widzieć manifestacyą rozumu ludzkiego i dalszy bieg dziejów zawisłym uczynić od coraz większego wykształcenia i wydo­skonalenia tego rozumu Kierunek ten stawia, postęp ludzko­ści, jaka treść dziejów; o postępie tym zaś wątpić nie może, widząc jawnie rozwój rozumu ludzkiego w tysiącznych wy­nalazkach, odkryciach i udoskonaleniach. Rozum i postęp: oto są godła kierunku racyonalistycznego filozofii historyi. Trzecie zapatrywanie na dzieje ludzkie nazwaćby można naturalistycznem. Uważa ono ludzkość za cząstkę wszech­świata i przyrody, podlegającą tak samo, jak całość, odwiecznym prawom natury. Nie wolna wola ani rozum ludzki rozstrzykają o losach ludzkości: lecz te odwieczne prawa, które żelazną koniecznością ciążą nad życiem i rozwojem wszechjestestwa. Na tem zapatrywaniu opierając się filozofia historyi, może tylko jedno postawić sobie zadanie, to jest: zbadanie tych stałych i odwiecznych praw, rządzących rozwojem lud*. kości, której dzieje mają dla niej tylko znaczenie procesu na­turalnego, odbywającego się wiecznie według tych samych prawideł. Czy trzy te zapatrywania na dzieje ludzkie przedstawia­ją trzy stopnie rozwoju myśli ludzkiej, czy można zatem twier­dzić, że pierwsze przeważało w przeszłości, drugie w teraź­niejszości, a trzecie ma szanse opanowania myśli ludzkiej w przyszłości? August Comte zdaje się wierzyć w taki rozwój umysłu ludzkiego, który według niego, jak już wspo­mnieliśmy, przebiega trzy fazy, odpowiadające powyższym trzem zapatrywaniom, mianowice: teologiczną, metafizyczną i pozytywną. Zauważyć jednak trzeba, że stanowczy sąd o takim przebiegu rozwoju ducha ludzkiego polega na wierze w postępowość tego rozwoju. Trzebaby więc najprzód udcwodnić, że w rozwoju umysłowym ludzkości postęp taki się odbywa, o czem pomówimy na innem miejscu. Tutaj tylko tyle powiedzieć możemy, że kierunek teologiczny, który w Europie w wiekach średnich i aż do wieku 18-go prawie wy­łącznie panował, znacznie został zachwiany przez kierunek ra­cjonalistyczny, (Comte nazywa go metafizycznym), mający dzisiaj przewagę w Europie, i że kierunek naturalistyczny