco tamen eandem inpulsacionem sive incitacionem canis diffidebatur. Et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos in tali casu decrevimus, quod Falco per iuramentum debeat se proprium expurgare. (71) De eodem, Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset contencio in vespere, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta || Egidius nescit nec scire potest, per quem [f. 19] in illa contencione fuerit vulneratus, Falco vero licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium vulnerasse diffidebatur. Nos itaque a pre- dicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, - per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quis candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere (duximus) condem pnandum. (72) De eodem. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, (quod ovem) ad gre- gem inpulsam et custodie pastoris commissam de grege non rehabuit iterato ovem eandem; pastor vero asserebat se eandem ovem cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in tali casu simili pastorem decrevimus iurare, quod ovem ad villam reduxit. (73) Sequitur de lusionibus taxillorum et filio patrisfamilias 2). Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter filiorum excessus de bonis pelluntur et ducuntur absque meritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius, utroque parente sano existente, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis 1) Cod. invicto nec rogatus. 2) Cod. patrifamilias. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [34] parentes non tenebuntur ipsi1) victori pro ipsorum filio ad alicuius pe- cunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus2) de Iudeis, si mutuaverint 3) pe- cuniam tali filio, existentibus parentibus aduc sanis, concessio non valeat nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellantur. Sic eciam dicimus4) de omni contractu iniquo cum filio5) patrisfamilias6), quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habeat alicuius dominium rei 7) vel aliquam possessionis contraccionem. (74) De eodem. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui con- sueverunt inebriatos, ad provocacionem iracundie deductos, novercante8) ipsorum taxillorum ludi9) fortuna super prestanciam seu credenciam10) de pecuniis, equis et quandoque ab hereditatibus cribrare11), expoliare et damp- nose amovere, qui sic delusi12) et ad inopiam deducti, ut plurimum ad vi- cia deteriora labuntur, propter quod ultio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri, et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes strenuitati dediti pro defensione regni forcius invigilent, || decrevimus, ut deinceps nullus terrigena cum aligenigena, [f. 190] cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantum pecunia pro parata13); quod si quispiam contra hoc statutum14) venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio15), nec ad quam solucionem seu ad satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit (de) debito amoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum16) pro pecunia evicta 17) acriter moverit suum debitorem cum verbis turpibus vel eius 18) fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel inproperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro verecundia penam XV et nostro iudicio aliam similem pro inobediencia assignabit. 1) Cod. ipso. 2) Cod. didicimus. 3) Cod. mutuaverit. 4) Cod. didicimus. 5) Cod. filia. 6) Cod. patrifamilias. 7) Cod. regi. 8) Cod. veritatem. 9) Cod. luti. 10) Cod. se credencium. 11) Cod. crebrare. 12) Cod. declusi. 13) Cod. pecunia preparata. 14) Cod. statum. 15) Cod. emicto. 16) Cod. statum. 17) Cod. emicta. 18) Cod. cuius. [35] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 663 (75) De rapinis et expedicione. Expedit rei publice, ut subditi quiete vivant1) et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam 2) pretereuntes ista veluti legis trans- gressores quod cum per terras pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus erogare non obmittunt3), per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expediciones per terras nostras sit progressio, nullus stacionem faciat in villa, sed in campo, nec rapinas in equis, pecoribus, pecudibus aut in aliis rebus committant, sed solum pabulum moderate recipiant pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis ac virgis ac rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia 4) villarum intacta consistant5). Si quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius (ville) aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat6) iuxta suum sacramentum super ablatis pre- stitum 7) cum pena XV ad hoc apposita; et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedat. (76) De divisione. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre8) bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe filios9) contingit etate iuvenili eis in parte amittere bona levata a patre et alio modo propter ingratitudinem factam patri patrem non succurrere filiis ad inopiam vergentibus; et sic ex tali divisione pars utraque sentit in- commodum et reportat. Visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre || [f. 20] moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc fame sue prodigus bona et hereditates 10) illas communes indebite dissiparet. (77) De infamibus 11) et furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes veluti prodigi12) honoris et fame ipsorum furta seu latrocinia committentes fuerunt 1) Cod. vivat. 2) Cod. Quidem. 3) Cod. ammittunt. 4) Cod. edificiam. 5) Cod. consistat. 6) Cod. reservat. 7) Cod. restitum. 8) Cod. nostre. 9) Cod. filio. 10) Cod. hereditas. 11) Cod. infirmibus. 12) Cod. prodigus. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [36] profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum, et sic occasionem haben- tes plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram no- stre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis pe- nitencia ducti amicorum suorum intercessione mediante nostram clemenciam inplorare consueverunt et sic nostre gracie denuo restaurantur. Volumus, ut licet nostra ira sit1) dimissa et pena, nichilominus pro furtis et dampnis ac iniuriis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum. Et nichilominus infamem talem repu- tamus, neque aliis nobilibus, qui nuncquam profugi extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterit 2) adequari. Statuimus illum et dicimus infa- mem, qui occulte insidiando habitantibus (nostri regni fures et profugos ser- vat et partitur) cum eis rapta et male conquisita3), tales non possunt se dicere probos4), cum inpares probis viris reputantur. (78) De usura. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecu- niarum terminum non inponens, proinde statuit nostrorum baronum aucto- ritas, ut Iudei5), fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mu- tuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habent6), nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad instanciam obligacionis mutuant 7), pecunias susceperint, infra duos annos suum debitorem, pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos ammittere debent, tantummodo de principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti; neque per eandem litteram obli- gacionis effectualiter ammonere aut obligatis stare tenetur vel observare ipsis 8) tenetur suam obligacionem || vel promissum. [f. 200] (79) Sequitur de penis. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter voluntatem9) quercus10) excidunt meliores nullam pe- nam sequi pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alte- rius domino invito valentem ad axem 11) aut de minofibus quercubus12) (vel) 1) Cod. sic. 2) Cod. poterint. 3) Cod. conquesta. 4) Cod. se dicere se probos. 5) Cod. inde. 6) Cod. habet. 7) Cod. mutuantes. 8) Cod. ipsius. 9) Cod. vilitatem. 10) Cod. quercos. 11) Cod. vel ad axem. 12) Cod. quercibus. [37] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 665 aliis lignis1) currum repleverit, penam, que dicitur sex marce, illi2) solvat, in cuius dominio sunt incisa. (80) Sequitur de famulo frumenta in nocte alicuius recipiente. Et licet canonica sanccio depopulaciones3) agrorum multum odio ha- bet, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in colla ipsorum et temporali disciplina inpii puniantur. Preterea statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis4) familiares5) fru- menta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit do- mino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res libere pro se tollere. Et si quempiam tunc occiderit, inpunite6) volumus ipsum pertransire; dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones7), in penas nobis XV decrevimus incidisse. Et si vul- neraverunt aut occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris8) vel amicis cum penis prenotatis. (81) De eodem. Quoniam omnis scurilitas verborum aut turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos debent non immerito evitari, atque non aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili inproperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vitu- perio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grosso- rum, veluti si ipsum occidisset. Item dicimus, si matrem eius meretricem nominavit9) et non revocavit, nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus incidisse, et is revocando debet dicere: id, quod sum lo- cutus, mentitus sum sicut canis. || [f. 21] (82) De penis capitulum militum sine effusione sanguinis ver- beratis (s). In percussionibus militum aut aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis10) volumus observare: Si miles militi aut nobilis 1) Cod. lignibus. 2) Cod. illa. 3) Cod. depopulacionis. 4) Cod. simplicitatis. 5) Cod. familiaris. 6) Cod. inpunte. 7) Cod. deprelaciones. 8) Cod. prius. 9) Cod. nominat 10) Cod. exigentibus. 666 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [38] nobili plagam dederit absque sanguinis eflfusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena XV per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero sex marcas (s) per percucientem 1) debet solvi. (83) Sequitur de divisione pecunie. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum effusione sanguinis (aut) percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis duas partes leso, ter- ciam autem*) iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (84) De penis. Et licet lex tam novi, quam veteris testamenti fratricidium et alia seva3) crimina graviter puniat seu dampnat, tamen4) quidam velut5) hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes fratricidium committunt6) sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona heredita- ria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere cupierunt, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt; omnes agricole et nobiles regni nostri fratres, sorores aut proximos consanguineos interimentes, non haben- tes proles vel habentes in hereditaria successione nullum accessum obtine- bunt, quoniam sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione7), in quibus bonis sive hereditatibus alii con- sanguinei, licet remociores in linea, obtineant successionem; quos in aggrava- cionem culpe ipsorum propter inhumanitatem8) criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles nec ad aliquos honores pro- movendos. (85) De penis. Statuimus et decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evolvantur et extirpentur, eciam si fuerint proprie9) ipsius extirpan- tis10), medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area vel merica11) extirpata12) sub pena VI marcarum teneatur. || [f. 210] 1) Cod pro percuciente. 2) Cod. aut. 3) Cod. seu. 4) Cod. tantum. 5) Cod. volunt. 6) Cod. committant 7) Cod. porcionem. 8) Cod. humanitatem. 9) Cod. prope. 10) Cod. extirpentis. 11) Cod. marica. 12) Cod. stirpetam (s). [39] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 667 (86) De eodem. Item si quis violenter mantellum suum vel aliam rem propriam aucto- ritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere te- neatur. (87) De eodem. Aliquis excolens1) et seminans alicuius agros violenter, semine eorun- dem careat cum pena, que dicitur sex marcarum. (88) Sequitur de bonis violenter receptis. Cum alicui quatuor boves fuerint violenter recepti et de huiusmodi violencia fecit protestacionem, volumus, quod (pro) huiusmodi negligencia bo- vum et laborum pro qualibet septimana quatuor fertones dampnum et iniuriam passo cum pena XV eidem passo dampnum et iudicio similiter (satisfacere teneatur). Item pro una copa cuiuscunque grani in die re- cepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum XV. Si autem tem- pore nocturno recipiatur, decrevimus esse furtum. Item pro copa estiva- lium vel yemalium decrevimus, unam mensuram dum recipitur ad currum, violenciam 2), dum in ponderibus furtum esse declaramus; id ipsum (ad re- cepcionem feni extendentes. Item famulus, qui dicitur golomanka, si vicino domini) sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere tenetur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives de violencia per testes habeat (se) expurgare, alias iuxta violencie qualita- tem debita pena est mulctandus3). (89) De penis castellanorum, palatinorum, iudicum, subiudicum, notariorum, camerariorum. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod vituperacio 4) dicitur, pelles emerlinas, castellanis5) autem Sandomiriensi et Lubliniensi mustellinas; cuilibet palatino mustellinas pelles; iudicibus Cra- coviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas; subiudicibus pelles vulpinas; subcamerariis per6) sex marcas, camerariis istorum omnium per7) sex sco- tos; iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles vulpinas; aliis castellanis, Sandomiriensi Lubliniensi exceptis, per sex 1) Cod. extollens. 2) Cod. violencia. 3) Cod. pena imitanda. 4) Cod. vituperacionem. 5) Cod. castellanus. 6) Cod. pro. 7) Cod. pro. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 48 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [40] scotos absque contradiccione et antequam ad aliquam audienciam admitta- tur 1), dare et satisfacere teneatur2). || [f. 22] (90) De penis. Filius nondum mancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fra- tribus divisus vel separatus, si globisando, tasserisando vel quemlibet alium ludum exercendo dampnosum aliquid pefdiderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita volumus et decrevimus, quod in ipsius partem seu sortem deputentur. Nichilominus decernentes, quod sive in taxillis, sive in scaccis8) vel alea4) aut in quibus aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus, equos vel alias res lucratas seu huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit5) acquisitum, sed dumtaxat quos- libet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi. (91) Sequitur de penis militum. Militi6) pro una plaga vel pluribus a kmethone factis XV pena percusso et iudicio XV; si vero7) fuerit cum baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum; militi vero famoso dicto Slachcze LX marcas, scartabello8) dicto barczalka vel dieto scirzczalcze XXX marcas, militi creato (de) sculteto vel kmethone XV marcas pro ca- pite; item militi Slachcze pro vulnere X marcas, scartabello V marcas, seulteto vel kmethoni factis militibus III marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (92) De confessione. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius fal- cavit. Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, ta- men adiecit, quod idem pratum vlodarius Bartoldi pro certa pecunia falcan- dum sibi vendidisset et pro eodem prato ab ipso pecuniam idem vlodarius recepisset, quem tamen mortuum esse asserebat. Nos autem consideran- tes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius || vlodarii, in tali casu induximus eundem Andream probare prati vendicionem et [f. 220] empcionem. 1) Cod. admittantur. 2) Cod. teneantur. 3) Cod. saccis. 4) Cod. alia. 5) Cod. sic. 6) Cod. multi. 7) Cod. non. 8) Cod. militi scartabello; ale pierwszy wyraz został przekreślony. [41] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 669 (93) De eodem. Item Bartholdus deposuit querelam contra Andream, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est ipsum Bartholdum vulnerasse, dicens, quod hoc fecerit nolens in ludo et solaciando1) tamquam socius et ami- cus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debeat se extollere ad aliquam lesionem seu offensam2), ipsum Andream in tali casu decrevimus ad vulneris satisfaccionem condemp- nandum. (94) De fideiussoribus. Nicolaus mutuavit Mathie X marcas, pro quibus Laurencius dedit sibi fideiussorem; et post aliquos dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao credi- tori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debe- bat3). Tempore vero procedente4) predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad causam; et quia idem fideiussor constitutus asserebat predictam pecuniam (per) prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam5), nos decernimus in tali casu probandum6) factam fuisse solucionem. (95) De dote et donacione. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa dotem et donacionem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextanti- bus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, pre- dicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum recepit vel recipere voluerit, decrevfmus, quod tantum ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua condicione devolvantur, et cum residua alia suorum bonorum parte maritum sibi accipiat iuxta suam voluntatem. || [f. 23] (96) De eodem. Item statuimus, dum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiet, que in presencia amicorum assignetur 7), bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. 1) Cod. salacendo. 2) Cod. si affensam. 3) Cod. debeat. 4) Cod. precedente. 5) Cod. persolutum. 6) Cod. probandam. 7) Cod. agnentur. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [42] (97) De expurgacione. Item Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scotos violenter. Nicolaus vero respondit, quod indebite ipsum calumpniatur, nec eandem pecuniam amisisset, nec recepta sibi fuisset; volens cum sex testibus de hoc se purgare. Nos itaque decre- vimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi ex- purgacionem. (98) De eodem. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, (quod) dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt VIII scoti; Nicolaus vero su" perveniens invenit bursam eandem cum octo scottis et quos monitus resti- tuere non curavit. Nicolaus autem se negat predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus1) eidem Nicolao (per) proprium iuramentum se expurgare, quod non invenit nec habuit predictam pecuniam. (99) De iniuriis et de dampno dato. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera media marca grossorum dumtaxat passo dampnum exsolvatur2) (cum) pena XV passo dampnum. (100) De expurgacione de inculpacione3). Preterea cum dominus contra vladarium vel alium familiarem suum aliquis pro rebus vel iniuriis suis habet questionem, tunc vladarius vel fa- miliaris domino suo non derogando iuramentum teneatur se cum sex testi- bus expurgare. (101) De empcione et vendicione. Cum officium scoltetorum semper servile existat et ad iussum et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur, indecens est, ut maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas quam ipsarum villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quisque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville || domini vel patroni vel possessoris voluntatem; [f. 230] factam autem empcionem contra hoc statutum, ipsam decrevimus irritam et inanem. 1) Cod. induximus. 2) Cod. exsolvantur. 3) Cod. inpcione (s). [43] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 671 (102) De prescripcione. Cum omnis dissensionis1) et discordie sit mater ipsa communio, in qua eciam fratres aut germani existentes ad rancores seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi periculum incidunt vite utriusque, consueverunt ut plurimum homines vivere et stare in propriis do- mibus separatim, de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, ha- bita divisione, invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noti- cia ipsius non deducatur. Sed quia sepe contingit, (quod) ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et racione dissoluti domos proprias ac bona hereditaria informare non*) curantes domos informatas hereditates ad utilitatem reductas iure pro se vendicant obtinere, fratres et amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet pater familias tactus hoc ti- more a reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione, propter quod ut a torpore3) et pigricia tales retrahamus et excitemus et bene labo- rantes aliquod commodum inde reportent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque adin- vicem separati fuerint vel divisi et in hac separacione seu divisione steterint per triennium4) et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocan- tes, nisi causa legitima (allegetur), propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione 5) partis hereditatis fratris sui vel amici (per) prescripcionem obiectam legitime excludentur. (103) De eodem. Cum furta et latrocinia propter criminis infliccionem seu formidinem pene pro delicto commisso opponende 6) per maleficos interdum plurimum 7) occultantur, ita quod noticia criminis in brevi non potest propalari, et sic quandoque furta remanent inpunita, ut cum contra eos accio proponitur per excepcionem prescripcionis annualis volunt tueri se; in detestacionem itaque criminis decrevimus, ut si quis de furto || aut latrocinio accusatur, [f. 24] si est manens secum in una villa aut parochia et audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcionis (procedit) et habet locum contra agentem de furto. Sin autem adinvicem actor et reus sunt di- stantes, non alia prescripcio excepcionis agentem pro furto repellit, nisi tan- tum triennalis8), et inputent sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverint vigilare. 1) Cod. dissensiones. 2) Cod. in. 3) Cod. corpore. 4) Cod. tringenium. 5) Cod. vendicione. 6) Cod. opponendo. 7) Cod. plurimi. 8) Cod. terrennalis. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [44] (104) De eodem. Si cuiuscunque pueri inpuberes ante legitimam1) etatem ad iudicia tra- untur super hereditaria questione, et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis con testacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente aliquot anni efugere consueverunt. Quibus tunc pueriś legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem prescrip- cionis eidem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua sit aput ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iu- dicium super eandem causam evocati. (105) De eodem. Ut realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere, ut virorum, alie autem, ut mulierum, minus libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus 2) ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis tantum currat; viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponan- tur3); mulieri autem maritate, cum4) non habeat sui ipsius liberam potesta;- tem propter maritum, X anni currunt in prescripcione. (106) De eodem. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi5) ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel pur- gacio propter vetustatem || facti facilis haberi6) non poterat. Unde [f. 240] statuimus, quod si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et apponere, ante(quam) tres anni elabantur a die7) criminis commissi, hoc in iudicium deducat; alias tribus annis elapsis petenti8) et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiecta9). 1) Tu zamieścił pisarz wyraz: »voluntatem« ale go sam przekreślił. 2) Tu pisarz skreślił: ips, — i wyraz ten, napisawszy następnie: »ipsis« zapomniał prze- mazać. 3) Cod. opponatur. 4) Cod. tamen. 5) Cod. comississe. 6) Cod. habere. 7) Cod. elabantur odio. 8) Cod. pacienti. 9) Cod. obiectis. [45] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 673 Et sic est finis primi libri. Hic incipitur liber secundus Ma- ioris Polonie. In nomine Domini amen. Cum scriptura testante omni etas ab adole- scencia sit pronior ad malum, et omnis creatura consistat sub vicio et na- tura humana labitur facile ad delicta viciaque eciam imitetur, quamvis Do- mino disponente sibi subditi deberent fore pudici, pacifici et modesti, effre- nata cupiditasque, quod nisi iusticia conatus eius reprimeret, Concordia inter homines nunquam foret, et quia dicente scriptura summum bonum est in hac vita iusticiam colere et unicuique. quod suum est, tribuere, et propter hoc proditur constitucio seu statutum, ut1) humana coherceatur audacia, inter inprobos innocencia securitate letetur. Sequitur capitulum. Nos Kazimirus Dei gracia rex Polonie cupientes, ut subiecti nostri in regno nostro degentes presertim in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant, honeste vivant, alterutrum non ledant, ius unicuique tribuatur, de consilio venerabilis in Christo patris domini Iaroslai sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopi ac prelatorum necnon palatinorum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie a quibuslibet observarentur, sicut no- stram indignacionem et penas contentas in illis cupiunt evitare 2). Requirit enim plerumque audacia perversorum, ut non simus sola delictorum prohi- bicione )) contenti, sed penam eciam delinquentibus inponamus. [f. 25] (107) De iudicibus. Quoniam3) dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iu- dicium contemplatur, iudex se offert ad iusticiam reddendum promciorem et abstinebunt a calumpniis litigantes, proinde statuimus, quod nostra regia maiestate terram Kazmiriensem et Poznaniensem sive Kalisiensem4)intrante5), iudex statim ad nostram curiam, sive Kalisiensis vel Poznaniensis fuerit, in- trare tenetur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis, heredita- riis eciam, nostra tamen in presencia vel preter nos vel nostro speciali de mandato. Alioquin nobis extra terram existentibus termini pro hereditatibus generales, prout actenus observatum exstitit, teneantur 6). (108) De solario scriptorum et officialium. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scri- 1) Cod. vita. 2) Cod. evocare. 3) Cod. quam. 4) Pisarz dwa ostatnie wyrazy przekreślił. 5) Cod. intrantem. 6) Cod. teneatur. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [46] bent1), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios2) scribunt, de grosso medio contententur. Item statuimus, quod officiales de uno producente testes habeant8) quatuor scottos; a pena vero, que dicitur vulgariter Sedm- dzesąth, bovem, et quando pro furto pignorant4), bovem mediocrem; sed de limłtacione hereditatum pro una die, si eam una die consumaverit, tunicam vel mediam marcam, eciam si duas vel tres hereditates inter duos limitaret. Et si idem officialis, qui dicitur wozni, aliter formam iuramenti diceret5) te- stibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit convictus iudicio, alter loco suo substituatur, et ipse a suo officio perpetuo deponatur. (109) De iudicio regis. Item statuimus, quod de causis sentencialibus in absencia accusatoris seu actoris, cuius interest6), nos vel nostri successores ac capitanei nostri cognoscere non debemus, nec 7) aliquem hominem condempnare8), nisi con- victum vel confessum. (110) De eodem. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium ad iudicia venientes per strepitum et inportunam ipsorum audaciam ac laciorem (s) sentenciam seu victoriam causarum reportare || [f. 250] cupientes, unde nos super hiis providere volentes statuimus, quod deinceps quispiam, cuiuscunque sit status vel condicionis, propter causam consangui- nei sui vel cuiuscunque familiaris aut sui servitoris ad iudicium venire non presumat, nisi vocatus; quia si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pathnadzescza, puniatur nostre camere applicanda. (111) De reverencia habenda in presencia iudicis. Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cultellum extraxerit et aliquem vulneraverit, in gracia nostra consistat. Si vero gladium vel cul- tellum extraxerit et non vulneraverit, pena, que dicitur Sedmdzesath, punia- tur, et illi, quem dehonestavit, penam, que dicitur pathnadzescza, solvere teneatur. (112) De eodem. Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis extraxerit et vulnus alicui non intulerit, in nostra gracia consistit; si vero vulneraverit, sine gra- 1) Cod. scribet. 2) Cod. peremptores. 3) Cod. habent. 4) Cod. pignerat. 5) Cod. dicet. 6) Cod. in terris. 7) Cod. ne. 8) Cod. condempnaret. [17] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 675 cia puniatur. Et idem1) si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decre- vimus observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc idem contigerit2), videlicet quod cultellum vel gladium aliquis extrahat, sive vulneraverit sive non, pena, que dicitur Sedmdzesąłh (puniatur), eidem archiepiscopo appli- canda. Et si quis turpia coram eo alicui intulerit, penam eidem domino ar- chiepiscopo, que pacznadzescza dicitur, persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis minutas quis subtraxerit, aurium periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis cultellum vel gladium extraxerit et vulneraverit aliquem, manus sua in gracia militis consistat. Sin autem vulnus non intule- rit, cultello manus eius poterit penetrari. (113) Sequitur rubrica de citanda (s). Decrevimus declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus5), iudex, subiudex vel officialis, qui dicitur vozni, habeant facultatem dandi mi- nisterialem ad citandum; ita tamen, quod qui habent ius, non citentur, nisi per litteras nostras vel nostri capitanei, illi per litteras duntaxat citentur. Sed curia nostra presente vel in iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum || nostrorum vel capitanei seu iudicis sine [f. 26] littera citare in hospicio vel foro. Sed extra curiam vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in domo militis, sed apud vlodarium vel sculte- tum edictum citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio; ei, contra quem fuerit accio dirigenda causa citacionis, et per quem citatur, ex- posita, assignato sibi certo termino comparendi4); ut si parere non curaverit vel contempserit pro quolibet termino videlicet primo, 2°, octo scotos iudi- cio pro pena solvere teneatur; et in termino tercio si non comparuerit, causam perdat, ab accione cedat cum pena sex marcarum, que Polonico sedm grziven nuncupatur. (114) Rubrica de eodem. Perpetuo prohibemus edicto, quod nostri familiares vel aliqui5) in no- stra curia citati seu coram nobis vel nostro iudicio arestati et inopinate in- venti respondere minime tenebuntur; sed citati legitime propositis sibi ac- cionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, concessa eis deli. beracione super propositis accionibus conpetenti. (115) Rubrica de eodem: de venditis hereditatibus et obligatis. Preterea statuimus et6) edicto perpetuo servari mandamus, quod qui- cunque venditam possessionem infra octo annos, volens in ea aliquod ius 1) Cod. eidem. 2) Cod. contingerit. 3) Cod. prelatus. 4) Cod. comparenti. 5) Cod. alii quibus. 6) Cod. nt. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 85 676 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [48] vendicare, in iudicium non reduxit reclamando vel hereditatem obligatam infra XXX annos non redimerit per se vel per sanguineos suos, quibus hoc conpetit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite vel eciam obligate evolutis 1) annis predictis2), quos volumus currere ab anno Domini M0 CCC0 XL0 VII0 a Dominica3) Letare, penes ipsos, quibus sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo remaneant ipso facto. (116) De accione pro furtibus seu spoliis. Statuimus, quod passus dampnum per furem vel spolium in pecoribus vel pecudibus vel rebus minutis infra annum tantummodo evocandi ad iu- dicium, (quem) voluerit, sed in iumentis4) et equis violenter vel furtive ablatis infra duos annos || habeat5) facultatem; post annos vero supradictos6) [f. 260] ad agendum nonnisi7) testibus admittatur8). (117) De reprehensione. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capita- neo, aut quando generales termini tenentur, palatino vel baronibus presen- tibus, iudex et iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed plures iudicant supradicta9). Addicientes, quod quando supra iu- dicato dubitatur et ad iudicium recipitur wstecz, quod si ille recordatur10), qualiter iudicavit, statim dicere vel differre teneatur etc. (118) Statuimus insuper, quod si litigator dixerit11) in nostra nostro- rum(que) baronum presencia iudicantem12) in causa sua inique et perpe- ram processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, probare debet, quia iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem iniquam13), ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare tenebitur per sex testes si- milis dignitatis status, cuius noscitur fore iudex. Idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum14), contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres 1) Cod. evoltis. 2) Cod. predictus. 3) Cod. ad Dominicam. 4) Cod. si munimentis. 5) Cod. habeant. 6) Cod. sub predictos. 7) Cod. agendum vero nisi. 8) Cod. admitlantur. 9) Cod. subpredicta. 10) Cod. illi concordatur. 11) Cod. duxerit. 12) Wyraz ten w rękopisie dwukrotnie wypisany. 13) Cod. nuncquam. 14) Cod. ut edictum. [49] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 677 marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex pro se racionabiliter obtinebit, si sentenciam suam conprobaverit fore iustam. Similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum debet sibi dare (s) pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem cedent subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et idem, quod de iudice premiserimus, de castellano eciam cen- suimus faciendum. Iudices vero castellanorum obicienti1) falsitatem sentencie respondere 2) minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere poterint, si similiter iudicium suum ostenderint fore iustum. (119) De fideiussoribus. Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiubuit in Iudea, equum vel bovem || obliget; alias si obligaverit, ad restaurum dampnorum [f. 27] principalis persona minime teneatur, nisi id (de) persone principalis proces- serit voluntate. (120) De liberante alium ad iudicium evocatum3). Statuimus: quocienscunque in iudicio in causis criminalibus seu quibus- cunque aliis magnis vel parvis quispiam conventus fuerit evocatus vel cita- tus, et ipse dominum suum vel socium nominat, quod eadem fecerit de eius mandato et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit, asserens ipsum id fe- cisse suo de mandato, citatus liberatus ascendit et contra liberantem accio dirigitur4); alioquin citatus vincere protinus teneatur. (121) De donacionibus. Hec statuta perpetuo declaramus decernentes, quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem do- nacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatoris vel eius, cui5) donacio fuerit facta, confirmetur; presertim iis, qui nobis seu nostris succes- soribus presentibus viriliter in bello pugnantes6) fuerint interfecti, donacio recipiat perpetuam firmitatem. (122) De servicio exhibendo rubrica. Declaramus et decrevimus, quod barones et nobiles nostre terre Po- lonie nobis et nostris successoribus in terra et regno Polonie7) servire in 1) Cod. obicient. 2) Cod. vincere. 3) Cod. evocatur. 4) Cod. dirigit. 5) Cod. cuius. 6) Cod. pugnantibus. 7) Pisarz przez omyłkę wypisał ostatnich dziewięć wyrazów dwukrotnie. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [50] armis, sicut melius poterint, teneantur. Sed extra metas regni non teneantur servire nobis, nisi eis competens satisfaccio inpendatur vel per nos petiti fuerint et rogati. (123) Rubrica de dote danda. Statuimus eciam, quod postquam pater nostrorum nobilium filiam suam nuptui1) tradiderit dotemque sibi assignaverit2) conpetentem, ipso defuncto frater uterinus vel patruelis, non superstite uterino, si filia palatini fuerit et possessiones plures fuerint, centum marce; ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem vel eo 3) non extante per patruelem nomine dotalicii in pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus4) de filiabus5) infe- riorum nobilium a palatino, quod eas in vita tradant maritis, dote sibi competenti similiter assignata; quibus de hac luce sub||latis fratres [f. 270] uterini vel patrueles cuilibet6) sorori sexaginta marcas solvere teneantur, si multe sunt possessiones, ut prefertur; si vero pauce, fiat7) existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet8) sorori in pecunia assignetur9). Fratri- bus10) vero uterinis seu patruelibus non extantibus, quilibet qui de hac con- sanguineitate proximior existerit, interim quod sorores non fuerint matrimo- nio copulate, hereditates, sive ex successione paterna seu quocunque modo alio debeantur eisdem, et valeant possidere atque eciam vendere. Declaran- tes, quod pater in vita sua filiabus suis possit bona empta seu eciam ex regia donacione obtenta (assignare); que superstites11) fuerint porciones, (frater) in pecunia sororibus assignabit, et solus hereditatem obtinebit. Filie vero in vita parentum12) tradite copule maritali, fratri uterino seu patrueli pro dote sua aliquam questionem movere non poterunt13), nam contentari debent de eo, quod pafentes ipsarum14) viventes15) pro dote sui, id est sa- nitate compotes, sunt largiti. Addicientes, quod fratribus mortuis seu non exstantibus, filie in hereditatibus aliqualiter non succedant, sed contenten- 1) Cod. inpii. 2) Cod. assignavit. 3) Cod. vel ex eo. 4) Cod. senciamus. 5) Cod. filiarum. 6) Cod. cuiuslibet. 7) Cod. Ot. 8) Cod. cuiuslibet. 9) Cod. assignatur. 10) Cod. filiis. 11) Cod. superstes. 12) Cod. presentum (s). 13) Cod. potuerunt. 14) Cod ipsius. 15) Cod. venientes. [51] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 679 tur1) de dote eis tradita, ut superius continetur, sed proximiores, eis vero data dote, eisdem hereditatibus succedant, salvo tamen quod dictum est de hereditatibus empticiis vel eciam deservitis, quod filie succedant2) et proxi- miores fratres eis pecuniam assignent, et soli hereditates huiusmodi asse- quuntur. Et prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, que pusczina vulgariter dicitur, non succedant; ubi vero aliqui sine (prole) decesserunt, proximiores ipsorum hereditates possideant et obtineant et ipsi in eisdem succedant. (124) Rubrica de divisione bonorum sequitur. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis inter filios suorum fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare non valeat, quamvis per nos vel capitaneum nostrum eadem divisio ratificata non fuerit seu confir- mata, eodem mortuo patre filii ipsam rescindere (non) valeant quomodo, sed paternam porcionem inter se dividant isto modo. Facta autem huiusmodi divisione bonorum, ut est dictum, si pater || aliam uxorem duxerit et [f. 28J filios susceperit ex eadem, filii prioris matrimonii ad partem paternam ne- queant conspirare, sed erit ipsa porcio secundi matrimonii filiorum. De filia- bus vero si quis habuerit vel eas reliquerit 3), fiat, ut superius est constitu- tum. Si duo vel tres fratres divisionem inter se fecerint, uno ex ipsis mor- tuo, nec fratres superstites nec filii fratris presumant rescindere nec poterint eandem divisionem, quamvis eorum divisio per nos nec per nostrum capita- neum fuerit confirmata. (125) Rubrica de homicidio. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret capi- tali pena plectendus, nos rigorem huiusmodi temperantes, statuimus, quod occidens militem, XXX marcas parentibus4), pueris vel amicis occisi, muti- lans autem eundem in manu, pede vel naso, XV marcas, in pollice vero mutilans VIII marcas, digitum vero quemlibet alium amputans tres marcas grossorum ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur- Pro qualibet vero5) vulneracione predictorum membrorum vulnerato pe- nam6), que dicitur pąthnadzescza, persolvere teneatur. Si vero quispiam kmethonem occiderit7), sex marcas solvere teneatur8), quarum tres uxori 1) Cod. contentetur. 2) Cod. succedantur. 3) Cod. requirit. 4) Cod. presentibus. 5) Tu pisarz skreślił wyraz »mutilacione«, ale go jako niewłaściwie napisany pod- kropkował. 6) Cod. pena. 7) Cod. occiderint. 8) Cod. teneantur, KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [52] seu pueris, si superstites fuerint, vel eis non exstantibus occisi propinquis, domino vero, (si) occisor (et) occisus1) de bonis ipsius fuerint, tres marce2) residue integraliter (persolvantur). Si vero occisor et occisus fuerint domino- rum duorum, eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent. Vulnerans autem kmethonem eidem vulnerato pro vulnere me- diam marcam3), domino autem ipsius si vulnerans et vulneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse vulnerans4) pro pena sol- vere teneatur. Si vero vulnerans et vulneratus fuerint dominorum duorum, inter ipsos marca huiusmodi penalis per medium dividatur. (126) De raptore virginis. Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque condicionis vel status exstiterit5), sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi a ra- ptore, et si postmodum || matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus [f. 280] dotem6) ammittat, ita quod parentes seu amici eius non teneantur ad do- tandam eandem. Quicunque vero alicui virgini seu mulieri coniugate aut vi- due in via, campo, silva, domo et villa opprimendo violenciam faciat et virgo vel mulier violatoris, oppressionem evadens ad villam viciniorem ve- niens seu in villa existens, ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et signa oppressionis in ea apparuerint7) manifeste, ac subsequenter iuraverit, in nostra gricia amicorumque eius idem oppressor existat, et hoc si de8) eius clamore9) dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier de oppressione aliqua accusaverit calumpniose 10) et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc is, quem accusaverit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit, calumpniatrix11) autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis (existat), percellatur. (127) De furtis et infamiis et inde sequentibus. Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus exstiterit12) vel rem furtivam seu violenter ablatam re- 1) Cod. occisis. 2) Cod. marcas. 3) Cod. media marca. 4) Wyraz ten przez pomyłkę dwukrotnie został wypisany. 5) Cod. exstiterint. 6) Cod. datem. 7) Cod. apparuerunt. 8) Cod. hoc fide. 9) Cod. clamorem. 10) Cod. calumpnie. 11) Cod. calumpniati. 12) Tu jeszcze pisarz skreślił wyraz: >sisterit<. [53] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 681 stituerit, is infamis1) permaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignita- tum nullaque donaria 2) (in vestibus) vel in aliis rebus a nobis penitus con- sequatur, Quod si accusato de furto et non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio, et is 3) si in unius testis testimonio defuefit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. (128) De furto in aquis, pratis, campis. Preterea statuimus, quod si quis de villa unius domini in alterius villa furtum fecerit4) in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno et frumento in campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere, et domino, cuius homo furtum commisit, marcam grossorum solvere tenetur. Depascentes vero et incidentes gramina in falce vel palio et incidentes lingna in domo alterius in secure tantummodo pignorentur5); pignora vero predicta, si pignorans6) ea servandi ius non habuerit7), deferre ea ad proprium iudicem teneatur8). (129) De usuris. Usurarum voraginem, que facultates exhaurit, compescere9) cupientes, statuimus, quod Iudei nostrarum civitatum per septimanam || non plus [f. 29] de usura recipiant, nisi tantum unum grossum de marca. (130) De excessibus ministerialium. Flebili sepius querela recepimus, quod ministeriales 10) per terras gyran- tes pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, ita quod si aliquis inferior miles seu alicuius ville paupe- res milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito eorum quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, idem ministeriales 11) ipsos pauperes milites seu villanos sine culpa et sine causa absque precepto citant occa- sione vexacionis faciende12), terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem; et sic idem pauperes milites seu villani non valentes re- dimere vexacionem sepissime de certa summa pecunie componunt cum 1) Cod. infans. 2) Cod. denario. 3) Cod. hiis. 4) Cod. villa sunt cum fecerint. 5) Cod. pignoretur. 6) Cod. pignus. 7) Cod. habuerint. 8) Cod. teneantur. 9) Cod. compascere. 10) Cod. ministerialis. 11)Cod. ministerialis. 12) Cod. faciendo. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [54] eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni1) obviare volentes statuimus, quod deinceps ministeriales2) sub pena privacionis sui ministerialatus3) et spolia- cione omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis aliquam ci- tacionem facere non presumant, alias premissam4) penam et facialem 5) ad- ustionem non inmerito poterint formidare. (131) De iniuriis. Ceterum statuimus, quod quocienscunque aliquos, cuiuscunque condicio- nis vel status existant, contendere contingit et famulus dominum suum iu- vando6) exempto gladio vel cultello vulneraverit aliquem, pro eo indigna- cionem vulnerati vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat7), sed dominus suus, culpabilis qui fuerit, inpetatur pro vulnere iudicio mediante. (132) De dampno equorum. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, quatuor marcas, poledrum vero interficiens III marcas; et ubi iumentum ictu8) vel plaga seu culpa alicuius aborsum fecerit, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi anni quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur. Ubi vero tercii, quarti, quinti vel sexti anni po- ledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super existimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (133) De lignis seu utensilibus9) intra gades alterius excidendis. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum alio limites, ipsos10) trans- grediendo ligna vel quelibet utensilia si incideret, is, cuius || silva [f. 290] fuerit, incidentem primo in securi, pallio et tunica; secundo, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo pignorare11) poterit sine pena; sed si pigno- raverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat12) et alium bovem vel equum super fideiussoria caucione dimittat et signum in arbore, ubi inpignoravit13), excidere teneatur. Si quis vero in gayo alterius furtive 1) Cod. vexacionem. 2) Cod. ministerialis. 3) Cod. ministerialitus. 4) Cod. alias si premissam premissam (s). 5) Cod. facilem. 6) Cod. iurando. 7) Cod. iucurrant. 8) Cod. et ubi inventum vel ictum. 9) Cod. itensilibus. 10) Cod. ipsas. 11) Cod. pignora. 12) Cod. obtineatur. 13) Cod. inpignorant. [55] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 683 unam vel duas quercus1) inciderit, pro qualibet2) quercu octo scotos, si vero tres succiderit, marcam illi, in cuius gayo fecit, et iudicio aliam marcam; sed si tantummodo propagines absciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem 3) volumus esse tenendum de quercibus silvarum seu de quercibus aquaticis4), videlicet circa Vartam5) vel circa quaslibet aquas decurrentes; de quercibus vero mericarum, que dicitur vulgariter dambrowa, duos scotos a qualibet6) ipsam 7) incidens persolvat. Si autem propagines seu ramos tantum inciderit, solummodo inpignorari debet. Si quis autem arborem cum apibus inciderit, passo dampnum marcam et iudicio mar- cam; si vero sine apibus arborum succiderit, mediam marcam passo dampnum convictus iudicio persolvat. (134) De pascendis iumentis et scrophis de campo. Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita a vigilia beati Adalberti usque ad sanctum Michaelem sub custodia pascere teneatur, alias existimacio- nem dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt, satisfacere compellatur; iudicio vero pro pena marcam ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat8). Decrevimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit9), duos porcos mactare habebit, si tercia vice, si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam easdem nobiscum per medium divisurus. Ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur, et (si) pars (adversa) dixerit non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit mactator eorundem porcorum, id firmare proprio iuramento teneatur. (135) De scrophis capitulum. Aliud de scrophis pascendis. Statuimus quod quando aliquis || [f. 30] habens silvam vel mericam a se distantem porcos suos vel scrophas per bona alterius intermedia ipsas voluerit10) inviare seu11) pellere ad eandem, quod id non possit facere per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem 1) Cod. unum vel duos quercos. 2) Cod. quolibet. 3) Cod. Ut eidem. 4) Cod. aquantitatibus. 5) Cod. Vartum. 6) Cod. quolibet. 7) Cod. ipsum. 8) Cod. presumant. 9) Cod. invenit. 10) Cod. noluerit. 11) Cod. se. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 86 684 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [56] ad silvam seu mericam ad eum pertinentem. Et idem dicimus1) per omnia observandum in eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio2) conduxit silvam bucowa vel glandinibus habundantem, vel bona alterius sunt interme- dia inter silvam seu mericam. Is vero, per cuius bona (pecudes) huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris3) eiusdem inviari seu pelli videbun- tur, ex utraque parte vie4) ad triginta ulnas glandines proprias prius colli- gat seu depascat, ut sic5) predictus dominus vel conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit pellere. (136) De penis. Cum dicit scriptura, quod filius non portabit iniquitatem patris, nec eciam econverso, statuimus, quod pater pro nequam filio (et) econverso mi- nime paciatur; et idem de fratribus germanis vel quibuslibet consanguineis declaramus fore servandum, nisi pater de culpa filii vel filius de culpa pa- tris aut frater de culpa fratris participando in crimine criminose6) delatus vel accusatus se nequiverit expurgare, quia tunc arbitraria secundum exi- genciam culpe punietur; sed committens crimen secundum magnitudinem eiusdem sollummodo percellatur in bonis mobilibus seu in parte hereditatis, que ipsum contingit, nobis et nostre curie applicanda. (137) De penis sequitur; item pro quibus causis pena sedmdze- sath debet sentenciari. Statuimus, quod si quis veniens ad domum militis ipsum in suorum occiderit presencia puerorum, penam sedmdzesath solvere teneatur; eandem eciam penam quilibet nobilium, quotquot7) tunc fuerint cum eodem preben- tes auxilium ad occidendum militem supradictum, sedmdzesath videlicet iu- dicio, penam vero, que pathnadzescza dicitur, occisi pueris8) solvere sit astrictus, et hec pena sedmdzesath pro eo sine gracia nemiloscziwa vulga- riter appellatur, quia tamdiu inpignoratur militis interfector, quamdiu huius- modi pena non fuerit persoluta. In casibus eciam infra||scriptis quis [f. 300] hanc penam incurrit, puta: (Qui) tres exciderit vel cremaverit gades, sectes vel tres monticulos dissipaverit. Item quando quis tres arbores cum apibus succiderit vel apes cum melle abstraxerit seu exposuerit, et fuerit legitima probacione convictus. Item abducens9) furtive vel violenter tria vel plura 1) Cod. de cuius. 2) Cod. proposicio. 3) Cod. conditoris. 4) Cod. die. 5) Cod. sit. 6) Cod. criminoso. 7) Cod. quid quod. 8) Cod. prius. 9) Cod. adducens. [57] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 685 iumenta indomita seu illa vulnerans vel occidens. Item quando quis super incendio1) (est convictus, aut intrans villam alicuius exiderit enormiter) in eadem. Ultimo, quando quis convincitur, quod2) spolium in strata publica seu violenciam aliam vel inhonestatem aliquam committere non expavit; ut in quolibet casuum premissorum ipse delinquens pena sedmdzesąth huius- modi astringatur. (138) Rubrica de profugis. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo maleficio accusatus ad ostendendum suam innocenciam coram nobis vel no. stro capitaneo admissus3) non fuerit et ob hoc velle fugere4) contingat, ne sibi5) fuga ipsius ad infamiam inputetur, debet coram venerabilibus dominis episcopo Poznaniensi vel preposito6) nostris in Christo patribus protestari, quod nos vel capitaneus noster ad expurgandum ipsum non admisimus. Pa- latinus vero ipsum profugum servare poterit per sex septimanas ex consue- tudine antiqua. Infra quod tempus idem palatinus circa nos vel nostros successores seu nostros capitaneos debet querere, et si non poterit obtinere, quod admittatur ad ostendendum suam innocenciam super eo, de quo fuerit accusatus, alioquin dictus palatinus eundem profugum ad metas terre sue in conductu deducere teneatur. Qui sic conductus infra annum a tempore sui exitus de terra regno et terrigenis nocumenta inferre non habebit, uxore sua in bonis suis pacifice remanente (per) predictum annum et quiete. Quo anno evoluto si prefatus profugus die vel nocte nocumenta terrigenis aliqua intulerit, propter hoc infamis non debet reputari nec ad mortem ipsum captum terrigene nobis seu successoribus nostris aut capita- neis nostris dare tenebuntur, nec propter hoc offensam nostram incurret. Si vero iudicio se presentari voluerit et fugiendo nocumenta terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia camere nostre || perpetuo applicentur, mobilia [f. 31] vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si per quem- piam captus fuerit, in gracia nostra consistat, et (inter) mancipantes ipsum et amicos capti nulla propter eius 7) captivitatem debet indignacio suboriri, nec inimicicias occultas8) vel manifestas ob hoc movere presumant. Uxor vero sua in dotalicio suo remanere vel ipsum vendere habeat liberam facul- tatem. Et hoc, quod dicit. 1) Cod. intendo. 2) Cod. quando. 3) Cod. dimissus. 4) Cod. fuere. 5) Cod. si. 6) Cod. prepositis. 7) Cod. cuius. 8) Cod. oltas. 686 KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [58] (139) De kmethonibus fugitivis. Preterea declarando statuimus, quod sive a nobis sive a quocunque alio domino nobis subiecto kmetho noctis tempore recesserit fugitive, res, quas habet in domo, dimiserit fugiendo, dominus ville pro se potestatem habeat retinendi; et insuper dominus, qui kmethonem hunc acceptaverit fu- gientem, priori domino, a quo fugit, penam, que pacznadzescza dicitur, sol- vere teneatur, kmethonem restituendo, eidem cum rebus omnibus, quas at- tulit ad eundem; et hoc ubi nulla culpa precedente domini, de quibus infra submittitur, fugerit ab eodem. Culpe vero, propter quas a domino suo fu- gere licitum sit kmethoni, sunt: Quando dominus excommunicatur propter suum delictum et ob hoc kmcthones privantur ecclesiastica sepultura. Item quando dominus ville suam villanam 1) oppresserit violenter; nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse verum eciam omnes villani, ubi hoc factum exstiterit, hora quacunque recedendi liberam habeant facultatem, nec oppressor huiusmodi seu ville dominus ipsos detinere non audeat seu in aliquo molestare. Idem liceret eis facere, cum ob culpam sui domini fu- erunt bona recepta eisdem, quod2) absque impedimento quolibet possint surgere ab eodem. Premissis vero culpis non obstantibus nequaquam kmetho recedat a suo domino, nisi domo bona relicta et curia decenter sepita et solum in necessitate domini iuxta consuetudinem actenus observatam. Et si antea libertatem habeat, tot annis domino suo serviat, ab ipso minime re- cedendo, quot3) annorum libertate gaudebat. Hoc quando in iure Polonico sedet kmetho; quando vero sedet kmetho in Theutunico est locatus (s), idem nequeat (recedere) nullo modo, || nisi tot annis censum exsolvat, [f. 310] quot4) annis habuit libertatem, nec tunc hoc sibi liceat, nisi eque divitem5) loco sui kmethonem6) constituat seu dimittat, aut 7) agris suis in totum ex- cultis seu exstirpatis seu seminatis iemalibus et estivalibus in eisdem, et tunc demum recedere permittatur. (140) Rubrica de iudicio terrestri. Cum sub uno principe eadem gens diverso iuro non debeat8) frugi, ne sit tamquam monstrum diversa capita habens, expedit publice rei, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie iudicentur. 1) Cod. violanam. 2) Cod. eisdemque. 3) Cod. quod. 4) Cod. quod. 5) Cod. equedivitatem. 6) Cod. kmethoni. 7) Cod. autem. 8) Cod. debeant. [59] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 687 (141) De calumpniis iudicis. Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit plurimorum, convenit statuere et iudicia forma ire (s) aliquorum castellanorum, quorum solucio tantum ex calumpniis dependet, omnino amputentur 1). (142) De servicio dominorum. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni de- pendent 2), tenetur quilibet miles secundum quantitatem suarum3) heredita- tum et bonorum ad rem publicam certis armatis hominibus deservire, dum- modo bona ipsorum invite libertatis, que et ita de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. (143) De moneta. Item unus princeps, unum ius, una moneta in toto regno debet haberi, quod sit perpetua et bona in valore, ut per hoc magis sit grata4). (144) Alter non tenetur inpignorari propterea nisi debitus (s). Ex iure divino5) tenetur, quod iniquitas unius alteri non debeat ob- esse. Statutum debet teneri, quod (pro) pena militis aut fideiussoria caucione kmeto non debet inpignorari, sed si miles aut alius quivis, ille solvat de propriis bonis. (145) De fideiussoria. Quia ex facilitate obligacionis ad magna dampna homines deveniunt, iure tenendum est, quod si quis fideiubet pro aliquo suo amico certam pe- cunie quantitatem ad aliquem civem vel alium quemcunque, cuiuscunque status aut condicionis existat, illo non solvente in termino adveniente fide- iussor propter hoc non deberet in hospicium ad obslagium subintrare aut aliqua dampna facere non solventis in destruccionem 6). Sed si est parvum debitum, detur ei pignus et reservatur; || si autem magnum, possessio [f. 32] debitoris 7) pro valore debiti per fideiussorem apprehendatur illi 8), cui debi- tum dare tenetur. (146) Rubrica de taxillis et lusoribus. Sed quia lusus taxillorum multos iustos et alios probos depauperat et dehonestat, pro remedio huius periculi9), statuto debet teneri, quod ludus 1) Cod. amputetur. 2) Cod. depedet. 3) Cod. suorum. 4) Cod. gracia. 5) Cod. domino. 6) Cod. non solvendo destruccionem. 7) Cod. debitorum. 8) Cod. ille. 9) Cod. particuli. KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. [60] taxillorum pro parata1) pecunia exerceatur et non ludatur ad prestandum, sicut facere habet. Consueverunt namque plurimi honiines provocati in ludo et malentes ulcisci contra vincentes ludunt ultra substanciam ipsorum, quod facilitas scrip ure ipsius ludi non eos gravat tantum, quantum parate pecu- nie ammissio 2) ipsos gravasset. (147) Rubrica, quod Iudeus non debet concedere pecunias super privilegia. Porro cum iudeice pravitatis intencio in hoc semper versatur, ut Chri- stianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciarum depressione sem- per deprimat et evellat3), convenit statuere, ut nullus Iudeus alicui Chri- stiano in regno nostro amodo constituto suas pecunias super4) litteras obli- gacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat, secundum consuetudinem antiquitus observatam. (148) De violencia transeuntibus5) per viam. Item cum omnibus violencia sit ab hominibus iuribus prohibita, exigit regie maiestati prohibere, ne transeuntes per viam ad dominos ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sint principes sive milites aut alterius status cuiuscunque homines condicionis existant, pro se expensas aut pabula equorum in villis, tabernis aut locis solitariis6) vi recipiant aut aliquam vim inferant volentibus vendere aut a vendicione se retrahentibus; sed unusquis- que re sua libere utatur pro libito sue voluntatis. (149) De expedicione generali et de expensis ipsorum. Verum quia gwerrarum strepitus ex inordinata milicia plus proprias terras quam alienas consueverunt ex rapina ipsorum indebite desertare, ad succurrendum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedi- cionem in suis propriis non plus pro sumptibus || ipsorum et equorum [f. 320] recipiant, nisi moderatim pabulum aut victum ipsorum, sine quo transitus haberi non possit. (150) De probacione milicie. Statuimus si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, idem duos seniores sue geneoloye, alios duos alterius geneoloye et duos ter- cie geneoloye bonos producat more consueto ad obtinendum 7) suum ius militale. 1) Cod. properata. 2) Cod. ammisso. 3) Cod. havelat. 4) Cod. sub. 5) Cod. transferentibus. 6) Cod. sollicitariis. 7) Cod. obediendum. [61] KODEKS STRONCZYŃSKIEGO II. 689 (151) De taxacione hereditatum post mortem patris et fratrum sororibus 1) extantibus. Eciam statuimus: si quis militum aut nobilium de hoc seculo migrabit, habens filios et filias, tunc fratres sorores suas maritis tradant, dote eis assignata more consueto. Si autem filios non habuerit, sed filias, tunc filia- bus omnes hereditates et possessiones cadent paterne; et si fratres patrueles ipsas hereditates obtinere voluerint, tunc milites iuxta consciencias eorum predictas hereditates taxabunt, et a die taxacionis predicti fratres patrueles sororibus infra annum parata pecunia persolvere tenebuntur; et si in spacio unius anni solvere neglexerint, tunc filie hereditates perpetue possidebunt predictas. 1) Cod. senioribus. XXI. Kod. Ptrb. III. (Petersburski III;-Petropolitanus III)1). (34) ..... [f. 84] lati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta de nocte kme- thonum vel quorumcunque receperit, licitum sit domino frumenti aut suis servis aut amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res libere pro se tollere; et si quempiam tunc occiderit 2), inpunite volumus3) ipsum per- transire. Dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulacio- nes4), in penas nobis pentnate decernimus incidisse, et si vulnerarent aut oc- ciderint frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (35) De pena maletraccionis XXXVII. Quoniam omnis scurilitas verborum aut turpiloquium ad rixas homi- nes provocantes apud virtuosos (debent) non inmerito evitari (at)que non aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut (si- quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili inproperaverit, asse) rens ipsum filium meretricis, et statim non revocaverit aut non negaverit quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vitu- perio illius, quem5) sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas gros- sorum, veluti sicut ipsum occidisset. Idem dicimus, si matrem eius meretri- 1) Powyżej (str. 335 i n ) ogłosiliśmy tekst statutów według rękopisu Petersburskiego III, w którym brakowało kart 9; obecnie, po wypadkowem odnalezieniu się trzech kartek tego ko- deksu (84, 85 i 86), podajemy artykuły pomieszczone na tych kartkach. 2) Cod. incidit. 3) Cod. nolumus. 4) Cod. depulaciones. 5) Cod. quemquem. Archiwum Komisyi prawniczej T. IV. 87 KODEKS PETERSBURSKI III. [2] cem nominavit et non revocavit nec probavit, quod asseruit, in similem pe- nam ipsum decrevimus incidisse; revocando autem1) debet dicere: id, quod (sum locutus), sum mentitus sicut canis. (36) De pena percussi absque sanguine XXXVIII. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum mo- dum in penis exigendis volumus observare: si miles militi, nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est talis per- cussio, pena, que dicitur pyąthnaczya, per inferentem debebit assignari; si autem illi inferatur, qui (non) habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena VI marcarum per percucientem debet solvi. (37) Quibus quelibet pena debeat assignari XXXIX. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut enormiter percutitur, de omnibus penis pro vulneribus aut pro percussionibus sentenciatis duas partes leso, 3am autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. || [f. 840] (38) De amicorum occisione XXXX. Et licet lex novi et veteris2) testannenti fratricidium aut alia sewa cri- mina graviter puniat sive dampnet, tamen quidam3), velud hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium4) commit- tunt, sororem vel proximum occidunt, (ut) ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde 5) lucra habere cupierunt, inde dampnis affligantur, ut puniantur, in quo peccaverunt6): omnes regnicole et nobiles nostri fratres et sorores aut proprios consanguineos interimentes, non ha- bentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum obti- nebunt; quin7) ymo sentenciamus ipsos et ipsorum filios8) privamus omni legitima talium hereditatum9) porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei iicet remociores in linea obtinebunt successionem. Quos in aggravacione 10) culpe ipsorum omnes fratricidas et patricidas infames. pro- nunciamus et inabiles ad aliquos honores promovendos. 1) Cod. recando aut. 2) Cod. veteri. 3) Cod. cum quidem. 4) Cud. ferricidium. 5) Cod. bene. 6) Cod. pecaverit. 7) Cod. quoniam. 8) Cod. ipsarum filiarum. 9) Cod. hereditatem. 10) Cod. agnacione. [3] KODEKS PETERSBURSKI III. 693 (39) Qualiter possint homines citare XLI. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro j exercendis suis iudiciis habeant certos ministeiiales seu officiales; quapropter statuimus, quod penitus nullus1) iudex per aliquam aliam personam, quam per suum certum officialem, faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, quod si aliquod crimen in iudicio vel curia iudicis recenter2) et de novo com- mittatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat fieri citaciones. (40) De pena iniuste alium citantis XLII. Preterca quandoque presidentes, ipsorum officiales vel notarii3) aut eorum familiares aliquos maliciose laboribus4) et expensis gravare volen- tes vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus ex- torquere ab eisdem cupientes. quamvis penitus nichil habeant5) cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; id- circo statuimus, quod quicunque citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore, scilicet rndarn(s), taliter citato ipse citans vel pro- curans talem citacionem vulgariter pyąthnaczya || penam solvere te- [f. 85] neatur6); prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent7) aliquas citaciones. (41) De citacione ex parte citantis XLII. Item dum aliquis citatur pro hereditate et comparens in iudicio ple- rumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Iohannes in partibus re- motis est constitutus et sit8) coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte ni- chil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate: quapropter statuimus, quod talis Pet. vel Ioh, in iudicio nomina- tus de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua idem homo moveatur, per ministerialem pu- blice tribus vicibus proclamando de prosecucione seu defensione cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non conparente9), extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. 1) Cod. nullum. 2) Cod. retentis. 3) Cod. noti. 4) Cod. liboribus. 5) Cod. habeat. 6) Cod. teneantur. 7) Cod. debent. 8) Cod. sic. 9) Cod. conparante. 694 KODEKS PETERSBURSKI III. [4] (42) De pena arborum fructifefarum succcisarum 1) XLIIL Statuimus, quod pro qualibet | arbore fructifera succisa XII grossi2) dumtaxat passo dampnum (exsolvantur). (43) De pena eradicacionis. Capitulum XLIIII. Statuendo decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et ra- dicate evellantur et extirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius extirpantis, medietatem earundem 3) plantacionum dimittere in solio sive in area sub pena sex marcarum teneatur. (44) De pena rerum violenter ablatarum. Capitulo XLV. Item si quis propria auctoritate et violenter mantellum suum vel quam- libet aliam rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, ille non repetendo ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. (45) De pena alterius violentis. Capitulum XLVI. Aliquis excolens et seminans agros alterius violenter, semine eorun- dem agrorum careat cum pena XV. (46) De pena negliegencie. Capitulum XLVII. Cum alicui IIIIor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi vio- lencia fecerit protesracionem, volumus, quod (pro) huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana IIIIor || scotos dampnum et [f. 850] iniuriam passo cum pena XV et iudici alia XV pro pena satisfacere te- neatur. (47) De pena currus4) feni violenter recepti. Capitulum XLIII. Item pro curru feni violenter recepto III grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Item pro kopa una cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio VI marcas et passo dampnum XV; si autem tempore nocturno recipiatur, decre(vimus) esse fur- tum 5). Item pro kopa estivalium vel yemalium decrevimus, una mensura8) dum recipitur ad currum, violenciam 7) dum in ponderibus, furtum esse de- claramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes8). 1) Cod. succisorum. 2) Cod. grossis. 3) Cod. eorundem. 4) Cod. curri. 5) Cod. futurum. 6) Cod. unam mensuram. 7) Cod. violenter. 8) Cod. extendentis. [5] KODEKS PETERSBURSKI III. 695 (48) De dampno alicui per alienum famulum XLIIII. Item famulus, qui Polonice dicitur golomąd, si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives de violencia per testes debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem de | bita pena est mulctandus 1). (49) De pena sentenciam alicuius iudicis arguentis. Capitulum XLV. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod vulgariter dicitur naruszy albo nagany, pelles emerlinas, castellanis San- domiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sando- miriensi mardurinas, subiudicibus pelles vulpinas, subcamerariis per VI mar- cas, camerariis istorum omnium per VI scotos; iudicibus castellanorum me- diam marcam, cuilibet notario terrarum pelles vulpinas; aliis castellanis, San- domiriensi et Lublinensi (exceptis), per VI marcas absque omni contradic- cione, ut superius est denotatum et antequam ad aliquam audienciam ad- mittatur, dare et satisfacere teneatur. (50) De pena diversorum hominum XLVI. Militi2) pro una plaga vel pluribus a kmethone factis XV pena per- cusso et iudicio XV. Si vero fuerit cum baculo et cruenta, et sic sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum3); militi vero famoso, vulgari- ter || sslyachczye, LX marcas, simplici militi seu scartabello V marcas, [f. 86] sculteto vel kmethoni factis militibus III marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (51) De pena exustorum gravis. Capitulum LII. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo incendarii et exu- stotes voluntarii4) domorum, horreorum aut quorumvis bonorum morte cru- deli eciam inpiissime5) puniantur6); quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debent7) obtinere propter dampnati8) criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, ne manus effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus9) vel villis Theutunica- libus permanere, ut accionem propositam contra eos eludant per iuris Theu- 1) Cod. mutandus. 2) Cod. Multi. 3) Cod. satisfaciendi. 4) Cod. voluntarie. 5) Przerobione przez pisarza z: inpiissima. 6) Cod. puniatur. 7) Cod. debet. 8) Cod. dampti. 9) Cod. cuiuslibet. 696 KODEKS PETERSBURSKI III. [6] tunici defensionem; et sic1) sepius talium maleficorum 2) crimina remanent inpunita. Unde de nostrorum baronum basso3) consilio statuimus, ut4) ac- cusati criminis incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus vel in villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur5) et in iure Polonico. tantum | coram iudice competenti teneantur respondere, sentenciari et pu- niri6) pena digna debebunt iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. Si vero quis inculpatus fuerit pro incendio coram iudice, quod cremaret ali- cui domum vel horreum vel alia huiusmodi, ipse actor pocius vincet reum cum sex testibus, qui hoc viderunt et audierunt, quam ipse reus evadere potest; sin autem non, ille remanet sine culpa et recompensa. Sed si vult, acquiret iure in actore, si placet, suam molestiam. (52) De pena mulieris stuprate 7) LIII. Revera non solum ab malo, sed ab omni specie8) mali quemlibet vi- ventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia et iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam9) ad fetiditatem corpus suum ut plurimum pertrahentes et lascivam vitam gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant et mu- lieres polluunt violenter et10) quando inpetuntur ab eis in recenti11), iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius || eludant commissi criminis [f. 860] accionem. Visum extitit12) nostris baronibus nobilibus in colloquio generali, et quod nos decernimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virgi- num ac mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (53) De responsione actoris contra reum. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iu- dicio iuris Theutunici contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus accionem ibidem super alia questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. 1) Cod. si. 2) Cod. maleficium. 3) Cod. bosso. 4) Cod. in. 5) Cod. trahentur. 6) Cod. sentenciare et punire. 7) Cod. stupratas. 8) Cod. spe. 9) Cod. quidem. 10) Cod. ut. 11) Cod. eis irecenti. 12) Cod. existit. [7] KODEKS PETERSBURSKI III. 697 (54) De citato legaliter inpedito LV. Contigit sepius, quod (dum) Petrus citat Iohannem, idem Iohannes reus vel per se vel per suum mensalem in primo, secundo et tercio in termino facit1) et procurat dilacionem, (in termino) autem2) peremptorio eisdem par- tibus assignato Petrus actor per infirmitatem, aquarum inundacionem vel capti- vitatem aut similem causam petit in huius(modi) causa fieri dila|cionem parte adversa postulante, quod 3) propter contumaciam actoris, cum sit pe- remtorius terminus, debet diffinitive iustificari. Statuimus, quod in tali casu, habita (et) recepta fide super huiusmodi inpedimento, alius terminus assi- gnetur. (55) De pena prima contumacie LVI. Expergencia nos edocuit, quod quandoque4) non contumaces pro con- tumacibus vel ipsi contumaces, modum tamen excedendo, per contumaciam puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod cum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, triginta vel XL recipiebantur5) et ante- quam ad locum debitum depellebantur. per modum rapine (in) non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur; ideo statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iu- dicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tan- tum culpabilis fuerit, in duobus bobus duntaxat inpignoretur; si autem kme- thones extiterint culpabiles et citati et contumaces, quilibet eorum tantum- modo in uno bove inpignoretur. Et idem decrevimus pro secunda contuma- cia 6) faciendum et obser7) 1) Cod. fecit. 2) Cod. aut. 3) Cod. et. 4) Cod. quandocunque. 5) Cod. recipiebant. 6) Cod. per secundam contumaciam. 7) Dalszy ciąg tego artykułu znajduje się powyżej na str. 326. Malinowskiego M. Księga wspomnień, wyd. J. Tretiak. 4,— Materjaly do dziejów Komisji Rządzącej z r. 1807, wyd. M. Rostworowski, Tom I. 15,— Materjały do historji Towarzystwa Filomatów, 2 toiny. 18, — Morawski K. Andrzej Patrycy Nidecki. 4,— Morawski K. Schyłek literatury rzymskiej. 6,— Niemcewicza J. U. Pamiętniki, wyd. A. Kurpiel. 4,50 Nitsch K. Monografje polskich cech gwarowych, 2 zeszyty, 3,— Otwinowski K. Dzieła X. Piotra Skargi. " 12,— Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, wyd. J. Czubek, 3 tomy. 27,— Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. J. Czubek. 12,— Poezja Filomatów. Wyd. J. Czubek, 2 tomy. 18,— Polskie instruktarze ekonomiczne z XVII i XVIII w. wyd. S. Pawlik. 6,— Potkański K. Pisma pośmiertne, Tom I. 12,— — Pisma pośmiertne. Tom II. 12,— Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, wyd. St. Kutrzeba i F. Duda. 12,— Rutkowski J. Klucz brzozowski. 4,60 Rybarski R. Wartość wymienna. 4,— Rybarski R. Nauka o podmiocie gospodarstwa społecznego. 4,— Rej M. Zwierciadło, 2 tomy, 15,— Smolka S. Polityka Lubeckiego, 2 tomy. 20,— Szpotański St. Maurycy Moohnacki. 3,— Sobieski W. Henryk IV wobec Polski i Szwecji. 6,— Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech. 6,— Szelągowski A. Rozkład Rzeszy i Polska za panowania Władysława IV. 6,— Skibiński M. Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austrjacką. 18,— Strzelecki A. Sejm z r. 1605. 3,— Tarnawski W. O polskich przekładach dramatów Szekspira. 4,— Talko - Hryncewicz J. Materjaly do etnologji i antropologji ludów Azji środkowej. 2,40 Wałek T. Dzieje upadku monarchji macedońskiej. 12,— Wojciechowski K. >Pan Tadeusz< a romans Waltera Scotta. 2,— Wędkiewłcz S. Przyczynki do charakterystyki narzeczy poludn.-włoskich. 1,80 Zachorowski St. Rozwój i ustrój kapituł polskich. 6,— Zachorowski St Studja z historji prawa kościelnego. 6,— Zachorowski St. Jakób biskup płocki. 3,— Archiwum Komisji prawniczej (Collectanea ex Archivo Collegii iuridici). Tom I, 8-0, str. 555. — Tora II, 8-0, str. 588, z 8 tablicami.1) — Tora III, 8-0, str. 492, z tablicą. — Tom IV, 8-0, str. 697.1) — Tora V, 8-0, str. 574. — Tom VII, 8-0, str. 568. — Tom VIII, Część I, 8-0, str. 270. — Tom VIII, Część II, 8-0, str. 397. — Tom IX, 8-0, str. 348. Podręczniki: Serja 1. Encyklopedja polska: Historja polityczna Polski. Część II Gramatyka języka polskiego, wyd. zbiorowe Morawski K. Zarys literatury rzymskiej Witkowski St. Historjografja grecka (w druku) Serja II. Bochenek A. Anatomja człowieka, tom I, oprawn. broszur. Anatomja człowieka, tom IV, praca zbiorowa (w druku) Marchlewski L. Podręcznik do badań fizjologicznochemicznych Maziarski St. Podręcznik do ćwiczeń histologicznych 1) Tom II i IV sprzedaje się razem