rozwoju umiejętności, po których umysł filozoficzny ciernistą drogą mozolnie kroczy ku prawdzie, z drugiej strony przy­czyniają się one do dojrzałego namysłu i do tem surowszej krytyki własnych pomysłów u tych wszystkich, którzy się na nowo podejmują rozwiązania trudnych zagadnień. ROZDZIAŁ IX. Trojaki sposób zapatrywania się na historyą. Wszystkie systemy historyozoficzne podzielić można na trzy kategorye. Na dzieje ludzkie trzy tylko są mo-żliwe zapatrywania, które nadto, jak się zdaje, stanowią trzy stopnie rozwoju myśli ludzkiej, lubo każdego czasu te różne zapatrywania obok siebie istnieją, i każdy z trzech stopni rozwoju zawsze równocześnie ma swoich przed­stawicieli, toczących z sobą walkę o prawdziwość i upraw nienie poszczególnych swych stanowisk i zapatrywań. Trzy te zapatrywania są: teistyczne, racyonalistyczne czyli wolnościowe i naturalistyczne. Według pierwszego zapatrywania, dzieje ludzkie sa dzie­łem świadomoj celów swoich i celowo działającej Opatrzności. Z zapatrywania tego wynika dla filozofii historyi zadanie zbadania woli i zamiarów Opatrzności... źródłem zaś poznania tychże w tym wypadku jest religia. 1) Według drugiego zapatrywania, dzieje ludzkie są dzie-łem ducha ludzkiego; człowiek, jako istota obdarzona rozumem i wolnościa, umysłowa, działa z zupełną świadomościa celów, które rozum mu wskazuje. Kierunek filozofii historyi. opierający się na tem zapatrywania, musi w dziejach ludzkich 1) Patrz niżej księgę IV, ustęp o religii.