WYDAWNICTWA KOMISYI HISTORYCZNEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE N. 6. STARODAWNE PRAWA POLSKIEGO POMNIKI. STARODAWNE PRAWA POLSKIEGO POMNIKI TOM IV. wydany staraniem komisyi historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie jako dalszy ciąg tomów I. i II. wydanych w r. 1856 i 1870 przez ANTONIEGO ZYGMUNTA HELCLA, tudzież tomu III, wydanego w roku 1874 przez MICHAŁA BOBRZYŃSKIEGO. NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI. W Krakowie 1875. W DRUKARNI UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO pod zarządem Ignacego Stelcla. STATUTA STNODALIA EPISCOPORUM CRACOVIENSIUM XIV et XV saeculi E CODICIBUS MANU SCRIPTIS TYPIS MANDATA, ADDITIS statutis Vielunii et Calissii a. 1420 conditis (et ex rarissimis editionibus — etiam authenticis — nunc iterum editis). Editionem curavit Prof. Dr. UDALEICUS HEYZMANN, Academiae literarum Cracoviensis Socius. CRACOVIAE a. MDCCCLXXV SUMPTIBUS ACADEMIAE LITERARUM. TYPIS UNIVERSITATIS JAGELLOOTCAE PRZEDSŁOWIE. W przedmowie do wydanego w roku ubiegłym tomu IIIgo „ Staroda­wnych prawa polskiego pomników" znajduje się ustęp tej treści: „Ś. p. Antoni Zygmunt Helcel przekazał już na łożu śmiertelnem wszystkie papiery swoje Komisyi historycznej niegdyś Towarzystwa naukowego, dziś Akade­mii Umiejętności w Krakowie. Komisyja przyjmując tę szacowną spuściznę uważała się tem samem za spadkobierczynię działalności wielkiego prawnika wskazanej i rozwiniętej w dwóch pierwszych tomach „Starodawnych prawa polskiego pomników." Uchwaliwszy ogło­sić drukiem przekazane sobie przez Helcla prace oryginalne, jako dzieła jego po­śmiertne, postawiła równocześnie komisyja, jako jedno ze swoich stałych a najgłó-wniejszych zadań, wydawać nieznane a tak ważne pomniki prawa polskiego w kry­tycznem opracowaniu; pragnąc zaś uczcić pamięć męża, który myśl wydawnictwa takiego na szeroki rozmiar pierwszy zakreślił i tak świetnie urzeczywistnił, po­stanowiła pracę swoją uważać jako dalszy ciąg dwóch pierwszych tomów „Staro­dawnych prawa polskiego pomników" przez A. Z. Helcla wydanych i pod tą nazwą ogłaszać." Otóż Publikacyja IVgo tomu „ Pomników " jest dalszem wykonaniem uchwały, powziętej na posiedzeniu komisyi z dnia 14 czerwca 1873 r., (omówionej bliżej w sprawozdaniu z ruchu naukowego Akademii umiejętności w roku 1873, zamieszczonym w „Roczniku zarządu" tejże Akademii, Kraków. 1874, str. 163), a zarazem urzeczywistnieniem zamysłów A. Z. Helcla, wypowiedzianych na str. 11. przedmowy do IIgo tomu „Starodawnych prawa polskiego pomników." Jeżeli jakie ustawodawstwo nazwane być może uniwersalnem, to niewąt­pliwie ustawodawstwo kościoła katolickiego. Atoli usilna dążność do jednolitości, jaka się w ustawodawstwie kościelnem objawia, bynajmniej nie jest bezwzględną, a zatem szkodliwą. Zasada: „in principalibus unitas" nie wyklucza też wcale ustawodawstwa zwanego przez kanonistów partykularnem, owszem uwydatnia się ona w określaniu stosunku kościelnego ustawodawstwa powszechnego do szczególnego. I w samej rzeczy. Ileż to razy spostrzegamy, iż ustawy powszechne papieżów, lub soborów powszechnych, podają nam tylko pewne ogólne zasady i myśli, które dopiero bliżej rozwinąć, wskazują kierunek, w którym dalej postępować nale­ży. Natenczas należy do zakresu ustawodawstwa partykularnego wprowa­dzić takie ustawy powszechne w życie, rozwinąć je organicznie i zastósować do lokalnych potrzeb poszczególnych prowincyj kościelnych, dyjecezyj lub korporacyj. Tym sposobem staje się ustawodawstwo partykularne—wyrażając się technicznie— ustawodawstwem secundum i praeter jus commune 1). Biskupi popierają niejako prawo powszechne, zajmując się szczegółowym jego rozwojem, zapełniając — jeźli wolno użyć tego wyrazu— luki ustawodawstwa powszechnego, mając przytem wzgląd na miejscowe stosunki dyjecezyj swej pieczy powierzonych. Ustawa bowiem powszechna, jako taka, wyjątkowo tylko uwzględnia szczególne stósunki pojedynczych osób lub miejscowości; nie może ona zajmować się wyczerpującym rozbiorem wszelkich możliwych przypadków, wdawać się w kazuistykę; owszem — nie tracąc przytem wcale na precyzyi — upoważnia ona czę­stokroć sama właściwe czynniki ustawodawcze n. p. biskupów, do dalszych w jej duchu prac ustawodawczych. Jakoż obok wszelkiej nazwy przywilejów, obok rozporządzeń prałatów za­konnych, wydanych w ramach reguły zakonu ustawą powszechną zakreślonych, obok uchwał korporacyj autonomicznych, zapadłych w myśl zatwierdzonego statutu fundamentalnego, bardzo ważnem ustawodawstwa partykularnego źródłem są rozpo­rządzenia biskupów. Biskupi ogłaszają rozporządzenia swe extra synodum lub in synodo. Otóż uchwały synodalne, zwłaszcza synodów dyjecezalnych, nie powiem żeby były nowem źródłem, lecz zawsze są osobną formą ustawodawstwa partyku­larnego. Nazywają je zwykle statutami 2). 1) Tak zwane jns remonstrandi biskupów, tudzież określenie prawem kanonicznem warunków, jakich ci przestrzegać winni, ogłaszając rozporządzenia contra jus commune—jest tylko stwierdze­niem powyżej rozwiniętej zasady. — 2) Kanonisci tak chętnie łączą z wyrazem „statutum" (w od­różnieniu od: kanon, lex) pojęcie partykularyzmu, iź nazywają częstokroć zwyczaj tworzący się w obrę­bie pewnej korporacyi autonomicznej (observantia w przeciwstawieniu do consuetudo) statutum tacitum. Powszechne prawo kanoniczne ( które przecież — nawiasowo mówiąc — wyraźnie wymaga od biskupów, by ci „de rebus arduis et gravibus" działali „de consilio vel de consensu capituli " ) nie tylko że nie jest przeciwnem odbywaniu soborów partykularnych, zwłaszcza prowincyjonalnych i dyjecezalnych, lecz owszem do odbywania takowych zachęca. To też spotykamy się ciągle z konstytucyjami papieskiemi i uchwałami soborów ekumenicznych, zalecającemi peryjodyczne zwoływanie soborów prowin­cyjonalnych i synodów dyjecezalnych , a jako dowód niepośledniej statutów syno­dalnych doniosłości 1) przytoczyć możemy i tę okoliczność, że znakomity uczony Prospero Lambertini— obrany papieżem: Benedykt XIV — uznał za stósowne na­dać wiekopomnemu swemu dziełu kanonicznemu napis: De synodo diocesana. §. 2. Uwzględnianie stosunków krajowych w ustawodawstwie synodalnem było i jest powodem, iż wielka liczba badaczów spraw ojczystych pilną ku tej gałęzi prawodawstwa zwróciła uwagę. I słusznie. Jeśli bowiem zważymy, jak znaczniejsze w kościele zdarzenia— n. p. roz­ruchy religijne, zamknięcie soboru ekumenicznego, lub zawarcie konkordatu — zwy­kle skłaniały biskupów do zwoływania z tych powodów soborów prowincyjonalnych lub dyjecezalnych; a jeżeli nadto uwzględnimy niezaprzeczony między sprawami kościelnemi a spółecznemi związek: to nabierzemy przekonania, że ustawodawstwo synodalne , jak z jednej strony nazwanem być może wielkich zjawisk dziejowych odbiciem w życiu duchowem poszczególnych narodów, tak znów z drugiej strony wiernym jest upostaciowania stósunków spółecznych w różnych krajach obrazem. Tak rzeczy pojmując, snadnie sobie wytłómaczyć zdołamy skrzętność pol­skich uczonych w zbieraniu zabytków ustawodawstwa synodalnego, mogących się znacznie przyczynić do wszechstronnego wyjaśnienia stosunków kościelno - polity­cznych w Polsce. 1) Nie będzie może od rzeczy przytoczyć tu trafne ocenienie znaczenia synodów dyjecezal­nych przez przedostatni sobór prowincyjonalny w państwie austryjackiem odbyty. W aktach soboru tego (Acta et Decreta Concilii provinciae Viennensis a. d. MDCCCLVIII celebrati, Vindobonae MDCCCLIX) czytamy na str. 80 w rozdziale XI co następuje: „Quum inter episcopum et sacerdotes, quos in commisso grege pascendo adjutores habet, intimus nexus intercedere debeat, ex antiquissimis ecclesiae temporibus antistites suae dioecesis clericos, praesertim in animarum cura laborantes, frequenter congregaverunt, ut eos salutaribus monitis instruerent, desideria patefacta patenie exciperent, corrigenda corrigerent, et quae dioecesis rebus prodessent, decernerent et promulgarent. Hae sunt origines synodorum dioecesanarum." — Poczem przytoczono następujące ś. Karola Boromeusza słowa (Conc. in syn. dioec. XI. act. eccl. Mediolan. pars VII. p. 1429): „Est generalis quaedam visitatio synodus; alias enim per annum particulares quasdam ecclesias duntaxat visitamus; hic vero generatim sacerdotes omnes et clericos. ac in ipsis, suo etiam modo, populos eis commissos." Nie chcemy się wcale sprzeciwiać tym, którzy twierdzą, iż liczne synody w Polsce odbyte nowym są dowodem, jak naród polski wspólne lubił narady — lecz widzimy w tem zarazem objaw dążności episkopatu polskiego do ścisłego przestrzegania przepisów prawa kanonicznego, zalecającego peryjodyczne odbywanie synodów 1), a nadto okoliczność ta niewątpliwym jest dowodem swobodnego rozwoju życia kościelnego w Polsce. 1) W okresie, z którego tu przytaczamy dokumenty, obowiązywał już w Polsce przepis, aby synody prowincyjonalne odbywały się co trzy lata, a dyjecezalne co rok. (Statut Mikołaja Trąby, Liber I. De officio ordinarii; P. W. Fabisz, Wiadomości o synodach prowincyonalnych i dyecezalnych. Kępno 1861, str. 85; A. S. Krasiński podaje w swojem „Prawie kanonicznem", Wilno 1861, na k. 34 wiadomość, iż stolica apostolska pozwoliła następnie biskupom polskim odbywać synody dyjecezalne co dwa lata i odwołuje się do bulli papieża Benedykta XIII z r. 1578!). Przepis ten przy każdej stosownej sposobności aż po nasze czasy ponawiano (Sobór trydencki poświęcił nawet tej sprawie osobny rozdział, Sess. XXIV. cap. II de ref. Synodi provinciales quolibet triennio, dioecesanae quotannis celebrentur); przepis więc powyższy i dziś jeszcze obowiązuje. Nie jest przeto całkiem bezzasadnem zdanie pewnego anonima, wypowiedziane w monografii „Kirchliche Zeitfragen" (Lipsk 1863) na karcie 11 w następujących, może nieco cierpkich słowach „Ein weiterer Missbrauch ist der ganzliche Verfall der Provinzialund Dioecesan - Synoden, als des, von dem Tridentinum Sess. 24. cap. 2. de reform. bezeichneten, geeignetsten Mittels zur Abstellung der Missbrauche— also Synoden wieder hergestellt, und ein arger Missbrauch ist gefallen. Z tem wszystkiem mylił by się, ktoby twierdził, iż powodem częstego omijania powyższego przepisu była i jest opieszałość władz duchownych. Różne albowiem okoliczności do tego się przyczyniły. Prawdą jest, że sami biskupi udawali się częstokroć do stolicy apostolskiej z prośbami o udzie­lenie pozwolenia, by zastąpić synody innemi stosownemi środkami, n. p. konferencyjami biskupów jednej prowincyi, lub dziekanów pewnej dyjecezyi. Niedogodności połączone z ogołoceniem całej niemal dyjecezyi z duchowieństwa, zgromadzonego równocześnie w jednem miejscu do odbycia soboru przeznaczonemi po części także wzgląd na koszta, jakie częste — n. p. coroczne — zwoływanie synodów za sobą pociąga; wreszcie trudności różnego rodzaju w odbywaniu dłuższych niekiedy podróży duchownych — były tego powodem. Lecz nie mniej pewną rzeczą jest, że jedną z głównych przyczyn tego zjawiska były także rozporządzenia rządowe, nieprzychylne częstemu zwoływaniu soborów. Jeśli już rozporządzenia wydane w tym duchu, jak n. p. następujące: „Aucun concile national ou metropolitain, aucun synode diocesain, aucune assemblee deliberante, n aura lieu sans la permission expresse du gouvernement (Articles organiques de la convention du 26 messidor an IX. Titre premier. 4) — nadzwyczajnie utrudniały odbywanie synodów, cóż dopiero powiedzieć się da o wyraźnych zakazach rządowych. Pomimo tych różnorodnych trudności usiłowała stolica apostolska przy każdej stosownej spo­sobności przywrócić dawniejszą w tej mierze karność kościelną, a w biskupach chętnych zawsze znalazła pomocników. Przytaczam tu niektóre dokumenty z najnowszych czasów, mających być poparciem powyż­szego twierdzenia. Conventio inter S. D. Pium VII et Maximilianum Josephum Bavar ine Regem d. 5 Jun. 1817. Art. XII. Concilia provincialia Baltimori habita ab a. 1829 — 1840. Baltimori 1842. Decreta Concilii provincialis Parisiis habiti a. 1849. Paris. 1850. Acta et Decreta Concilii provinciae Remensis a. 1849. Lutetiae Parisiorum 1850. Synode Diocesain tenu a Paris 1850. Statuta Dioecesis Leodiensis in Synodo Dioecesana promulgata anno 1851. Leodii 1851. Acta et Decreta W nowszych czasach J. A. Załuski, ogłaszając w r. 1744 swój Synodicon Poloniae orthodoxae, zachęcił poniekąd do dalszych w tym kierunku prac. Jakoż myśl przez niego rzucona licznych znalazła zwolenników, a między tymi — nie mówiąc już o najnowszych pracach J. N. Jabczyńskiego, R. Hubego, P. W. Fabisza, M. Bulińskiego, S. Chodyńskiego — ś. p. Z. A. Helcla, tego niezmordowanego dziejów ojczystych badacza, który tak świetnie łączyć umiał te­raźniejszość z przeszłością, występując mężnie, przy każdej sposobności, w obronie praw kościoła, których odszukiwaniem tak gorliwie się zajmował 1). §. 3. Zamieszczamy w tym tomie „Starodawnych prawa polskiego pomników" następujące dokumenty z 14 i 15 stólecia: Statuty synodalne biskupów krakowskich: 1. Nankiera z r. 1320 — (a dla dokładności w nocie ustawę metropoli­talną Janisława arcybiskupa Gnieźnieńskiego, łagodzącą statut dyecezalny biskupa Nankiera w jego zbytniej surowości względem klątew za księżobójstwo). 2. Jana Grota z r. 1321. 3. Floryjana Mokrskiego z r. 1373. 4. Piotra Wysza z r. 1396. 5. Wojciecha Jastrębca z r. 1423. 6. Zbigniewa Oleśnickiego z r. 1436. Concilii Provinciae Remensis a. 1853. Ambiani 1853. Conventio inter SS. Pium IX et M. c. r. a. Franciscum Josephum I, Imperatorem Austriae d. 18 Aug. 1855. Art. IV. lit. e; Lit. Apost. a SS. Pio LX ad Imperii Austriaci Cardinales, Archiepiscopos et Episcopos datae d. 5 Novembria a. 1855. Ustęp: Et quod attinet ad dioecesanas Synodos; Lit. Apost. SS. Pii IX. ad Cardinales, Archiepi­scopos et Episcopos universae imperialis ac regiae austriacae ditionis d. 17 Martii a. 1856. Ustęp: Et quoniam optime scitis; Acta et Decreta concilii provinciae Yiennensis a. 1858 celebrati. Vindobonae 1859; Concordata Badensia d. 28 Jun. 1859. IV. 7; Die Beschlusse des Provincial - Concils von Prag im J. 1860. Prag 1864. i t. p. 1) Nasuwają się tu nam mimo woli charakterystyczne jego słowa, wypowiedziane w obronie prawa własności kościelnej w izbie posłów rady państwa, na posiedzeniu z dnia 2 Czerwca 1862 roku. Przytaczamy tu ustęp z tej mowy: „To co z dawnych czasów przodkowie dla dobra swych własnych potomków w celu ich oświaty fundowali, i pod ochronę kościoła stawili dla większej w późniejszych wiekach pewności przeznaczenia założycieli; to co dla podniesienia ducha religijnoobyczajnego swych prawnuków, na służbę bożą, na kościoły, i przeróżne instytucye kościelnego pasterstwa łożyli; to do czego cześć owych potomków dziś jeszcze z największym zapałem się wiąże, i z czem swe najdroższe wspo­mnienia, często nawet swe wspomnienia rodzinne połącza — to wszystko chce nowomodna polityczna alchimia zsypać w ogólny kosmopolityczny tygiel, i wygotować z tego cienką do powszechnego spożycia polewkę, według recepty tych ludzi, którzy ani o żadnych przodkach, ani o żadnych religijnoobyczajnych uczuciach zgoła nic wiedzieć nie chcą, lub tylko tyle, ile im się o tem z urą­ganiem mówić spodoba". Słowa te zacnego obywatela, dobrego patryoty, sumiennego uczonego — najlepszem może będą usprawiedliwieniem wydawnictwa IV. tomu „Pomników". B 7. Concordata dominorum laicorum cum praelatis ecclesiae. Są to ze strony duchowieństwa uwagi i odpowiedzi na 24 różnych żądań i zarzutów przez szlachtę, snadź małopolską, podanych, przeważnie w przedmiocie dziesięcin (Helcel. Starod. prawa polsk. Pomniki T. I. str. XXIV). 8. Statut synodalny Tomasza Strzępińskiego, biskupa krakowskiego z r. 1459. 9. Statuty kapituły katedralnej krakowskiej z 14 i 15 wieku, 10 Sumaryjusze tychże statutów kapitulnych, wreszcie w dodatku: 11. Statuty prymasa kościoła polskiego, Mikołaja Trąby z r. 1420. Pozostaje nam teraz zająć się pobieżnem omówieniem powyższych źródeł. Przedewszystkiem zaś uczynimy tu — pod względem formalnym — nastę­pujące dwie uwagi co do tytułu dzieła, tudzież co do pisowni w niem użytej. Daliśmy IV tomowi „Pomników" ogólny nadpis: Statuta synodalia Episcoporum Cracoviensium i t. d., chociaż nie wszystkie statuty tu zamieszczone są synodalnemi w ścisłem słowa znaczeniu. Lecz zarzut ten zastosować by można tem samem prawem także do przymiotnika: dioecesana. Uwzględniono więc przy ułożeniu tytułu przeważnie większą liczbę statutów, będących niewątpliwie synodalnemi. Co do pisowni znów nadmieniamy, iż jest to wprawdzie wielce wygodną rzeczą posługiwać się w podobnych razach pisownią łacińską, dziś powszechnie używaną; nie chcąc atoli zatrzeć zupełnie cech, właściwych pismom, a względnie drukom, powstałym w różnych czasach i miejscach, zastąpiliśmy znaną jednostajność, charakterystyczną, a przytem nieszkodliwą rozmaitością. Ztąd pewna dowolność w pisowni tych samych wyrazów, którą spostrze­gamy dość często, i to nie tylko w pismach w różnych powstałych czasach, lecz nawet w pismach tego samego pisarza. Jeden i ten sam wyraz pisany często na tej samej karcie raz tak, drugi raz znów inaczej (n. p. nihil i nichil, hi i hij — znakiem „ij" zastępujemy dawne „y" z dwoma kropkami — lub hy, adijcimus i addicimus, pronunciare i pronuncciare, legitime i legittime, parochus i parrochus, tabellio lub thabellio, excommunicacio i excomunicacio, aliqua tenus i aliquattenus lub aliquatinus, pecare i peccare i t. p.), raz małą, raz wielką literą początkową. Przedewszystkiem pisownia imion własnych jest częstokroć oryginalną. Nie sądzimy wszakże, by z powodu tej dokładności kopii text statutów stać się miał mniej zrozumiałym. §.4. Pierwszych ośm dokumentów powyżej wyszczególnionych podał ś. p. Helcel z kodexu P. II. (Kodex Puławski drugi niegdyś) zachowanego dziś w bibliotece Kurnickiej. Jest to ten sam kodex, którego użył J. W. Bandtkie w „Ius polonicum". Kodex ten opisał dokładnie J. Lelewel (Bibliograficznych ksiąg dwoje T. I. str. 236, 237 i 238), a nadto sam A. Z. Helcel (Starod. prawa polsk. pomniki, Tom. I. str. XXIV—XXVIII). Kodex P. II. porównaliśmy z rękopiśmiennym kodexem, nabytym d. 3 Sierpnia 1818 r. przez ś. p. Bandtkiego dla Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zawierającym w pierwszej swej części te same niemal statuty synodalne, co kodex P. II. Kodex ten — przytaczany tu jako Kod. Jag. syn. — oznaczono znakiem bibliotecznym B. B. V. 19, a liczbę porządkową 820.; jest on dotąd mało znanym 1), dla tego krótki jego opis nie będzie może zbytecznym. Jest to kodex papierowy, małego formatu, złożony z 206 kart nieliczbowanych i małej wszytej karteczki; oprawny w drewniane, pargaminem powleczone okładki. Pismo z drugiej połowy 15 stólecia. Znaki wodne na papierze przedstawiają według Dr. Piekosińskiego, specyjalisty w tej mierze, basztę szachową (r. 1450—57, papier prawdopodobnie zapasowy), tudzież głowę wołu z różą sześciolistną na wysokiej łodydze z krzyżem nad nią (r. 1467). Papier dość uszkodzony, mianowicie dolna część kodexu zbótwiała. Synodyki krakowskie, o których mowa, zajmują 83 pierwszych kart; resztę kodeksu zapełniają rozprawy treści teologicznej, a mianowicie na karcie 84 poczynają się, według napisu na marginesie położonego: Meditationes Sti Benedicti. Otóż porównaliśmy Kod. Jag. syn. z Kodexem P. II., a następnie oba te rękopisy z rękopisem Helclowskim. Znaczniejsze różnice między Kodexem P. II. a Kod. Jag. syn., mogące się przyczynić do lepszego zrozumienia textu, nie mniej różnice w nadpisach nad poszczególnemi rozdziałami, uwidoczniliśmy w notach. Co do rękopisu Helclowskiego wreszcie, to usiłowaliśmy usunąć — nieuni­knione niemal w tego rodzaju transumptach a żadnej wątpliwości niepozostawiające — errores calami (n. p. str. 14 wiersz 7 z góry „in feria" zamiast: infra; str. 25 wiersz 15 z góry „canones" zamiast: canonis; str. 29 wiersz 14 z góry „polluentes" zamiast: pollentes; str. 41 wiersz 16 z góry „ausibus" zamiast: ausis; str. 44 w. 1 z góry „cuiuspiam" zamiast: cuius propria; str. 48 w. 5 z góry „distribuerint, presentauerint" zamiast: distribuerit, presentauerit; str. 65 w. 11 z dołu „misterium" zamiast: ministerium; str. 65 w. 16 z dołu „coniunccio" zamiast: communicacio i t. p.) nie uczyniwszy żadnej o tem w notach wzmianki; ważniejsze zaś ustępy, zmienione przez ś. p. Helcla może z namysłu (jak n. p. na k. 12, nota 1; na k. 25, nota 1 i 2; na k. 74, nota 3; i t. d.), ośmieliliśmy się sprostować według textu pierwotnego, przytaczając zarazem w notach wersyą Helclowską. §. 5. Zabytki ustawodawstwa kościoła polskiego, podane z kodexu P. II., uzu­pełniamy Statutami Kapituły katedralnej krakowskiej z XIV i XV wieku, tudzież Sumaryjuszami tychże — a to z powodów następujących. Nie mówiąc już o znaczeniu instytucyj, rozwijających się przy kościele katedralnym, dla reszty kościołów dyjecezalnych — nadmieniamy tylko, że przeważna 1) O ile nam wiadomo, zajął się także opracowaniem tego kodeksu znany starożytnych ręko­pisów badacz p. Ż. Pauli. liczba przytoczonych tu statutów kapitulnych powstała pod powagą tych samyeh biskupów krakowskich, których statuty synodalne w tem dziele zamieszczamy. Uzupełniają się więc statuty synodalne i kapitulne, które obowiązywały równocześnie w jednej i tej samej dyjecezyi 1). Nadto w opisanym poniżej kodexie statutów kapitulnych, z którego ko­rzystaliśmy, zamieszczone są także statuty biskupów krakowskich „pro uniuersa diocesi", obok statutów, obowiązujących przynajmniej „omnes Collegiatas Ecclesias Dioces eos Cracouiensis "— jak n. p. statuty biskupów Jana Lutka i Jana Rzeszowskiego, lub statut kardynała Oleśnickiego: „Deformitatem et ignominiam". Zamieszczając zaś statuty kapitulne w naszym zbiorze, niemogliśmy pominąć tychże sumaryjuszów, do których się same statuty kapitulne odwołują (o. str. 150). W mowie będące statuty kapitulne i ich sumaryjusze podajemy z kodexu pargaminowego (N. I.) zachowanego w archiwum kapituły katedralnej krakowskiej Kodex ten, oprawny w ozdobne skórzane okładziny, obejmuje 31 liczbowanych kart pargaminowych in folio. Sądząc z zewnętrznej postaci kodeksu i pisma — prócz kilku dodatków — jednostajnego, mając nadto wzgląd na daty statutów kodexem objętych — naznaczamy 2gą połowę XV wieku jako czas, w którym ten kodex spisano. Był on snadź jakiś czas urzędownie używany, co wnosimy z treści niektórych statutów (o. str. 150), tudzież z własnoręcznych podpisów biskupa M. Szyszkowskiego, położonych na ostatnich dwóch dokumentach w tym kodexie później dopisanych, które wraz z tuż poprzedzającym, jakkolwiek z późniejszego czasu pochodzącym dokumentem, podajemy w odcinku, chcąc tym sposobem ułatwić dokładne wyobrażenie o całości kodexu. Z tego też powodu nie zmieniamy kolejności statutów i sumaryjuszów kodexem objętych, chociaż nie możemy się w tej mierze dopatrzyć ani chronologi­cznego, ani systematycznego porządku. Po statutach n. p. Bodzanty, drugiego następcy Grota na katedrze krakowskiej, idą znów statuty Grota; statut „Preterea quocienscumque" dwa razy nawet w kodexie zamieszczony (na k. 22, i 27). Pisownia, zwłaszcza sumaryjuszów — którą tu, z wyjątkiem interpunkcyj, zatrzy­maliśmy — nie odznacza się zbytnią starannością. Z tem wszystkiem uważaliśmy z przyczyn powyżej wyłuszczonych za stósowne, zamieścić tu w mowie będące statuty, czyniąc je tym sposobem przystępnemi dla szerszej publiczności. §. 6. Czyniąc wreszcie zadość kilkakrotnie już w tej mierze objawionym ży­czeniom 2) zamieszczamy tu w dodatku Statuty Prymasa kościoła polskiego, Mikołaja Trąby, uchwalone na synodzie WieluńskoKaliskim w r. 1420. 1) Zamieszczenie statutów kapituły poznańskiej w jednym tejże kapituły metropolitalnej kodexie obok równoczesnych statutów synodalnych — o czem wspomina J. N. Jabczyński — zdaje się, że także nie było przypadkowem. (Por. Wiadomośai o Synodach prowincyonalnych i zbiorach ich sta­tutów — w Roczniku Towarzystwa Naukowego Krak. Kraków 1849. T. IV. str. 44). 2) Przypominamy tylko, że P. W Fabisz — dla uwiecznienia prawodawstwa kościelnego 15. wieku, jak się wyraża — uważał za stosowne, przytoczyć w dziele swem (Wiadomości o synodach Przyczyny nadzwyczajnej rzadkości tych statutów dostatecznie są znane; wyłuszczyli je zbyt dokładnie Bentkowski, Bandtkie i inni, abyśmy je tu znów przytaczać mieli. Również nie masz żadnej wątpliwości o wewnętrznej wartości statutów, uchwalonych pod powagą męża, który omal że niedosięgnął tiary, i tak w kraju, jak za granicą, a mianowicie na soborze konstancyjeńskim najświetniejsze zajął sta­nowisko. Jakoż nazywa Buliński (Historyja kościoła polskiego. Kraków 1873 T. II. str. 270) statuty synodalne Trąby bardzo trafnie „podstawą późniejszego prawo­dawstwa kościelnego w Polsce." Pozostaje nam przeto usprawiedliwić się z tego tylko, dla czego statuty Trąby umieszczamy właśnie w dodatku do IV. tomu „Pomników." Oto z tej przyczyny. Na soborze WieluńskoKaliskim obecnym był mię­dzy innymi także Wojciech Jastrzębiec, biskup krakowski, którego dyjecezyja na­leżała podówczas do prowincyi Gnieźnieńskiej. Otóż Wojciech, powróciwszy do Kra­kowa, uznał za stósowne zwołać synod dyjecezalny, i ogłosić na tymże synodzie w r. 1423 odbytym zamieszczone także w tym tomie ustawy synodalne. Ustawy przeto na obu tych synodach uchwalone w ścisłym ze sobą zo­stają związku, co już w części wykazał ś. p. Łętowski. (Katalog biskupów kra­kowskich i t. d. T. I. str. 370). Zamieszczając je przeto w tym tomie, zamierzamy tylko ułatwić wszech­stronny pogląd na ustawy kościelne, jakie obowiązywały w XIV i XV stóleciu w dyjecezyi krakowskiej. Eóżne edycyje statutów Trąby, rozłożonych na wzór dekretaliów Grze­gorza IX, czyli raczej Bernarda z Pawii, na pięć ksiąg opisali: Lelewel, Jocher, Bentkowski, Wiszniewski, Jabczyński, Fabisz, Buliński, Krasiński i inni. Helcel poświęcił im również uwag kilka, zamieszczonych na karcie 333 T. I. Staroda­wnych prawa polskiego pomników. Statuty Trąby podajemy tu w przedruku. Lecz nie uważaliśmy za dostateczne, zamieścić tu po prostu przedruk je­dnej z dawniejszych edycyj tych statutów. Biorąc wzgląd na liczne błędy, z któ­remi się w każdej niemal z tych edycyj spotykamy, dalej na zupełny brak interpunkcyj, lub na utrudniającą zrozumienie rzeczy wadliwość w używaniu takowych, postanowiliśmy raczej porównać teksty 6-ciu najdawniejszych i autentycznych edy­cyj, a podając w notach ważniejsze waryjanty, przyczynić się tym sposobem do wyjaśnienia tekstu w mowie będących statutów. Zatrzymawszy przytem dawną pisownię, postąpiliśmy sobie już swobodniej przy zamieszczaniu interpunkcyj. prowincyonalnych i dyjecezalnych Gnieznieńskich i t. d. Kępno 1861) całe ustępy ze statutów Trąby. Przytaczania takie statutów Trąby są dość częste. Dowodem tego najnowsze dzieło M. Bulińskiego. Pozostaje nam jeszcze rzecz tę nieco bliżej określić. Otóż zamieszczony tu tekst statutów Trąby wzięty jest ze starodawnej edycyi, mającej napis: Statuta prouincialia toti pro — uintie Gneznensi. valentia auctoritate apostolica — edita ut clare patet ex bullis summorum pontificum— hic insertis. Dzieło to obejmuje 64 nieliczbowanych kart, bez wyrażenia miejsca gdzie, lub roku, w którym wydanie uskuteczniono. Znaki wodne na papierze tej edycyi przedstawiają już to wolą głowę, już znów gotycką literę P z czterolistną różyczką u góry. Ze znaków tych wy­prowadza Dr. Franciszek Piekosiński wniosek, iż druku dzieła tego dokonano nie w Polsce, i to prawdopodobnie w pierwszych dwóch dziesiątkach 16go stulecia. Egzemplarz z tej edycyi, z któregośmy korzystali, był niegdyś własnością ś. p. A. Z. Helcla — co się okazuje z pieczęci wyciśniętej na pierwszej i przed­ostatniej karcie dzieła — i właśnie dla tego, ponieważ ś. p. Helcel w naukowych swych badaniach tą edycyją statutów Trąby się posługiwał i z takowej ustępy przytaczał, zamieściliśmy tu tekst statutów Trąby według tej edycyi. Z tekstem statutów Trąby edycyi właśnie omówionej porównaliśmy na­stępujące wydania tych statutów, według okazów przechowanych w biblijotece Uniwersytetu Jagiellońskiego, a mianowicie: 1. Nader rzadkie wydanie statutów Trąby, zamieszczone w jednym tomie obok: Institutiones et statuta vel Sintagmata provincialia incliti regni polonie per serenissimum principem et Dominum Dominum Kazimirum primum polonie regem: magnum ducem litwanie: russie: prussie que dominum et heredem etc. edita et promulgata i t. d — pod napisem: „STatuta prouin — cialia toti prouincie Gneznen­ si. poznaniensi. wrati— slauiensi. Cracouiensi. ceteris et singulis episco — patibus sub archiepiscopatu contentis valen — cia. auctoritate apostolica edita ut clare pa­ tet— ex bullis summorum pontificum his nisertis." Statuty Trąby zamieszczone w drugiej połowie tego dzieła, należącego „ad cimelia" biblijoteki Jagiellońskiej, obejmują 51 kart nieliczbowanych, przed­stawiających jako znak wodny szczególnego kształtu gotycką literę P, z czego Dr. Piekosiński wnosi, iż dzieło to wydrukowano w r. 1499; wyszło ono bowiem bez wyrażenia miejsca i roku druku. (O takich, przy syntagmatach przyoprawianych, statutach synodalnych wspomina także J. Lelewel w dziele: Bibliograficznych ksiąg dwoje, T. I. str. 66, 67). Edycyją tę, jako niewątpliwie najdawniejszą z edycyj tu porównanych oznaczamy znakiem: Ed. I. 2. Przechowywane również „in cimeliis" biblijoteki Jagiellońskiej wyda­nie Norymberskie z r. 1512. (Przy końcu dzieła czytamy: Omni cum diligentia Impressa Finitaque Nuremberge oppido Imperiali. Per Hier)nymum Hoeltzel. Expensis prouidi viri Francisci Klosze de Wratislauia. Anno domini 1512. vicesima secunda die mensis May). 3. Edycyją krakowską z r. 1518, uskutecznioną za staraniem Rudolfa Agrykoli. (W dedykacyi dzieła poświęconego Janowi, arcybiskupowi Gnieźnieńskiemu, wydawca sam się mieni: Rudolphus Agricola junior poeta a Caesare laureatus). 4. Edycyją krakowską z r. 1527. Statuty Trąby umieszczone są tu w je­dnym tomie obok statutów Jana Łaskiego, również w Krakowie w r. 1527 (per Mathiam Scharffenbergk) drukiem ogłoszonych. Znak wodny na papierze tej edycyi, przedstawiający lilię w tarczy, wskazuje także, według Dra Piekosińskiego, na r. 1527. 5. Wreszcie wydanie krakowskie z r. 1528 (Excussum Cracouiae in Vigilia Sancti Stanislai. Anno dominice Incarnationis MDXXVIII. Per Mathiam Scharffenbergk. Expensis prouidi viri Marci Scharffenbergk. Ciuis ac Biblipole Cracouiensis. Laus deo). Nadto uwzględniono tu kodeks rękopiśmienny statutów Trąby, zachowany w biblijotece Jerzego hr. Szembeka, a pisany około r. 1445, na co wskazują znaki wodne znajdujące się na papierze kodeksu i przedstawiające głowę wołu z krzyżem wyniosłym pomiędzy rogami i z różą nad nim. §. 7 Z dokumentów, zamieszczonych w tym tomie a uzupełniających się na­wzajem, powziąść można dokładne wyobrażenie o stanie ustawodawstwa kościelnego XIV i XV stólecia w dyjecezyi krakowskiej. Porównawszy historyczne te zabytki usiłowań prawodawczych w Polsce z ówczesnem ustawodawstwem kościelnem w przyległych Polsce państwach zacho­dnich, przeświadczamy się coraz mocniej, że Polska, jakkolwiek dość późno przy­jęta do grona państw chrześcijańskich 1), bardzo szybko zrównała się co do ro­zwoju ustawodawstwa kościelnego z państwami zachodniej i południowej Europy. Przypominamy tu tylko postanowienia o obowiązkach wikaryjuszów gene­ralnych, o wymiarze kar kościelnych, de emptione et venditione a w szczególności o alienacyi dóbr kościelnych, o zasiedzeniu, mianowicie de annali et triennali possessione, o bankach, lichwie, i t. p. Wprawdzie spotykamy się nieraz z twierdzeniem, że ówczesne ustawy kościelne odznaczały się zbytnią surowością i brakiem tolerancyi, że nawet nieko­rzystnie wpływały na rozwój stosunków handlowych i gospodarczych, w ogólności majątkowych. Lecz zwracamy uwagę na to, jak niewłaściwą rzeczą jest oceniać ówcze­sne ustawy w oderwaniu od spółczesnych stosunków życia, jakim anachronizmem, chcieć mierzyć ówczesne instytucyje prawne miarą dzisiejszych zapatrywań się na takowe. Zresztą nie wszystko co postępowe, już dla tego doskonałe. 1) W r. 1420 wyraża się Prymas kościoła polskiego, Mikołaj Trąba, o Polsce: „Item cum adhuc terra polonica sit in corpore christianitatis nova plantatio." (Ob. statut M. Trąby, ks. V, rozdz. 3). Nieznano n. p. w okresie czasu, o którym mowa (poniekąd pod wpływem ówczesnych ustaw kościelnych) dzisiejszych sposobów szybkiego bogacenia się, lecz również nieznano tak częstych—jak dziś—upadłości z wszelkiego rodzaju katastro­fami, jakie takowym towarzyszą; niestety zbyt często do majątków dziś nagroma­dzonych zastósować się dadzą znane słowa: Tolluntur in altum, ut lapsu graviore ruant. Jeśli znów z drugiej strony dobrą nazwiemy ustawę, przyczyniającą się do podniesienia rzetelności, prostoty i hartu charakteru osoby ustawą związanej, to niewątpliwie przeważnie większą część ówczesnego ustawodawstwa tak nazwać należy. Nie miniemy się nawet z prawdą twierdząc, że kościół polski naszych cza­sów, bardzo wiele zawdzięcza kościołowi przeszłości, o której mowa. I w samej rzeczy. Kościół polski, zajmując dziś w obec nader przykrych wpływów, stanowisko tak wybitne i niezachwiane, powoduje się niewątpliwie ustalonemi w odległej przeszłości zasadami, przejmuje się duchem, jakim owiane są postanowienia dawnych, dzielnych biskupów polskich, opiera się na tradycyjach z ich czasów przechowanych. Zadziwiać to wcale nie może. „Car— są to słowa J. de Maistre, wypo­wiedziane w dziele: du Pape, liv. I. ch. 6 — car tout ce qui existe legitimement et pour les siecles, existe d abord en germe et se developpe successivement." — Wreszcie ośmielam się jeszcze dopełnić mego tylko obowiązku, składając tu podziękę prześwietnej kapitule katedralnej krakowskiej, tudzież W. W. P. P. Bobrzyńskiemu M., Estereicherowi K. i Szujskiemu J. za uprzejmą gotowość w do­starczaniu materyjałów, jakie się potrzebnemi okazały przy wydawnictwie IVgo tomu „Starodawnych prawa polskiego pomników." Kraków d. 28go Kwietnia 1875 r. Dr. UDALRYK HEYZMANN. I. STATUTA NANKERI EPISCOPI CRACOVIENSIS. Ann. MCCCXX. STATUTA SYNODALIA Episooporum Cracoviensium 1). Nankeri Episcopi Statuta. Ann. 1320. Quoniam genus humanum duobus modis, jure divino videlicet, et humano regitur, que, quamquam per prophetarum preconium, et ewangeliarum prelucida dogmata, et sanctorum patrum canonica instituta, ad regimen et doctrinam universalis ecclesie per orbem terrarum diffuse, mirifice ac utiliter luculencius claruerunt, verum tamen natura varietatis avida, quamvis sufficienter sit limitibus iusticie circumsepta, quasi novas deproperans formas edere 2), cottidie ad vetita suos motus dirigit et habenas, propter quod, tamquam morbis nova antidota deposcentibus, secundum varietates et successiones temporum, ad refrenandam temeritatem nonnullorum, nova remedia convenit adhibere: Ideoque nos Nenkerus 3), qui miseracione divina Cracoviensi ecclesie, licet immeriti, presidemus, quedam ad reformacionem morum ac delictorum cohercionem 4), nec non ad ecclesiarum communem profectum et 1) W kodeksie P. II. poczynają się na str. 97. od nadpisu później przez jakiegoś poprawiacza starożytnego dodanego: „Sequuntur Statuta Episcoporum Crac." i znów osobno: „Nankeri". W ko­deksie znów Jag. syn. (B. B. V. 19) na str. 25 czytamy: Incipiunt Statuta patris Nankijeri. — 2) Słowa wzięte z przedmowy Bonifacego VIII. do Liber Sextus Decretalium.— 3) Nankier, herbu Oksza, Szlązak, rodem z księstwa Opolskiego, obrany w r. 1320 na mocy zgodnego wyboru kapi­tuły biskupem z kolei XXV krakowskim, tegoż samego roku przez papieża Jana XXII na biskup­stwie zatwierdzony, a przez Janisława arcybiskupa gnieźnieńskiego wyświęcony na biskupa. Po siedmiu latach niespełna na biskupstwie krakowskiem, przeniesiony na wrocławskie, umarł w Nissi 10 Kwietnia 1341 r. śmiercią, jak się Długosz wyraża, błogosławionego. Zajął się do razu poprawą obyczajów w dyecezyi swojśj i dat opisać karność duchowną niektóremi prawami, a te miały długo powagę po nim. Primam adjecit curam in corrigenda dioecesi, in quam nonnulla irrepserant, cum Muscata a Loctico sub custodia teneretur, eam ad mentem sacrorum canonum legibus circumscripsit, et ut ab omnibus servarentur, sanxit et decrevit. (Ob. Załuski J. A. Conspectus novae collectionis legum ecclesiasticarum Poloniae (titulo Synodicon Poloniae ortodoxae) Vars. 1744 str. 14; Rzepmcki Fr. S. J. Vitae praesulum Poloniae. Posn. 1761 T. I. str. 296; Łętowski L. Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich. Kraków 1852, T. I, str 237; Bulinski M. Historya kościoła polskiego. Kraków 1870. T. I, str. 218, 229). — 4) Kod. Jag. syn.: ad reparacionem moram ac delictorum correccionem. STATUTA NANKERI ex officii nostri debito statuere et ordinare volentes, predecessorum nostrorum constitucionibus perquisitis, sapientum communicato consilio, et consensu nostri Capituli accedente, quasdam ex ipsis approbavimus, plerasque mutavimus et novas adiunximus cum salubribus informacionibus simplicium clericorum, prout varietati temporum credidimus expedire; ipsasque in cleri noticiam scripture presentibus duximus deferendas et solempniter in presenti synodo publicandas; constituciones easdem interpretandi, declarandi, addendi, minuendi, et contra illas dispensandi nobis, nostrisque successoribus, facultate plenaria reservata; quibuslibet alijs constitucionibus nostrorum predecessorum in presenti volumine non insertis, penitus revocatis. Sane quia viris ecclesiasticis duo principaliter sunt necessaria, videlicet vita et conversacio irreprehensibilis, nec non sciencia scripturarum, illa precipue, que in quatuor consistit: primo, in sacramentorum administracione; secundo, in eorum cauta custodia et contractacione 1); tercio, in divinorum officiorum celebracione; quarto, in animarum ac ecclesiarum regimine ac disposicione, unde primum de hac quadruplici scientia ad erudicionem simplicium, et de munda vita et 2) conversacione irreprehensibili clericorum, per singulas constituciones aliqua perstringemus, ut in hijs informati 3), illam propheticam possint evadere sentenciam, qua dicitur: „Tu scienciam a te repulisti, et ego repellam te, ne sacerdocio fungaris michi." Ignorantia etenim scripturarum, ignorancia Christi est. Unde apostolus: „Ignorans ignorabitur." Primo igitur nos sciencia illa adornari convenit, que in sacramentorum ecclesiasticorum administracione consistit. Sunt autem huiusmodi septem sacramenta: videlicet, baptizmus, confirmacio, penitencia, ewcaristia 4), extrema unccio, ordo, et matrimonium, de quibus aliqua seriatim sub compendio disseremus. De sacramento baptismi 5). Baptismus est primum sacramentum, quo non recepto, nullum aliud sacramentum proficit ad salutem. Per illud enim est ingressus ad Christum et ad alia sacramenta, et ubi Christus non est fundamentum, nullum boni operis superest edificium etc. Pro baptizandis itaque infantibus vel pro crismate premium nolite requirere, ne propter vestri desidiam aut negligenciam infans aliquis decedat sine baptismo; cavete, compatres et commatres ut filios suos symbolum et oracionem dominicam doceant, vel doceri faciant, bonisque moribus informent, admonete: plebibus quoque vestris crebrius insinuate, ut si infantuli propter mortis periculum imminentis presbytero ad baptizandum nequeunt presentari, a masculis astantibus, vel illis deficientibus 6), a feminis baptizentur, vel eciam a patre vel a matre, si omnes 1) Kod. Jag. syn.: contraccione.— 2) Kod. Jag. syn.: et demum de vita et conuersacione etc. 3) Kod. Jag. syn.: constringemus, ut illis informati i t. d. — 4) Kod. Jag. syn.: Eukaristia. — 5) W kod. Jag. syn: rozdziat ten zadnego nie ma nadpisu. — 6) Kod. Jag. syn.: desinentibus. A. 1320. 5 alij desunt, aliter non; nam in hoc casu pater et mater non delinquunt, sed merentur. Frequenter plebibus vestris pronuncciate baptizandi fonnam, ut eam diligenter, cum necessitatis articulus immineat, observent. Insinuate, ut baptizans infantem, imposito patris nomine, producto crucis signo super aquam, ter in modum crucis immergat illum in aqua frigida vel calida, dicens sic: „A. vel B. ego baptizo te in nomine patris et filij, et spiritus sancti, amen". Et hoc dicat vulgariter, si literas nescit. Verumtamen, licet tantum semel immerserit, vel infanti nomen non imposuerit, vel eciam „Ego" non dixerit, nihilominus infans baptizatus est, dum tamen premissa verba in mergendo dicantur. Ubi vero tanta aqua, vel temporis copia, vel vas aptum ad hoc haberi non potest, ut totaliter infans in aqua mergi possit, cum scutella vel alio vase, aut eciam manu aliqua aque quantitas super caput infantis, dicendo premissa verba, fundatur. Porro, ubi in articulo necessitatis infans a layco baptisatus est, si supervixerit infans, quamcicius fieri potest, presbytero presentetur, qui, si diligenti inquisicione premissa, formam debitam non esse servatam invenerit, illum iuxta formam ecclesie baptiset. Si vero dubium sit, quia forte baptisans, quibus verbis usus est baptisando, ad plenum non recordatur, vel forte, qui presentes fuerunt, ad invicem discordent, et tunc illum baptiset hijs verbis: „Si baptizatus es, non te rebaptiso, sed si baptisatus non es, ego te baptiso, in nomine patris" ut supra. Idem servandum est, ubicumque, utrum aliquis baptisatus fuerit, dubitatur: quo casu unius testimonio credi potest. Si vero sacerdoti constiterit, infantem a layco fuisse iuxta formam ecclesie baptisatum, non rebaptiset eum, sed nec kathesizet 1), sed solummodo ungat eum in pectore et inter scapulas oleo benedicto et in vertice, non autem in fronte, sine interogacione ad illa: „abrenuncias" etc; dicendo tamen oraciones, que in unccione tali post baptismum dici solent. Duos tamen patrinos sive compatres admittat. Nullum 2) religiosumnisi forte Abbatemaut excomunicatum, interdictum, aut evidenter criminosum recipite in compatres 3). De sacramento confirmacionis 4). Confirmacio est secundum ecclesiasticum sacramentum, ab ipso Christo institutum, qui apostolos suos confirmavit, et per eos eorumque successores populos suos confirmandos esse instruxit et decrevit. In hoc siquidem sacramento, sicut et in baptismo compaternitas contrahitur, impediens matrimonium, dirimens iam contractum. Nullus potest bis confirmari, sicut nec bis baptisari. Nullus, nisi ipse sit confirmatus, alium ad confirmandnm presentet. Nullus proprium filium, vel e converso, nec vir uxorem nec item e converso, in confirmacionem teneat vel presentet. Non plures unum, aut unus plures confirmandos teneat, ne oblivio ex temporis diu- 1) Kod. Jag. Byn : Katketizet. — 2) Kod. Jag. Byn.: Ullura. — 3) Kod. Jag syn.: in patrinum sen compatrem. — 4) W kod. Jag. syn.: rozdziat ten żadnego nie ma napisu. STATUTA NANKERI turnitate vel personarum multiplicitate proveniens, pecandi occasionem inducat. Si confirmandus adultus sit, sua prius pecata confiteri debet In confirmacione eciam nomina possunt mutari. Nemo sine hoc sacramento vitam debet finire; ideoque sepe dicatur laycis, ne diu expectent Episcopi adventum ad confirmandum, sed pueros mittant ad loca, ubi Episcopum audierint vel scierint adesse causa cuiuslibet consecracionis. Crismate fit in fronte unccio, caput illius alba binda linea circum ligetur, ne recens unccio defiuat aut deleatur; que binda saltem illa tota die usque ad vesperas deportetur, et tunc deposita ac fronte diligenter lota, igne cremetur, et aqua locionis in ignem mittatur. Compaternitas autem ex tali locione aut eciam binde ligacione non contrahitur, sed per eum tantnm, qui confirmandum Episcopo tenendo presentat. De sacramento penitencie. Penitencia est terciura ecclesiasticum sacramentum. Est autem penitencia secundum Ambrosium, preterita mala plangere, et plangenda iterum non committere. Debent autem esse tria in omni penitencia vera; videlicet cordis contricio, oris confessio, si confitens loqui potest, et operis satisfaccio iuxta posse, et eciam quartum, scilicet firmum propositum iterum non pecandi. Ne propter vestri desidiam quisquam sine penitencia decedat, cavete; quoniam secundum Julium papam sacerdos penitenciam negans, reus est animarum. Caute et discrete in penitencijs imponendis vos habete, ne alios incaute solvendo, vos ipsos periculose ligetis. Oportet enim, iuxta concilium generale, discretum esse sacerdotem et cautum in confessionibus audiendis et penitencijs inponendis, ut more periti medici, vinum rigoris seu discipline, et oleum misericordie et compassionis infundat vulneribus sauciati, diligenter inquirens et pecatoris circumstancias, et pecata 1), quibus prudenter intelligat, quale eis debeat prebere consilium, et cuiusmodi remedium adhybere, diversis experimentis utendo ad salvandum egrotum. Caveat autem omnino sacerdos, ne ver 00 aut signo, aut alio quovis modo prodat aliquatenus pecatorem; sed si prudencioris consilio indiguerit, illud absque ulla expressione persone caute requirat. Etenim, qui pecatum in penitencia sibi detectum presumpserit relevare, non solum est a sacerdotali officio deponendus, verum eciam ad agendam penitenciam perpetuam est in aliquod monasterium detrudendus. Nullus alieno sacerdoti pecata sua confiteatur, nisi primo a proprio sacerdote licencia petita et obtenta , quam nullus requisitus dolose vel maliciose recusare presumat; salvis hijs, que per Bonifacium VllL, in constitucione que incipit: „Super Kathedram", fratribus predicatoribus et minoribus conceduntur. In quibusdam tamen casibus, libere potest quis alieno sacerdoti confiteri, a suo non petita licencia. Primo, si Episcopus hoc alijs delegavit; secundo, si pecaverat in aliena parochia, et item vult de pecato illo sacerdoti illius parochie con- 1) Kod. Jag syn.: pecati A. 1320. 7 fiteri; tercio, si suum domicilium ad aliam transtulerit parochiam; quarto, quum quis est vagabundus; quinto, si periculum mortis sibi imminet, nec habere potest proprium sacerdotem; quo casu, deficiente eciam alieno sacerdote, confiteri layco potest, eciam mulieri. Adhec, confessiones mulierum non in loco occulto, sed patenti 1) quis audiat, nec earum facies aspiciatur, sed vel capucium ante oculos teneat, vel alias faciem vertat. Et si forte per confessionem hominis horribile pecatum audierit, non spuat, aut faciem torqueat, aut aliquid huiusmodi faciat, propter quod pecatorem deterreat vel rubore confundat, ut reliqua pecata sibi timeat revelare. Nominatim excommunicatum vel usurarium manifestum, nullus, nisi in mortis articulo ad penitenciam admittat. Illud postremo adijcimus 2), quod sacerdotis male oblata et illicite aquisita, gratia confiitentibus assignata, nostre Curie penitenciario exhibere et assignare non differant et nullatenus retinere presumant. Sed nec tacite, nec expresse sacerdos aliquid exigat pro penitencia, quam iniungit, aut pro confessionibus audiendis. Si tamen confitentes proprio motu aliquid offerre sacerdoti voluerint, eis minime recipere prohibemus. De sacramento Eucaristie 3). Eucaristia est quartum sacramentum ecclesiasticum, et dicitur eucaristia, quasi bona gracia. Ideoque fratres hoc bonum gracie corporis et sanguinis Jesu Christi cum omni reverencia sumite et tractate fldeles manu propria communicantes 4). In defectu tamen vestrum, si necessitas immineat, absque licencia, et eciam vobis inpeditis legitime, de vestra licencia diaconibus (sic) hoc liceat agere in superpellicio et cum stola. Semper eucaristiam in ecclesia paratam pro infirmis habete, ipsamque sub clavi in loco honesto reservate, et sepe renovare curate, ne species diuturnitate temporis corrumpatur. Eequisiti ad infirmos, sine mora eucaristiam, ne sine communione decedant, deferte in vase decenti, et hoc cum superpellicio, stola. lumine et campana; nisi extra locum illum ad alium vocaretur, tunc hoc faciet in alio habitu, si voluerit, tamen congruo et honesto, nec ad alios actus se divertens, corpus Christi ante pectus cum omni reverencia et honore deferat et referat, septem penitenciales psalmos decantando, ut ex hoc fidelium communicancium devocio et numerus augeatur. Nos autem omnibus penitentibus et confessis, qui reverenter et devote intra loca illa corpus domini associaverint, decem dies, cum vero de nocte ferri aut referri contigerit, omnibus tunc illud cum lumine, aut eciam de die extra loca illa sine lumine associantibus, viginti dies de iniunctis sibi penitencijs misericorditer relaxamus. In diebus, quibus est generalis communicacio facienda, paro- 1) Kod. Jag. syn: potenti. — 2) Addicimus Kod Jag syn. — 3) W Kod. Jag syn. rozdział ten żadnego nie ma nadpisu. Niewłaściwą bowiem inskrypcyą: „De nnccione sequitur capitulum", prawdopodobnie sam pisarz wykreślił. — 4) W Kod. Jag. syn.: „Cum omni reuerencia sumite et caritate fidelis manu propria comunieate. STATUTA NANKERI chianos premonere studete, ne aliquis in pecato mortali occulto vel manifesto existens communicare presumat, alioquin iudicium sibi manducat et bibit: et si forte aliquis occultus pecator accedere ad communicacionem presumpserit, eum seorsum et secrete cum diligencia ammonete, ne communicare presumat, donec vere de pecato suo contritus fuerit et confessus. Qui si abstinere noluerit, publice sibi communicacionem minime denegetis. Scriptum est enim: „non prohijbeat dispensator, id est sacerdos, pingues terre, id est pecatores, mensam domini manducare, id est communicare". Si vero a vobis communicacionem secrete pecierit, eum omnino repellite. Si autem pecatum eius, de quo non est vere confessus, manifestum sit, debet sibi publice denegari. Hostias de alio, quam de puro et mundo tritico et aqua non faciatis, nec aliquid aliud immisceatis in eis. Cum vino eciam corrupto et in acetum mutato sacrificare cavete etc. 1). De extrema unceione. Extrema unccio est quintum ecclesiasticum sacramentum, de quo beatus Jacobus apostolus inquit: „Infirmatur quis in vobis, inducat presbyteros, ut orent super eum, ungentes eum oleo in nomine domini." etc. Fideles ergo ad recipiendam unccionem extremam, per quam pecata maxime venialia delentur, a quatuordecim annis et supra, diligenter admoneatis. Quocienscunque necesse fuerit, unccionem extremam quis recipere potest, per solum sacerdotem fieri potest, ubi alij clerici adesse possunt 2). Nullum inungite, nisi prius mentis compos existens verbis aut signis id duxerit postulandum. Scapulas egroti ungere nolite. Manus sacerdotis egroti exferius inungatur, quia in sui ordinacione interius per Episcopum inuncte fuerunt. Celeriter ad egrotum inungendum properate, ne per vestram pigriciam inunctus decedat. Egroto inuncto convalescente, loca uncta laventur, et aqua locionis in ignem mittatur; secus si egrotus ipse decedat. De sacramento ordinis. Ordo est sextum ecclesiasticum sacramentum. Est autem, prout ordo accipitur hic, signaculum quoddam, quo spiritualis potestas traditur ordinato. Septem autem, secundum theologos, sunt ordines, propter septiformem graciam spiritus sancti, cuius qui non sunt participes, ad gradus ecclesiasticos indigni accedunt: qui autem eius sunt participes, in recepcione gradus ampliorem graciam consecuntur. In sacramento vero septiformis spiritus, hij gradus ecclesiastici sunt distincti: Videlicet: hostiarij, lectores, exorciste, accoliti, subdiaconi, dijaconi, et sacerdotes, quorum hic officia non duximus prosequenda. Et dicuntur hec sacramenta, quia in eorum per- 1) Znak ten: ,,etc" znajduje się w Kod. Jag. syn : niemal przy końcu każdego rozdziału. ) 2) Było „non possunt" w P. II, lecz poprawiacz wyskrobal „non". W Kod. Jag. syn. : non possunt. A. 1320. 9 cepcione res sacra et gracia confertur, quam figuraverunt 1) ea, que ibi tempore ordinacionis aguntur. Et licet omnes sacri dicantur isto respectu, excellenter tamen tres ultimi dicuntur sacri, propter sacerdotalis ordinis magnam sanctimoniam et castitatem seu continenciam, quam inducunt. Preterea autem omnibus sacramentum sacerdotalis ordinis magis accurate et digne dandum et accipiendum est. Cetera autem 2) sacramenta unicuique propter se dantur, et unicuique talia sunt, quali corde et consciencia accipiuntur. Istud autem solum non propter se tantum, sed propter alios datur; non solum ut presint, sed ijmo ut prosint. Mediatores siquidem sunt sacerdotes inter deum et hominem, dum precepta dei populo deferunt predicando, et vota domino populi porrigunt supplicando; et ideo tales debent existere, ut et deo grati, et hominibus sint accepti. Et licet secundum theologos plerumque septem tantummodo ordines, propter impressionem caracteris, quoad confeccionis ministerium distinguantur, juriste tamen novem ordines clericorum, sicut novem sunt angelorum ordines, asseverant, duos prioribus annectentes 3), quorum primus est clericatus 4), et ultimus Episcopalis. De sacramento matrimonij. Matrimonium est septimum et ultimum sacramentum, in quo eciam confertur gracia", saltem illa, ut secundum Apostolum unusquisque sciat vas suum in sanctificacione possidere. Circa quod scire debetis, quod aliud sint sponsalia, et aliud matrimonialia 5). Sponsalia sunt futuri matrimonij repromissiones, ut si aliquis ita dicat: „promitto tibi, quod tecum contraham matrimonium", vel equipollencia verba dicat, et si post huiusmodi sponsalia, carnis copula subsequeretur, iuris interpretacione est matrimonium inter tales. Matrimonium vero est maris et femine legittima coniunccio, etc, quod per verba contrahitur consensum exprimencia de presenti; ut si quis dicat: „accipio te in matrimonium", vel equipollencia verba. Etas autem legittima ad matrimonium contrahendum est in masculo quartusdecimus annus, in femina vero duodecimus, nisi forte doli capacitas hec tempora anticiparet. Matrimonia vero clandestina prohibete fieri. Ad hec, nuptiarum solempnitatem et benediccionem certis anni temporibus facere nolite; scilicet a prima dominica adventus domini, usque ad octavam Epiphanie; et a septuagesima, usque ad actavas Pasche; et dominica ante Rogaciones , usque ad octavas Pentecostes: et tunc quidem et postea licite fieri possunt. Nullus sponsam vel rplictam fratris sui aut consanguinei, usque ad quartum gradum, in matrimonium accipiat, quia dirimeretur iam contractum. Nullus aliquem de consanguineitate prioris sponse, vel e converso, sibi in matrimonium coniungat. Raptum arcius prohibete fieri. Eos, qui religionem intrare, aut castitatem servare voluerunt, matrimonialiter contrahere 1) Kod. Jag.. syn : figurant.— 2) Kod. Jag. syn.: enim.— 3) Kod. Jag. syn.: asserunt asseuerant (?) duos prioribus. — 4) Kod. Jag. syn.: ecclesiasticus (?). — 5) Kod. Jag. syn.: matrimonium. 2 statuta nankeri prohybete. Nullum matrimonium contrahere permittite cum illa, quam pater eius baptizavit, aut in baptismo vel in confirmacione tenuit. Omnes tamen filij et filie duorum compatrum vel commatrum, sive ante compaternitatem, sive post geniti fuerint, possunt inter se matrimonialiter copulari; illa tamen persona duntaxat excepta, per quam compaternitas est contracta, que alicui filiorum sui compatris vel commatris matrimonialiter copulari non potest. Cum filia eciam compatris, non tamen cum illa, per quam compaternitas est contracta, sed cum alia, non prohibetur quis matrimonium contrahere, quamvis sit honestius abstinere. Mulierem, quantocumque annorum numero, et de quacumque causa vir eius absens fuerit, donec ei de morte ipsius constiterit, matrimonialiter cum alio contrahere prohybete; idemque in viro servate. Et hec de sciencia, que in administracione sacramentorum ecclesiasticorum sufficiat. De custodia vestium 1). Secundo quoque illa nos convenit sciencia exornari, que in sacrarum rerum cauta custodia et contractacione 2) consistit. Nullum, nisi subdiaconum et supra, calicem tangere permittite. Altare mundis lintheis seu pallis ad minus duabus cooperite, que una cum vestimentis sacerdotalibus, saltem bis laventur in anno. Libros ecclesiasticos sufficientes habete, quos qui mutilaverit, in marginibus perscribendis literis, excomunicacionis sentenciam incurrat ipso facto. Corporalia omni tempore sint munda et alba; que, cum locione indigent, per presbyterum vel dyaconum primitus abluantur, et postea, si placeat, per feminas, et aqua locionis in ignem, vel in loco, ubi non possit pedibus conculcari, mittatur. Ornamenta altaris, presbyteri, dyaconi et subdyaconi oportet per Episcopum consecrari, prius quam divino officio deputentur, sicut fit de corporali et calice. Que si fuerint vetustate consumta, nec alijs usibus ecclesiasticis apta, comburantur, et cineres in ecclesia recondantur, ubi nequeant pedibus transeuncium conculcari. De divinorum officiorum celebracione 3). Tercio nos illa sciencia ornari convenit, que in divinorum officiorum celebracione consistit. Sciant ergo dyaconi, subdyaconi et presbyteri, et eciam cleric1 beneficiati non in sacris, ad dicendas horas canonicas die quolibet se teneri. Quas cum devocione, non transcurrendo per sincopam, vel extranea admiscendo colloquia studeant adimplere. In collegiatis et regularibus ecclesijs, sicut et in cathedralibus, hore diei debitis horis et competentibus conventualiter decantentur, cum propria 1) Kod. Jag. syn: De custodia rerum ecclesie.— 2) Kod. Jag. syn.: contraccione.— 3) Nadpis ten snadź zaporaniany, przywracamy. nowy rozdziat nim cechując. W kod. Jag. syn.: nadpi8 na tym rozdziałem podobniez opiewa: De celebracione diuinorum officiorum. A. 1320. 11 illius die l) missa. Nullus, nisi cum ministro missam dicat. Missa, que cum cantu incepta fuerit, per cantum perficiatur. Due misse cum nota in una ecclesia non dicantur. Nullus eciam presbyter missam audeat celebrare, nisi compleat de horis canonicis matutinas et primam, cum psalmis: „Quam dilecta",et sequentibus, prima missa nativitatis Christi duntaxat excepta. Contra facientem excommunicacionis sentenciam incurrere volumus ipso facto. Nullus, nisi in nocte dormierit, et digestio sit celebrata, celebrare presumat, nisi forte digestione bene celebrata, ex aliqua causa nullo modo obdormire posset, tunc licite poterit celebrare. Caucius tamen est, quod abstineat. Nemo in mortali pecato constitutus missam celebrare presumat, sed pocius confiteatur, si invenerit sacerdotem; quem si invenire non poterit, et urgens causa vel necessitas immineat, que sine gravi scandalo nequeat preteriri, celebrare poterit, dum tamen assit devocio, vel contricio et propositum confitendi. Nullus eciam post sumptum cibum vel medicinam, vel potum quantumcunque modicum missam audeat celebrare. Nullus plures missas una et eadem die celebret, nisi in festo nativitatis domini, et in alijs casibus concessis a iure; et tunc non nisi in ultima vinum et aquam profusionis sumat, nam post illam sumpcionem ieiunus non est. Omni die dominica, exceptis pascali et Penthecostes aquam benedicite ad popuios aspergendos. Ee animarum et ecclesiarum regimine 2). Quarto illa sciencia ornatos nos esse oportet, que in animarum atque ecclesiarum regimine ac disposicione consistit. Nullus itaque, propria ecclesia dimissa, ad aliam questus gracia migret, in vicaria serviendo , vel hinc inde discurrendo. Pretextu cuiuscunque consuetudinis, sacrum crisma vendere, vel pro baptizandis aut pro reconciliandis pecatoribus , vel ungendis infirmis, vel confessionibus audiendis, aut mortuis sepelliendis, vel benediccionibus nubencium, seu pro quibuslibet alijs ecclesiasticis sacramentis, precium aut promissionem exigere nolite; attendentes quod scriptum est: „gratis accepistis, gratis date." Ex post facto tamen licite cum graciarum accionibus potestis recipere, que vobis sponte a fidelibus offeruntur. Ad quod eciam ex post facto a vobis de iure cogi possunt, si ex antiqua observancia racionabili, pro huiusmodi dari aliquid sit consuetum; alias non. De festo Corporis Christi venerando 3). Cupientes subditorum commodis intendere, moresque ipsorum, quantum nobis exalto concessum fuerit, reformare, per predecessores nostros tam provide, quam 1) W kod. Jag syn: „die" opuszczono; właściwiej byłoby: diei. — 2) Tytuł rozdziału tego w kod. Jag. syn : Quod sacramenta debent dari gratis. — 3) W kod. P. II. czytamy tu mylnie za­mieszczony nadpis: „De veneracione sanctorum", który dopiero do następnego rozdziału należy. Ręka późniejsza przecież, ponad niniejszym rozdziałem na marginesie górnym zamieściła słusznie nadpis, który tu jako właściwy podajemy. W kod. znów Jag. syn. czytamy następujący nadpis: Indulgencie que debent populo nnnciari. STATDTA NANKERI utiliter iam provisis, alia, que magistra rerum experiencia ad eorum correccionem indicat esse utilia, duximus annectenda, presertim circa cultum divinum, que nostris temporibus fervencius desideramus non minui, sed augeri, maxime autem circa veneracionem diei festivitatis venerabilis sacramenti, corporis videlicet et sanguinis domini nostri Jesu Christi, qui cum sit omnium sanctorum gloria et corona, ipse hora sue passionis instante, sumpta cena, in memoriam mortis sue. summum et magnificum corporis et sanguinis instituit sacramentum, corpus in cibum, et in potum sanguinem tribuendo. Ad cuius itaque sacramentalis commemoracioms cultum propensius exequendum, censuimus sauciendum, quod iuxta constitucionem Domini Clementis Pape V, dies precipue insignis venerabilis, eximij, et memorabilis sacramenti, videlicet corporis et sanguinis Jesu Christi, quod dum sumimus mortem domini annunciamus 1), gratamque redempcionis nostre recensemus memoriam, per quod eciam a malo retrahimur et confortamur in bono, ac ad virtutum et graciarum proficimus (sic) incrementum, proxima feria quinta post octavas Penthecostes, tam a clero, quam a populo, annis singulis sub duplici officio celebretur; districte mandates, quod tam excelsum et gloriosum festum in dominica precedente per rectores ecclesiarum populo indicetur, cum exortacione diligenti, ut predicta feria quinta devote turbe fidelium ad ecclesias affectuose concurrant, elemosinas largiantur, oracionibus insistant, et alia exerceant opera caritatis , quod huiusmodi preciosissimi sacramenti mereantur fieri participes atque digni. Et proponatur studiose, quod quicumque contriti et confessi matutinali officio festi eiusdem, in ecclesia, in qua idem celebrabitur, interfuerint, centum, qui vero misse, totidem, qui autem primis ipsius festi vesperis interfuerint, similiter centum, qui vero in secundis vesperis, totidem; illi vero, qui prime, tercie, sexte, none et completorij officijs interfuerint, pro qualibet ipsarum horarum quadraginta, illi autem, qui per octavas illius festi matutinalibus, vespertinis, misse et predictarum horarum officijs interfuerint, centum dies indulgencie singulis octavarum ipsarum diebus de iniunctis sibi penitenciis, ab Urbano . papa IV, misericorditer merebuntur. Quod quidem officium huius diei celeberrimum singuli presbyteri in libris ecclesiarum suarum scribere tenebuntur. De veneracione Sanctorum *). Quamquam divine maiestatis ineffabilis altitudo cunctos eius ministros magnificet, et celestis efficiat beatitudinis possessores, illos tamen pocioribus attollit insignijs preconiorum, quos digniores agnoscit et commendat ingenita excellencia 1) W rękopiśmie ś. p. Helcla: qua mortem domini anunciamus.— 2) Poczynającego sie nowego rozdziału pisarz pierwotny rękopismu P. II. żadnym nie oznaczył tytułem; bo tytuł właści­wy, który tu położyliśmy, poprzedniemu nadał rozdziałowi Poprawiacz późniejszy dopisał zaś tytuł w tem miejscu: „De festivitatibus Sanctorum"; w kod. Jag. syn. wreszcie znajdujemy tu nadpis: De celebracione festorum. A. 1320. 13 meritorum. Ideoque statuimus et precipimus, quod gloriosorum fidei principum, videlicet Christi redemptoris apostolorum numero duodeno contentorum, qui viventes in carne militantem ecclesiam suo precioso sanguine plantaverunt, ac reverendissimorum patrum quatuor Ewangelistarum domini, qui per quatuor studia eiusdem ecclesie sacra ewangeba claruerunt, egregiorum quoque doctorum, Gregorij pape, Augustini et Ambrosij Antistitum, ac Jeronimi Presbyteri, confessorum eximiorum, quorum prelucida et salutaria documenta predictam ecclesiam illustraverunt, festivitates, precipue iuxta constitucionem Domini Bonifacij Pape VIII, dies eciam invencionis et exaltacionis vivifice et salutifere crucis, in qua salvator noster pendens precioso suo sanguine nos redemit, dominicique gregis pastoris et martyris preciosi, beati Stanislaij, qui vita, signis, passione, miraculis et prodigijs nostram civitatem et diocesim Cracoviensem mirifice decoravit, festum utrumque sub officio duplici per universas ecclesias annis singulis, perpetuis futuris temporibus solempniter celebretur. De divinis officijs 1). Quia ecclesia katholica, que unica est, unum deum predicat atque colit, consequens est, ut in preconijs et huiusmodi, inter alia eciam uniformitatem, quo ad divinorum offlciorum et festorum celebracionem habeat; proinde statuimus, quod omnes nostre diocesis ecclesie, regularibus duntaxat exceptis, que sue professionis sequi instituta tenentur, in divinis officijs et horis canonicis peragendis, unum et eundem modum psallendi, cantandi et legendi habeant, ordinem et consuetudinem nostre cathedralis ecclesie in omnibus observantes. Ad cuius quodam modo declaracionem duximus subiungendum, quod in festo dnplici ad primas vesperas, psalmi dicantur: „Laudate per omnia", cum proprijs illius festi antiphonis unica vel pluribus, vel eis deficientibus, aliqua illi festo congrua decantentur, et ea que supra „Magnificat" 2) vel „Benedictus" antiphona solempniter repetatur. Porro,preter festa duplicia, que in duabus premissis constitucionibus duximus recensenda, hec que secuntur, iuxta antiquam ecclesie universalis observanciam, eciam sub duplici officio celebrentur; videlicet dies natalis Christi cum quatuor sequentibus, Circumcisionis, Epiphaniarum, Eesureccionis cum duobus sequentibus, Ascensionis, Penthecostes cum duobus sequentibus, Sancte Trinitatis, quatuor festivitates Virginis gloriose, Nativitatis Sti Johannis Baptiste , Sti Michaelis, et omnium Sanctorum commemoracio, dies patroni, dedicacionis vel anniversarij cuiuslibet ecclesie vel altaris. Cetera vero festa semiduplicia, eciam cum abstinencia servilis operis et olficio solito solempniter celebrentur, ut pote sanctorum et sanctarum festivitates supra scripte 3): Agnetis virginis, Conversio Pauli, Ste Agathe, kathedre et ad vincula Petri, Alberti et 1) Tytuł rozdziałn tego w kod. Jag. syn. brzmi: De uniformi modnlacione in ecclesiis. — 2) Wedlug 6. p Helcla : ingt. ? — 3) Kod. Jag. syn.: infra scripte. STATUTA NANKERI Georgij, Floriani, Margarethe, Marie Magdalene, Laurencij, decolacionis Johannis, Dominici, Francisci, Martini, Cecilie, Clementis, Katherine, Nicolaij et Lucie. In hijs autem festis, etsi in officio solemnizat ecclesia, non tamen per hoc exercicium operis intelligitur prohiberi. Adiicientes non incongrue, quod si dies annunciacionis Ste Marie vel Ste Ambrosij confessoris in Dominica Ramispalmarum aut eius ebdomada evenerit, festum ipsius in Sabato precedenti, si vero in Dominica Pasche vel infra eius octavam occurrerit, in feria secunda sequenti tam in officio, quam in abstinencia cuiuspiam operis celebrentur. De celebracione vigiliarum pro animabus defunctorum 1). Quoniam anime defunctorum liberantur a penis oracionibus sacerdotum, statuimus , quod quilibet Rector ecclesie parochialis vigilias pro animabus fidelium defunctorum ad minus semel in qualibet ebdomada in sua ecclesia cantare aut legere teneatur. De articulis fidei 2). Licet omnes Christiani articulos fidei christiane scire veraciter teneantur, illos tamen clerici, presertim Kectores aliorum, scire tenentur explicite et distincte. Quapropter statuimus firmiter observandum, quod universi Kectores ecclesiarum, prius ipsis articulis mentaliter recollectis, singulis diebus dominicis populo primo oracionem dominicam cum salutacione angelica, et demum symbolum, omnes articulos fidei liquide et lucide explicando (sic). Et si quibuspiam desuper concessum fuerit ewangelium wulgariter exponere, studeant diligenter 3). Indulgencias superfluas et indiscretas populo non insinuent, sed eas duntaxat, que 4) ab eis, qui de iure ipsas dare poterint, concedant. Presbyteri vero qui turpis lucri gracia, confictas per prelatos 5) vel temerarias suas ipsas 6) denunciare populo presumpserint indulgencias, per Archidyaconum suum vel alium superiorem in una marca argenti, ad terrorem similium puniantur. Idem volumus in questoribus seu petitoribus observari. 1) W rękopismie P. II jest tytuł niewłaściwy: „De celebracione missarum in divinis officijs", który do niższego rozdziału raczejby mógł należeć. Poprawiacz na mar­ginesie zapisał tylko: „Vigilie". Nadpis nad rozdziałem tym w kod. Jag. syn. jest taki: Ut hore vigiliarum adminus semel in ebdomada debent cantari.— 2) Nadpis ten dodał na marginesie popra­wiacz starodawny; pisarz go opuścił. W kod. Jag. syn. czytamy następujący nadpis: Presbiter tenetur populo die dominica pronunciare pater noster. — 3) W kod. Jag. syn. słowa: „Et si quibuspiam desuper concessum fuerit" opuszczone.— 4) W kod. Jag. syn.: „que" opuszczono.— 5) W kod. Jag. syn. wyrazy: „per prelatos" opuszczone. — 6) Kod. Jag. syn.: sui ipsius. A. 1320. 15 De diversitate missarum 1). Quoniam rectores ecelesiarum modum sue avaricie non ponentes, ut pecunias accuracius extorqueant, et fideles populos ad diligencius offerendum subtilius alliciant, quemdam abusivum missarum celebrandi modum in suis ecclesijs invenerunt, qui non cantus, sed ululatus lupinus dici pocius posset. Nam uno presbytero missam de Sancto Spiritu, vel de dominica cum iubilo sollempniter celebrante, alter ibidem ad proximum stans altare, missam pro impetranda venia delictorum, vel requiem defunctorum, eodem tempore alta voce celebrat cum merore; et sic uno merente, alter iubilat et exultat. Item postquam unus missam suam usque ad offertorij finem alta voce cantaverit, alter eo deinceps tacente, missam aliam solempniter inchoat, et cum ad finem offertorij pervenerit, similiter conticet sicut prior, et quod horrendius est et cunctis fidelibus detestandum, uno incipiente missam aliquam et decantante vix usque ad finem introitus vel Kyrieleyson aut Collectam, cum iam nichil ultra speratur offerri, alter statim in altari proximo aliam sollempniter incipit, et demum tercius idem facit; et sic in ecclesijs ipsorum nulla missa, vel rara, cum cantu debito terminatur; propter quod cleri convincitur ambicio, populi tepescit devocio, et scandalum in ecclesia gravatur. Quam abusionem sic omnibus detestabilem prorsus a clero exterminare volentes, statuimus: ut cum presbyter missam oum cantu sollempniter incipit, cum cantu missam illam perficere teneatur; medio autem tempore alia missa cum cantu in eadem ecclesia non dicatur. Contra facientes in tribus marcis argenti multamus, ad opus nostre maioris ecclesie deputandis. De missis conventualiter celebrandis 2). Ut dominicus 3) cultus simul et devocio in nostris temporibus augeatur, providendo salubriter sanccimus: quod tam in ecclesia nostra kathedrali, quam in qualibet collegiata, missa conventualis prout diei convenit, hora debita in cantu seu nota singulis diebus, nec non matutinalia et vespertina officia cum ceteris horis canonicis, iusto impedimento cessante, conventualiter celebrentur. Quibus offieijs prelati et canonici in superpellicijs, vel in cappis et birretis, vicarii vero et alij clerici in superpellicijs cum modestia interesse teneantur. Quicumque vero vicariorum, iusto impedimento cessante, matutino, misse, vel vespertino officijs neglexerit 1) Taki nadpis położył poprawiacz. Tytuł podany przez pisarza nad przedostatnim rozdziałem, jak to wskazaliśmy, może ta był raczej właściwym. Nadpis nad rozdziałem tym w kod. Jag. syn.: Ut missa voce incepta alia non incipiatur, donec illa voce eciam perfitiatur. — 2) Tytuł, który w rękopismie P. II. przez pisarza i poprawiacza pominięty został, podajemy według treści. W kod. Jag. syn. czytamy tu następujące słowa: Ut quilibet presbyter intrans Ecclesiam infra diuina peragenda stet etc. superpiliciatus, i nadto dodano literami czerwonej barwy: Presbyter intrans eccle­siam infra diuina peragenda stet superpiliciatus.— 3) diuinus? STATUTA NANKERI interesse, porcione aut divisione offertorij vel alterius divisionis, que primum occurrerit, vice qualibet sit privatus. Quam porcionem, sub pena suspensionis ab ingressu ecclesie, dispensatori seu divisori sibi dari, vel eam recipere districcjus inhybemus. Cessantibus autem huiusmodi porcionibus, aut quia inibi nulle sunt, vel quia quibusdam dari minime consueverunt, delinquens in predictis, duas quinquagenas psalmorum pro qualibet vice, sub eadem pena, infra illam, vel proximam ebdomaden dicere teneatur; qui vero ceteris boris interesse neglexerit, unam quinquagenam infra idem tempus et sub pena simili legere sit astrictus. Canonicos eciam, quum et ipsis beneficium datur propter officium, per viscera misericordie Jesu Christi districcius obtestamur, ut et ipsi, quando resident, vel residere possunt commode, divinis officijs, quanto accuracius deus inspiraverit, studeant interesse. Kectores quoque parochialium ecclesiarum, diebus festivis, et aliquociens in septimana per se vel per alios celebrare cum cantu missarum sollempnia, impedimentis legitimis cessantibus, non obmittant, alias per suos superiores spiritualiter vel pecunialiter puniantur. De collectis pro Rege et Episcopo 1). Quum ex statu bono et laudabili presidencium subditi eorum sub regimine consistentes utique prosperantur, statuimus: quod Rectores quarumlibet ecclesiarum et singuli Presbyteri nostre dioceseos, dum missarum sollempnia causa devocionis, Spiritus Sancti gracia inspirante, cantaverint aut legerint, unam pro Rege collectam, et aliam pro Episcopo 2) teneantur; preterquam in festo duplici, vel quando missa dicitur pro defunctis, aut pluritas collectarum, que necessario dici debent, id fieri non permittit. In quo casu ultimo, adiungatur in fine: „Et famulos tuos, Kegem nostrum et Episcopum, una cum sibi commissis, ab omni adversitate custodi." De consecracione cereorum. 3). Quoniam sicut kathedralis ecclesia alijs ecclesijs est prelata, sic ex sui honorificencia saltem diebus precipuis per accessum fidelium debet ceteris preeminere, statuimus: quod cerei festo purificacionis beate Marie, palme seu rami in dominica palmarum, non alias quam apud kathedralem nostram ecclesiam clero et populo civitatis nostre debeant benedici vel eciam consecrari. In qua tribus diebus in festo nativitatis Domini, et tribus in festo Resureccionis, et in die Ascensionis 1) Nadpis według treści sami przywracamy. W kod. Jag. syn. zamieszczono tu znów nadpis: Ut quilibet presbyter intrans ecclesiam infra diuina peragenda, lecz to przekreślono i położono na marginesie u dołu następujący napis: Ut quilibet sacerdos pro rege unam et aliam pro Episcopo dicat collectam.— 2) W kod. Jag. syn. dodane tu słowo: dicere.— 3) Tytuł przez poprawiacza tylko dodany. Tytuł rozdziału tego w kod. Jag. syn. opiewa: Quod luminaria tempore purificacionis beate marie, et rami palmariun ad kathedralem portentur. A. 1320. 17 eiusdem, et tribus in festo Penthecostes, ac in diebus Sanctarum Katherine et Margarethe virginum - decrevimus fieri stacionem crucis. Eciam pulsum vesperarum, aliarum ecclesiarum, tam in urbe, quam suburbijs consistencium, pulsus vesperarum nullatenus antecedat. In cuius scolis, et non alias, artes liberales legantur 1) pro scolaribus erudiendis. Transgressores autem huius constitucionis penam unius marce ipso facto incurrant, pro fabrica predicte Ecclesie convertende. De clericis non residentibus 2). Quia propter defectum residencie ministrorum presertim parochialium ecclesiarum frequenter ipse ecclesie dampna gravia paciuntur, et multa exinde pericula proveniunt animabus, proinde statuimus, quod rectores in suis ecclesijs debeant residere; quas si infra annum deseruerint, aut infra eundem nobis causam iustam vel racionabilem absencie sue non insinuaverint, extunc censeantur ecclesias ipsas habere pro derelictis, alijs personis ydoneis libere conferendas, nisi forte contingat abesse eosdem ex nostra licencia speciali. De clericorum vita et honestate 3). Quum per decenciam habitus exterioris, morum honestas extrinseca 4) denotetur, statuimus: ut clerici quicumque tonsuram et vestes defferant clericales suo ordini et statui congruentes, nimia brevitate aut longitudine non notandas, calceis rostratis, aut ferri excisione decoratis, et caligis virgulatis vel scacatis, rubeis vel viridibus, publice non utantur. Vestes eciam virgulatas, partitas, et glaucas, et virides eos deferre in publico prohybemus. Contrafacientes in una marca argenti nostre camere condempnantes, et nichilominus vestem sic prohybitam dare pauperibus iuxtra decretum Viennensis concilij teneantur. Clericos eciam, de quibus constare poterit, quod negociacionibus vel commercijs secularibus causa lucri, vel officijs publicis, non convenientibus clericali proposito, se immiscent, vel, non itinerantes, si arma publice deferunt sine causa, similiter in marca argenti dicte camere nostre condempnamus: et quicumque ex ipsis thabernas frequentaverint 5), per archidiaconos vel prepositos suos in fertone denariorum vice qualibet puniantur. 1) Było w rękopismie pierwotnie: „In cuius scolis, et non alias artes legantur pro sc. erudd." Poprawiacz zaś poprawił, ale ze zwichnięciem widocznej myśli ustawodawcy, na: In cuius scolis artes liberales et non alie artes etc. W kod. Jag. syn.: In cuius scolis et non alias artes legantur pro scolaribus erudiendis. —2) Kod. Jag. syn.: De residencia clericorum. — 3) Kod. Jag syn.: De tonsura clericali et habitu. — 4) W kod. Jag. syn. i słusznie: intrinseca. Por. Conc. Trid. S. XIV. cap. 6. — 5) Kod. Jag. syn.: frequenter visitaverint. 3 STATUTA NANKERI De prebendis non acceptandis sine investitura 1) Statuimus et districte precipimus, ut nullus presbyter aut clericus, qui ad aliquam ecclesiam presentatur, prius in ecclesia ipsa officiare presumat, et se de proventibus aut redditibus eius intromittat, quam per nos fuerit legittime investitus. Si quis autem de cetero contrarium fecerit, ad optinendam ecclesiam illam fiat inabilis ipso facto. Propter hoc eciam districte precipimus omnibus rectoribus ecclesiarum nostre dyocesis, ut super institucione sua literas nostras patentes, sigillo nostro sigillatas, de curia nostra accipere, sub manu notarij alicuius nostri scriptoris, teneantur: ut si aliquando aliqua super investitura cuiusquam dubitacio oriatur, hec per huius testimonium recidatur. De non celebrantibus 2). Quia plerique fraudem facere iuri molientes, assumpti ad regimen animarum et ad ecclesiasticas dignitates , licet infra tempus debitum ad sacerdocium promoventur, nunquam tamen curant missarum sollempnia celebrare; alij vero ad presbyteratum non protnoveantur, omnino impedimenta ficticia pretendentes (sic); idcirco ad fraudes huiusmodi evitandas, statuimus, quod quicumque de cetero ad dignitatem ecclesiasticam promovebitur, requirens (sic) onus sacerdocij ex consuetudine, aut privilegio ecclesie vel statuto, seu ad parochialis ecclesie fuerit vel iam existat assumptus, si infra annum, postquam ipsius dignitatis aut ecclesie corporalem possessionem habuerit pacificam et quietam, vel per eum steterit, quominus eandem habeat, in gradum presbyteri se non fecerit promoveri, extunc ipso facto beneficio huiusmodi 3) sit privatus; nisi forsan causa studij cum eo super ordinibus duxerimus dispensandum, vel fuerit impedimento canonico impeditus, de quo ante finem anni fidem plenam faciat coram nobis. Promotus quoque ad sacerdocium, infra annum, legitimo impedimento cessante, celebrare missarum sollempnia non obmittat; alias contra ipsum graviter procedemus. De non residentibus in proprio beneficio 4). Nimis absurdum est et sacris canonibus inimicum, quod quis suo beneficio derelicto, turpis lucri gracia, quamquam vicarius in beneficio serviat alieno; utque clericus coniugatus carnalibus serviens voluptatibus, divinis obsequiis et sa- 1) Słowa „non acceptandis" etc. dodane są przez poprawiacza. Kod. Jag. syn.: Ut nullus audeat sine licencia superioris et in officium non inuestitus celebrare. — 2) Tytuł przez popra­wiacza tylko podany. Kod. Jag. syn.: Ut beneficiati promouentur (sic) ad sacerdocium.— 3) Huius w rękopiśmie P. II mylnie; kod. Jag. syn.: huiusmodi. — 4) Tytuł przez poprawiacza dany. Kod. Jag. syn.: Ut nullus habens beneficium ad alienum vadat sed minime gracia turpis lucri. A. 1320. 19 cramentis ecclesiasticis mancipetur. Quapropter presenti statuto decernimus et firmamus, quod clericus competens habens beneficium, servire in alicuius ecclesie vicaria non presumat, sed in ea, in qua vocatus est, vocacione debet secundum apostolum remanere, alias sibi ingressum ecclesie noverit interdietum; nisi forte ex aliqua causa iusta et racionabili sibi secum super eius absencia duximus dispensandum. Sane clericos coniugatos ab altaris ministerio seu clericatus officio, cum indigne sacra ecclesiastica contractent, prohybemus omnino; per hoc tamen a sanctuariorum officio ipsos non intendimus removere. Ad hoc vicarij vel clerici, qui, invitis ecclesiarum rectoribus, ad vicarie seu clericatus officia se paciuntur vel procurant institui per patroncs, eo ipso per unum annum ab illis officijs sint suspensi, et nichilominus per suos superiores pecunialiter puniantur, nisi patronis forsan aliquid iuris competat ex privilegio vel consuetudine diucius observata, quam ante institucionem huiusmodi coram nobis proponere ac probare dilucide teneatur 1). De receptoria habenda 2). Statuimus et precipimus firmiter observari, ut nullus presbyter, sive per nos, sive per aliurn sit promotus, qui ultra annurn et amplius extra nostram diocesim in alterius partibus est moratus, vel in alterius dyocesi sit ordinatus, omnino ad aliquam officiandam ecclesiam non recipiatur, nisi prius super recepcione et admissione sua nostras patentes literas representet: quia multi ignari et minus digni, de quorum ordinacione, vita et conversacione penitus dubitatur, eo, quod pro labore suo mercedem minorem accipiunt, passim ad officiandas sine nostra licencia ecclesias admittuntur; quod sub pena unius marce argenti fieri prohybemus. De institucionibus. Rubrica 3). Cum ecclesiastica beneficia non debent sine institucione canonica possideri, presenti statuto firmamus, quod nullus per violenciam, vel symoniam, seu minas, vel metum aliquibus inferendum vel illatum per se vel per alium, seu auctoritate propria vel absque institucione canonica presumat beneficium ecclesiasticum in futurum acquirere vel aliquatenus assumere, vel sic obtentum dampnabiliter retinere; aut se institui paciatur ad beneficium pertinens ad alium, cui non renunciavit, nec privatus fuerit illo per sentenciam hominis legitimam, sive juris. Delinquentes vero contra premissa in aliqua sui parte, exnunc in illo beneficio ius decernimus non habere. Et si per nos legitime moniti ea non dimiserint infra mensem, pronunciamus eos omnino inhabiles ad alia quevis beneficia in posterum obtinenda. 1) W kod. P. II. i w kod. Jag. syn: patronis; w rękopiśmie ś. p. Helcla czytamy: patronus. Powinno byc: teneantur. — 2) Nadpis przez poprawiacza dany. Kod. Jag. syn.: Ut nullum seruent ultra annum sine dimissoria.— 3) W kod. Jag. syn. taki znajduje się nadpis nad tym rozdziałem: Ut nullus beneftcium violenter vel per symoniam assequatur. STATUTA NANKERI De cohabitacione clericorum et mulierum 1) Quia facilitas venie clericis 2) in sacris incentivum hactenus tribuit delinquendi, ut concubinas publice teneant, tamquam sibi legitime copulatas, transgredientes votum continencie, quod in recepcione sacri ordinis tacite emiserunt; quod quidem carnis vicium, licet ab inicio in paucis irrepserit latenter, suo tamen contagio iam plurimos lnaculavit, propagines sue turpitudinis per omnes dyocesis nostre flnes dilatando: Nos ergo cura pastoralis sollicitudinis ad occurrendum huic tam ingenti periculo excitati, exemplo patris familias, de vinea domini labruscas huiusmodi contagiosi criminis, ne sic in pecata et scandali amaritudinem convertatur (sic), funditus, quantum deus dederit, eradicare volentes, severitatem tamen canonum simul et constitucionum sedis apostolice legatorum, quodammodo propter multitudinem temperando, presenti statuto in perpetuum valituro sancimus, quod rectores ecclesiarum et alij quicumque in sacris ordinibus constituti - concubinas in domibus suis vel alias 3) publice, in proprie salutis dispendium et scandalum plurimorum, contra statuta canonum, deinceps non teneant, retentasque hactenus infra duos menses a publicacione presencium omnino dimittant; alias, si per nos aut alios suos prelatos sufficienter sub testimonio fidedignorum, aut publice, vel alias moniti, eas in prefixo sibi termino non dimiserint cum effectu, extunc contra ipsos per penas spirituales et temporales, et demum privacionis beneficiorum, que obtinent, procedemus. De censibus et exaccionibus, ne flant 4). Statuimus, quod iuxta constitucionem domini Clementis pape V, rectores et eorum superiores contra eos, qui ab ecclesijs vel personis ecclesiasticis, pro eorum rebus proprijs , quas non negociandi causa deferunt vel transmittunt, pedaija vel guidaija seu quevis thelonea 5), suo vel alio nomine exigunt vel extorquent, in animarum suarum periculum, et eorum, a quibus exigunt, preiudicium et gravamen, excommunicacionis et interdicti sentencias a jure prolatas, postquam de hijs ipsis constiterit, omnino publicent, et tamdiu singulis diebus dominicis et festivis studeant publicare, donec ibi 6) sic exacta restituerint, et de transgressione huiusmodi nobis satisfecerint competenter. 1) Kod. Jag. syn.: De concubinis et concubinariis qui fouent eas. — 2) Ś. p. Helcel czyta: clericalis; w kod. Jag. syn.: Quia facilitas venie olericis incentiuum hactenus tribuimus delinquendi, ut concubinas publice non teneant i t. d.— 3) Kod. Jag. syn.: in aliis.— 4) Wyrazy „ne fiant" dodal poprawiacz. W kod. Jag. syn. rozdzial ten żadnego nie ma nadpisu.— 6) Kod. Jag. syn.: pedagia uel theolonea uel gwidoia uel queuis theolonea (sic). — 6) Kod. Jag.. syn.: illi. A. 1320. 21 De columbacionis solucione 1) Quoniam sicut effrenate avaricie cupiditas, sic frivole tenacitatis improbitas reprobatur, dum hec permissis non contenta, ad vetita ambicionis sue ingluviem aperit et extendit, illa, que tribuenda forent, irreverenter non abnuit retinere; sane, quia nonnulli ecclesiarum rectores avaricie iaculo sauciati, a suis parochianis pro columbacione plus debito, plus quam iusto exigere non verentur, plerique eciam parochianorum suis sacerdotibus pro ipsa columbacione nichil aut minima exibent, non attendentes, quod reges Tharsis, ad instar quorum columbacio tribuitur, domino nostro Jesu Christo preciosa munera obtulerunt, propter quod inter ipsos controversie et litigia plurima suscitantur: Nos autem paterne sollicitudinis studio moleste ferentes dissidia 2) filiorum, ac huiusmodi controversias prorsus evellere et omnimode submovere quoquo 3) desiderio cupientes, de fratrum nostrorum consilio duximus statuendum: quod rectores ecclesiarum deinceps a suis parochianis agros proprio aratro excolentibus, nec non a thabernarijs et molendinis, pro ipsa columbacione unum 4) scotum, ab illis vero, qui medio aratro excolunt, dimidium scotum, et 5) ortulanis unam quartam, nisi ipsorum spontanea liberalitas plus donaret, exigere non presumant, ad quam prestandam, premissa monicione, per censuram ecclesiasticam compellantur. Incole eciam villarum, qui apud aliquas ecclesias sacramentum iurisiurandi ab antiquo facere consueverunt, et modo eodem ville (que) iure thewtunico sunt locate, aut missales annonas solvere, ut moris est, aut ibidem velut prius subire iuramentum, simili censura cogantur, ne per tales quandoque ficticias locaciones ecclesie suis iuribus defraudentur. Quod eciam per iudicem secularem, cum testes coram ipso producendi fuerint, non alias quam apud ecclesiam, in cuius parochia iudicium exercuerit, vel cui hoc de consuetudine competit, decrevimus exigendum. De procuracione visitatoris 6). Quum ex procuracione visitatorum propter numerum eveccionum, que extra moderamen Lateranensis concilij frequenter excedunt, nonnunquam victum longi temporis personarum que visitantur, brevis hora evacuet et consumat, statuimus: quod archidiaconi et alij, quibus officium visitacionis competit, a locis et personis visitatis dare volentibus pecuniam, licite recipere valeant pro sumptibus procuracionis, adhybito moderamine, prout ex 7) constitucione domini Bonifacij pape VIII liquide est expressum 8). Ita tamen, quod recepta pecunia, visitatos deinceps non agravent in expensis. 1) Nadpis przez poprawiacza na marginesie górnym podany. W kod. Jag. syn. taki tytuł rozdzialu: Sequitur de columbacionis (sic).— 2) Kod. Jag. syn.: desideria. — 3) Kod. Jag. syn.: quocumque modo. — 4) Kod. Jag. syn.: nisi unum. — 5) Kod. Jag. syn.: ab. — 6) Nadpis przez poprawiacza dopisany. Kod. Jag. syn : De officio visitatoris. — 7) Kod. Jag. syn.: in. — 8) Por. cap. 6. in Sext. (I. 16). STATUTA NANKERl De decimis solyendis 1). Novis morbis nova preparare anthidota officij nostri debitum nos compeliit. Nonnulli enim religiosi sue regule et canonum institutorum immemores, olym decimas de militum araturis tamquam sibi debitas usurpantes, nunc autem in concilio Vyennensi per Clementem papam V 2) ab hac temeritate prohybiti, quemdam alium indecentem modum illas exigendi, sub quodam fraudis commento exquisitis subtilitatibus confixerunt, ut videlicet elemosinarum nomine ipsas sibi faciant erogari: et sic, quod per unam viam eis denegatur, per aliam assecuntur. Cum igitur circa taliter exigentes quam erogantes, utrolibet versetur pericuium animarum 3), eo quod onus non remittitur, sed augetur , cum cuiquam inprovide solvitur, quod alij ex debito est patrandum 4), et pecatum non dimittitur, nisi ablatum restituatur: Nos huiusmodi periculis et ausibus temerarijs pastorali sollicitudine obviare volentes, predictis religiosis per dominum Clementem papam V in concilio Viennensi sub interimacione 5) malediccionis eterne notificamus iniunctum, ut decimas huiusmodi et quaslibet alias ad eos minime pertinentes, sibi deinceps appropriare, aut exquisitis fraudibus sive coloribus usurpare aliquatenus non presumant. Alioquin, si ad requisicionem eorum, quorum interest, infra duos menses dampnificatis ecclesijs emendam non fecerint competentem, iuxta decretum eiusdem concilij, administracionem habentes ab administracionibus et officijs, non habentes administraciones excommunicacionis sentencias se noverint incurrisse, ante satisfaccionem condignam nullatenus absolvendi. Quam excommunicacionis sentenciam illam idem religiosi decernuntur incurrere ipso facto, qui aliquos, ut audimus, de decimarum ecclesijs debitarum solucione retrahant in sermonibus suis, vel alibi referre presumant. Et quia , nisi fiat, quod bonum est, abstinere a malo non sufficit, idem religiosi per dictum concilium sub obtestacione divini iudicij districcius exortantur, ut in predicacionibus et in confessionibus suis fideles Christi informent fideliter, et inducant ipsis consciencias faciendo, quod decimas, que debite sunt ex divino precepto, integraliter solvant ecclesijs, ubi divina audiunt et ecclesiastica percipiunt sacramenta, aut illis ecclesijs, ad quas ab antiquo pertinere noscuntur. Quos quidem religiosos et nos obtestamur in domino, ut predictas exortaciones et persuasiones erga milites tanto studiosius exequantur," quanto in solucionibus decimarum magis ceteris sunt remissi. Quod si forte requisiti per eos, quorum interest, in predicacionibus suis auditoribus hoc persuadere obmiserint temporibus infra scriptis, videlicet in dominica quarta vel ultima quadragesime, et in festis Ascensionis dominice, Penthecostes, Nativitatis, Ste Johannis Baptiste, Assumpcionis et Nativitatis beatissime V. Marie matris dei, iuxta decretum concilij supradicti, per suos 1) Kod. Jag. syn.: Sequitur de decimis et quomodo debent dari etc. — 2) Por. cap. 1 Clem. (III. 8). — 3) Kod. Jag. syn.: Cum igitur uersetur periculum animarum. — 4) Kod. Jag. syn.: prestandura. — 5) Kod. Jag. syn.: interminacione. A. 1320. 23 superiores, salvis alijs penis a iure statutis, graviter puniantur. Qui vero scienter postposuerint confitentibus consciencias facere de solvendis decimis huiusmodi, ab officio predicacionis se sciant esse suspensos, et deinde sentenciam excommunicacionis incursuros, si predicare presumpserint sic suspensi. De decimis et decimacione 1). Excommunicacionis et eterne dampnacionis pene subiicimus omnes et singulos, cuiuscunque status, condicionis, aut dignitatis existant, violentos fraudatores, occupatores et detentores decimarum, et eos, qui in villis suis manifeste vel occulte vendi, colligi prohybent et conduci, non obstante occasione seu excusacione cuiuslibet heredis, quam omnino frivolam reputamus. Quam excommunicacionis sentenciam in predictos malefactores singulis annis, cum tempus messis instare ceperit, omnes ecclesiarum rectores publicare in suis ecclesijs teneantur, omnibus diebus videlicet dominicis et festivis. Statuimus et precipimus, ut omnes ecclesiastice persone, cuiuscunque condicionis et status existant. decimas suas usque ad festum assumpcionis beate Marie Virginis colligere et conducere non negligant nec obmittant. Si quis autem hoc facere distulerit, de cetero licitum et liberum sit colonis annonas suas in horrea sua conducere, decimis relictis in campis, sub aliquot proborum virorum testimonio fidedigno. Symoniace presentans et presentatus eternaliter dampnantur, si non penituerint 2). Cum ementes et vendentes Salvator noster de templo flagello eiecerit, insynuans symoniacos. qui emendo vel vendendo spiritualia comparant aut concedunt, fore, veluti indignos, de domo domini repellendos, statuimus: quod vacante aliquo beneficio ecclesiastico, vicarius aut alius medio tempore ibidem officians, et rectores vicinarum ecclesiarum diebus dominicis et festivis, exhortacione facta ad populum, caritative studeant ammonere omnes illos, qui ius patronatus in illa, aut in quibuslibet alijs ecclesijs obtinere dinoscuntur, quod, dum ipse ecclesie canonice vacaverint, non precio, munere, aut dono, vel sub spe eorumdem, sed pure et simpliciter ad easdem ecclesias personas suo episcopo studeant presentare; annunciantes, quod per symoniacam pravitatem presentatus , non habet canonicum ingressum ad beneficium ecclesiasticum obtinendum , et tam presentans, quam presentatus tali modo, penam eternam , si non penituerint, non evadent. Negligentes in premissis eciam una marca argenti nmltamus. 1) Poprawiacz podał na początku ustępu nadpis „De decimarum libertate", który nie jest odpowiednim treści rozdziału. Natomiast na bocznym marginesie wypisane dwa osobne tytuły: ,,de decimis", i ,,de decimacione" połączone w jedno, zdały nam się być najwłaściwszym nadpisem. W kod. Jag. syn. rozdział ten żadnego nie ma nadpisu, stanowiąc dalszy ciąg poprzed­niego rozdziału. —2] N dpis poprawiacza. W kod. Jag. syn. rozdział ten żadnego nie ma nadpisu. STATUTA NANKERI De usurarijs contractibus 1). Quia nonnulli in fraudem usurarum contractus dampnabiles in salutis dispendium facere non verentur, statuimus: quod quibuscumque predia, possessiones, molendina, domus et alia similia obligata fuerint infra certum tempus, vel temporis prefinicionem, quod fructus perceptos ex rebus sic obligatis in sortem debeant computare, et ea mittant libere redimere, prefinicionis tempore non obstante, quodque is, qui huiusmodi obligaverat, habeat illa facultatem redimendi. Quidam vero novem genus usurarum palliantes, pecunias ad negociaciones mutuant, ut ex lucro negociacionis aliquid ipsis ultra sortem exsolvatur. Quod omnino fieri prohibemus. Qui autem talia facere presumpserint, si per suos presbyteros ammoniti, infra mensem ab huiusmodi usurarum specie non cessaverint, nec nobis, nec ecclesie satisfecerint competenter, extunc ipsos, veluti usurarios, maioris excommunicacionis sentencie eo ipso decrevimus subiacere; quibus eciam, tamquam usurarijs, cum decesserint, denegetur ecclesiastica sepultura. Ad divina non admittantur alieni 2). Decrevimus , ut iuxta canonicas sancciones, rectores parochialium ecclesiarum parochianos alterius ecclesie, nisi fuerint in itinere constituti, ad divina officia non admittant, nec ipsis exhybeant ecclesiastica sacramenta. Contra facientibus penam unius marce infiigimus nobis exsolvendam, nisi hoc egerint ad requisicionem illius, de cuius parochia fore dinoscuntur. De execucionibus faciendis 3). Cum prelatorum sentencie et mandata, si execucioni efficaciter non mandentur, ludibrio fieri videantur, statuimus: quod rectores ecclesiarum, et hij, quibus execucio fuerit delegata, sentencias et mandata suorum prelatorum absque subterfugio exequantur; sigillo proprio, quod eos habere precipimus, ut de execucione facta plena fides habeatur, literas, que ipsis directe fuerint, munientes. Contra facientes pena unius marce argenti multantes, sine remissione qualibet persolvenda. De judicibus et causis, quas, quando et quomodo debeant judicare 4). Abolende consuetudinis perversitas in plerisque locis nostre dyocesis inolevit, ut quidam prelati judices ecclesiastici et eorum vices gerentes, et presertim 1) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. gyn.: Sequitur de usuris. — 2) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De alienis parrochianis sequitur. — 3) Tytut przez poprawiaeza na dolnym marginesie dodany. Kod. Jag. syn.: De excessibus clericorum (sic). — 4) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De causis que debent iudicari circa ecclesiam. A. 1320. 25 decani rurales causas querulancium audiant et iudicent in thabernis, ut sic fecundati calice thabernali periciores 1) a circumstantibus videantur. Et quod deterius est, tam matrimoniales , quam alias causas passim 2), consueverunt secundum iura laycorum, et non secundum canones iudicare; propter quod clero diffamaciones, et pericula gravia ecclesijs, ut experiencia docuit, hactenus proveniunt. Quibus occurrere volentes, presenti constitucione sanccimus, ut de cetero judices ecclesiastici, quicumque, causas ad eorum examen prolatas non iudicent in thabernis, sed iuxta ecclesias, aut in domibus eorum, aut in locis alijs honestis, vocatis pro consilio viris peritis. mane, ieiuni causas easdem audiant; nec aliter, quam (secundum 3) jus canonicum eas presumant aliquatenus diffinire. Quas si forte propter earum perplexitatem discernere nequierint, extunc illas ad nostrum, vel sui superioris proximi, sine difficultate remittant examen. Causas vero matrimoniales, criminales, et quaslibet maiores, cum in ijs maius versatur periculum, et ideo circa eas caucius sit agendum, rurales decani omnino non iudicent, sed suis superioribus, videlicet archidiaconis et prepositis, aut eis canones ignorantibus, nobis eas deferant iudicandas. Si quis autem temerarius transgressor huius nostri statuti extiterit, pena unius marce argenti, nostre camere (sic) vice qualibet sit multatus. In ecclesijs non locentur prophana 4). Quoniam domus domini domus oracionis est cunctis gentibus 5) et salutis, statuimus: quod rectores ecclesiarum vel patroni, aut alij quicumque in ecclesijs equos, peccora, vel alia animalia, res quascunque prophanas, presertim pacis tempore, locare de cetero non presnmant. In qua eciam, in calicibus argenteis, non stanneis vel plumbeis precipimus celebrari; nisi clerici adeo fuerint inibi pauperes, quod protextu inopie notabilis merito valeant excusari. De vitricis 6). Statuimus, quod questores seu petitores ecclesiarum, qui vitrici vulgariter nuncupantur, non assumantur ad procuracionis officium, nisi rectorum ecclesiarum ad hoc consilio accedente; nec sic assumpti, sine ipsorum assensu, oblata eisdem valeant quomodolibet dispensare. 1) Helcel czyta: ut sic fecundidati calicem thabernali porrectores a circumstantibus videantur, i dodaje w nocie: „perictores" mylnie jest w rękopiśmie P. II. Kod. Jag. syn : ut sic fecundati calice thabernali feliciores a circumstantibus videantur.— 2) Helcel czyta: passiuas.— 3) „Secundum" snadź omyłką opuszczone w rękopiśmie P. II. i w Kod. Jag. syn. — 4) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn : Quod non seruent peccora in ecclesia.— 5) Kod. Jag syn: agentibus! — 6) Podajemy tytuł na bocznym marginesie przez poprawiacza dany; bo nadpis przez pisarza nad rozdziałem wypisany: „De excessibus laycorum. Rubrica" nie jest odpowiednim treści. "W kod. Jag. syn. znów spotykamy się z nadpisem: De excessibus laycorum. 4 STATUTA NANKERI De testamentis 1). Ne res clericorum, que bona sunt pauperum, usurpari, aut illicite contractari per manus violentas ymmo sacrilegas valeant laycorum, districte precipimus et mandamus, ut cum presbyter aliquis vel rector ecclesie graviter egrotari percipitur, quod de morte ipsius verisimiliter timeatur, decanus eius sine mora duos vel tres vicinos ad eum dirigat capellanos, qui res eius omnes et singulas diligenter conspiciant et conscribant, ut post eius mortem honeste sibi fiant exequie, et iuxta testamentum eius, quod racionabiliter et legitime ordinatum existit, per ipsum solvantur debita, que contraxit, et per eum legata legitime dispensentur, pro successore quoque residuum conservetur. Ad cuius sepulturam laudabiliter peragendam, capellani vicarij, qui commode venire poterint, sine contradiccione accedere teneantur. Si quis autem patronus per potenciam secularem de talibus rebus recipere quidquam presumpserit, dictus decanus eum tamdiu auctoritate nostra excommunicet, et excommunicatum faciat per suos subditos publice nunciari, donec ablata restituet, et pro temeritate commissa satisfaciat competenter. Contra dicentes in una marca argenti per superiorem proximum puniantur. De violento ingressu domorum 2). Quoniam clericis laycos opido infestos tradit antiquitas, statuimus: quod quicumque laycus domum episcopalem, prelati, clerici aut cuiuscunque ecclesie rectoris, non invitatus, nec rogatus, sed alias intraverit violenter, extunc ipsum, quamdiu moram traxerit in eadem, a divinis inibi mox cessetur; nec prius divina in illo loco, nisi discesserit, resumantur. Per hoc tamen hospitalitatem non tollimus, quin ymmo eciam cum caritate pauperibus et egenis , ac quibuslibet iter agentibus precipimus exhyberi. Ad quam eciam exhybendam, per suos archidiaconos vel prepositos compellantur. Patroni defendant ecclesias 3). Cum laycis ius patronatus in suis ecclesijs de gracia sit concessum, ut eas dotibus et alijs beneficijs amplificent, atque ab iniurijs et violencijs prohybeant, ac defensent; quod licet in retroactis temporibus sit laudabiliter observatum, novissimo tamen hoc tempore, nonnulli earum patroni nedum ipsas non coadiuvant bene- 1) Boczny napis poprawiacza ale nie dość stósowny. Nadpis nad tym rozdziałem w kod. Jag. syn. brzmi: De testamentis et exequiys sacerdotum. — 2) Nadpis poprawiacza na marginesie. Kod. Jag. syn.: De violencia cuiusuis sacerdotis. — 3) Napis poprawiacza nad rozdziałem; krom któ­rego jest jednak inny z boku: „De jure patronatus." Kod. Jag. syn.: De obtentu iuris patronatus (z dodaniem stów: nel Episcopum ( ? ) ). A. 1320. 27 ficijs, sed, quod dolentes refferimus, id, quod ab eorum progenitoribus ipsis utiliter est inpensum, hoc ipsi aut in parte diminuunt, aut in totum aufferre conantur, et ubi iniurias ac violencias deberent propellere, ibi ipsimet eas frequenter irrogant, tam bonis ecclesiasticis, quam personis; eapropter nos, pij patris more, talia inconveniencia moleste ferentes, in presenti synodo duximus statuendum: Ut si deinceps ecclesiarum patroni aliquid de iuribus ecclesie detrahere , aut decimas vel alia bona quevis rapere seu occupare violenter, sive eciam personam rectoris eiusdem ecclesie ledere notabiliter presumpserint, si infra octo dies a tempore monicionis sibi facte, ab occupacione huiusmodi non destiterint, aut ablata non restituerint, vel alias non satisfecerint competenter, et fuerit hoc per rei evidenciam manifestum, extunc inibi tamdiu cessare precipimus a divinis, donec sic occupata prorsus expedita dimisserint, vel super iniurijs seu violeneijs personis vel rebus allatis, satisfaccionem exhybeant competentem. Alioquin, si in pertinacia sua perdurare presumpserint infra annum, extunc jure patronatus, quod habebant in predictis ecclesijs, propter notam ingratitudinis, eo ipso perpetuo sint privati. De penitencijs et remissionibus 1). Quia nulla potest consuetudine introduci, quod quis, preter sui superioris licenciam, sibi possit eligere confessorem, proinde statuimus et precipimus et mandamus: quod omnes prelati seculares et religiosi non exempti, superiores quoad hoc non habentes, nobis vel nostro penitenciario confiteri teneantur, vel a nobis seu ab ipso obtineant confessores. Inferiores vero prelati et eorum subditi, suis superioribus administracionem habentibus confiteri, vel super eleccione confessoris ipsorum licenciam petere sint astricti; quibus auctoritatem nostram concedimus in hac parte. De oracione pro pace 2). Cum certo sciamus cercius et experiencia facti colligimus, quod non nisi pacis tempore colitur pacis auctor, precipimus: quod per universas nostre civitatis et dyocesis ecclesias, circa occasum solis campana modice ter pulsetur, ut ea audita, fideles Christi pro pace, ad eum, qui ex hoc mundo transiens discipulis suis pacem reliquit, dicens: „pacem meam do vobis, pacem meam relinquo vobis",— et pro Rege nostro fundant preces humiles et devotas, quod in pace et in tranquilitate sub regimine 3) consistentes, una cum ipso veniant ad vitam eternam. Et ut sanctissimus pater noster et dominus, dominus Johannes 4), romane ecclesie 1) Kod. Jag. syn.: De penis et remissionibus sequitur capitulum. —2) Podajemy tytul w slad tresci, w miejsce tego co zapisat poprawiacz: „pro pace orare." Kod. Jag. syn.: Quando pro Pace sit signandum.— 3) Kod. Jag. syn.: sub ipsius regimine. — 4) Joannes XXII ? STATUTA NANKERI summus pontifex, ad id corda fidelium et ora propensius excitaret, singulis quocienscumque pro pace et pro dicto Rege oraverint, viginti dies est largitus, nos quidem confisi de omnipotentis dei misericordia, omnibus et singulis sic orantibus vereque penitentibus et confessis, decem dies indulgencie in perpetuum largimur; districte iniungentes, quod per rectores seu ebdomadarios dictarum ecclesiarum, singulis diebus dominicis et festivis populo hec cum exhortacione diligenter vulgariter pronunccientur et eciam exponantur 1). De casibus non concessis in confessione 2). Considerantes, quod plerique ecclesiarmn rectores et presertim vicarij, nec non quidam religiosi, quibus confessiones audire de gracia est indultum, manus suas extendunt minus licite ad ea, que non pertinent ad eosdem, sue potestatis limitibus non contenti, articulis seu casibus nobis in foro penitencie specialiter reservatis se temere ingerunt, absolvendo delinquentes in hijs, sicut in ceteris indistincte, maleque ablata, tam certa, quam incerta, sub multiplici cupiditatis velamine suis usibus applicando, non advertentes, quod male ablata, de quibus ignoratur, cui fuerit restitucio facienda, sunt tantum modo per locorum antistites dispensanda. Cum igitur nulla ipsis in premissis casibus aliquid disponendi sit attributa facultas, et ideo nec poterunt solvere, nec ligare, consequens est, quod et populuni decipiunt, et se ipsos. Quapropter ex officio nostro huic animarum periculo de salubri remedio providere volentes, statuimus, personas ecclesiasticas quascunque, religiosas et seculares, publice et peremptorie ammonentes: quod de cetero de casibus predictis se aliquatenus intromittere non presumant, et specialiter de male ablatis, de quibus ignoratur, cui restitucio debeat fieri; que nec per se, nec per alios distribuant vel dispensent, sed ad nos cum ceteris casibus maioribus, ea proinde dispensanda remittant. Clericos vero tam seculares, quam religiosos, cuiuscunque professionis existant, qui in premissis excesserint, excommunicacionis sentenciam volumus incurrere ipso facto. Vero si forte ad preces aliquorum importunas, auctoritatem nostram aliquibus in alijs casibus 3) generaliter concedere ad tempus nos contigerit, hunc tamen articuium, et illum de inieccione manuum in clericos vel parentes, nobis specialiter reservamus. De casibus episcopalibus 4). Ne pretextu ignorancie circa casus penitenciales episcopo reservatis aliqui valeant excusari, eos inferius duximus annectendos. Inprimis excommunicati quicum- 1) Kod. Jag. syn.: proponantur et eciam exponantur. — 2) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De vaga restitucione. — 3) Kod Jag. syn.: in hys.— 4) Ten rozdział i następne spisane są w kod. P. II. na oddzielnej mniejszej i później doszytej karcie, do której odsyła poprawiacz, pisząc A. 1320. 29 que maiori excommunicacione lata ab homine vel a iure; sodomite, coeuntes cum brutis; incestuosi in quarto vel in proximiori gradu consanguinitatis vel affmitatis; corruptores sanctimonialum; contrahentes matrimonium de facto cum alia, prima uxore vivente, et e converso; coniuges, qui in mortem alterius ipsorum sunt effectualiter machinati; mulieres concipientes filios ab alijs , quam maritis suis, quos mariti credunt esse suos; defioratores virginum vi oppressarum vel raptarum; oppressores vel peremptores sue prolis studiose vel negligenter, ante partum vel post; procurantes in se vel in alijs sterilitatem vel aborsum; homicidia facto, precepto, consilio, consensu, exhortacione vel alio quovis modo committentes; votorum commutacionem postulantes; simoniaci quoque in omni genere simonie, pariterque mentalis; decimas et ecclesias seu ecclesiastica beneficia illicite detinentes; obnoxii institucioni usurarum; subtractores vel alias (sic) male ablatorum, seu illicite quesitorum, ubi ignoratur cui sit restitucio facienda; incendiarij; nocturni depopulatores 1) agrorum; famosi latrones, qui in itineribus insidiantur et spoliant; polluentes manifeste ecclesias seminis aut sanguinis effusione , et in eis sacrilegium vel rapinas committentes, et omnes ecclesie vel cimeterij immunitatis violatores; item promoti per saltum, aliquo ordine pretermisso vel furtive; sollempniter peiorantes 2); abutentes hostia, crismate, vel alia re sacra; sortilegi, malefici, incantatores, aut ceteri huiusmodi dyabolica exercentes; falsi testes et falsarij quarumcunque literarum; blasfemi in deum sanctos eius; heretici et scismatici; sacerdotes pecatum in penitenciali iudicio sibi detectum revelantes. Hos casus et alios, qui de iure et consuetudine reservantur episcopis , volumus et mandamus ipsos ad nos precise et absolute transmitti; auctoritatem nostram quibuscumque per nos vel predecessorem nostrum, super absolucione casuum predictorum concessam hactenus, totaliter revocantes. Preterea solemniter penitentes, ut pote homicide et opressores sue prolis notorij, nec non et alia enormia crimina perpetrantes , que commovent totum illum locum, ad nos, pro reconciliacione seu introduccione solemni, feria quinta in parasceve remittantur. De sentencia excomnmnicacionis. Ubicumque clericum in sacris ordinibus constitutum occidi vel graviter vulnerari, aut preter nostram auctoritatem capi, aut captum publice in vinculis contigerit detineri, ecclesie loci illius , ubi factum tam nefarium et sacris canonibus inimicum fuerit perpetratum, ecclesiastico tamdiu subiaceant interdicto, quousque sine difficultate captus pristine libertati reddatur, et pro occiso vel vulnerato emenda sit sufficiens exhibita; et hec per nostras patentes literas pateant evidenter. na karcie poprzedniej: ffinis istarum constitucionum habetur in carta." Karta ta wi­docznie jest pisana ręką starożytnego owego poprawiacza. Nadpis nad tym rozdziałem w kod. Jag. syn. opiewa: Secuntur casus episcopales etc. 1) Kod Jag. syn.: depabulatores.— 2) Pejerantes? Kod. Jag. syn.: solemniter peiorantes (sic) vel periurantes. STATUTA NANKERI De excommunicatis publice et nominatim, ut evitentur 1). Excomraunicatos publice et nominatim ac interdictos ab omnibus secularibus et regularibus , exemptis et non exemptis, precipimus in divinis officijs et ecclesiasticis sacramentis evitari, qui nullis possunt in hoc privilegijs apostolicis se tueri, quominus contrarium facientes, penam suspensionis ab ingressu ecclesie indictam a canone contrahant ipso facto, et demum irregularitatem, si postea celebraverint sic 2) suspensi. Similiter, qui taliter excommunicatos, vel interdictos, vel usurarios manifestos, aut tempore interdicti corpora defunctorum scienter sepellire presumunt, excommunicacionis sentenciam se noverint incurrisse ipso facto. Qui autem interdicti, vel suspensi, aut excommunicati, vel in ecclesijs interdictis divina officia celebrare presumpserint, irregularitatem incurrunt, super qua non possunt, nisi per sedem apostolicam dispensari. De sepulturis 3). Oaveant eciam religiosi aut seculares clerici, ne aliquos ad vovendum, iurandum, vel fide interposita seu alias promittendum inducant, ut sepulturam apud eorum ecclesias eligant, vel iam electam ulterius non immutent. Alias incurrant sentenciam excommunicacionis ipso facto, a qua ab alio absolvi non possunt, quam per papam. Adhuc laycos, nisi sint patroni, vel genere preclari, in ecclesijs sepellire, sub pena unius marce, sine nostra licencia, prohibemus. Quod omnes tenentur hahere istas constituciones 4). Ne circa constituciones, provisiones et formulam sacramentorum per nos editas et in presenti synodo publicatas, possit ignorancia per quempiam allegari, statuimus et mandamus: quod decanus ecclesie nostre kathedralis, et quilibet prepositus ecclesie collegiate, nec non archidiaconi et decani rurales infra duos menses post publicationem presencium, a nostre curie notarijs recipiant copiam de eisdem integraliter, quas iubemus tradi de verbo ad verbum cuilibet integras et correctas. Eectores vero ecclesiarum parochialium infra tres menses sequentes a decanis suis eas similiter, ut dictum est, recipere teneantur. Contra facientes in duabus marcis argenti, ad opus nostre maioris ecclesie condempnamus. Vicarij eciam nostre kathedralis ecclesie et aliarum ecclesiarum collegiatarum, constitucionem de 1) Kod. Jag. syn.: De excommunicatis publice sequitur capitulum.— 2) Kod. Jag. syn. myl­nie: sint. — 3) Tytuł później na spodnim marginesie dopisany, z dodatkiem: „In ecclesijs non nisi patroni sepelliuntur." W kod. Jag. syn. rozdział ten żadnego nie ma nadpisu, stanowiąc dalszy ciąg poprzedniego rozdziału. — 4) Jest to tytuł według kod. Jag. synod : bo w P. II. go nie ma. A. 1320. 31 horis canonicis seu divinorum officiorum decantandis, in aliquo libro sue ecclesie scribere et observare firmiter teneantur. Ad hoc religiosi ordinis Sti Benedicti, constitucionem domini Clementis pape V, qui ipsorum declarat regulam, in singulis eorum documentis habere, et eius precepta sequi in omnibus, cum constitucionibus presentibus teneantur, si penam evadere voluerint supradictam. De clausura monialium 1). De clausura vero scilicet monalium exemptarum et non exemptarum, et de alijs, que continentur in constitucionibus domini Bonifacij pape VIII et domini Clementis pape V 2) auctoritatem nostram earum superioribus committimus, in hac parte nostram exonerantes , et eorum consciencias aggravantes; visitacionibus et procuracionibus, et alijs, que offlcij nostri debitum exigit, semper salvis 3). Edite sunt hee constituciones et publicate per reverendum patrem dominum Nenkerum Episcopum Cracoviensem, Anno domini millesimo trecentesimo vicesimo tercio, nonas Octobris 4). 1) W kod. Jag syn. rozdział ten nie ma osobnego nadpisu, stanowi bowiem dalszy ciąg poprzedniego rozdziału.— 2) Porów. cap. un. in sexto (III. 16); cap. 2. Clement. (III. 10).— 8) Kod. Jag. syn.: nobis saluis.— 4) Dn. 5 października 1320 r. Tak kończą się statuty Nankiera na karcie przez poprawiacza doprawionej . Pisarz zaś pierwotny po rozdziale: „De casibus non concessis in confessione" taki ma na str. 118 kodeksu swój dopis: „Hic nota, quod finis istarum constitucionum ponitur in fine primi sexterni, et incipit ibi ab illo capite :„Ne pretextu ignorancie circa causas penitenciales etc", et finitur ibi: „Janislaus divina et apostolica providencia sancte Gneznensis" etc. Et hec Rubrica que sequitur, (t. j. Statuty synodalne Jana Grota biskupa) „scribatur post finem predictarum constitucionum. et ante constitucionem Janislai, et hoc ubi dicitur: „Jani. " — Et hoc mutavi et obmisi ad mandatum domini Johannis Vicecustodis, quia non intendebant omnes scribere, sed que essent electe et plus valentes.— Tunc sequitur Rubrica: „Edite sunt hee constituciones et publicate per venrblem. prem. D. Nankerum Episcopum Cracovien. Anno Dni 11.CCC." — Czas publikacyi widocznie mylnie podany. W kod. Jag. syn. kończą się statuty biskupa Nankiera na str. 58 temi słowy: „Edite sunt hee constituciones et publicate per venerabilem patrem Nankyerum Episcopum Cracoviensem ann. domini MCCC vicesimo septimo nona ( sic ) Octobris." — Przytoczona zaś powyżej ustawa arcybiskupa Gnieźnieńskiego Janisława, określająca bliżej statut biskupa Nankiera : „De sentencia excommunicationis" (st. 29) znajduje się w kodeksie P. II. fol. 16. Data tamże podana oczywiście jest mylna; lecz do oznaczenia daty właściwej ze zupełną pewnością dostatecznych skazówek nie mamy. Przypuścić można, że ta Janisława wizyta w Krakowie (o której czytamy w samym statucie Janisława) była albo około tego czasu, gdy ar­cybiskup spór o dziesięciny na wiecu Chęcińskim załatwiał, albo też w roku 1333, gdy po śmierci Łokietka arcybiskup przed koronacyją nowego króla dość wcześnie zjechać musiał. Uważamy za stósowne podać tu statut ten Janisława w całej swej osnowie, jako uzupełniający statuty biskupa Nankiera. 32 STATUTA NANKERI Janislai Archiepiscopi Gnesnensis constitncio, constitncionem qnamdam Nankeri Episcopi statutis synodalibns contentam temperans, (anno forsan 1330 vel 1333 die 6 idas Martii lata). Janislaus divina et apostolice sedis providencia sancte Gneznensis ecclesie Archiepiscopus: ad perpetuam rei memoriam. Quoniam non debet reprehensibile judicari, si secundum varietatem excessuum, delinquentes varijs penis, qui magis delinquerintmaioribus, qui minus - minoribus, qui vero in nullominime puniantur: ideo sollicitudinis nostre opera digne dirigimus, si querimus, ut inter probos innocencia tuta fiat, et improbi a suis actibus noxijs animadversione debita percellantur. Sane visitacionis nostre officium in civitate et dyocesi Cracoviensi nobis jure metropolitico, nunc agentibns, clamosa insinuacione et querulosis clamoribus nostris auribus est delatum, quod nonnulli venerabiles fratres nostri Cracovienses Episcopi, qui pro tempore fuerunt, quasdam constituciones et statuta fecerunt, per quas processu temporura, id , ( sic. ) quod factum fuerat ad remedium, tendente ad noxam, iusti pro iniustis, et pij plerumque pro impijs indebite puniuntur; propter quod expedit dictarum constitucionum rigorem equitatis moderamine declarare. Declaramus igitur tenore precencium, de consilio fratrum nostrorum, aliorumque peritorum religiosorum et secularium, dictas constituciones. cniuscumque tenoris existant, in quibus contineri quomodolibet reperitur, quod in quocumque loco clericus ordinatus vulneratus vel occisus fuerit, in illo mox debet interdictum ecclesiasticum , usque ad satisfaccionem condignam et relaxacionem eiusdem inviolabiliter observari, et cessacio fieri a divinis, ad ea loca dumtaxat extendi debere , in quibus malefactores seu occisores huiusmodi commorantur. aut habitatores dictorum locorum, prefatis malefactoribus vel occisoribus in malefaciendo prestiterint consilium . auxilium et favorem; seu se liberare poterant a morte et lesione, et non liberaverunt; seu si malefactores et occisores eosdem capere et tenere poterant, et ex malicia, que eo ipso presumitur, minime detinuerunt; in quibus habitatores eorundem locornm non sunt, pensatis qualitate et facti circnmstancijs, sine culpa. Alioquin, cum pecata suos auctores tenere debeant, idem malefactores seu occisores dumtaxat statutis penis et alijs puniendi animadversionibus condignis et debitis, prout facti qualitas suaserit et criminis enormitas, subiacebunt. Ad huius statuti evidenciam clariorem et memoriam firmiorem, sigillum nostrum et venerabilis fratris nostri domini Johannis *) Episcopi Cracoviensis presentibus est appensum. Datum Cracovie, in offlcio nostre visitacionis, sexto idus Marcij, anno domini M.CCC.XC (sic!). **) *) Grot. **) Później dodano: 1340 Janisław, czyli Jan III, herbu Kotwicz, XXVII z kolei arcybiskup gnie­źnieński, zmarł 4 grudnia 1341 r. Por. A. Z. Helcel. Starodawne prawa polskiego pomniki. T, I. str. XXIV i 406 II. STATUTA JOANNIS IV, GROT EPISCOPI CRACOVIENSIS Ann. MCCCXXXI. Joannis Grot Statuta. Ann. 1331 1). Quoniam, ut ait Augustinus in libro de fide christiana, ecclesia katholica per orbem diffusa tribus modis subsistere comprobatur, nam quidquid tenetur in illa, aut est auctoritas scripturarum novi et veteris testamenti, aut universalis antiquorum patrum tradicio, aut institucio propria et particularis existit; auctoritate etenim scripturarum totaliter gubernatur et universali tradicione dirigitur, nichilominus ipsa tota privatis aut constitucionibus, et (sic) proprijs informacionibus, pro locorum varietate, regitur unaqueque: eapropter nos Johannes 2), divina et apostolice sedis providencia Episcopus Ecclesie Cracoviensis, licet immeriti, qui presidemus 3) ad ipsius regimen ac profectum in se, ac morum correccionem et delictorum cohercionem in suis membris, quedam ex officij nostri debito statuere ac ordinare volentes , quamquam per venerabilem patrem dominum Nankerum olym Oracoviensem, nunc Wratislaviensem Episcopum, ac alios predecessores nostros, dudum per decreta sanctorum patrum super hijs salubriter sit provisum, tamen, quia humana natura facilius quodammodo labitur ad delicta, et novitates cottidie nititur invenire, sue cupiditatis effrenate ingluviem ad noxios frequenter dirigit appetitus, vetera statuta transgrediens et nova refutans, ad perniciosas adinvenciones disso]ucionis sue dampnabiliter relaxat habenas, ut saltem penarum acerbitate sui conatus refrenetur improbitas, nos quibusdam constitutionibus dicti domini Nankeri, fratris nostri, de consensu capituli in melius reformatis, ceteras approbavimus, et novas, pro varietate temporis, edidimus, cum ceteris (sic) penis infiictis seu infiigendis transgressionibus (sic!) constitucionum veterum ac novarum 4). Quas in nostri cleri defferimus noticiam in hijs scriptis, et in presenti synodo publicamus, et quecumque continentur in ipsis, sub penis adiectis, in singulis eorumdem membris manda- 1) W kod. P. II, na str. 138, poczynają sie od słów: „Sequuutur alie constituciones", do ktorych poprawiacz dopisat: „Johannis Groth." W kod. znow Jag. syn. poczynają się statuty biskupa Jana Grota na str. 58 temi stowy: Sequuntur constituciones domini Johannis.— 2) Po Nankierze, przeniesionym na biskupstwo wroclawskie, zasiadt na katedrze krakowskiej Jan (IV) Grot, herbu Kawicz, jako 26 z kolei biskup krakowski. Stalo sie to w r. 1328 motu proprio papieza Jana XXII, bawiącego podowezas w Awenionie, a znającego doktadnie Jana Grota, z kt6-rym wsp61nie pobierat nanki w akademii Bonońskiej. Sakre biskupią, otrzymat Grot od Janistawa arcybiskupa gnieznieńskiego. Po 19 latach spe.dzonych czynnie i świątobliwie na biskupstwie krakowskiem umart d. 5 Sierpnia 1347 (Por. Rzepnicki, Vitae praesulum Poloniae T. 1, str. 298; Łę-towski, katalog bisk. krak. T. I, str. 247).— 3) Kod. Jag. syn.: Nos Joannes, qui diuina et apostolice sedis providentes (sic) ecclesie Cracoviensi licet in meriti presidemus. — *) Kod Jag. syn.: cum certis penis inflictis seu infligendis transgressoribus constitucionum veterum et novarum. STATUTA JOANNIS GROT mus inviolabiliter observari. Super illarum observacione omnes et singulas personas ecclesiasticas et seculares, primo, secundo, et tertio ac peremptorie, in quantum astringuntur, et eis astringi poterunt, admonentes, penas spirituales, et alias quascumque in illis insertas, publice in hijs scriptis proferimns in ipsorum temerarios transgressores; constituciones easdem interpretandi, declarandi et immutandi, ac contra ipsas dispensandi, nobis nostrisque successoribus reservata omnimoda facultate. De thabernas visitantibus clericis. Quia qui Christum annunciant, ab omni viciorum intentivo 1) se prestare debent penitus alienos, ut in se ostendant, qualiter alios in domo domini oporteat hic conversari; nunc autem fidedigna relacione ad nostrum pervenit auditum, quod plerique clerici, qui alios vite sue exemplo regere deberent, plus ceteris comessacionibus et ebrietatibus inserviunt, contra doctrinam Apostoli, qui hec inter opera connumerat tenebrarum: quare huic morbo novam cupientes adhibere medelam, edicto perpetuo duximus sancciendum, ut clerici, quorum spiritus invigilare debent virtutibus, crapulis et ebrietatibus, presertim in thabernis, non itinerantes, nisi necessitatis inevitabilis causa immineat intendere quocunquemodo non presumant. Si quis autem ex proposito thabernam bibendi causa intrare, et se societatibus laycorum immiscere presumpserit, pro ingressu primo, secundum constitucionem antecessoris nostri, domini Nankeri, per superiorem immediatum in uno fertone grossorum, pro secundo vero media marca, pro tercio vero in una marca multetur, ad opus et fabricam ecclesie nostre kathedralis applicandis; et hoc, si excedens fuerit in solvendo. Si autem clericus non beneficiatus, et alias nichil habens in proprio, excesserit in premissis, vel aliquo premissorum, extunc tamquam infamis, eo ipso efficiatur inhabilis ad aliquod beneficium ecclesiasticum obtinendum, et ad sacros ordines recipiendos, si in hijs non fuerit constitutus. Preterea nonnulli eorum, longi temporis victum brevi hora voluptuose consumentes, calices, libros, et alia ecclesiarum ornamenta iudeis inimicis crucifixi, vel eciam Christianis pignori obligare, sine causa racionabili et superiorum licencia , non expavent; cupientes eos 2), quos ad observanciam jurium, et domini timor, et virtutum premia non inducunt, exageracione penarum a temerarijs ausibus refrenare , transgressores in hijs sentencie excommunicacionis volumus subiacere ipso facto, per nos, satisfaccione premissa, duntaxat absolvendos. Ceterum clericos beneficiatos in nostra kathedrali, vel alijs collegiatis ecclesijs, non ferentes tonsuram et habitum clericalem, vocem in capitulo decernimus non habere , eciam si hoc ipsis ab alijs libere concedatur. Alij vero beneficiati per sex menses a percepcione fructuum beneficiorum, que obtinent, noverint se suspensos; ceteri autem per annum reddant se inabiles ad quodcumque beneficium ecclesiasticum obtinendum. 1) Kod. Jag. syn.: intencione. — 2) Kod. Jag syn.: cupientes igitur eos. A. 1331. 37 De aliis excessibus clericorum 1). Sunt nonnulli, qui dei timore postposito, generalia precepta canonum nec non synodalia instituta, eo, quod ipsis pena non adiicitur, transgredi non verentur. Unde, ut tales saltem metu pene a vetitis retrahantur, quos amor divinus ab illicitis et prohybitis cohyhere non potest, presenti constitucione sanccimus: ut presbyter parrochialis, qui vigilias et missam defunctorum saltem semel in ebdomada, iusto impedimento cessante, in sua ecclesia non decantaverit, aut decantari fecerit, sive, qui hospitalitatem, quantum facultates sue suppetunt, erga viatores clericos et pauperes quoslibet seu peregrinos non servaverit; vel presbiter quicumque, qui excommunicatum publice, aut raptam invitam cum raptore, vel sponsam alicuius per verba de presenti, vel aliquos in casu prohibito vel gradu in matrimonium scienter copulare, vel nupcijs huiusmodi interesse presumpserit, in duabus marcis grossorum condempnatus existat. Quam eciam penam incurrere volumus ipso facto clericos, qui arma offensibilia, non itinerantes, et absque necessitate racionabili, deferre presumpserint publice vel occulte, vel qui non deduccionis vel solacij causa, sed pocius turpis lucri gracia ludunt ad aleam et quomodolibet ad taxillos. Clerici vero, qui ausu temerario quoslibet a nobis, vel a canone, prohybitos ad ecclesiasticam recipiunt sepulturam, predictam penam subeant dupplicatam. Religiosi autem, qui in contemptum clavium ecclesie hoc attemptare presumpserint, sentenciam excommunicacionis incurrant ipso facto. De non residentibus 2). Quum de altari viventes altario (sic) deservire sollicite teneantur, eo, quod beneficium propter officium dari solet, quod quidam ecclesiarum parrochialium rectores non advertentes, proprijs ecclesijs, non sine animarum periculo derelictis, in quibus residenciam tenentur facere personalem, dispensacione super absencia nec petita, nec obtenta, per curias laycorum et amicorum quorumdam discurrere non formidant, ecclesiarum beneficia inutiliter consumentes; cum ergo tales ferendi non sint, qui rerum commoda amplectuntur, et onus ex eo debitum subire recusant: nos hoc moleste ferentes, de cetero fieri prohybemus; graciose nichilominus sustinentes, ut si quispiam certis ex causis quibuscumque personis nobilibus famulari voluerit, hoc sibi liceat, a nobis licencia et dispensacione petita et obtenta. Contra faciens ingressum ecclesie sibi noverit interdictum. Qui si infra tres menses hoc interdictum 1) Tytuł wzięty z kod. Jag. syn. W kod. P. II. nadpisu do tego rozdzialu nie ma.—2) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De cleiicis residentibus. STATUTA JOANNIS GROT animo sustinuerit indurato, nec curaverit emendare, extunc in tercia parte reddituum eiusdem ecclesie, sine spe remissionis senciat se multandum, et nichilominus ad privacionis sentenciam eiusdem beneficij, ipsius exigente contumacia, procedatur. De ministris ecclesie conjugatis 1). Quia experiencia mater virtutum docuit, [quod] clerici hinc et inde vagantes, dum ad altaris ministerium assumuntur, plerique ex ipsis calices, libros, et alias res et alia ornamenta, opportunitate captata subtrahunt et fugiunt, ubi inveniri non possunt, ad loca remota, et sic dampna per malos incognitos ministros quam pluries inferuntur; quod cessare videmus ut frequencius in ecclesijs, in quibus habentur clerici coniugati: unde tales de cetero , ubi alijs fideles et ydonei haberi non possunt, dummodo bene officiati sint in divinis officijs, et honeste conversacionis existant, ac legitimo matrimonio sint coniuncti, ad ministerium altaris pro clericis duximus admittendos; statutum domini Nankeri, antecessoris nostri, ln contrarium in hac parte, salvis alijs articulis, revocantes. De concubinarijs clericis 2). Quamquam ad compescendam clericorum presertim concubinariorum maliciam, diversa hactenus, penis spiritualibus et temporalibus vallata, prodierunt instituta, que a nonnullis, in ipsorum et laycorum scandalum et animarum periculum dampnabiliter violantur: igitur huic pesti mortifere pro posse aditum precludere cupientes summo opere, de fratrum nostrorum consilio duximus statuendum, districtius prohybentes, ne quispiam clericus, maxime in sacris ordinis 3) constitutus, cuiuscumque status, condicionis, vel dignitatis existat, in domo secum, vel alibi in bonis ecclesie, concubinam tenere publice vel fovere aliquatenus presumat; retentamque hactenus procul pellat. Alias quicumque in sceno (?) huius turpitudinis infra annum a publicacione presentis constitucionis presumpserit volutari 4), si beneficiatus fuerit, tercia parte, in anno sequenti, si non destiterit, deinceps medietate omnium bonorum, que ab ecclesia obtinet, per nos sine spe venie se noverit privandum. Quod si nec sic tercio anno curaverit emendare, extunc anno eo lapso. ius, quod in beneficio vel beneficijs pluribus obtinebat, perdat ipso facto, que alij vel alijs, per eos, ad quos collacio seu presentacio spectat eorum, libere conferantur. Si autem beneficiatus non fuerit presbyter, vel alias in sacris infra sacerdocium constitutus, qui deliquerit in premissis, eo ipso credatur inhabilis ad ecclesiastica beneficia obtinendum. Alij vero ad sacerdocij dignitatem nullatenus assumantur, donec eos omnino sine dolo et fraude constiterit emendatos. 1) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De clericis coniugatis. — 2) Nadpis poprawiacza. Kod. Jag. syn.: De concubinariis. — 3) Kod. Jag. syn. : ordinibus. — 4) Kod. Jag. syn.: voluptari. A. 1331. 39 De columbacione 1). Sepe contingit, quod statuta priorum suo tempore salubria, expost facto cedunt ad noxam. Quapropter nos sollicite advertentes, quod ex quadam constitucione venerabilis fratris nostri, domini Nankeri, que, pensata equitate, satis utiliter edita videbatur, per quam inter rectores parrochialium ecclesiarum et subditos eorumdem et columbacionis 2) exaccionum diuturnam credebat dirimere questionem, clamor contra clericos insurrexit populi, cui affuit contradictio validissima temporalium dominorum, que ius columbaciones exigendi absorbuit fere in totum, et sic, cum credebat causam 3) solvere, nodum dicitur ligavisse; et licet per eundem vocetenus tunc fuerit revocata, tamen quia hoc ad noticiam omnium non pervenit, nos ipsam, ne aliquibus occasio sit erroris, per presentes revocamus, expresso edicto perpetuo statuentes: quod dicta columbacio, iuxta laudabilem et approbatam consuetudinem antiquorum, cum exacta dilgencia et debita reverencia, suo tempore, sine contradiccione ac dilacione qualibet, a subditis parrochialibus persolvatur. Ad cuius quidem consuetudinis observanciam, secundum quam solvi debet columbacio, que loco mercedis merito exigatur, . per ipsos ecclesiarum rectores, auctoritate nostra, quam ipsis in hac parte concedimus, compelli poterunt per censuram ecclesiasticam non solventes. De missalitms solvendis 4). Insinuacio querulosa quorumdam rectorum parrochialium ecclesiarum ad nostram pervenit audienciam, quod cum ipsorum ecclesie annonis tantummodo missalibus fuerint fundate, quas coloni suarum parrochiarum fnndacionis tempore, festo Sti Martini, ut moris est, clericis de mercede certis temporibus satisfacere se voluntarie per jus suum Theutunicum astrinxerunt, nichilominus tamen, quod dolentes referimus, solucio illorum missalium annonarum, nonnunquam per plurimos eorum, ne dum per medium annum, ymmo, ut frequencius, per totum anni circulum pertinaciter retardatur, nonnulli eciam, et si eas solverint difficulter, tamen adeo comissales annonas eas 5) maliciose tribuunt, quod nulla, vel saltem modica utilitas presbyteris suis resultat ex ipsis; propter quod contingit interdum, ut vigente inopia, opportet eos vagari et discurrere hinc et inde, et sic divinus cultus minuitur et cura negligitur animarum. Cui tam dampnabili periculo occurrere, ac presbyteris talibus succurrere paterne volentes, statuimus: ut predicte missales annone per co- 1) Kod. Jag. syn.: De columbacione solvenda. — 2) W kod. Jag. syn. zamiast „et colnmbacionis" czytamy „decolumbacionis."— 3) Kod. Jag. syn.: hansam.—4) Nadpis poprawiacza w P.II. Nadpis nad tym rozdziałem w kod. Jag. syn.: Quod licet excommunicare pontificali auctoritate pro missalibus et annonis. — 5) Kod. Jag. syn.: missales annonas eis; po „adeo" zdaje się słowa bra­kować. STATUTA JOANNIS GROT lonos rectoribus ecclesiarum suarum ex integro, et modo debito ac utiliter usque ad octavas beati Martini finaliter persolvantur. Alioquin contra rebelles, clericis pro mercede, statuto tempore, nisi per eos steterit, auctoritate nostra, per excommunicacionis sentenciam procedere liceat 1), quam ipsis concedimus in hac parte. De inquilinis et ortulanis, et mclendinarijs et thabernarijs, quantum presbyteris pro mercede solvere debeant, cum agros excolant, servari volumus et mandamus, tamquam in villis regalibus et alijs antiquioribus iure theutunico locatis solvere est consuetum. Testamentum cuilibet licet facere 2). Quia nichil est, quod magis debetur hominibus , quam ut eorum pija supreme voluntatis eulogia impleantur, igitur statuimus et ordinamus: ut si quispyam clericus vel laycus, sanus vel infirmus, cuiuscumque condicionis existat, pro anima sua aliquid disponere voluerit testamentum, aut testari, seu eciam eligere extra suam parrochiam sepulturam, rectorem parrochialis ecclesie, aut eius vicesgerentem, tamquam personam, que eius condicionem et conscienciam non creditur ignorare, et que sibi ministraverit ecclesiastica sacramenta, omnino advocet, et ipso presente pro anima leganda et testanda ordinet et disponet, et si voluerit, eligat sepulturam. Per cuius providenciam ipse testator dirigi poterit in hijs, que ad salutem anime sue pertinent, peragendis. Qui vero contrarium fecerit ex contemptu, ecclesiastica in fine careat sepultura, cuius eciam eleccio sit irrita ipso iure. Quibus denegatur ecclesiastica sepultura 3). Ne clerici aut layci, per iuris ignoranciam, que neminem excusat, penis quibuscumque circa prohybicionem ecclesiastice sepulture accidentibus implicentur, casus, in quibus ecclesiastica sepultura denegatur, duximus explicandos. Unde sciendum est: quod denegatur hereticis, scismaticis, judeis, paganis, et omnibus extra fidem katholicam constitutis, nec non excommunicatis maiori excommunicacione et interdictis, atque illis, qui moriuntur in thorneamentis; insuper usurarijs, predonibus et raptoribus manifestis, nisi penituerint, vel usuras seu rapinas restituerint, vel de ipsis restituendis iuxta formam iuris prestiterint caucionem. Predoni vel raptori, qui caucionem in mortis articulo parare nequivit, et inde penituerit, cimeterium non denegetur; nullus tamen clericorum sepulture interesse debebit. Item illis, qui se suspenderint, vel precipitaverint, vel se gladio aut quovis alio modo perimerint, nisi forsan in morte signa penitencie in illis apparuerint manifesta. Item hijs, qui 1) Kod. Jag. syn.: Item et clericis pro mercede, statuto tempore, per eos satis fiat, alioquin contra rebelles, auctoritate nostra, per excommunicacionis sentenciam eis procedere liceat.— 2) Ty­tuł przez poprawiacza u spodu karty dopisany. Nadpis w kod. Jag. syn.: De sepulturis.— 3) Nadpis w kod. Jag.. syn.: Quibus personis prohibetur sepultura. A. 1331. 41 saltem in anno semel sua pecata confessi non fuerint proprio sacerdoti, vel de ipsius licencia, iusta de causa, alij. Item blasphemis dei et sanctorum eius. Item renuentibus recipere vel peragere penitenciam a canone promulgatam, et generaliter omnibus, quos constat decessisse in pecato mortali. Item omnibus, quibus ordinarius ex iusta causa ecclesiasticam prohybet sepulturam. Ad probandum autem signa penitencie, sufficit unus testis, ubi plures haberi non possunt. De feminis religiosis nubentibus, qualiter cum ipsis procedendum est 1). Quoniam voventibus castitatem non solum nubere, sed velle nubere dampnabile reputatur, verum tamen nonnulle femine seu virgines, tacite vel expresse voto castitatis emisso, in sue religionis obprobrium et divine maiestatis offensam, celestis sponsi violato federe, matrimonia de facto contrahere dampnabiliter non formidant, ad excusandas excusaciones in pecatis asserentes, se non esse professas, licet professarum habitum se detulisse annis pluribus fateantur, per quod non est dubium, ipsas et earum quamlibet religionem illam, cuius habitum detulerunt, tacite fore professas; cum igitur gravius sit divinam, quam humanam offendere maiestatem, nos iuxta formam Viennensis concilij, earum temerarijs ausibus obviare volentes, omnibus et singulis ecclesiarum rectoribus, in virtute obediencie, et sub pena unius marce grossorum nostre camere applicande, precipiendo mandamus: ut quicumque ipsorum huiusmodi moniales in sua parrochia, relicto habitu suo morari, seu matrimonia de facto contraxisse de cetero perceperit, tam eam, vel eas, si plures in hijs delinquerint, quam eum vel eos, qui cum ipsis contraxerint, excommunicatos publice studeant nunciare diebus dominicis et festis, nec coram ipsis aut eorum aliquo divina officia aliquomodo celebrare presumant, donec suum recognoscentes errorem, separentur ab invicem, et absolucionis graciam mereantur; scientes, prolem inde genitam fore illegitimam, nec hereditatis capacem. De monialibus, ne exeant septa monasterij, exceptis Magistra et Priorissa 2), Ubicumque gubernaculum discipline regularis contempnitur, restat profecto, ut illa religio naufragetur. Proinde quarumdam monialium statui periculoso providere salubriter cupientes, que laxatis honestatis habenis, et monachali modestia sexusque verecundia impudenter abiectis, nonnunquam deserentes sua monasteria, per habitacula secularium personarum discurrunt, et frequenter intra eadem monasteria personas suspectas admittunt, in illius, cui suam integritatem sponte voverunt, gravem offensam, religionis obprobrium et scandalum plurimorum, hac prohy- 1) Kod. Jag. syn.: De nouentibus castitatem seruandam.— 2) Tytut u spodu karty przez poprawiacza dopisany. Kod Jag. syn.: De monialibus, 6 STATUTA JOANNIS GROT bicione synodali sanccimus perpetuis temporibus firmiter observandum: ne aliqua monialis, cuiuscunque ordinis, tacite vel expresse professa, clausuram sui monasterij egredi quocumque modo presumat. Nulli eciam inhoneste vel eciam honeste persone seculari vel religiose, nisi manifesta vel racionabilis causa subsit, ac de nostra licencia speciali, ingressus pateat ad easdem , preposito et custode earum dumtaxat exceptis. Si quis autem, suadente dyabolo, contrarium facere presumpserit, sentenciam excommunicacionis incurrat ipso facto; absolucione talium dumtaxat nobis reservata. Verum quum Maystram 1) vel priorissam plerisque pro negocijs domus ordinandis quandoque oportet exire, quo casu permittimus, ut cum honesta et decenti societate antiquarum sororum egredi valeat, presentis constitucionis pena cessante, ad ipsum monasterium, negocijs expeditis, sine fraude quanto citius reversura. De monachis extra claustra et cellas morantibus 2). Quia sicut piscis sine aqna, sic et monachus sine claustro non potest tutam ducere vitam, statuimus firmiter observandum: ne qui monachi ordinis Sti Benedicti solitarij ponantur in villis, ut procurent easdem provisionis nomine, vel quocumque alio. Sed simul cum alijs in conventu maneant, debitum impendentes domino famulatum; nisi forte sit cella domui maiori subiecta, et cum 3) aliquo fratre ordinis sui maneat ex dispensacione abbatis, ne solus inter seculares homines spiritualium hostium expectet conflictum, Salomone testante, qui ait: „ve soli, qui si ceciderit, non est, qui sublevet ipsum." Secus facientes abbates ingressum ecclesie sibi noverint interdictum; monachus vero sic discurrens, excommunicacionis sentenciam se noverit incursurum. Ee religiosis ministrantibus sacramenta sine licencia episcopi 4). Quorumdam religiosorum ambicio detestanda nostrum sollicitat officium, et merito impellit, ut ea, que ad noxam vergere conspicimus, discrecione previa refrenemus. Quam ob rem dolentes referimus, quod quidam religiosi sui nominis et religionis immemores, contra sacrorum canonum instituta, populis in eorum civitatibus, castellis et villis degentibus, extra septa monasteriorum currentes, seque actibus secularium miscentes passim, ministrant ecclesiastica sacramenta, a nobis super hoc institucione canonica seu licencia non obtenta; propter quod non est dubium, plurima animarum pericula provenire, cum non a suo iudice quis sic nec ligari valeat, nec absolvi. Unde super hoc animarum cupientes providere saluti, districtius prohibemus, ne quisquam religiosus, cuiuscumque ordinis seu professionis existat, eciam sui superioris licencia non obstante, cum minime dare valeat, cum nichil habeat, alicui homini vel clerico seculari, aut non sui ordinis religioso, aliqua ecclesiastica 1) Kod Jag syn.: Magistram. — 2) Nadpis poprawiacza Kod. Jag syn.: De statu monachorum. — 8) Kod. Jag. syn.: et tunc cum. — 4) Kod. Jag. syn: De religiosis, qui absque licencia ecclesiastica sacramenta populis ministrant. A. 1331. 43 sacramenta quocumque modo ministrare presumat, que non nisi a presbytero seculari, vel religioso, per nos inibi instituto, volumus ministrari, consuetudine in contrarium, que pocius corruptela dicitur, non obstante. Alias, si quis religiosorum secus facere presumpserit, sentenciam excommunicacionis eo ipso se noverit incursurum; nec eis confitentes pro confessis seu absolutis aliqualiter habeantur. Quam sentenciam, si infra sex menses sustinuerint animo pertinaci, extunc ecclesie ipsorum subiaceant ecclesiastico interdicto. Matrimonia clandestina. Quoniam Salomone attestante, perversi difficile corriguntur, et ideo eorum exigit audacia, ut non simus sola iuris communis prohibicione contenti, nisi penam delinquentibus opponemus. Sane licet dudum prohibitum extiterit, ne matrimonia clandestine, propter probacionum defectum et alia impedimenta legittima contrahantur, nonnulli tamen sacerdotum, forsitan favoris gracia, vel avaricie cecitate seducti, huiusmodi matrimoniorum contractibus in thabernis et privatis domibus interesse, et alias solempnisare non verentur, nulla crida vel denunciacione premissa; ex quo nonnunquam matrimonia legittima impedire (sic)et separari contingit. Quare huic morbo congruam volentes adhibere medelam, hoc fieri de cetero prohibemus. Sed cum ipsa matrimonia inter aliquos fuerint contrahenda, in ecclesijs vel in foribus earum, et non alibi, presbytero presente et solempnisante, publice contrahantur, denunciacione et requisicione impedimentorum premissa. Contra facientes presbyteros, cuiuscumque status, professionis vel condicionis existant, sentenciam excommunicacionis incurrere volumus ipso facto; absolucione talium solummodo pro nobis reservata. De celebracione missamm in. ecclesia 1). Cum ecclesia domus domini et oracionis voce veritatis esse testetur, in qua, et non alibi missarum sollempnia et divina officia sunt a presbyteris celebranda, eadem quidam presbyteri minime attendentes, in privatis domibus missas celebrare, et alia officia divina, nec non ecclesiastica sacramenta ministrare, sua temeritate presumunt, a nobis suo dyocesano, nec petita licencia, nec obtenta, in parrochialium ecclesiarum non modicum dispendium et gravamen, quidam eorum decimas ipsis ecclesijs debitas, ab hijs, coram quibus predicta celebrant officia, pro se dampnabiliter usurpantes. Unde quia sacrilegij crimen incurrit, qui ecclesiasticum aliquid de manu recipit laycali, et decimarum percepcio ad parrochiales ecclesias pertineat iure communi, statuimus firmiter observandum: ne quisquam presbyterorum secularium vel religiosorum non exemptorum et eciam exemptorum, cum exempcionis privilegia se ad talia non extendant, et racione delicti extra locum exempcionis commissi, ordinarie subiaceant potestati, premissa, vel aliquid premissorum, facere vel attemptare audeant, sine nostra licencia speciali. Si vero aliquando 1) Kod. Jag. syn.: De hys, qui in priuatis domibus missaram Bolemnia absque licencia celebrant. STATUTA JOANNIS GROT in domo cuiuspiam clerici vel layci, propter eminenciam generis aut dignitatis, vel ex alia causa racionabili, missam legendi concesserimus facultatem, noluraus et prohibemus omnino, ut regularis vel secularis presbyter, decimas de araturis eorum, quorum domesticus extiterit capellanus, in parrochialis ecclesie preiudicium, vel alterius, cui prius solvebantur de consuetudine vel de jure, recipere non presumat. Alias contrafacientes in premissis, aut aliquo eorum, sentenciam excommunicacionis incurrant ipso facto, ante satisfacionem condignam nullatenus absolvendi. He execucione mandatorum. Licet jure communi et alias constitucione antecessoris nostri, domini Nankeri, super exequendis superiorum mandatis in excommunicatorum denunciacionibus fuerit sufficienter provisum; quia tamen ex quorumdam subditorum nostrorum malicia hec minime cognovimus observari, ideo presenti constitucione decernimus et districte mandamus: ut deinceps omnes fratres et subditi nostri, cuiuscunque status, condicionis vel dignitatis existant, quamquam a nobis aut alijs iurisdiccionem habentibus de consuetudine vel de iure excommunicatorum, suspensorum aut interdictorum denunciacio seu execucio excommunicacionis cuiuscunque fuerit delegata, tam diu diebus dominicis et festivis sine dolo et negligencia exequentur, non semel tantum, ut plerique facere consueverunt, donec super absolucione hij sua, nostras vel eorum, per quos excommunicati sive interdicti, sive suspensi fuerint, patentes literas reportent, aliter ipsis nullatenus credituri: nec coram excommunicatis, nedum in ecclesia, ymmo nec in hostio, nec cimeterio ipsis existentibus, missarum sollempnia seu alia divina officia celebrentur. Si quis autem huius constitucionis in toto vel in parte temerarius extiterit violator, premissa vel altera eorum exequi negligendo, prima vice mulctam seu penam unius marce grossorum incurrat, nobis per eum, sub pena excommunicacionis ad opus ecclesie nostre, infra unius mensis spacium assignandam; secunda vice duarum marcarum; tercia autem, si scienter et maliciose hec obmiserit, ingressum ecclesie per unum mensem sibi noverit interdictum; quo durante, si in ecclesia, ut prius, divina officia celebrare presumpserit, irregularitatem incurrat, a qua nisi per sedem apostolicam poterit liberari. Edite sunt hee constituciones per reverendum patrem dominum Johannem, divine et apostolice sedis providencia Episcopum Cracoviensem, sub anno nativitatis domini, Millesimo CCCXXXI: in opido Oppatow in crastino Ste Marie Magdalene et die sequenti 1). 1) Dn. 23 i 24 Lipca 1331 r. W kod. P. II. kończą się te statuty na str. 127. Tuż po nich następują na str. 128 statuty Piotra Wysza. W kod. zaś Jag. syn. kończą się statuty biskupa Jana Grota na str. 74 z tą tylko różnicą, iż po słowie „sequenti" jeszcze dodano: et tunc mandatum est uniuersis abbatibus, archidiaconis, prepositis, decanis jurisdicionem habentibus sub pena duarum marcarum, quod has constituciones de cancelaria ( ? ) domini Episcopi infra quatuor menses accipiant, et subditi eorum sub pena subsequentes infra menses totidem ab eisdem. III. STATUTA FLORIANI MOKRSKI EPISGOPI CRACOVIENSIS Ann. MCCCLXXIII. Flonani de Mokrszko Statuta. Ann. 1373 1). In nomine domini amen. Cum ad corrigendos subditorum excessus tanto fervencius assurgere prelatus debeat, quanto dampnabilius eorum offensas dimittit incorrectas, proinde nos Florianus 2), divina et apostolice sedis providencia Episcopus Cracoviensis, revolventes in habitaculo mentis nostre defectus et incommoda nostrorum subditorum, quorum utique prosperamur 3) salute, pro reformacione morum et correccione viciorum presentem synodum duximus convocandam, et attendentes sane salutiferas constituciones recollende memorie dominorum Nenkeri et Johannis, olim Episcoporum Cracoviensium, predecessorum nostrorum, quas similiter ad salutem subditorum eorumdem provide statuerunt, de fratrum nostrorum Capituli Cracoviensis consilio pariter et assensu, omnibus nostris subditis, prout inferius infertur, precipimus firmiter observari, mandantes: ut infra duorum mensium spacium a publicacione presencium, quilibet curatus ipsorum copiam, sub pena trium marcarum, habeat, et easdem relegat saltem semel infra duos menses, sub pena excommunicacionis; ut assidua inspeccione earumdem, circa curam sibi commissi gregis et regiminis attencius invigilent, proficiendo eorum subditis doctrinis et exemplis. Rubrica de testamentis. Fide dignis relatibus didicimus, quod nonnulli tam religiosi, quam clerici seculares et layci, pecuniam et alia bona, que per manus eorum testamentis decedencium debent in usus pijos expendi, non dubitant alijs usibus applicare. Nos attendentes sacrorum canonum sancciones, quibus in omnibus pijs voluntatibus sit per locorum ordinarios providendum, statuimus: quod quocienscumque quisquam clericus 1) W kod. P. I . poczynają sie na str. 165 od słów: „Incipiunt constituciones ffloriani Episcopi Cracoviensis" pismem tem samem, którem były pisane statuty Nankiera i Jana Grota. W kod Jag. syn. poczynają się te statuty na k. 74 słowy: Iste sunt constituciones domini ffloriani.— 2) Floryjan Mokrski (czyli jak się sam pisał z Mokrska), szlachcic herbu Jelita, był z kolei XXIX biskupem krakowskim. Obrała go na biskupa kapituła katedralna krakowska via scrutinii d 2 lutego 1367 r. Na synodzie zwołanym r. 1376 (J. A. Załuski w swojem Synodicon Poloniae orthodoxae str. 9 podaje r. 1375) do Uniejowa z powodu przybycia do Polski legata pa­pieża Grzegorza XI, Mikołaja biskupa Majorki, Floryjan nie był obecnym, lecz wysłał tam posła swego; w naradach zaś synodu odbytego, jak Długosz wspomina, w Kaliszu r. 1378, Floryjan czynny miał udział i ztąd wraz z Dobrogostem dziekanem jeździli w sprawach duchowieństwa pol­skiego do Budy. Umarł Floryjan d. 6 lutego 1378 r.— 3) Kod. Jag. syn.: prosperamus. STATUTA FLORIANI MOKRSKI vel laycus alicuius testamenti fuerit executor, illud testamentum infra unius mensis spacium nobis presentare fideliter teneatur, nostrum mandatum super execucione huiusmodi recepturus. Alias, si aliqui de bonis ipsis aliquid sibi retinuerint, seu retinere presumpserint, et non secundum voluntatem defuncti ipse 1) distribuerint, testamentumque huiusmodi nobis non presentaverint, ut prefertur, excommunicacionis sentencie ipso facto eos volumus subiacere. Ut nullus inducatur ad eligendam sepulturam. Dudum bone memorie a (sic) domino Bonifacio papa VIII salubriter est statutum, ut tam religiosi, quam eciam clerici seculares, nullum ad eligendum apud eorum ecclesias sepulturam inducant, vel iam electam quomodilibet 2) immutandum, penis debitis adiectis in contrarium facientes, prout clarius in decretalibus de sepulturis 3) exprimitur libro VI. Verum, ut audimus, licet per religiosos et clericos seculares preceptum canonis ipsius fideliter observetur, tamen nonnulle sunt matrone, que begine 4) vulgariter nuncupantur, et alie persone seculares, que in favorem religiosorum vel clericorum secularium, fideles utriusque sexus in fraudem predicti canonis, ad eligendam sepulturam in certa ecclesia [inducunt vel ut] electam immutent postmodum 5), in fraudem canonis supradicti. Nos huiusmodi malicijs obviare volentes, statuimus et mandamus: ut nullus, sive sit masculus vel femina, cuiuscumque gradus, status vel condicionis existat, aliquem inducat ad eligendam sepulturam in quacumque ecclesia, vel electam immutandam, sub excommunicacionis pena, quam inducentes huiusmodi incurrere volumus ipso facto. Et nichilominus inductus talis, nec apud prius vel postea electam sepelliatur ecclesiam, sed apud parrochiam suam, ubi de iure sepelliri debuit, sub pena interdicti in dicto canone promulgata. Ut vitrici per rectores ecclesiarum eligantur. Dudum per bone memorie dominum Nenkerum, predecessorem nostrum, est statutum saluberrius (sic) 6) ut questores seu petitores ecclesiarum, qui vitrici vulga- 1) Kod. Jag. syn.: ea.— 2) W kod. P. II.: non immutandum. Wyraz „non", przez poprawkę boczną jest dopisany w to miejsce, ale mylnie, jak widać z dalszej treści. W kod. Jag. syn. słówka: „non" nie ma. — 3) In Sexto (III. 12). — 4) Pierwotnie dobrze napisany wyraz „begine", pó­źniejszy snadź poprawiacz przez dodane znaki nad pierwszą zgłoską mylnie przekręcił na „benigine". O Beginach męskich i Beginkach żeńskich, tak prawowiernych jak heretyckich, ob. Du Cangii Glossar. lat. pod sł.: „Beghardi, Beguini, Beguinae". Nadmienić tu można, że od nazwy i mody tych kobiet, poszła u nas nazwa czepców beginek. (Por. S. B. Linde, Słownik ję­zyka polskiego t. I. str. 70). Kod. Jag. syn: benigne.— 5) Rękopismo w kod. P. II. pomylone wi­docznie w tem miejscu, ma: „ad eligendam sepulturam in certa ecclesia eligunt, vel electam immutant postmodum etc." Kod. Jag. syn.: ad eligendam sepulturam in certa eccle­sia eligunt vel eciam post modum immutandam in fraudem i t. d.— 6) Kod. Jag. syn.: salubriter. A. 1373. 49 riter appellantur, non assumantur ad procuracionis officium, nisi rectorum ecclesiarum ad hoc consilio accedente; nec sic assumpti, sine ipsorum consensu, oblata eisdem valeant dispensare. Nos attendentes per vitricos seu petitores huiusmodi, contra rectorum ecclesiarum voluntatem assumptos, dampna non modica ipsis ecclesijs provenire, decernimus statutum predictum firmiter observandum. Si quis aliter in vitricum assumptus fuerit, vel sine rectoris voluntate bona eis (sic) oblata dispensaverit, excommunicacionis incurrat sentenciam ipso facto. Ut layci non prohibeant circa funera oblaciones. Quodammodo dolentes referimus, quod ad nostrum auditum pervenit, quod nonnnlli advocati, sculteti, consules civitatum, opidorum seu castrorum, jurati villarum et rectores, nec non alij, qui potestatem 1) videntur habere, jura sibi ecclesiarum usurpant, et ipsis onera non verentur imponere. Et dum eorum impie voluntati per rectores ecclesiarum resistitur, ipsi statutis, minis, inhibicionibus et preceptis fideles utriusque sexus a presentandis oblacionibus et eleemosinis retrahunt, ymmo et circa funera, quemadmodum necessarium statutum est, sepulture pannos et alia offerre sacerdotibus, prohibentes; per quod 2) caritas fidelium refrigescit et cultus divinus minuitur. Nos igitur volentes huic morbo congruam adhibere medelam, presenti decreto, de fratrum nostrorum consilio, prohibemus: ne advocati, sculteti, consules civitatum, opidorum seu castrorum, jurati villarum et rectores, et alij potestatem habentes, iura ecclesiastica sibi usurpare presumant, et hactenus usurpata, infra unius mensis spacium dimittant; nec fideles Christianos a prestandis elemosinis vel oblacionibus retrahant quomodocumque publice vel occulte. Alias contrafacientes sentenciam excommunicacionis incurrere volumus ipso facto. De luminaribus utendis in ecclesijs. Tanta est antiqui hostis malicia, ut Christi fidelibus 3), quos plerumque a divino proposito revocare non potest, proprie laudis propositum suggerit, per quod eos, sublato fructu boni operis, repelleret a mercede salutis eterne. Sane videndum esse, demonis persuasione multorum, audimus 4): quod nonnulle matrone prospicientes fideles feminas velle luminaria offerre in ecclesijs, instinctu dyaboli eis detestandam vitam clericorum suggeruut, tollentesque ab eis ipsa luminaria, non sacris altari- 1) W kod. P. II. mylnie, snadź przez fałszywe zamieszczenie znaczku skrócenia u dołu lite­ry p, zamiast „potestatem", wyrażono „partem". W kod Jag. syn. wyraźnie stoi: potestatem. — 2) „pro quo" w P. II. mylnie. — 3) „fideies" mylnie w P. II. Kod. Jag. syn.: ut Christi fideles quos a diuino officio et proposito in vocare non possunt propter laudis propositam suggerit, per quod i t. d. — 4) Kod. Jag. syn.: Sanę relatu multorum audiuimus, quod nonnnlle matrone, que videntur esse demonis i t. d. 7 STATUTA FLORIANI MOKRSKI bus, ubi deo sacrificia offeruntur, sed in ecclesiarum angulis condunt et comburrunt, et nonnunquam snis usibus non verentur applicare, ex quo committuntur sacrilegia plurima et pericula animarum. Nos huic pesti medicinam volentes adhibere, presenti decreto firmiter prohibemus, ut nullus laycus vel femina aliquod lumen ab aliquo Ohristi fideli recipere presumat, per ipsum in sancta ecclesia quomodolibet comburrendum, sub excommunicacionis maioris pena; quam ipsos vel ipsas incurrere volumus ipso facto. Ad sacerdotes enim tantum et ad clericos pertinent luminaria unde et in ecclesia incendere ad divinum officium diurnum vel nocturnum, tradunt rectorum instituta 1). De petitoribus, ut non admittantur. Quamvis elemosinarum questores, quorum quidam se religiosos, quidam vero presbyteros, nonnulli clericos in sacris ordinibus constitutos mendicando 2), abusiones nonnullas in sua predicacione proponunt, qui admitti non debent, nisi dyocesani episcopi literas exhibeant, sicut prohibuit concilium generale, tamen quia hoc non obstante, per eosdem in die sollempni ecclesie error et scandalum seminantur, statuimus: ut nullus ad petendas elemosinas debet ire in aliqua civitate, opido sive villa nostre dyocesis, nisi [a] rectore parrochialis ecclesie illius loci petita licencia et obtenta; alias sentenciam excommunicacionis incurrat ipso facto. Bt insuper rectores ipsarum ecclesiarum parrochialium, in quorum parrochiis mendicabunt, ipsos corporaliter nobis et officiali nostro representent, presencium puniciones recepturos 3). Finis statutorum editorum per venerabilem in Christo patrem, dominum fflorianum, divina et apostolice sedis providencia Episcopum Oracoviensem, sub anno domini Millesimo CCCLXX tercio. die tercia mensis Julij. 1) Kod Jag. syn.: ad sacerdotes tantum enim et clericos pertinet luminaria in dei ecclesia incendere ad diuinum officinm diurnum nel nocturnum tradunt veterum instituta. — 2) Kod. Jag. syn.: menciendo.— 3) „presencium peticiones recepturos" czytamy w kod. P. II. W kod. znów Jag. syn. kończą się statuty biskupa Mokrskiego słowy: „representent penitenciam recepturos, a ustępu końcowego tu przytoczonego „Finis statutorum editorum" i t. d. wcale tam nie ma. IV. STATUTA PETRI II. VISSI de RADOLIN EPISCOPI CRACOVIENSIS Ann. MCCCLXXXXVI. Petri Wysz Statuta. Ann. 1396. Petrus 1), dei gracia Episcopus Cracoviensis, sacrosancte Romane Ecclesie Prothonotarius, ad futurorum perpetuam memoriam, nostrorumque presertim subditorum benignam et paternam informacionem ac morum correccionem, commodis et quieti eorumdem, quantum nobis rex pacificus ab alto pija miseracione concesserit, intendentes aliqua sub brevitate ad morum induccionem et quietem subditorum, per que humana coherceatur audacia, et tuta sit inter improbos innocencia, quodque metu pene mali boni, et boni meliores spe premiorum efficiantur, pudicos modestosque subditos fovere summo studio desiderantes, necessitate et utilitate suadentibus, presentis, synodi approbacione, Wyslicie sub anno incarnacionis dominice Millesimo Tricentesimo nonagesimo sexto in crastino beatorum Symonis et Jude apostolorum celebrare 2), duximus salubriter statuenda, eademque nostris constitucionibus et statutis, Cracovie in alia Synodo per nos eciam facta ac celebrata promulgatis, non immerito per modum supplementi et declaracionis, novis cupientes moribus obviare, proposuimus incorporanda et eciam adiungenda, nolentes nec intendentes nostrorum in aliquo predecessorum salubribus statutis temere derogare, ne videamur plus sapere, quam opporteat. Sequitur de foro competenti; quod clericus clericum non trahat ad forum seculare. Licet sacris et canonicis sit institutis institutum provideque sanccitum, ac per quosdam nostros predecessores innovatum, nosque eciam novas licium formas 1) Piotr Radoliński, Wisch niekiedy Wysz zwany, (Petrus Vissus de Radolin) herbu Leszczyc. XXXII biskup krakowski, prekonizowany jako taki przez papieża Bonifacego IX r. 1392. R. 1412 za powodem Wojciecha Jastrzębca z katedry krakowskiej wyrugowany i na poznańską przenie­siony umarł r. 1414. Wysz odznaczał się znajomością, prawa kościelnego. „On to miał (jak się X. Łętowski—w swojem katalogu biskupów krak. T. ], str. 313 — wyraża) zalecone sobie ostatnią wolą królowej, iżby do otwarcia akademii krakowskiej był w pomoc królowi, co też wykonał: a przy jej zaprowadzeniu gam dyktował pierwszą lekcyją ex jure canonico w obec króla i panów radnych. " To mając na uwadze, tem łatwiej zrozumiemy ową gorliwość, z którą biskup Wysz zajął się uprawą ustawodawstwa dyjecezalnego. Pod jego to powagą uchwalony ów praktyczny (poniżej zamieszczony) statut kapituły kat. krak.: „ De distributionibus quotidianis", on wreszcie (o czem przekonać się można nietylko z tej tu przedmowy do statutów i z rozdziału „de vita, habitu et honestate clericorum", lecz także ze znajdującego się w biblijotece Uniw. Jag. kodeksu B. B. V. 19, przytaczanego tu jako kod. Jag. syn.) zajmywał się po dwakroć na synodach dyjecezalnych podniesieniem karności kościelnej w dyjecezyi swej pieczy powierzonej. Poczynają się te statuty Piotra Wysza w kod. P. II. na k. 128, w kod. Jag. syn. na k. 101. — 2) celebrate? STATUTA PETRI VISSl amputare volentes, ad quas humana natura, ut frequenter, properat, nisi lima correccionis eidem obvietur; et ne aliquis valeat pretendere ignoranciam per abusum et temporis decursum et noverce (sic) oblivionem; et quia plus solet timeri, quod specialiter iniungitur, quam quod generaliter imperatur: innovamus et statuimus irrefragabiliter observari, mandantes, quod Abbates, Prepositi, Priores, Magistri, Decani, Archidiaconi, Lectores, Scolastici, Custodes, Preceptores Canonici et Cantores, parrochialium ecclesiarum Eectores, ae alij omnes et singuli Clerici, cuiuscumque gradus, condicionis et precminencie existant, in qualibet causa civili vel criminali, super re mobili et immobili, pecuniaria vel verbali iniuria, eciam super causa hereditaria, dummodo huiusmodi causa hereditaria absque ministeriali et officiali iudicij secularis commode poterit expediri et finiri, se invicem et mutuo non trahant, neque citent, nec aliquis iudicialiter vel extraiudicialiter, presertim super re ecclesiastica, querelas coram potestate seculari de se invicem deponant, proponant et querulentur, nec coram eisdem super premissis patrocinia requirant. Si vero aliquis , colore aliquo exquisito, citare, trahere, vel querulari de altero coram seculari potestate predicta presumpserit, tamquam proprij et clericalis honoris persecutor et sui iudicis contemptor, ultra penas per canones expressas et inflictas, sentenciam excommunicationis ipso facto se noverit incursurum, per nos vel nostros successores absolvendus, et trium marcarum monete communiter currentis penam decernimus incurrere eo facto , pro nostre ecclesie fabrica convertendas. Et quod nobis licere ostendimus, hoc ipsum nostris successoribus indicamus. De notarijs publicis et flde instrumentorum. Quoniam in negocijs et causis civilibus aliquando et in criminalibus, et quam plurimum in beneficialibus, in quibus bona fides et iustus tytulus requiritur. ac viciosus ingressus debeat vitari, thabellionibus, tamquam servis publicis et scriniarijs, et eorum instrumentis ac scriptis autenticis, tam in iudicio, quam extra iudicium, in transaccionibus et in arbitrarijs 1), que fiunt eciam ad instar iudiciorum, in testamentis et ultimis voluntatibus ac alijs contractibus diversis, et maxime in acceptacionibus et provisionibus ecclesiasticorum beneficiorum utimur probandis et improbandis; verum quia nonnulli se false fore asserentes servos publicos scriniarios, et thabellionatus officio tum apostolica, tum imperiali auctoritate fulciri, literas adulterinas, suspectas, sinistras, falsas, sub nomine publici instrumenti autentici, nullam ad hoc habentes auctoritatem, conficiunt et conficere temere non verentur; quidam vero in tantum ignari, quod ad unius partis voluntatem et informacionem scripturas autenticas describunt et improvide fabricant, quod exinde nonnunquam iusti et innocentes condempnantur, et nequam fiunt nequiores, et in eorum malicijs confirmantur et tuentur, avaricie cecitas exquiritur, et ut sepe in beneficijs eccle siasticis viciosus ingressus paratur, ipsaque beneficia ecclesiastica absque bona fide et iusto tytulo occupantur, in testamentis, transaccionibus, contractibusque diversis 1) Kod. Jag. syn.: arbitriis. A. 1396. 55 diversimode diversi falluntur et illaqueantur; proinde nos hijs fraudibus et moribus tam pestiferis provide cupientes providere , statuimus firmiter observandum: Quod de cetero omnes et singuli clerici tam coniugati, quam non coniugati, asserentes se servos publicos sive scriniarios, et habere officium thabellionatus apostolica vel imperiali auctoritate, volentesque huiusmodi officium tabellionatus, iuxta eorumdem iuramentorum formam in nostris civitate vel diocesi publica 1) exercere auctoritate in huiusmodi contractibus, vel negocijs, vel causis predictis, nunquam ad huiusmodi officium exercendum calamum suum estendant, nec aliquas literas et scripturas sub tenore et nomine instrumenti publice et autentice describant vel conficiant sub qualibet forma verborum, nisi prius de sufficiencia, vita et moribus, ydoneitate et conversacione coram nobis, vel nostro vicario causarum spiritualium, per volentes huiusmodi thabellionatus officium exercere, debite et sufficienter doceatur de vita et moribus ac conversacione eorumdem, per nosque vel nostrum vicarium preiictum in ipso officio tabellionatus legittime approbentur. Alioquin huic nostro statuto contravenientes sentenciam excommunicacionis incurrere decrevimus ipso facto, instrumenta quoque et alia scripta autentica, per eum vel eos de et super quibuscumque negocijs, causis vel contractibus, acceptacionibus vel provisionibus ecclesiasticorum beneficiorum, ac alijs predictis taliter confecta, tamquam sinistra, falsa, et suspecta ac adulterina, non valere, nostro presenti statuto dictante. De institucionibus clericorum; scilicet, quod non recipiant ecclesiastica beneficia sine canonica institucione. Pastoralis officij debitum exequi debite cupientes, nostrorumque predecessorum volentes vestigia imitari, animarumque saluti paterne providere affectantes, innovando statuimus a nostris subditis futuris temporibus observandum: quod nullus clericorum tam secularium, quam regularium, in minoribus vel maioribus ordinibus constitutus, potencia seculari abbaciam, preposituram, prioratum, beneficium curatum, nec non dignitatem vel personatum, canonicatum prebendamque, vel quodcumque beneficium ecclesiasticum audeat presumptuose et de facto occupare et detinere; sed abbacia, prepositura, prioratu, dignitate vel personatu, vel beneficijs curatis vel non curatis legittime vacantibus, eleccionibus vel presentacionibus legittime factis et celebratis, buiusmodi prelaturas, dignitates, personatus vel beneficia, curata vel non curata, nobis presentati et per nos canonice investiti vel confirmati, literis testimonialibus a nobis reeeptis , ipsa ecclesiastica beneficia, dignitates, personatus, abbacias vel preposituras, et alia predicta beneficia sub debito modo recipiant, re- 1) W kod. P. II. i w kod. Jag. syn.: publice. STATUTA PETRI VISSl gant et teneant iuxta canonicas sancciones. Alioquin qui secus facere presumpserit vel presumpserint, in anime sue vel suarum animarum pregravamen, sine canonica institucione aliquid de predictis, dignitatem, personatum vel ecclesiasticum beneficium curatum et non curatum, abbaciam, preposituram, prioratum, non per hostium sed aliunde subintrans, eodem vel eisdem ipso facto sit privatus et sentenciam excommunicacionis incurrat. Nichilominus pena synodali contravenientem vel contravenientes presenti nostro decreto decernimus puniendum vel puniendos. Per hanc tamen nostram constitucionem, auctoritate apostolica canonice proviso nolumus, nec intendimus in aliquo derogare. De vita, habitu et honestate clericorum. Quia licet vigilanti et diligenti studio sacrorum canonum, nostrorumque predecessorum ac nostris quibusdam constitucionibus, in alia synodo, de qua precessit mencio, primo editis et factis, de clericorum tonsura, vita et habitu fuisset sufficienter provisum; tamen experiencia nos docente, nunulli propter levitatem pene huiusmodi statutis, constitucionibus et sacris canonibus contravcnire non verentur, proprio privilegio abutentes. Ideo statuimus, quod Abbates, Prepositi, Priores, Magistri, Preceptores, Decani, Cuscodes, ecclesiarum parrochialium Eectores, ac omnes et singuli Canonici, Prebendati, Monachi tam exempti quam non exempti, Fratres mendicantes et non mendicantes, ac generaliter omnes Clerici iuxta eorum status, ordines et regulas, habitum, tonsuram, cappas, gugullas haheant et deferant. Alias qui fuerit repertus, sive fuerint reperti absque debita tonsura, vel sine habitu suo ordini congruenti, eciam canonica monicione non premissa, sentencia excommunicacionis huius nostri statuti vigore sit innodatus. Et si per manus laycales deprehensus, captus vel lesus fuerit absque huiusmodi tonsura vel habitu, nolumus ei vel eisdem ab ecclesia subvenire; quia frustra legis auxilium invocat, qui committit in legem; et indignum est, ei ab ecclesia subveniri, per quem in ecclesia dei constat scandalum generari. Sequitur de usuris, et usurarijs in sacris locis non sepelliendis. Sane quidem et provide contra manifestos nsurarios per sacrorum canonum statuta et penas extitit provisum, et in quadam nostra alia aliqnaliter constitucione sit expressum;nunc eciam in hac sacra synodo dicte nostre constitucionis tenorem et vigorem servantes, statuimus, decernentes: quod omnes et singuli curam habentes animarum, tam collegiatarum et conwentualium, quam parrochialium ecclesiarum rectores et vicarij perpetui, et alij, quocumque nomine censeantur, exempti et non exempti, tam regnlarium quam secularium ecclesiarum, nullum usurarium, videlicet pecunias vel alias aliquas res dantes ad usuras, vel bona heiditaria mobilia vel immobilia sub usuris tenendo vel recipiendo, in cimiterijs vel ecclesijs ac A. 1396. 57 alijs pijs locis sepeiiiant, et quantum sit in eis , nec sepelliri permittant; et quod plus est, nec eorum sepulture intersint, nec pro eisdem campane debeant sonari, processiones et oraciones pro eisdem usurarijs publice non fiant, nec in eorumdem presencia aliquas exequias ipsi curam animarum et regimen habentes, pro posse, fieri permittant; nisi pro huiusmodi usuris ipsi usurarij vel successores legittime satisfacere approbentur illis, a quibus ipsas usuras et voraginem earumdem extorserunt, sorte tantum contenti pro huiusmodi usuris satisfecerint, prout de jure tenentur. Alioquin contra facientes, ipsos usurarios ad ecclesiasticam sepulturam admittendo, processiones et oraciones publice pro eisdem faciendo, vel campanas sonando, preter penas in alijs statutis et constitucionibus expressas, penam trium marcarum ipso facto decernimus incurrisse, et crescente rebellione et pertinacia, beneficio ecclesiastico decernimus fore privandum. De celebracione missarum et veneracione sanctorum. Affectuose cognicionem dierum feriatorum , festorum et sollempnium dierum (sic) habere desiderantes, pro nostrorum subditorum status utriusque reformacione cupimus deducere et declarare, quamquam in nostrorum predecessorum et nostro quodam alio statuto non sine deliberacione fuit et est de ipsis diebus feriandis et celebrandis predispositum et expressum; nunc eciam vicibus iteratis clarius ascendentes 1) temporibus futuris tenendum et observandum, causis et racionibus nostrum animum ad id moventibus, quibusdam conventiculis nocturnis paterne obviantes, statuimus: quod missa de sancta domina virgine Maria, videlicet Rorate celi etc, que tempore adventus domini solet celebrari, et quelibet alia missa, sive alta, sive submissa voce cantatur vel legitur, excepta die nativitatis dominice, non celebrentur, nisi cum incipiat fieri aurora; hoc est, dum iam dividitur nox a die, ita, quod in alba die finiatur, et dum iam poterit fieri discrecio personarum. De vigilia assumpcionis B. V. Marie 2). Ceterum, ne aliqnis valeat pretendere aliquam ignoranciam, iuxta sancte llomane ecclesie mandatum dudum fuisse statutum de vigilia domine nostre Ste Marie semper virginis ab omnibus Christi fidelibus in officijs divinis, oracionibus, et ieiunijs servanda et debite tenenda, veluti vigiliam eiusdem sancte Virginis in assumpcione; nos idem ad memoriam revocantes, innovamus in nostra civitate et diocesi, reducentes: quod eadem vigilia assumpcionis sancte Domine nostre a Christi fidelibus observetur et teneatur ieiunijs et oracionibus, ac officijs divinis. 1) Kod. Jag. syn.: attendentes.— 2) Ten i następny rozdział w kod. Jag. syn. nie mają oso­bnych nadpisów, stanowią bowiem dalszy ciąg rozdziału: „De veneracione sanctorum et celebracione missarum" (sic). STATUTA PETRI VISSI De festivitatibus sanctorum celebrandis. Preterea de festivitatibus sanctorum adhuc expressius declaramus, licet per nostros predecessores et nos fuisset expressum. Et primo ostendimus et declaramus festa et dies sollempnes, videlicet: Nativitatis Christi, Sti Stephani, Sti Johannis Ewangeliste, Storum Innocencium, ab ecclesia, clero et populo sollempniter celebrari. Item Sti Thome episcopi et martyris, Sti Silvestri pape ab ecclesia tantummodo venerari. Item Circumcisionis , Epiphanie domini ab ecclesia et populo celebrentur; sed Felicis, Marcellini, Prisce virginis, Sebastiani et Fabiani beatorum martyrum, solum ab ecclesia celebrentur. Item Ste Agnetis propter octavam eiusdem, eciam ab ecclesia et populo celebretur; sed beati Vincenoij, conversionis Sti Pauli eciam solum ab ecclesia celebrentur. Item purificacionis Ste Marie ab ecclesia et populo veneretur; sed Sti Blasii, Starum Agathe et Dorethee, Scolastice et beati Valentini, et kathedre beati Petri, solum ab ecclesia celebrentur. Item Sti Mathie apostoli, tam ab ecclesia, quam a populo servetur. Item Storum Gregorij, Augustini, Ambrosij et Jeronymi, Marci, Luce ewangelistarum tantum ab ecclesia sub duplici festo celebrentur; et beate Gertrudis et Sti Benedicti solum ab ecclesia. Item annunciacio Ste Marie, Eesurreccionis dominice cum duobus sequentibus diebus, Ascensionis dominice et Penthecostes cum duobus sequentibus, tam ab ecclesia, quam a populo fore celebranda. Preterea beatorum Venceslai et Adalberti, Floriani, tam ab ecclesia, quam a clero quam a populo 1) solummodo in civitate Cracoviensi et in suburbijs eiusdem; sed Sti Georgij, Vitalis ab ecclesia solum. Sed Philippi et Jacobi ab ecclesia et populo. Item Sti Johannis ante portam latinam eciam solum ab ecclesia; sed utrumque festum Sti Stanislai, tamquam patroni gloriosi, tam a clero, quam a populo debet celebrari. Item festum corporis Christi, visitacionis Ste Marie, et nativitatis Sti Johannis Baptiste, tam ab ecclesia, quam a populo; sed Johannis et Pauli solum ab ecclesia; item beatorum Processij (sic), Procopij, Kyliani, septem Fratrum, tantum ab ecclesia; sed Starum Margarethe, Marie Magdalene, Katherine, ab ecclesia et populo celebrentur. Item divisio Apostolorum, Allexij confessoris, Arnolfi, Praxedis virginis, Appolinaris martyris tantum in ecclesia venerentur. Sed beati Jacobi apostoli sollempniter ab ecclesia et populo celebretur. Item ad vincula beati Petri, Stephani pape, invencionis sancti Stephani prothomartyris dominici, Sixti, Donati, tantum ab ecclesia: sed beati Laurencij ab ecclesia et populo. Tyburcij et Ippoliti solum ab ecclesia. Item assumpcionis beate virginis Marie ab ecclesia et a populo; sed Agapiti martyris, Thimotei et Barnabe apostolorum, tantummodo ab ecclesia teneantur. Item Sti Bartholomei apostoli, tam ab ecclesia, quam a populo; sed decollacionis Sti Johannis Baptiste, Felicis et Adaucti 2), Egidij, solum ab ecclesia. Nativitatis Ste Marie et exaltacionis Ste Crucis, ab 1) Kod. Jag. syn.: Preterea beatorum Wenceslai, Adalberti , ffloriani tam a elero, quam a populo i t. d. — 2) Kod. Jag. syn.: et aucti (sancti ? ) A. 1390. 59 ecclesia et populo celebrentur. Sancti Mathei Apostoli et Ewangeliste ab ecclesia et populo celebretur. Item beatorum Mauricij, Cosme et Damiani, ab ecclesia; Sti Michaelis Archangeli, tam a clero, quam ab ecclesia celebretur. Item Sti Francisci, Leonardi, Bernhardi, solum ab ecclesia; sed Calixti, Starum Hedvigis et Elizabeth, Galli confessoris, undecim millium Virginum, Severini, solum ab ecclesia. Sed Symonis et Jude apostolorum, omnium Sanctorum, Sti Martini, ab ecclesia et populo celebrentur. Item Sti Briccij, (sic) Clementis, Cecilie, Crisogoni, solum ab ecclesia; sed beatorum Andree et Nicolai, tam ab ecclesia, quam a populo. Item beate Barbare et Lucie solummodo ab ecclesia celebrentur. Item concepcionis Ste Marie virginis, et Sti Thome apostoli, tam ab ecclesia, quam a populo sellempniter celebrentur. Verum ne quis de premissis dubitet, declaramus et ostendimus, quod festa ab ecclesia, clero et populo celebrando 1), in ipsis ab opere servili ab omnibus Christi fidelibus est cessandum. Sed in festis solum ab ecclesia tenendis et celebrandis, populus ab opere servili non desistat; nichilominus tam clerus, quam populus illicitis non debeant se immiscere. Et sic est finis harum constitucionum 2). 1) Celebranda mylnie w P. II. Kod. Jag. syn.: celebrando — 2) Jak już wyżej (str. 53) wspomniałem w kod Jag; syn. przytoczono statuty synodalne dwóch synodów odbytych za rządów biskupa Wysza. W naszej kolekcyi zamieszczone statuty poczynają się w kod. Jag. syn. na st. 101 temi słowy: „Iste sunt constituciones domini Petri Wysz episcopi Cracoviensis. Secuntur constituciones in alia synodo edite, a kończą sie na str. 113. Nadto na str. 79 i następnych przytoczone są w tymże kodeksie statuty innego synodu pod przewodnictwem tegoż biskupa odbytego (a mianowicie po przedmowie rozdziały: De clericis alienis et peregrinis et cauteriosis , De eodem, De vita et honestate clericorum, De clericis non residentibus, De eodem, De decimis, De eodem, De ecclesiis edificandis et reparandis, De visitacione monasteriorum, Ne clerici vel monachi secularibus negociis se immisceant, De penis et remissionibus, De veneracione sanctorum et sanctarum, De indulgencia et pulsu pro pace de mane et vespere, De constitucionibus predictis et aliis predecessorum nostrorum observandis) będące przeważnie dobitniejszóm jeszcze określeniem odnośnych statutów biskupów: Nankiera. Jana Grota i Floryjana Mokrskiego. Ścisłe przestrzeganie przepisów tych trzech biskupów sam Wysz w ostatnim rozdziale po­mienionych statutów zaleca. V. STATUTA ALBEBTI JASTRZĘBIEC EPISCOPI CRACOVIENSIS Ann.. MCCCCXXIII. Statuta Alberti Jastrzębiec Episcopi Cracoviensis, Cracovie anno 1423 edita 1). I. Adam primus homo ad ymaginem dei factus, caritate pictus (sic), virtutibus vallatus, omni bono refectus, vinctus sub regula conditoris per libertatem arbitrij stare potuit in originali iusticia, ac ad capescendam immortalitatem semper assurgere et cadere potuit, ac defectuosam vitam, singultibus et meroribus plenam, incidere potuit, et vitam continuare, vel per contumaciam, quod conditor vetuit, degustare. Nolluitque deus, quod statim post creacionis inicium impeccabilis redderetur, sed ipsius 2) pocius ad utramque partem contradiccionis fecit declinabilem, ut sic summi artificis magis in eum eluceret magisterium. Sane ipse Adam uxori, iam suasu serpentis antiqui 3), blandiens apostata miserabiliter effectus, de loco deliciarum ad vallem lacrimarum est pulsus, ut pro sua contumacia penale recipiet responsivum. Ubi degens, filios ire suscepit, peccatique rubiginem et infelicem propaginem, consequentibus eam diversis defectibus, in suos posteros infeliciter derivavit. Cuius calamitates et penitudines ex alto prospiciens miserator et misericors dominus, de summis celorum ad yma descendit, natusque est de virgine, factus sub lege, ut eos, qui sub lege erant, redimeret, qui habitu inventus ut homo, licet esset splendor patris et figura substancie ejus, portans omnia verbo virtutis sue, purgacionem pecatorum fecit, innovando signa et immutando mirabilia, dum ad reordinandum hominem, innovandum, et firmandum, nove legis purgatoria contagionum instituit sacramenta. Quatinus homo, licet ex parte nature corrupte habeat, quo facile cadat, invenit in thezauro militantis ecclesie, quo resurgat. Hinc est, quod Nos Albertus 4), 1) W kod. Jag. syn. zamieszczone są statuty te na str. 113 — 166. i poczynają się na przytoczonej właśnie stronnicy 113 temi słowy: Iterum secuntur constituciones Alberti Dei gracia episcopi Cracoviensis titulus In nomine domini nostri Jhesu Christi in quo uiuimus mouemur et su­mus. Ita utrumque titulum ponit. Et primo de sacramento baptismi.— 2) Kod. Jag. syn.: ipsum — 3) W kod. Jag. syn. dodany tu wyraz: corrupte — 4) Wojciech Jastrzębiec ( czyli jak Rzepnicki go nazywa: Jastrzembecki) z biskupa poznańskiego biskup krakowski, a później następca Miko­łaja Trąby jako arcybiskup gnieźnieński, był XXXIII biskupem krakowskim przez przeciąg czasu 12 lat. Zwracamy tu raz jeszcze uwagę na tę okoliczność , że Wojciech obecnym był na soborze prowincyjonalnym KaliskoWieluńskim, a po powrocie ztamtąd zwołał dopiero synod dyjecezalny, którego statuty tu podajemy. Już z tego powodu, mniemam, usprawiedliwić się da zamieszczenie tu w dodatku uchwał soboru KaliskoWieluńskiego. Wreszcie nie będzie od rzeczy zamieścić tu odno­szące się do tego przedmiotu słowa X. biskupa Łętowskiego (katalog biskupów krak.T. I, str. 360): „Na synodzie otwartym w Wieluniu a skończonym w Kaliszu 25 Września 1420 r. zasiadał Ja­strzębiec biskupem krakowskim; a synodu jego krakowskiego z r. 1423 nie upatruję obecnie w ar­chiwum kapituły naszej." STATUTA ALBEBTI JASTEZĘBIEC dei gracia episcopus Cracoviensis, paterna sollicitudine cupientes viros ecclesiasticos nobis ex alto creditos manuducere circa conficienda, summenda, servanda, et tractanda digne ac salubriter ecclesiastica sacramenta, ut sic provisa nobis spiritualia remedia non pergant in noxalia detrimenta, recensemus quasdam doctrinas utiles et salubres, que sequuntur. Dividemus autem nostras presentes constituciones in quatuor tractatus. Primus erit de sacramentis; secundus de cautelis ministrancium; tercius de predicacionibus et doctoribus verbi dei; quartus de censura ecclesiastica et cautelis tempore interdicto observandis. Primus tractatus continet septem capitula, iuxta quod septem sunt sacramenta. Et quoniam baptismus est ianua sacramentorum, ideo obmissis illis, que pro magna parte felicis recordacionis Nankerus, noster predecessor, in suis statutis posuit, que volumus haberi pro ratis et utiliter provisis, ne videamur provisa pulcre iterum sine causa refricare, primo de sacramento baptismi est tractandum. PARS PEIMA. II. De sacramento baptismi 1). Prima thabula post naufragium est baptismus. Est enim sacramentum necessitatis, quo non recepto, nichil alicui proficit ad salutem, et est fundamentum et ianua omnium sacramentorum. Est autem baptismus ablucio corporis exterior facta sub forma verborum infra scripta. De substancia autem baptismi et cujuslibet sacramenti nove legis sunt tria, scilicet materia elementi, et forma verbi, et intencio ministri copulans formam materie. Unde dicit Augustinus: „Accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum." Forma baptismi est hec: „ego te baptiso in nomine patris et filij et spiritus sancti." Quamvis autem in primitiva ecclesia reperitur esse aliquis baptisatus in nomine trinitatis et in nomine Christi, nunc autem non aliter, nisi sub forma prescripta stat baptismus. Illud enim prius licuit propter consilium familiare spiritus sancti, ut in nomine Christi baptisaretur. Et sciendum, quod graviter peccaret, qui contra consuetudinem ecclesie tantum semel immergeret, licet non sit trina immersio de necessitate huius sacramenti. Effectus autem huius sacramenti in parvulis est, quod iustificatur, id est mundatur ab originali peccato, et hoc per passionem domini nostri Jezu Christi et fidem ecclesie: et fit remissio omnium pecatorum, non solum originalis pecati, sed eciam omnium actualium, mortalium et venialium, et tocius pene, que pro pecato debetur. Quia, ut dicit Ambrosius: „gracia dei in baptismo non requirit gemitum neque planctum." Est autem equalis baptismus quantum ad caracteris impressionem et penarum dimissionem, si adulti sunt et non ficti: sed quantum 1) W kod Jag. syn. rozdział ten mylnie ma nadpis: de sacramento Eukaristie. A. 1423. 65 ad repressionem fomitis et gracie infusionem, inequalis est effectus, quia inequalis potest esse disposicio voluntatis et devocionis. In parvulis autem est secus, ubi equalis disposicio reperitur. Ex privilegio tamen speciali plus potest dari uni quam alteri. Baptismi proprius minister est sacerdos: unde peccaret alius non sacerdos baptisans, preter articulum necessitatis. Sed in necessitate omnis homo sufficit, sive sit vir, sive mulier, ordinatus, vel fidelis vel infidelis, dummodo habeat intencionem baptisandi et formam observet ecclesie. Non est autem baptismus melior ab optimo, quam a malo vel pessimo , quantum ad effectum principalem; potest tamen cum effectu principali ex merito baptisantis aliquid conferi. Si malus minister baptisat, peccat baptisando mortaliter, si peccatum suum recollit, nec penitet: sed si in necessitatis articulo baptisat, in quo baptisaret vetula, non peccat. In baptismo, si non assit actualis intencio, quando minister verba profert, si tamen pure intenderit, et contraria intencio non intervenerit, sacramentum non impeditur, quia tunc operatur in vim principalis intencionis; quia non oportet, quod in opere semper intencio coniungatur in actu, sed sufficit quod opus ab intencione procedat. In baptismo, quantum ad adultos, requiritur fides propria, quantum ad parvulos, sufficit patrinorum. III. De sacramento ewkaristie 1). Sacramentum corporis Christi est in se dignissimum omnium sacramentormn, eo, quod continet tocius sanctitatis auctorem. Forma consecracionis, panis est hec: „hoc est enim corpus meum." Licet hec coniunccio „enim" non sit de substancia forme, peccaret tamen graviter, qui id obmitteret; cum secundum usum romane ecclesie, apponi debet. illud autem quod premittitur: „accipite et comedite", non est de substancia forme, sed ad usum pertinet sacramenti. Forma auteru consecracionis sanguinis est: „hic est enim calix sanguinis mei, novi et eterni testamenti, misterium fidei, qui pro uobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum." Et licet aliqui doctores dicunt, quod tantum istud sit de forma substancie: „hic est calix sanguinis mei",quia tamen condiciones apposite ad subiectum vel predicatum sunt de integritate locucionis alicuius, probabilius tamen est, quod totum illud sit de forma, dum totum, quod additur, non sit locucio pro se, sed sit declaracio predicati. Non est autem credendum, quod iste due se expectent in operando, sed unaqueque secundum doctores theologos habent per se propriam virtutem et completam significacionem, et propriam materiam determinatam, nichilominus sub utraque specie est Christus totus, quia ubi corpus, ibi concommitancia sanguinis; ubi humanitas, ibi divinitas. 1) W kod. Jag. syn. rozdział ten tak jak poprzedni ma nadpis: De sacramento eukaristie. 9 STATUTA ALBERTI JASTBZĘBIEC A ieiunis debet vero sumi illud sacramentum. Casualiter tamen necessitate mortis imminente, potest post alios cibos sumi. Racio 1) vero sumendi a ieiuno 2), ex parte cibi reverencia, ut scilicet ante alios cibos sumatur; ex parte cibati, digna preparacio, quia ieiuni consueverunt esse sobrij et devoti. Ideo nullus, iuxta quod dicit Tolletanum concilium, post cibum vel potum quantulum minimum, missas facere presumat. Imo, ut dicunt doctores, post potum aque vel sumpcionem electuarij sive medicine, que consistit in cibo vel in potu, non licet sumere ewkaristiam vel celebrare; quia hoc solvit ieiunium. Sciendum, quod deglucio salive, vel ea (sic), que inter dentes remanent, nec ructuacio, que non est enormis, solvunt necessario ieiunium(sic);tamen propter reverenciam sacramenti, potest in casu ructuacionis abstineri. Si vero, dum os abluitur aqua vel vino, reliquie aque vel vini degluciantur, non impediunt officium, nisi notabilis sint quantitatis. Manducant tamen istud sacramentum quidam sacramentaliter, et ita boni sicut mali; spiritualiter, et ita soli boni. Ille vero manducat spiritualiter, qui in unitate Christi et ecclesie, quam sacramentum significat, manet; et sic spiritualiter manducare, est ecclesie incorporari. Ad hoc autem, quod quis digne accedat ad hoc venerabile sacramentum, tria requiruntur: mundicia consciencie, elevacio mentis ad deum, et mundicia eciam corporalis. Ille tamen immundicie corporales, sicut lepra, fluxus sanguinis, vel seminis, vel menstrui, si sunt diuturne, non oportet propter eas abstineri ab hoc sacramento, ne propter immundiciam corporis, perdatur fructus mentis. Si autem facile sunt purgabiles, si quis est in mente bene dispositus, non prohibetur; quamvis ad tempus possit laudabiliter abstinere, propter reverenciam sacramenti. Leprosus vero, iuxta quod decretum est Gregorij, licet prohiberi non debeat in occulto loco, nisi sit adeo corruptus, quod sine periculo ministerium explere non possit, non tamen in publico celebrare potest. Credendum autem est, quod sub speciebus panis et vini Christus non est in figura, ut quidam heretici dicunt, sed secundum rei veritatem idem Christus est, qui natus est de virgine, qui passus in cruce est, sub sua quantitate, non modo quantitativo; quia non utitur sua quantitate occupando locum, sicut eciam non utitur sua claritate illuminando aerem; nec repugnat, quum possit esse simul in multis locis , in quantum plura individua, id est plures panes et vina in ipsum transsubstanciantur. Tam diu vero corpus est, quam diu possunt discerni forme sacramentales, id est species panis et vini. Non est autem dandum corpus Christi hystrionibus, ut dicit canon, pro dileccione, nisi convertantur: quia iuxta Cartaginense concilium, ipsis, si conversi fuerint, communio non negatur. Item nec pueris usu racionis vel discrecionis carentibus, qui non possunt discernere inter cibum spiritualem et corporalem; incipienti- 1) necessaria" mylnie zamiast „racio" podaje kod. P. II. W kod. Jag. syn.: racio. — 2) W kod. Jag. syn. mylnie: ieiunio. A. 1423. 67 bus autem habere discrecionem, puta cum iam sunt decem vel duodecim annorum, dari potest. Item nec excommunicatis, scismaticis, hereticis, nec publicis peccatoribus quibuscumque. Si tamen occultus peccator in publico petit a suo sacerdote sacramentum, ei denegare non debet; tum quia occulto penitenciam ktfligeret publicam, et revellator confessionis vel proditor fieret; tum quia quilibet christianus habet jus in percepcione ewkaristie, nisi illud per peccatum manifestum amittat; tum propter incertitudinem status sumentis, quia spiritus ubi vult spirat; tum quia scandalum esset, si denegaretur. Non debet autem sacerdos celebrare in aceto, quia 1) non conficeret; si tamen in vino acido, quod in via est ad acetum, celebrat, conficit quidem, peccat tamen graviter propter irreverenciam sacramenti. Similiter peccat, qui in hostia, que est in tendencia seu via ad corrupcionem; conficit enim, sed non sine periculo: secus, si hostia esset corrupta, quia tunc non conficitur. Potest eciam sanguis Christi confici de musto, quia completam vini speciem habet; non tamen debet fieri, quousque depuretur, nisi necessitas immineat. In agresto (sic) autem non potest confici, eo quod adhuc est in via generacionis ad vinum. Sed tamen multi orta luce diei vel signis, audent divina officia celebrare. Nequaquam istud sciant esse licitum, quia hoc sacramentam ad tempus gracie pertinet, que per diem significatur; secundum illud apostoli ad romanos: „Nox precessit, dies autem appropinquavit." Dies autem iudicatur non solum ab ortu solis, sed ex quo oriri signa diei vel manifestari incipiunt: nocte nativitatis et nocte resureccionis, que ad sabatum est translata, dumtaxat exceptis. Nec ambiget quispiam de ritu ecclesie, quo parvulis transeuntibus missa celebratur, qui non iuvantur quoad remissionem culpe, cum statim celum conscendunt; sed id facimus ad ostendendum parvulos ad unitatem corporis mystici pertinere. IV. De confirmacionis sacramento 2). Sacramentum conflrmacionis etsi simpliciter non sit necessarinm ad salutem, si tamen quispiam 3) ex contemptu confirmari renueret, dampnaretur. Unde licet ad esse salutis non est necessarium, est tamen ad bene esse opportunum. Necessaria enim est pugna contra hostes, ad quam iuvatur catholicus per confirmacionem. Confertur autem gracia in hoc sacramento nedum communiter, sicut in quolibet sacramento , emundans a peccato vel a reliquijs peccati, sed eciam aliqua gracia, per quam quis deputatur ad sanctitatis officium, ut ydoneus efficiatur ad Christum confitendum. 1) „quod" zamiast „quia" ma P. II. kod. Jag. syn.: quia. — 2) W kod. Jag. syn. mylnie: ,,De confirmacione sacramenti. — 3) W kod. P. II. opuszczone słowo „quispiam", które się znaj­duje w kod. Jag. syn. STATUTA ALBERTI JASTEZĘBIEC Et conferi potest pueris et senibus, viris et mulieribus, et mutis, quia illi, licet non verbo, tamen signo possunt petere confirmari. Morientibus eciam potest conferi, qui licet subtrahuntur pugne, quia tamen pugnant ad premium militancium, ideo convenienter accipiunt milicie christiane signum. Non delet vero iterari hoc sacramentum, quia imprimit effectum indelebilem; et hoc ipsum de sacramento baptismi et ordinis est dicendum. Licet autem istud sacramentum a ieiunis et ieiunis debeat conferi propter reverenciam sacramenti, ut decreta dicunt, si tamen aliter fiat propter carenciam episcoporum, non nocet. Melius est enim confirmari post prandium, cum haberi potest episcopus, quam recedente episcopo, non posset quis confirmari 1). Tenetur autem confirmandus ab altero ad designandum, quia per se facere non potest; nec refert, utrum vir mulierem, vel mulier virum teneat. Licet quidam dicunt, quod mulier virum tenere non potest; cuius contrarium fieri consuevit. Non debet vero non confirmatus presentare confirmandum, secundum quod dicit concilium; si tamen presumpserit, non est irritum sacramentum; ipse tamen peccat et corripiendus est. Et quia ibi contrahitur cognacio spiritualis, ideo mulier non debet tenere maritum nec contrario, neque quis filium, sororem vel fratrem, quia sufficit ad amiciciam conciliandam inter tales vinculum carnale. V. De sacramento unccionis extreme 2). Quamvis in hoc sacramento plures sunt uncciones, unum tamen est propter unitatem finis sacramentum. Materia huius sacramenti est oleum olyvarum ab episcopo confectum; fforma vero, quam instituit Gregorius est: „per istam unccionem et suam pijssimam misericordiam indulgeat tibi dominus quidquid deliquisti per visum vel tactum" ; et hoc est de necessitate sacramenti. Alia est indicativa, quam dicitur Ambrosius instituisse, videlicet: „ungo oculos istos oleo sanctificato , in nomine patris et filij et spiritus sancti"; et est de bene esse, et non de necessitate sacramenti. Effectus principalis est quidem spiritualis sanacio, que datur contra quamdam debilitatem vel ineptitudinem, que in nobis relinquitur ex peccato actuali vel originali. Et quia robur contra debilitatem gracia facit, que secum non compatitur peccatum, ideo ex consequenti, si invenit aliquid peccatum mortale vel veniale, quoad c ulpam tollit ipsum, dummodo non opponatur obex ex parte recipientis. Secundarius vero effectus est sanitas corporalis. Hanc tamen non inducit, nisi secundum quod expedit ad finem principalem, scilicet sanitatem spiritualem; et tunc semper eam inducit, dummodo non sit impedimentum ex parte recipientis. Nullus autem ungit, nisi sacerdos; eciam in articulo mortis. Sufficit unus clericus cum sacerdote, vel eciam laycus literatus circa huiusmodi unccionem: ymo si non possit haberi nisi solus sacerdos, potest 1) Kod. Jag. syn.: quam recedente episcopo non confirmari. 2) Nadpis wzięty z kod. Jag. syn. A. 1423. 69 ipse presbyter sibi ipsi respondere, quia necessitas legem non habet. Non debet autem dari nisi adultis infirmis in periculo mortis constitutis; nec euntibus ad bellum, nec navigantibus, nec mox occidendis, quia talis mors non imminet ex defectu nature, sed eventu fortune; nec pueris, qui non habent infirmitatem spiritualem contractam 1). Datur vero senibus, qui eciam interdum sine infirmitate actuali moriuntur. Non datur eciam furiosis, freneticis et amentibus, nisi habeant lucida intervalla. Unguntur vero instrumenta quinque sensuum, tamquam prime radices peccandi. In mutilatis vero et cecis debent ungi loca magis propinqua. Iteratur autem hoc sacramentum, quia imprimit effectum non perpetuum, sed delebilem; sciendum tamen, quod in eadem infirmitate non debet quis ungi secundo, nisi paciatur recidivum, quia tunc quasi alia infirmitas esse videtur. VI. De ordinis sacramento. Ordo est sacrum signaculum quoddam, in quo spiritualis potestas traditur ordinato 3) ad offlcium. Est autem unum sacramentum, non unitate indivisibilitatis, sed unum perfeccione unius finis, qui constituitur diversis ordinibus spiritualibus; cum omnes ordinentur ad unum actum, scilicet consecracionis, et in quolibet ordine spiritualis imprimitur caracter. Unius ordinis caracter presupponit caracterem alterius, quia suscepto posteriore ordine, primo pretermisso, non reordinatur quis in eodem ordine, ut ius tradit de clerico per saltum promoto. Ante caracterem tamen ordinis preexigitur de necessitate caracter baptismi, quia est fundamentum omnium sacramentorum. Confertur autem gracia in ordine gratum faciens; que quidem necessaria est non solum ad digne suscipiendum sacramentum, sed eciam ad digne ministrandum. Si vero aliquis est in mortali peccato, talis non potest sine peccato uti ordine suscepto. Est enim de iure naturali, ut homo sancta sancte pertractet. Imo, iuxta quod scribunt theologi, prebyter in mortali peccato existens, si in aliquo actu exhibit se ut minister ecclesie , mortaliter peccat, eciam quociens huiusmodi actum facit. Quia, ut dicit Dyonisius: „immundis nec symbola sacramentalia tangere fas est"; quare si tangunt tales res sacras, quasi suo utentes officio, peccant mortaliter. Secus autem esset, si in aliqua necessitate aliquod sacramentum contingeret et exsequeretur, in illo casu, in quo eciam layco liceret, sicut si baptisaret in articulo mortis , vel si corpus Christi in terram proiectum colligeret vel levaret. Nec est mirandum , licet illud videatur valde durum, quia lata est via, que ducit ad infernum, et multi sunt, qui vadunt per eam. Non debet ullus sine licencia nostra ordines alibi recipere; alias ab execucione est suspensus. ) Kod. Jag. syn.: quia non habent inflrmitatera spiritualem.— 2) ordinata mylnie wP.II W kod. Jag. syn.: ordinato. STATUTA ALBERTI JASTRZĘBIEC VII. De penitencia 1). Augustinus dicit, quod confessio est, per quam morbus latens spe venie apperitur. Est autem confessio sacramentalis de iure divino, ut patet per illud Johelis: „scindite corda vestra" ; et illud Jacobi: „Confitemini alterutris"; et in alijs locis sacre scripture. Quare non est salus adulto sine confessione, ubi quis potest copiam habere sacerdotis. Et quamvis sufficiebat mentalis confessio tempore legis mosaijce, eo, quod nondum erat verbum caro factum, iam tamen, quia deus est homo, requirit eciam vocalem confessionem. Et quia ipse secundum formam humanam ubique nobis presens esse non potest, vicarios constituit homines, quibus debemus confessionem facere. Dedit eis potestatem iudiciariam, ut ex confessatis ipsorum se accusancium sentenciam ferrent (sic), scilicet absolvendi vel ligandi. Omnes dicimus quidem sacerdotes rite secundum claves ecclesie ordinatos katholicos, in ordinacione potestatem ligandi et solvendi recepisse. Hanc tamen ligatam sciant esse potestatem, ut non posset eam exsequi, nisi data sibi auctoritate et potestate a dyocesano episcopo vel a papa. Quia quamvis potestas clavium datur in ordinacione, potestas tamen iurisdiccionis, que requirit materiam in quam agat, scilicet subditum, habetur ex juridiccione. Non ergo quisquam potest absolvi, nisi a proprio sacerdote. Proprius vero sacerdos est, qui habet curam alicuius anime ordinariam; sicut papa, legatus pape, episcopus, plebanus, et is, cui aliquis predictorum committit auctoritatem confessiones audiendi. Istud autem sciendum, quod cum confessio sit actus virtutis, et sit meritorius, et cum sic non valet confessio sine caritate, que est principium merendi, et eciam confessio pars sacramenti, et secundum hoc ordinat confitentem ad sacerdotem 2), qui habet claves ecclesie, et sic confessio potest esse in eo, qui non est contritus 3), qui potest peccata sua sacerdoti confiteri sive nota facere, et clavibus ecclesie se subicere. Unde quamvis tunc iste non percipiat absolucionis fructum, tamen recedente ficcione percipere incipit, sicut est in alijs sacramentis: nec tenebitur iterare confessionem, qui sic fictus accedit, sed tenebitur postmodum ficcionem suam confiteri. Secus autem dicimus de illo, qui confitetur non proponens a peccatis abstinere; quia iste iterare tenetur. Nec credat aliquis, quod de peccatis manifestis non teneatur aliquis confiteri; quoniam non sufficit aliquid notum esse iudici, nisi sit ei notum in forma iudicij: et ob hoc, quamvis peccata sint nota sacerdoti, quia tamen non in forma iudicij, ideo oportet ea confiteri. Si quis rite sacerdoti confessus fuerit, non oportet eum unicuiquam de novo confiteri eadem peccata, nisi fuisset defectus ex parte sacerdotis 1) Kod. Jag. syn.: De penitencia et confessione. — 2) Znajdujące się w Kod. Jag. syn. wy­razy „ad sacerdotem" opuszczono w P. II.— 3) Zamiast „contritus" ma „contractus" iod. Jag. syn. A. 1423. 71 potestatis; ut quia non habuit posse absolvendi in tali casu; aut nisi fuerit defectusex parte sciencie, quia nescivit discernere inter lepram et lepram; vel nisi fuerit defectus ex parte confitentis, ut quia scienter aliquid mortale tacuit, aut quia satisfacere neglexit, et satisfaccionis iniuncte oblitus est: In hoe tamen casu ultimo, si sacerdos recolit penitenciam, non oportet confessionem iterare. Si quis vero post completam penitenciam recidivat et veniat ad confessorem, qui prius ipsum non audivit, non credimus, quod distincte ipsum ea, que prius commisit, oporteat confiteri, sed hoc sufficere, ut exprimat magnitudinem suorum peccatorum sub hac forma: „De multis et magnis peccatis mortalibus liberavit me dominus per penitenciam, et ego ingratus existens, sic offendi eum." Si tamen ingratitudinis magnitudinem confessor non potest intelligere, debet aliquantulum, ut sibi innotescat, descendere. Sunt autem fortasse nonnulli, qui quedam peccata confitencium audiunt, et quedam audire dedignantur: unde nequaquam istud conveniens esse dicimus canonicis institutis et sanctorum patrum 1) determinacionibus. Quamobrem sciat sacerdos, qui procedit ad absolucionem confitentis, quem credit divinitus absolutum, ut sic confessus deo, confiteatur et ecclesie; quod licet dispensacio absolucionis non est tota tradita minori, tenetur tamen totum confiteri minori prelato , et ipse debet absolvere ab omnibus , a quibus potest; deinde tenetur eum remittere superiori de residuo ad absolvendum. Si vero contingat, quod inferior iuris ignarus absolvat a toto confitentem, sustineri potest, quia excusatur ille, qui simplex est et rudis, propter ignoranciam iuris; non tamen sacerdos, cui ius ignorare non licet. Nedum autem peccatum, sed et circumstancias ipsorum (sic) confiteri quis tenetur. Harum vero quedam adherent peccato proprie, ut detestacio in sodomitico, horribilitas in homicidio, qualitas in peccato occulto, quantitas, ut in parvo et mediocri. Quedam autem adherent persone; ut dignitas, libertas, etas, sciencia, sexus et similes, quas omnes secundum aliquos tenetur quis confiteri tamquam aggravantes pro posse. Quedam autem circumstancie trahunt ad genus vel ad speciem peccati; ut convenire cum muliere coniugata. Has tenetur quis confiteri, quia tenetur dicere genus vel speciem peccati. Istud autem probabilius credimus, quod solum circumstanciam sit de necessitate confiteri, que trahit in aliam speciem mortalis peccati, quamvis omnia, que aggravunt, confiteri sit commendabile et perfeccionis. Sacerdos vero hijs modis se habeat ad confitentem. Attendat primo, si sit parochianus suus, et si sic ipsum audiat, si non ipsum remittat, nisi sint casus excepti, in quibus id possit. Ex quo autem debet vel potest audire confessionem ipsius, doceat eum de forma confessionis, circa quod confiteatur; unde est et fuit nutritus, et ubi conversatus, cum quibus socijs, cuius ordinis vel professionis, vel sciencie. Investiget 2) de consuetudine sua, vel religionis (sic). Et si viderit eum simplicem vel ydiotam, doceat eum pater noster et credo, si nesciat; moneat eum, ut ad- 1) Znajdujący się w kod. Jag. syn. wyraz „patrum" opuszczony w P. II. — 2) Kod. Jag. syn. : de statu, de consuetudine i t. d. STATUTA ALBERTI JA8TRZĘBIEC discat. Doceat eum eciam, quod quocienscumque confiteatur, sedeat hurailiter ad pedes sacerdotis; et si femina, instruat eam, quod semper sedeat ex transverso, nec faciem ipsius inspiciat, quia facies eius ventus est urens, fiamma incendens. Doceat eam, quod auferat, iuxta dictum prophete Osee, fornicaciones suas a facie sua, hoc est smigmata 1), unguenta, crocum et alios ornatos inhonestos, et adulteria de medio verborum suorum. Post hoc moneat ipsam ad compunccionem et confitendum, primo quidem pijo et dulci ac suavi alloquio, et proponat ei beneficia, que sibi contulit deus creando et recreando, vite brevitatem et mundi instabilitatem, et precipue Christi inestimabilem pyetatem, quia venit vocare non iustos, sed peccatores; quam multum ipsum amavit, cum sibi ipsi non pepercit, et quod tam benignus est, quod tam paratus est, unicuique dare graciam, dummodo a peccato firmiter velit abstinere. Si vero non vult confiteri, aut nullatenus se posset abstinere, proponat sibi terrorem districti iudicij, penam intollerabilem inferni, horribiles demonum asspectus, miseriam perpetuam. Inculcet ei, quam iustissimus est iudex deus, quod nullum malum occultum dimittet, sicut et pijus nullum bonum irremuneratum. Si autem vult confiteri, audiat confessionem eius; qua audita, incipiat interrogare ordinate et caute. Interroget eciam, si aliquando temptatur, et qua temptacione, qualiter resistat, quid tunc cogitet vel operatur in resistendo, ut sic indirecte apperiat confitens peccatum, quod celabat; interroget, si habet aliquod officium. Et sic per istas interrogaciones et alias, quas spiritus sanctus inspirabit, cuius uncciones docent, de omnibus cognitis morborum causis ipse spiritualis medicus possit diversa competenter antidota applicare. Verumptamen penitenciarius non debet esse scrupulosus, si forte aliquam de hijs interrogacionibus, aut propter occupacionem, aut oblivionem, aut simplicitatem obmittit, dummodo non laboret ignoraucia crassa vel supina, aut negligencia dissoluta; vix enim esse potest, quod hec omnia que dicta sunt, quantumcumque discernat, observaret. Ceterum sunt nonnulli sacerdotes, qui audire nollunt confessiones subditorum seu subiectorum, nisi subarrentur, aut non absolvunt, nisi emolimentum consequantur 2): quod omnino fieri prohibemus, et eos tamquam symoniacos reputamus, ac ad restitucionem omnium, que sic inhoneste extorserunt, decernimus obligatos. E contra vero quidam beneficiati, et presertim prelati, oblata devote a peniteitibus recipere dedignantur, quasi sit eis dedecus a pauperibus elemosinam acceptare; non attento, quod tota ecclesia elemosinis sustentatur. Ideo hortamur eos in domino, ut qui magna a divitibus non renuunt accipere, eciam parva a parvis et pauperibus recipiant et acceptent, proviso, quod possunt viceversa hec eadem pauperibus reddere, aut consulere, ut pro peccatis eorum et confitencium ad usum pauperum, si placuerit, convertantur. Et nichilominus omnes et singulos Christi fideles utriusque sexus nostre dyocesis penitentes invitamus in Christo, ad 1) Smigmata, tyle co smegmata; ob. Du Cangk v. Smegma.— 2) insequantur, mylnie w P. II. W kod. Jag. syn.: consecuntur. A. 1423. 73 observandum laudabiles consuetudines, et ad caritatis opera ipsis confessoribus impendenda: honestum enim est et equum, ne refrigescat caritas fidelium, ut deus in suis ininistris et suorum ministrorum dispensacionibus honoretur. — Preterea volentes confessores in absolucionis forma instruere, dicimus, quod primo premittatur deprecacio communis sive oracio: „Misereatur tui omnipotens deus, et dimissis omnibus peccatis etc"; vel dicat: „per passionem et sanguinem domini nostri Jesu Christi, et intercessionem beatissime virginis Marie et merita omnium sanctorum, misereatur tui omnipotens deus, et dimissis omnibus peccatis tuis, perducat te in vitam eternam." Et hoc est de bene esse, non de necessitate. Deinde dicat: „Deus te absolvat, et ego auctoritate, qua fungor, absolvo te a peccatis tuis in nomiue patris et filij et spiritus sancti." Et non refert, sive dicat „auctoritate" sive „per virtutem passionis domini nostri Jesu Ohristi." — Quidam tamen addunt: „Et si aliquam sentenciam excommunicacionis incidisti participando cum excommunicatis, iudeis, vel quibuscumque infidelibus, aut transgrediendo statuta pape vel legatorum, provincialia sive diocesana. " Hanc non improbamus, sed tamen esse dicimus verum, eo, quod ubi conditor canonis vel statuti sibi potestatem absolvendi non reservavit, intelligitur inferioribus concessisse. Et in ceteris casibus etiam simplex sacerdos ab excommunicacionis sentencia iudicis tollit excommunicacionis sentenciam et absolvit in mortis articulo, dummodo id exprimat constitutum, servata forma absolucionis. VIII. De sacramento matrimonij. Matrimonium est maris et femine coniunccio individuam vite consuetudinem retinens. In matrimonio vero est remedium effective contra peccatum in signis sensibilibus; unde matrimonium est sacramentum. Est enim remedium duplex, quoddam curativum et quoddam preservativum. Primum confertur in alijs sacramentis, secundum in hoc sacramento. Et coniunccio quidem exterius apparens est sacramentum tantum; coniunccio vero animorum 1) interius est sacramentum et vis et effectus scilicet gracie, que ibi confertur. Forma huius sacramenti sunt verba sive signa, quibus consensus matrimonialis exprimitur. Hec autem verba communiter sunt: „Accipio te in meam uxorem vel: „Volo te de cetero habere in uxorem", et illa similiter: „Volo te habere in virum", aut quibuscumque alijs verbis vel eciam signis exprimitur. Consensus de presenti utriusque statim est matrimonium; sed requiritur expressio verborum in illis, qui muti non sunt; quia sacramentum res sensibilis est, quare requiritur signum expressum. Nec consensus cohabitacionis communis, sed carnalis copula 2) facit matrimonium. Nec consensus temporalis, quia in matrimonio requiritur consensus inseparabilitatis. Cause institucionis matrimonij due sunt principales: una 1) Kod. Jag. syn.: communicacio vero animarum.— 2) Kod. Jag. gyn.: copule. 10 STATUTA ALBERTI JASTRZIĘBIEC suscepcio sobolis educande ad cultum dei; alia vitande fornicacionis. Secundarie multe sunt, quam: reformacio pacis, acquisicio amicicie, pulcritudo uxoris, et divicie, et similia. Omnis autem homo potest contrahere matrimonium, qui consentire potest in copulam coniugalem et carnis copulam, nisi sit expresse prohibitus. Quare non est danda copula ebrio, quoniam ibi non est plena libertas, et si sic contingat esse ebrium, quod non habeat usum racionis, non potest contrahere matrimonium, sicut nec furiosus. Instruant ergo sacerdotes parrochiales , dum materia matrimonialis in foro consciencie tractata fuerit: quod quando coniuges conveniunt causa suscipiende prolis, aut reddendi debitum , potest tunc esse sine omni peccato ; quoniam si ita esset cum peccato, nequaquam dominus precepisset post prevaricacionem parentum dicens: „Crescite et multiplicamini, et replete terram"; cum iam sine carnali concupiscencia non possent commisceri. Sed quod causa libidinis explende aliquis habens concubitum cum propria [uxore] 1) peccat mortaliter, patet per illud Jeronimi: „Sapiens iudicio amat coniugem, non affectu, nec preceps fertur ad coitum 2). Nichil enim fedius, quam uxorem amare quasi adulteram." Quod intelligendum est, cum isto modo utitur ea, quod, etsi non esset uxor, tamen idem faceret, vel cum prevenit voluntatem, provocando eam. Doceant presbyteri parrochianos in confessionibus coniugatos, quod tempore inpregnacionis abstineant a concubitu , quoniam aborsus sepe ex talibus actibus committitur; nec peccat illa, que non 3) reddit debitum, licet sit exacta, quoniam sine periculo non potest exigi. Male ergo exigit et peccat 4); principalior enim institucio matrimonij est in officium, quam in remedium. Ante purificacionem vero, ut abstineant, sunt hortandi; si tamen aliter fiat, non sunt aggravandi in penitencia; quia iura id, scilicet ut abstineant, loquencia, locuuntur de honestate, vel sunt consilij. Si tamen tempore purificacionis mulier petat debitum a viro, non tenetur reddere, nisi eius fornicacio timeatur. Credimus eciam, quod mulier petens debitum tempore menstruorum, peccat mortaliter; sed qui reddit coactus, ubi timetur periculum, non peccat, potest tamen sine peccato denegare. Arguendi autem sunt et increpandi salubriter, qui tempore menstruorum conveniunt, quoniara exinde morbosi concipiuntur, leprosi, epilentici (sic) et alias defectuosi. Sciendum vero, tria bona esse matrimonij, fides, ne post vinculum coniugale cum alio vel cum alia coeatur; proles, ut amanter suscipiatur et religiose educetur; sacramentum, ut coniugium non separetur.— Omnibus autem modis banna serventur; quoniam qui illa dimittit, mortaliter peccat, nisi secum per nos, aut nostrum vicarium, fuerit dispensatum. Yerum quia non est consuetum , ut principes et milites bannis premissis contrahant, pacienter ad tempus presens hanc consuetudinem sustinemus. 1) W obu kodeksach opuszczony tu wyraz uxore, koniecznie potrzebnym się zdaje.— 2) „fertur ad omnem" mylnie ma P. II. Kod. Jag. syn.: fertur ad coitum.— 3) W rękopiśmie Helcla zamiast „non": marito. — 4) „peccat mortaliter". dodaje kod. Jag. A. 1423. 75 PARS SECUNDA 1). IX. Cautele baptismi. In baptisando sit cautus minister, ne quidquam de forma baptismi dimittat. Sit sanetus, qui sanctum ministrat. Verumptamen bonitas ministri non est de necessitate baptismi, sed de congruencia. Quod si per ebriosum, homicidam, et quantmncumque malum datur baptismus, habet effectum, dummodo forma debita observetur, et assit intencio. Et si minister malus et precisus ab ecclesia vel simpliciter ad tempus, baptiset, peccat suscipiens ab illo baptismum, nisi in articulo necessitatis. Si vero non est precisus, nec excommunicatus, nec suspensus, sed alias malus, non peccat suscipiendo ab eo baptismum, nisi per accidens communicando eius peccato vel consenciendo. — Sit cautus presbyter, ut non baptiset puerum in utero materno constitutum; soli enim deo notus est, non ecclesie, nec subicitur operacionibus ministrorum. Sed cum caput appareat, potest baptisari. Secus si alie partes appareant, nichilominus aqua baptismali aspergantur et verba proferantur, quia divina misericordia non est artanda. Licet in isto dubio non credamus istum baptisatum, qui postea, si plene appareat, posset sub illa forma baptisari: „Si es baptisatus, ego te non rebaptiso etc." Si autem monstrum appareat, et habeat duo capita aut duo colla, quia tunc signum est, quod sunt duo corpora, potest minister uti plurali numero, dicens: „ego vos baptiso." Tucius tamen credimus singillatim baptisare. Sin autem dubium est, an sint duo, vel unus, baptisetur primo unus , postea alius sub illa forma: „si non est baptisatus. — Sit cautus et non consulat, ut mater scindi debeat, quod puer possit baptisari; quia non sunt facienda mala, ut eveniant bona; et ideo pocius committat deo infantem, quam ipse crimen homicidij committat in matre. X. De accidentibus et de defectibus circa missam 2). Ubi maius vertitur periculum, caucius est agendum. Ideoque circa missarum solempnia et consecracionem corporis domini nostri Jesu Christi oportet caute agi, ne ubi crimina volumus detergere, per negligencias augeamus. Inprimis si sacerdos incipit officium, et deficit, alius sacerdos expleat, ab illo loco, ubi prior dimisit, si sciatur, alias si 3) statim incipiat a capite, potest totum reincipere; quia ea, 1) W kod. Jag. syn. czytamy: Sequitur tractatus secundus de cautelis circa baptismi sacrainentum. — 2) Kod. Jng. syn.: De accidentibus et effectibus circa misse officium. — 3) Kd. Jag. syn.: si nescitur. STATUTA ALBEETI JASTBZĘBIEC que ante Canonem fiunt, non sunt de sacramenti confeccione, sed de populi instruccione. Si tamen iam sit hostia consecrata, consulcius esse videtur, ut illa seorsum posita, alia superposita, deinceps totum officium iteretur. Et si sacerdos in Canone, iam factis aliquibus signis, deficiat, alius presbyter incipiat, ubi ille dimisit, nec reiteret, si de hoc constat: tunc quia illa verba, que prius prolata sunt, licet non transsubstancient, tamen passionem Christi representant, que nunquam irrita debent reputari, tunc quia populus scandalizari posset, videns verba Canonis repeti, quasi prius dicta viderentur annulata. Si autem sacerdos in ipsa prolacione verborum consecracionis deficeret, verbis in parte pronuncciatis, alius sacerdos debet incipere: ,,Qui pridie quam pateretur." Si vero , quando iam consecratum est corpus Christi, deficiat et amplius non procedat, alius sacerdos incipiat ibi: „Simili modo postquam"; et calice primitus, si alias non fuerit preparatus, preparato consequenter totum rite peragat. Sed si in pronunciando verba consecracionis sanguinis defecerit, non complendo, reservato vino isto in aliquo vase mundo, calicem denuo preparet, et ab illo loco: „Simili modo postquam cenatum est" , incipiat alius et perficiat. — Ceterum, si sacerdos ante consecracionera sanguinis, eciam post consecracionem corporis domini, percipiat aquam aut vinum non esse, caute datum statim debet apponere et consecrare. Si vero post consecracionis verba percipit, quod aqua desit, debet nichilominus procedere ulterius, quia apposicio aque non est de necessitate sacramenti. Debet autem ille de negligencia penitere. Si autem post verba consecracionis percipit, quod vinum non esset in calice, et quidem si hoc percipit ante sumpcionem corporis Christi, debet deposita aqua, si ibi fuerit, imponere vinum cum aqua et resumere a verbis consecracionis sanguinis. Si vero percipit post sumpcionem corporis Christi, debet apponere aliam hostiam consecrandam cum sanguine. Quod ideo dicimus, quia, si diceret sola verba consecracionis , non servaretur debitus ordo consecrandi secundum Thomam, et quia habetur in canone „Nichil", [Causa] septima, questione prima 1), quod nullus absque patenti proventu molestie minister vel sacerdos, cum inceperit, inperfecta officia presumat omnino relinquere. Si enim inciperet a consecracione sanguinis, repeteret 2) verba consequencia non competenter, nisi adesset hostia consecrata. Sed in verbis illis concurrunt dicenda quedam et fienda , non solum circa sanguinem, sed eciam circa corpus. Et debet in fine sumere hostiam iterum consecratam, non obstante , si eciam prius presumpserit aquam , quia preceptum de perfeccione sacramenti maioris ponderis est, quam ut hoc sacramentum a ieiunis sumatur, secundum Thomam 3). 1) Znajdujące się w kod. Jag. syn wyrazy: „Nichil septima questione prima" opusz­czone są w P. II. Ob. Can. Nihil contra (16.) Cau. VII. qu. 1. w Dekreta Gracyjana części drugiej.— 2) „repetere" mylnie w P. II.— 3) Kod Jag. syn.: et Scotum. Zresztą nadmieniamy, iż w kod. Jag. syn. rozdziały zamieszczone tu pod liczbami: XI, XII (w części tylko) VII (w czę­ści tylko) XIII, IX i X niepotrzebnie są powtórzone, i to w powyższym porządku. A. 1423. 77 XI. Que sacramenta sunt necessitatis. De cautelis circa sacramentum conflrmacionis, quod premissum est superius, dicisse sufficiat. — Sciant tamen sacerdotes, duas esse species sacramentorum: quedam enim sunt necessitatis, ut baptismus et confirmacio, ewkaristia, penitencia et extrema unccio; quedam voluntatis, ut ordo et matrimonium. Et dicuntur illa necessitatis, non quia sine quibusdam ex illis quis salvari non possit, sed quia sunt de precepto, et tenetur quilibet ad ea pro loco et tempore suscipienda. PARS TERCIA 1). XII. De predicatoribus. Curatus non predicans per se vel per alium, est in statu dampnacionis. Sacerdoti ex maxime curato dicitur : „clama, ne cesses, et sicut tuba exalta vocem tuam". Ideo studeant omnes rectores ecclesiarum diligenter dare operam verbo dei, quoniam si curatus, nec per se, nec per alium predicacionis implet offi- cium, non dubium, quin sit dignus morte. Nam in exodo precipitur, quod sacerdos ingrediens thabernaculum tyntynabulis ambiatur (sic), ut vocem videlicet habeat predi- cacionis, ne superni inspectoris iudicium ex silencio offendat. Scriptum quippe est: ut audiatur sonitus, quando ingreditur sanctuarium in conspectu domini, ne moriatur 2). Sacerdos namque, ut ait Gregorius 3), ingrediens vel egrediens moritur, si de eo sonitus non audiatur; quia iram contra se occulti iudicis exigit si sine predicacionis sono incedit. XIII. De modo predicandi. In Marco dicit veritas discipulis „habete sal in vobis, et pacem habete inter vos." Contra quidem nonnulli predicatores faciunt, qui semper exasperant aut minis (?) iniuriantur 4). plus, quam oportet, aut sine ordine vicia hominum remordentes. Ideoque iuxta sentenciam Decreti 5), mente sollicita predicatores incedant, ut ab eis non solum prava ullo modo, sed nec recta inordinate proferantur. Quia sepe dictorum virtus perditur, cum apud corda audiencium loquacitatis in- 1) W kod. Jag. syn. czytamy tu: Sequit ur tercia pars de predicacionibus. — 2) Ob. Exod. XXVIII. 33 — 35. — 3) Ob. Can. Sit rector. 1. Dist. XLIII. w Dekretu Gracyjana części pierwszej. — 4) Kod. Jag. syn.: aut sapiencie (?) nimis innituntur.— 5) Ob. Can. Sit rector. 1. §. 1. Dist. XLIII. Dekr. Gracyjana Cz. I. STATUTA ALBERTI JASTRZĘBIEC cauta importunitate 1) levigatur, et auctorem suum eadem loquacitas inquinat, qui servire auditoribus ad usum profectus ignorat. Non tamen per hoc volumus, quod aliqui a sanctis correpcionibus resipiscant, cum dicat Apostolus Timotheo: predica verbum dei, insta opportune, importune ! Sed dicturus importune, premisit opportune, ideo [quia] apud auditorum mentes ipsa sua nimietate se destruit, si habere opportunitatem importunitas nescit 2). Nec satiram viciorum in genere prohibemus, quando libere vicia moderantur, eciamsi persone certe interdum occulte tangantur; eo, quod verbum dei non est alligatum. Sed cautos esse debere ostendimus: ut iam leniant, iam mordeant, iam terrores inferni et districti iudicij incuciant, iam spem salutis et confidencie penitentibus subministrent; quos si ad statum pcnitencie sine reprehensione tempore non revocant (sic) 3), non ex ira vel motu ca loris iracundie, sed cum mansuetudine, suffulti testimonio scripturarum, ad id procedere non obmittant. Alioquin, si animos hominum ulcionem querentes exasperant. possunt dici orti falsarij septores 4). XIV. Quod predicator magis debet docere exemplo bonorum operum, quam doctrina 5). Predicator debet esse in accione laudanda precipuus 6), ut grex, qui ipsius vocem moresque sequitur, per exemplc melius, quam per verba gradiatur. Quare 7) sit in eo intus caritas ardens, et exterius vita lucens; quia 8) cum eins vita despicitur, restat, ut eius predicacio contempnatur. Proinde omnes predicatores verbi dei studeant esse potentes in opere et sermone, ne nomen dei contingat in eis aliqualiter blasphemari. XV. A pibus et ubi verbum sit proponendum 9). Redemptor noster missuris (sic) 10) ad predicandum discipulis dicit: „Quod in aure audistis, predicate super tecta." Et alibi scribitur: „in plateis aquas divide:" hinc est, quo predicacio verbi dei debet esse, iuxta determinacionem ecclesie, in ecclesia vel in alio loco publico et honesto, non autem in privatis domibus, ne occasione istius suspicio heresis presumatur. Possunt autem aliqua 1) W obudwu kodeksach jest: „loquacitas in canta opportunitate. Poprawiono we­dług tekstu dekretu Gracyjana. — 2) Ob. II. Epist. Paul. ad Timoth. IV. 2., tudzież wyżej przytoczony kanon przy końcu, z którego tu słowa są przejęte. W kodeksie Jag. słowa „importune". Sed dicturus importune premisit opportune", są opuszczone. Quia w klamrze dodano według kanonu oryginalnego. — 3) Kod. Jag. syn.: quos si ad sathiram sine reprehensione tempus evocat et locus, non i t. d.— 4) „dici falsorum (sic) falsarij scripturarum", czy­tamy natomiast w kod. Jag. syn. — 5) Nadpis wzięty z kod. Jag. syn.— 6) Kod. Jag. syn: precipimus.— 7) „Quare nisi sit" jest w kod. Jag. W kod. P. II. nisi było, ale wyskrobano. — 8) Quia opuszczone w kod. Jag. syn.— 9) Nadpis wzięty z kod. Jag. syn. — 10) Kod. Jag. synmissurus. A. 1423. 79 utilia dici a predicatoribus in locis privatis, non in modum predicacionis, sed exhortacionis. Nullus autem laycus, quantumcumque sciencie eminentis, presumat sibi officium predicacionis, cum ad hoc non sit missus, aliqualiter usurpare; licet se dicat occulte, aut per sompnia, aut visiones esse missum , nisi probet se missum per evidencia miracula, non preter solitum ordinem causarum secundarum, sed contra rerum naturas esse facta. Nullus eciam ignotus, nisi doceat, quod sit missus aut per nos, aut per nostrum vicarium admissus, ad predicacionis officium assumatur. XVI. Aliter doctis, aliter indoctis predicetur. „In plano turbis" , in monte loquebatur noster redemptor discipulis, innuens, quod sapientibus et doctis alta et profunda possunt predicari, simplicibus vero et rudibus plana , pauca et utilia. Quare docemus predicatores, ut in predicando attendant qualitatem audiencium, iuxta quod pertinet ad qualitatem dicendorum, ut si sapientes fuerint, loquantur sapienciam inter perfectos, si vero rudes, lac eis ministrent; iuxta quod ait Apostolus Corintijs : „lac, potum vobis dedi, non escam." Et quamvis de deo loqui sit semper utile ac salubre, non congruit tamen, ut incessanter vel semper predicent; quia si semper plueret, nichil graminaret, sicut si nunquam plueret, nunquam fructus essent. PARS ULTIMA. XVII. De censuris. Error cui non resistitur approbari videtur. Quare cum nonnullos nostre dyocesis clericos, propter ruditatem et ignoranciam multipliciter circa observanciam interdicti oberrare cognovimus, dignum duximus ipsos in huiusmodi observancia dirigendos. Et quidem interdictutn est censura a divinis suspendens officijs et ecclesiasticis sacramentis, active et passive. Et est duplex, generale et speciale. Generale est, cum regnum, provincia, civitas, vel castrum, vel villa ecclesiastico supponitur interdicto. Speciale est quidem, quod promulgatur specialiter in locum, puta in aliquam ecclesiam. Nominatim vero interdicti, qui proprio nomine vel alijs circumstancijs indubitabilibus , aut circumlocucione designantur , vel qui in sentencia specificantur. Utpote, si iudex dicat; „inter dico Petrum et Thitum cum fautoribus et participibus suis"; hic Petrus et Thitus sunt nominatim interdicti et ideo vitandi; fautores vero sive participes non sunt nominatim interdicti, sed tantum in genere; et ideo non tenetur quis hos publice devitare, quousque per iudicem denuncientur nominatim sive pronuncientur, facta sibi prius fide de participacione sive favore: nisi forsan ipsorum participacio esset nota adeo, quod inficiacioni 1) locus esse non possit. 1) Kod. Jag. syn.: iustificacionis. STATUTA ALBERTI JASTRZEBIEC XVIII. Regule circa observanciam interdicti. Tempore interdicti matrimonium contrahitur, baptismus parvulorum, penitencia decedencium, sacramentum confirmacionis, viaticum decedentibus conferuntur. Interdicti tempore licet pulsare campanam duntaxat ad audiendum verbum dei. — Si fertur interdictum in aliquem locum, quamdiu interdictus ibi 1) moram traxerit, non est necessaria alia relaxacio, sed statim divina ipso recedente resumantur. — Tempore interdicti canonici vocati ad eleccionem venire non tenentur; si tamen venerint et procedent, valet eleccio. Si Episcopus propter discordiam patronorum interdicit ecclesiam, et hoc exprimit per verbum interdico vel interdicimus, ibi celebrans efficitur irregularis, secus si hostia claudit. Si fertur interdictum in omnes ecclesias alicuius provincie vel civitatis, est speciale et non generale; quod fit sepe per executores graciarum et legatos.— Si interdicitur specialiter ecclesia, non celebrantur in ea divina, nisi in quatuor festivitatibus , secundum tenorem decretalis: „Alma mater" 2). — Quamvis interdicta specialiter sit ecclesia, potest tamen baptisari et crismari in ea; honestius tamen esset, quod fieret extra. — Si interdicitur ecclesia, ipsius capelle et cimiteria contigua sunt interdicta ; secus si non sunt contigua. — Interdicto loco vel civitate, licet prope civitatem non sit aliquod edificium, tamen loca inherencia sunt interdicta; et que dicuntur loca inherencia, relinquitur arbitrio boni viri, si de hoc non est consuetudo, vel si in statuto non est de adherencijs difinitum.— Si fertur interdictum in terram alicuius domini, intelligitur de terra, que est sua quantum ad dominium iurisdiccionale, quam tenet in feodum vel in emphitheosim, et quam tenet nomine dotis uxoris sue: sed illa, quam habet in usufructu, seu pignorata, non intelligitur. Si vero fertur in terram quam tenet, vel si habet terram in diversis provincijs pro parte vel indiviso 3), omnes ille partes censentur interdicte: secus si pro diviso; et si hanc perdit vel vendit, propter hoc non tollitur interdictum: verum si novam acquirat, illa non intelligitur interdicta. — Interdicto populo sive universitate, receptus graciose in civem, licet ibi non habitet, est interdictus.— Si fertur interdictum in civitatem, nobiles, qui facti sunt cives, sed propter privilegium ab omnibus realibus et personalibus servitutibus sunt exempti, nichilominus censentur interdicti. Dum alicui interdicto sacramentorum collacio interdicitur, si confert sacramentum, quod ad ipsum racione ordinis pertinet, est irregularis. Quando sacerdos interdicitur a sacerdotalibus 4), si ministretur ei 5) in inferiori ordine, non est irregularis. Si con- 1) Słowa ibi interdictus opuszczone w P. II., nawet w kod. Jag. syn. później są dopi­sane. — 2) Ob. C. Alma mater (24). de sentencia excomm. in VI. (5. 11.)— 3) vel diviso ma P. II. Kod. Jag. syn.: pro parte et pro indiuiso.— 4) Wyrazy „a sacerdotalibus" wzięte z kod. Jag. syn.; a sacerdotibus mylnie w P. II. — 5) „si ministrat in inferiori" ma kod. Jag. syn. A. 1423. 81 tingat, quod clericus intersit divinis ex quadam simplicitate tempore interdicti, non est irregularis; secus, si contempnendo, aut si auctoritatem prestet, faciendo coram se celebrare, quia tunc est irregularis.— Non licet clericos tempore interdicti, quod bini et bini vadant per ecclesiam suam orando, ita quod ab alijs transeuntibus audiantur, quia hoc non possunt facere sine periculo violacionis interdicti. — Potest mulier post partum purificandi gracia tempore interdicti per presbyterum introduci in ecclesiam cum confessione; non tamen cum oracione et psalmis solempnibus. Possunt eciam layci in die parasceve ad crucem accedere et orare tempore interdicti. — Potest interdicti tempore aqua benedici. sed non per sacerdotem aspergi. Si vero aspergat, non est irregularis. Celebrans in ecclesia interdicta, sublatis reliquijs per ipsum propter discordiam patronorum, non est irregularis secundum Innocencium, nisi proferatur interdictum per verbum: „interdico." —Interdicta ecclesia vel cimiterio, alia ecclesia vel aliud cimiterium coherens 1) pariete medio, non sunt interdicta.— Interdicto clero, intelligitur populus interdictus, et appelacione cleri 2) comprehenduntur conversi et converse ; et cessante aliquo esse de populo interdicto, cessat interdictum contra eum, nisi fuerit in culpa interdicti. Si post latam sentenciam interdicti quis efficitur unus de populo, efficitur interdictus. Interdicta universitate, habitantes in suburbijs, non existentes de corpore universitatis, sed sui iuris, aut alterius universitatis subiecti, non includuntur: in dubio tamen, si non appareret, an sint sui iuris, ver alterius universitatis, presumuntur esse de universitate civitatis, et sic interdicti.— Interdicto aliquo actu, intelligitur alius interdictus, sine quo omnis talis actus exerceri non potest; secus si poterit sine ipso exerceri. Si quis scienter coram excommunicato, maiori excommunicacione innodato, celebret, irregularitatem, ex quo id non est cautum in iure, non incurrit, excommunicacionem tamen ex participio incidit: qui si sine absolucione divinis se ingerit, cum excommunicatus celebret, incurrit irregularitatem 3).— Si quis profert sentenciam interdicti, et idem violat interdictum, efficitur irregularis a iure, et ymo ipsius superior; hoc est verum, nisi proferens sentenciam exprimat, hoc ipso relaxare interdictum, quia tum irregularitatem non incurrit: excipitur tamen papa. — In ecclesijs sitis in loco interdicto licet divina celebrare ianuis clausis, submissa voce, non pulsatis campanis, excommunicatis et interdictis exclusis; exceptis quatuor festivitatibus, in quibus interdicti, qui non dederunt causam interdicto, nec excommunicati sunt, admittuntur. Et revocantur omnia privilegia concessa ecclesijs quibuscumque. Si tamen ecclesia est specialiter interdicta, nunquam ibi possunt esse divina. Omnibus deficientibus in conventu, preter unum, potest sacerdos cum familiari celebrare ianuis clausis, licet alijs familiaribus interesse divinis tunc non licet. Violant interdictum celebrantes in ecclesia ianuis perforatis, aut ibi fenestris iam factis; repugnat enim sentencie interdicti, quod existentes excommunicati videant 1) Wyraz „coherens" wzięty z kod. Jag. syn.: carens zamiast coherens w P. I . — 2) Wyraz cleri opuszczony w P. II.; przywrocony tu z kod. Jag. syn. — 3) W kod. Jag. syn. znajduje się tu ustęp: Interdicto ab homine propter contumaciam est necessaria ammonicio, sed non propter delictum. STATUTA ALBERTI JASTKZĘBIEC corpus Christi. Equum tamen esset, quod Romanus pontifex in hoc penam mitigaret. — Clericus, si celebrantibus alijs publice interdicti tempore sonat campanam, irregularis est, eo, quod participat criminoso; secus, si ibi non celebrantur divina de facto. — Sciens interdictum, licet nondum sit denunciatum, et non servans interdictum, efficitur irregularis, nisi esset occultum. Expediret tamen secundum Johannem Andree per constitucionem clericos non teneri ad observacionem de iure, nisi prius fieret declaracio. Hodie tamen per unam regulam in reformacionibus, que incipit: „Insuper" est provisum, quod ad observanciam interdicti non tenetur, quamvis a iure vel ab homine lati, nisi per iudicem fuerit publicatum specialiter et expresse.— Interdictus si excommunicat aut absolvit, vel facit hoc in loco interdicto, non efficitur irregularis, nisi fiat cum sollempnitate. — Non licet fieri officium pro baptismo in sabbato sancto, vel consecracionem crismatis cum sollempnitate, licet alias in die cene crisma confici potest, cessante sollempnitate; nec benediccionem calicis, nec apparamentorum, olive, ecclesie, vel altaris , tempore interdicti: potest tamen dare episcopus benediccionem sine sollempnitate, permisso baptismo parvulorum et adultorum; et permititur cathezizacio et alia omnia, per que ad ipsam pervenitur; permittitur eciam sacra confirmacio et viaticum, quod eciam datur sanis dampnatis ad mortem. — Corpus Christi est portandum tempore interdicti cum pulsacione et lumine, et potest porrigi infirmo in presencia astancium. Corpus Christi tempore interdicti pregnantibus, nisi periculum immineat, non est dandum, secundum Johannem Audree, nec intrantibus mare aut bellum, vel in civitate aut castro obsessis.—Matrimonium potest contrahi tempore interdicti per excommonicatos et interdictos, non potest tamen fieri benediccio 1).— Extrema unccio est incunctanter interdicta, nec licet eam conferre eciam clericis aut religiosis secundum Johannem Andree. Clerici sepellientes interdictum aut alium in loco ecclesie interdicto, vel iuxta cimiterium, cum divino officio, sunt irregulares.—Sepulti extra cimiterium possunt cessante interdicto ibi sepelliri, si apparuerint contriti. Hijs igitur regulati sic agite, ut pro iustis laboribus premium sine fine mansurum accipere valeatis. Premissis 2) sacramentorum consideracionibus et cautelis, ac modo in sanctis predicacionibus tenendo, positisque propter multa, que occurrunt ex ignorancia pericula regulis, pro custodia ministrorum dei, nostre diocesis ordinum et statutorum reverencia, infra scripta duximus sacra approbante synodo statuenda. XIX. De ruMcis suspectis in libris missalibus contentis in Parasceve et sabbato sancto, que dicit (sic) per remissionem tercie partis 3). Et primo nota rubricam in Parasceve in missalibus antiquis contentam, que dicit, quod per immissionem tercie partis in calicem vini 1) Kod. Jag. syo.: solempnis benediccio — 2) W kod. Jag. w tem miejscu jest nadpis osobny: „de sacramentorum consi deracionibus " — 3) Nadpis z kod. Jag. syn. A. 1423. 83 et aque 1) mixtum vinum sanctificatur, quasi per contactum corporis Christi in calice fieret sanctificacio vel consecracio talis, quod fieret sangwis Ohristi, — reprobamus omnino, cum non sit ibi forma verborum consecracionis Christi sanguinis expressa, nec ibi fit transsubstanciacio. Nam istud esset nedum fide suspectum, sed hereticum, asserere, quod vinum et aqua per solum contactum fieret sanguis Christi, eo, quod speciem ydolatrie contineret. Loco autem istius ponatur hec rubrica: „Sacerdos corpus Christi seu sacramentum corporis Christi in tres partes dividat, ac deinde voce mediocri, seu submissa, dicat: per omnia secula seculorum, Amen." Non dicatur „pax domini" nec „agnus dei" nec „detur pax" ; sed post responsionem predictam, sacerdos terciam partem solitam corporis domini, seu sacramentum 2), mittat in calicem, nichil dicens. Postmodum ad sumpcionem duarum parcium dicat: „Corpus domini nostri Jesu Christi custodiat me in vitam eternam Amen." Deinde sumens terciam partem, que est in calice in vino, coram altari inclinans se dicat oracionem: „Quod ore sumpsimus", pretermissa oracione: „Placeat tibi sancta trinitas" 3) — Item aliqui libri sic habent: ffiat hec consecracio corporis et saguinis domini." Aliqui vero sic: „ffiat hec commixtio corporis et sanguinis domini nostri Jesu Christi"; que omnino forme verborum falsitatem continent, et errorem tunc in Parasceve prolate. Falsum est enim, quod ibi sit consecracio sanguinis, quia forma non est expressa consecracionis verborum; falsum est, quod ibi sit commixtio corporis et sanguinis, licet sit unio : quia ubi corpus, ibi et sanguis, eo, quod corpus vivum sine sanguine non est recipere (sic) 4): quare hec de cetero omnino legere in Parasceve prohibemus 5). Preterea rubricam in libris missalibus contentam in sabbato sancto , que sequitur sub hac forma: „Istud autem de parvulis providendum est, ne postquam baptisati fuerint, ullum cibum sumant, neque lactentur, antequam communicent sacramento corporis Christi, sine summa necessitate. Et postea per totam hebdomadam pasce omnibus diebus ad missam veniant et ad vesperas. Eodem die papa et omnes romani ova manducant et formadium 6), id est caseum", reprobamus. Nam prima pars fermentum heresis hussitarum continet, et falsum narrat, et ob hoc de libris omnibus sub interminacione malediccionis eterne, sacra approbante synodo, decernimus esse delendam. 1) „vino et aqua " snadź mylnie jest w obu kodeksach.— 2) Kod. Jag. syn.: sacramenti.— 3) W kod. Jag. do dalszego ustępu jest napis: „item de eodem breviter. — 4) Kod. Jag. syn.: reperire.— 5) W kod. Jag. następuje nadpis : „Aduc (sic) de eodem etc." — 6) Wyraz ,,formadium wzięty z kod. Jag. syn; „forma domini" zamiast „formadium" mylnie ma P.II. STATUTA ALBERTI JASTRZĘBIEC XX. De fratribus presentatis ad audiendas confessiones 1). Licium amputare materiam et scandala subducere cupientes 2), prohibemus omnibus et singulis rectoribus ecclesiarum, vicarijs, altarystis, nec non et alijs beneficiatis nostre dyocesis, cuiuscumque gradus vel preeminencie existant, quod 3) religiosis fratribus rite, seu secundum formam iuris, nobis vel nostro vicario presentatis, non detrahant. Ipsique fratres vice versa populum ad servandum et solvendum iura parrochialia, signanter decimas, invitent et hortentur, prout ad hoc faciendum per ius commune sunt astricti 4), quibus istud expresse, ut quilibet suis terminis sit contentus 5), inculcamus 6). Primo quod frater secundum formam iuris legitime presentatus , tantam et non ampliorem auctoritatem habet absolvendi confitentes, quantam habet parrochialis sacerdos, nisi per nos, ant per nostrum vicarium ad hoc potestatem habentem, fuerit fratri presentato vel parrochiali sacerdoti plus concessum. Secundo quod peccant graviter qui ex fomite invidie, odij, vel rancoris inhibent populo fratribus legitime presentatis libere confiteri, ex quo ius scriptum illud determinat, et dominus papa ad hoc eos licenciat, licite 7) possunt confiteri. Qui vero pertinaciter assererent, quod fratres presentati secundum formam iuris, potestatem audiendi confessiones libere non habeant, male de auctoritate sedis apostolice senciunt, et de fide, nisi magna ruditas ipsis subveniat, sunt suspecti. Tercio , quod parrochiani quorumcumque rectorum volentes fratribus presentatis secundum formam iuris confiteri, de necessitate non oportet, ut requirant licenciam a suis 8) sacerdotibus. Nam privilegiati sunt a iure vel ab homine, et habent licenciam confessiones fidelium libere audiendi 9). Quarto, quod parrochiales sacerdotes suis parrochianis, qui confessi sunt fratribus presentatis legittime , secundum formam iuris, nisi de vita sint suspecti, aut alijs casibus papalibus aut episcopalibus involuti, non debeant sacramentum eucaristie denegare. Ad occurendum tamen fraudibus, ne forsan excusaciones in 1) „De fratribus presentatis libere audiendas (?) coufessiones, et iuribus sacerdotum parrochialium fratribus predicatoribus promovendis " ma kod. Jag. syn — 2) „Licuit amputare materiam et scandala nobis subducere cupientes" błę­dnie ma P. II. dla tego podajemy ten ustęp według kod. Jag. syn. — 3) quod opuszczone w PII.— 4) „per ius commune asstringi" mylnie ma P. II.— 5) „astrictus" zamiast „contentus" ma P. II. — 6) dalej następuje nadpis: „De eodem etc." w kod. Jag. syn. — 7) „licenciat licet possunt consulere populo, quod doctis et presentatis non alijs possint confiteri" ma kod. Jag. syn, co mylnie opuszczone w kod. P. II.— 8) „a suis parrochialibus sacerdoti bus, et habent" ma kod. Jag. syn. — 9) „confitendi zamiast „audiendi" mylnie w P. II., kod. Jag. syn.: audiendi. A. 1423. 85 peccatis pretendant, dicentes se false confessos, cum sint suspecti, nomen confessoris confessus parrochiali sacerdoti exprimere teneatur; aut aliter inter se rectores et fratres conveniant. XXI. De non ferendo testimonio in terminis terrestribus etc. 1). Consuetudo mala, ymmo corruptela, a multis annis invaluit, qua in seculari iudicio super confessionibus nobilium, qui comparere 2) in certis terminis personaliter artabantur, quasi egritudine conficta, cum tamen sani essent, producebantur sacerdotes in testimonium; que cum ficcione circa sacramentum penam 3) continet, et nonnunquam periuria inducit, prout experiencia edocuit rerum magistra, est merito reprobanda. Quapropter omnibus rectoribus ecclesiarum parrochialium et ipsorum vicarijs interdicimus sub pena excommunicacionis, ne vadant ad huiusmodi terminos laycorum et prorogaciones ipsorum iuramenti faciendas 4), et populum sibi commissum in cura animarum et administracione spiritualium negligendo. XXII. De manicis laycalibus 5). Quia ministros dei convenit nedum a malo, sed a specie mali abstinere, in virtute sancte obediencie et sub pena excommunicacionis, omnibus sacerdotibus et ceteris in sacris ordinibus constitutis prohibemus, ne manicas deferant nimium protensas sive extensas ad ministracionem ad modum laycorum 6), sed pocius moderatas; quoniam cum sacris vestibus ipsos contingit indui, nonnunquam apparatus sacri rumpuntur 7). Similiter scissuras in tunicis, presertim retro magnas et immoderatas 8), ne vituperetur ministerium ecclesiasticum, prohibemus. XXIII. De ministris ecclesie, quod superpelliciati intrare debent circa tempus determinatum. Decet domum domini sanctitudo; ministros quoque sic in conspectu dei semper assistere [decet] 9), ut ex ipsorum [habitu] scandali materiam non assumant. 1) „Reprobatur consuetudo que (sic) sacerdos in terminis laycorum in testimonium super lecto egritudinis conficto statuuntur (sic)" nadpis w kod. Jag syn. — 2) „comparent" mylnie w P. II. — 3) ,,que cum ficcione circa sacramentum veniam continet" kod. Jag. syn. — 4) „laycorum prorogaciones ipsorum iuramenti faciendas" kod. Jag. syn.; „laycorum et proro gacione s ipsorum iuramenta facienda" P. II.— 5) „De manicis laycorum et scisuris immoderatis" kod. Jag. syn. — 6) „eitensas ad instar laycorrum". kod. Jag. syn. — 7) „apparatus surrumpuntur" kod. Jag. syn .— 8) Na tych słowach przerwany jest tekst statutów Wojciecha biskupa w kod. P. II. Dalszy ciąg z kod. Jag. syn. podajemy. Z tego też powodu różni sie nasze oznaczanie liczbą, po­szczególnych rozdziałów od liczbowania tychże w kod. P. II. — 9) Wyrazy decet i habita brakować się zdają w kodeksie Jag syn. STATUTA ALBEETl JASTRZEBIEC Ideoque precipimus districte mandantes 1), quatenus omnes et singuli rectores ecclesiarum et ministri cuiuscumque ecclesie, quociescumque ingrediuntur ecclesiam tempore divinorum, superpellicijs sint induti, et maxime dum cantatur. XXIV. De clericis, qui vagas decimas recipiunt, sine licencia episcopi. Prohibemus, ne quispiam clericorum vagas decimas, que dantur per nobiles , sine licencia nostra aut vicarij nostri recipiant; alioquin per constitucionem nostri predecessoris quamdam prius editam incurrunt excommunicacionis sentenciam ipso facto. XXV. De vaga restitucione breviter. Licet per quoddam statutum nostri predecessoris fertur excommunicacionis sentencia in eos, qui de vaga restitucione se intromittunt, sine episcopi licencia speciali. Nos tamen volentes animarum saluti salubriter providere, ac rigorem mansuetudine temperare, concedimus, ut sacerdotes, ubi de uno vel duobus grossis fuerit restitucio facienda, licite possint dispensare, et in usus pauperum convertere; in kathedrali vero ecclesia duobus per nostrum vicarium deputandis commitimus super eam plenam auctoritatem absolvendi; ita tamen, quod iurent fideliter colligere, et collectum nobis, vel nostro vicario, ubi videbitur convertendum 2) presentare. Expliciunt constituciones Rdi in Christo patris D. Alberti Dei gracia Episcopi Oracoviensis, sub anno d. millesimo quadricentesimo vicesimo tercio [in] sacrosancta synodo Cracovie edite et promulgate. 1) „mandamus" mylnie w kod. Jag. syn.— 2) „convertatur" mylnie w kod. Jag. syn. VI. STATUTA SBIGNEI OLEŚNICKI EPISCOPI CRACOVIENSIS Ann. MCCCCXXXVI. Sbignei de Oleśnica Episcopi Statuta. Ann. 1436. 1. Sbigneus 1) dei gracia Episcopus Cracoviensis. Inter pastoralis officij sollicitudines id potissimum menti nostre insidet et pre oculis nostre consideracionis crebrius versatur, quomodo clerus nostre dynesis, qui communium exemplar debeat esse populorum, vita et moribus in melius semper reformetur. Sane cam predecessorum nostrorum oculata discrecio ac vigilans admodum opera talibus per salubria statuta et ordinaciones digestas pernecessario providerit remedio, que si, prout racio recta desiderat, execucioni debite mandarentur, et decori domus dei plurimum accresceret, et saluti animarum optime consuleretur, dolentes animadvertimus, tam salutifera et scitu digna statuta negligencie ignorare (sic) pretextu 2). Quocirca cum in cassum foret, iura condere, si debitum non sortirentur effectum; volentes provisione necessaria huiuscemodi excutere negligenciam et inerciam semovere, de fratrum nostrorum Capituli Cracoviensis consilio et assensu, presenti sanccione statuimus et ordinamus, et statuendo districcius iniungimus et mandamus: Quatenus a die notificacionis presencium omnes et singuli nostre diocesis clerici, quibus animarum cura extat commissa, aut in futurum committetur, predicta statuta et ordinaciones, que in hoc volumine inferius sunt descripta, habere debeant, et eadem pro suis regendis plebibus et direccione, singulis quatuor temporibus anni, attenta curent perleccione videre, sub pena excommunicacionis. Volumus autem, ut singulorum districtuum decani, huiusmodi statuta infra spacium duorum mensium, a die notificacionis presencium numerando, procurent habere acticata 3), et infra spacium aliorum duorum mensium, omnes et singuli plebani a suis decanis sibi rescribere studeant eadem, sub pena premissa, si hoc protervitas meruerit ipsorum in premissis. 2. De decimis, de manibus laycorum non recipiendis. Preterea considerantes, quod licet nonnulli predecessorum nostrorum solvendis decimis, quas sibi altissimus in signum universalis dominij reservavit et solvi precepit, optimis sanccionibus curarunt providere, effrenata tamen cupiditas abstinere a vetitis nesciens, nec debito modo gaudere concessis, exigit, ut nowa nowis morbis antidota apponantur. Quocirca vestigijs huiusmodi nostrorum antecesso- 1) Zbigniew Oleśnicki herbu Dębno, zaszczycony godnością kardynalską, był XXXIV bisku­pem krakowskim; papież Marcin V zatwierdził wybór jego na biskupa krakowskiego 12 lipca 1423 r. Umarł Zbigniew 1 kwietnia 1455.— Pierwszy ten ustęp statutów Zbigniewa w kod. Jag. syn. (str. 20) ma nadpis: Statutum de non negligendis antiquis constitacionibus. — 2) Kod. Jag. syn.: ignorancie negligi pretextu. — 3) Kod. Jag. syn.: accopiata. 12 STATUTA SBIGNEI OLEŚNICKI rum inherentes, statuimus et ordinamus, ac sub intestacione malediccionis eterne inhibentes precipiendo mandamus: ne quispiam clericorum nostre diocesis, secularis vel regularis, cuiuscumque condicionis, gradus, dignitatis aut preeminencie existat, sive fuerit beneficiatus, sive sacerdos non habens beneficium ecclesiasticum, audeat de cetero decimam sumere non suam de manu laycorum, eciam sibi sponte oblatam, absque episcopi sui diocesani consensu, sub pena excommunicacionis. Quod si quispiam in hoc ausu temerario contravenerit, eum volumus incurrere ipso facto penam excommunicacionis; amissione nichilominus ecclesiastici beneficij, si quod habuerit, puniendum , si contempta huiusmodi pena, a recepcione huinsraodi decimarum non curaverit abstinere. 3. De accessu altaris orando ante missam a quolibet sacerdote. Statuimus eciam et ordinamus, ut quilibet sacerdos nostre diocesis missam celebraturus, ante huiusmodi celebracionem legere debeat accessum altaris cum psalmis illis, videlicet: „Quam dilecta",— „Benedixisti",— „Inclina",— „Credidi", —et „De profundis", cum oracionibus consuetis. Et cum, ut sacrorum canonum tradit auctoritas, eum, quem in divinis officijs et in sacramentis administrandis servet 1) morem mater ecclesia, singule sibi subjecte ecclesie custodire tenentur, ne, si dispar fuerit in hijs rituum observancia apud eos, quibus unus deus, unum baptisma, unum predicatur ewangelium, scandalum suscitetur; districcius prohibemus , ne quisquam cbricorum nostre diocesis a moribus nostre ecclesie Cracoviensis, in divinis officijs et in administracione sacramentorum audeat deviare. Et signanter illas supcrfiuas genuflexiones, qua.s plurimi sacerdotes in celebracione missarum solent facere, omnino tollimus, et ne fiant precipimus et mandamus, ut duntaxat ipsi celebrantes tales faciant genuflexiones, que aut largicione indulgenciarum sunt roborate , aut ex antiqua consuetudine observate. Studeant quoque ipsi celebrantes in elevacione hostie huiusmodi moderamine duci, ut a circumstantibus adoranda possit videri, et elevacionis significancia possint compleri. Item ad observandam reverenciam in sacramento penitencie et devocionem excitandam prohibemus, ne sacerdotes sibi mutuo confitentes stare presumant; sed genibus humiliter fiexis huiusmodi faciant confessiones. Si autem aut pre debilitate corporis sui, ad fiectendum forte quis impotens fuerit, locnm sibi querat secretum, in quo absque scandalo aliorum possit confessionem stando facere, et de suis culpis se accusare. 4. Contra detinentes decimas 2). Ceterum, cum inter omnes pastoralis cure operas summopere animarum periculis teneamur modis, possibilitati nostre concessis, occurrere, et id solum bene 1) Kod. Jag. syn.: seruat.— 2) W kod. Jag. syn. ustęp ten, również jak oznaczony liczbą 10. mają nadpisy: Statutum de gradibus viworum et mortuorum. A. 1436. 91 agitur, quo redemptis Christi sanguine salus procuratur, videmus quoque, cercius edocti, quam plurimos ob non debitam decimarum solucionem, dampnacionis laqueo constringi, qui eciam detencionem huiusmodi decimarum peccatum esse non estimant, et pro voto suo arbitrantur sibi licere solucionem non facere earundem; volentes igitur huiusmodi periculoso morbo, quam possumus , adhibere medicinam, omnes et singulos presbyteros nostre diocesis curatos et non curatos, qui audiendis confessionibus sunt deputati, quique deputabuntur in futurum, per viscera misericordie Jesu Christi, et sub interminacione eterne dampnacionis obtestamur, requirimus, et hortamur, quatenus circa absolucionem huiusmodi hominum solerter attendant, esseque curent medici, non interremptores animarum; et quam valde periculose ewangelice mine sunt, quifcus dicitur: „si cecus ceco ducatum prestat, nonne ambo in foveam cadunt?" , et alia scriptura dicit: „peccatum non dimittitur, nisi ablatum, cui ablatum est, restituatur." 5. Item statuimus, ut sacerdotes comam tonsuramque et coronam deferant competentes. 6. Item statuimus et inhibentes precipimus fratribus ex singulis monasterijs intra vel extra civitatem, ne audeant pro colligenda colenda monasteria egredi, et domos parochianorum quarumcunque parrochiarum visitare; cum hoc eis non liceat, et scandalum exinde oriatur. 7. Sbigneus dei gracia Episcopus Cracoviensis.— Etsi, ut sanctorum patrum edocemur scripturis, dominum in sanctis suis laudare iubemur, illos tamen specialis devocionis tytulo attollere et dignis magnificare preconijs tenemur, quos divina dispensacione speciales ante faciem sedentis in throno et intercessores sentimus, et gaudemus nos habere patronos. Sane cum ecclesia nostra inter altorum celestium civium venerandas reliquias gloriosissimi martyris Sti Floriani venerando corpore dotata sit, eiusque interventu et meritis apud deum, totum hoc regnum Polonie credit se crebrius ccmmuniri, de fratrum nostrorum Capituli Cracoviensis consilio et previa deliberacione statuimus et ordinauimus, et presentibus ordinamus 1), prenominatum gloriosum martyrem et patronum nostrum, per totam nostram diocesim, inter ceteros regni huius patronos insignes, videlicet Adalbertum, Stanislaum, Wenceslaum martyres, pari devocione in horis canonicis et officijs divinis attolendum, colendum, ac venerandum; quodque de ipso huiusmodi officium feria 2) quarta, quociens festum novem leccionum non occurerit, de cetero per nostram totam diocesim flat et observetur, temporibus perpetuis duraturis 3). 8. Item prohibemus sub pena excommunicacionis, ne aliquis prelatus vel clericus beneficiatus, et signanter rectores ecclesiarum parrochialium, decimas in 1) Słowa „statuimus—ordinamus" błędnie opuszczone są w kod. P. II. W kod. Jag. syn. czytamy: „statuimus et ordinauimus, et presentibus ordinamus."— 2) W kod. Jag. syn. natomiast czytamy: officium feria secunda de Sto Wenceslao tercia, et de Sto Adalberto quarta, et de beato Stanislao quinta ferijs de cetero per totam no-8tram diocesim fiat, observetur temporibus perpetue duraturis." — 3) W kod. Jag. syn. statut ten ma nadpis: Statutum de horis. STATUTA SBIGNEI OLEŚNICKI novalibus excrescentes, contra antiquam consuetudinem et disposicionem buius diocesis recipere audeant, aut se de eis intromittere quoquomodo presumant, absque sciencia diocesani episcopi et licencia speciali, sub pena excommunicacionis, quam ipsos incurrere volumus ipso facto. 9. Item, ut dicimus, plurimi sacerdotes nostre diocesis tempore quadrage- simali, ad hoc, ut evitent ferias, consueverunt eis horas, preter constitucionem no- stre ecclesie, de sanctis sub festo duplici orare. Ideo presenti constitucione statui- mus, ne aliquis in quadragesima alia festa sub duplici festo sibi adinveniat, aut teneat, nisi hec: Translacionis Sti Wenceslai, Thome de Aquino, Perpetue et Feli- citatis, quadraginta millia martyrum, Ciruli et Metudi Confessorum patronorum et apostolorum huius regni, Longini martyris, Gertrudis virginis, Benedicti abbatis, Gregorij pape, Marie Egipciace. 10. Item multorum, et signanter qui presunt cure animarum aut audien- dis confessionibus, sermonibus faciendis, aut alijs tempore quadragesime pijs et ra- cionabilibus studijs occupantur, clamoribus excitati, paterna sollicitudine cupientes eorum moribus providere, et ne salus animarum negligatur optime consulere, ordi- namus: quod gradus vivorum in vigilijs Visitacionis, Assumpcionis, Nativitatis, Ste Marie, et Omnium Sanctorum, et aliarum festivitatum, que habent vigilias, nec non in tribus diebus singulorum quatuor temporum anni, exceptis vigilia Nativita- tis Christi, Epiphanie, Kesurreccionis et Pentecostes, — mortuorum vero gradus in Adventu domini singulis dominicis diebus et festivis, nec non ferialibus, excepta Vigilia Nativitatis domini, possunt de cetero compleri. Verumptamen si aliquibus ex clero placuerit dictos gradus vivorum et mortuorum in quadragesima complere, licebit hoc ipsis facere. Sub anno nativitatis domini Millesimo quadringentesimo tricesimo sexto 1). 1) W kodeksie Jag. syn. daty owej podanej nie ma. Są też w nim artykuły statuta tego in­nym porządkiem uszykowane, a mianowicie tak, iż w nim po sobie idą artykuły 1, 2, 4, 7, 10, 3 i 5. a po dwóch krótkich znów w kodeksie P. II nie zawartych artykułach, art 6. naszego po­rządku. Brakuje więc w kod. Jag. syn, art. 8 i 9; natomiast zaś są w nim krótko sformułowane arty­kuły, których w kodeksie P. II. nie masz, następujące po artykule naszym 5 : Item retormetur, ut missa, que fuit incepta cum cantu, eciam cantu perficiatur." „Item reformetur, ut officium misse cum horis canonicis concordet, et quod capitula horarum, et omelia de evangelio eiusdem diei sumantur et compleantar." Po artykule naszym 6 : „Item publicetur sollempniter decretum concilij Basiliensis contra notorios fornicatores editam." „Item decretum de pacificis possesoribus non turbandis." .Item quomodo divinum officium in ecclesia sit celebrandum" Na tem kończy się statut Zbigniewa w kodeksie Jag. syn. VII. CONCORDATA DOMINORUM LAICORUM CUM PRAELATIS ECCLESIAE Ann. MCCCCXL. CONCORDATA dominorum laicorum cum prelatis ecclesie. Ann. 1440 1). Ad videndum et considerandum, quod dominus Episcopus et ecclesia Cracoviensis ad omnem se exponit equitatem, eciam cum sui iuris aliquali lesione, prout inferius apparebit; licet et alias in Siradia inventa fuit, quoad omnes dominorum articulos talis equitas inter ecclesiam Cracoviensem et terras Cracoviensem et Sandomiriensem, quod ab omnibus diversarum terrarum nobilibus et terrigenis tunc fuit per omnia nulla cum responsione repulsa, graciarum accionibus concorditer, nullo reclamante, tamquam equa et dulcedinis utriusque status nutritiva: et primo et ante omnia placeat dominis nobilibus istud in cor recipere, quod ius divinum ita stringit magnum, sicut parvum, licet humanum in aliquibus defecerit regali celsitudini, aut nobilitati. Secundo, nedum apud christianos milites, sed eciam gentiles, iusticia unicuique est servanda; nam istud est de iure naturali: „quod tibi non vis, alteri ne feceris." Tercio, quod pretextu regalis celsitudinis vel nobilitatis, nullus debet iure suo fraudari; nam hoc requirit iusticia, sine qua non potest diu stare respublica: nam alias nec regnum, nec principatus potest vere dici, secundum Augustinum IV. de civitate dei. Istis consideracionibus premissis, ad articulum primum dominorum nobilium in effectu continentem: quod dum heres kmethones deponit, et habet labores in agris kmethonum, videtur nobilibus grave, quod heres de decima manipulari, de fllo agro aut censu , quod prius per kmethones solvebatur, respondeat. Ad quod respondetur: quod cum agertalis ad solvendum decimam iure fundacionis, vel privilegio, aut alias iure legitimo, alicui, ut pote episcopo, plebano, canonico, prebendario, altariste, vel alicui beneficiato est obligatus, judicent soli nobiles, si hoc est rectum, propter nobilitatem, ecclesie, cui talis decima ascripta est, vel persone ius suum detrahere, et iura aliorum, noh sine contemptu maiestatis divine, confringere. Scinnt enim, vel scire possunt, quod in omni iure res transit cum onere suo. Placeat igitur, quod ibi solvantur decime, ubi antiquitus ex privilegio fundacionis vel alio iure legittime pertinebant. Ad secundum, quod aliquantulum coincidit cum primo, quod eontinet in effectu: quod domini nobiles volunt dare dedmas de agris [ab ipsis] cultis,. ubi placet. — Ad hoc respondetur, quod uti tali libertate, sine detrimento salutis, non 1) Z kodeksu P. II. fol.-18 —21. Kod. Jag. syn. tych ukJad6w nie zawiera w sobie. CONCORDATA DOMINORUM LAICORUM CUM PRAELATIS ECCLESIAE possunt. Dolendum enim esset, propter nobilitatem, iura alterius confringendo, ali- quem velle eternaliter perire. Quare dignentur attendere, quod velle esse liberum in danda decima, eciamsi non sit vaga, sed assumpta, aut alias ad certum benefi- cium pertinebat, nec est pro salute nobilium, nec pro honore et memoria ipsorum, sed est pro destruccione ecclesiarum et desertacione beneficiorum, et minoracione honoris domini; omniaque beneficia ecclesiastica, quorum decime sunt in villis no- bilium, nullum unquam habebunt stabilimentum. Quod sic ostenditur. Quod sit con- tra salutem et [ in ] anime detrimentum, ex hoc cognoscitur, quod iuri divino est contrarium. Nam omne deo semel oblatum, est de iure sancti sanctorum; et quod ius decimarum sibi Christus in signum universalis dominij reservavit; et ideo, quod semel alicui beneficio est appropriatum vel assignatum, non potest tolli sine offensa creatorh: 1) nam, ut visum est jn consideracione tercia, nullus debet propter no- bilitatem suam (sic) in suo iure vulnerari. Preterea, cum decime non tantum sint clericorum, sed et pauperum, et fabrice, ut determinat Gelasius papa, nec debent minui per iniuriam aut negligenciam alicuius, et decime sunt tributa egencium ani- marum, ut determinat Pascalis II. papa,— quomodo cum detrimento pauperum, cum detrimento fabrice, non tantum clericorum, ( cum per talem libertatem privantur ecclesie cibo suo et pauperes), uti tali poterint libertate, presertim cum decime di- vina lege debentur? Quod autem minui non debent, probatur sic: Nam Abraam Melchisedech obtulit decimas de omnibus, Jacob similiter, et in diversis locis scrip- ture sacre habetur, quod ex integro sunt solvende; et per hoc liquet, quod si quid minuitur, sine peccato mortaii non potest esse. Sed quid pro honore et memoria nobilium? Nam benificia, si que ipsi nobiles vel prebendas fundarent. procedente tempore filij essent divisi, vel ville ad alium devolute fuerint, propter libertatem talem evanescerent, sic, quod sicut parrochiales ecclesie vel alia beneficia, per ipso- rum predecessores fundate, si uterentur tali libertate, adnichilarentur; sic et ista, que presentis temporis nobiles, pro sua memoria fundarent, nunquam robur habe- rent, sed transirent in nichilum. Preterea pensent domini nobiles, si decima alicui ecclesie, prebende, altari vel alicui benefieio, per papam vel episcopum, qui est preordinator in cunctis in sua dyocesi, et potestatem recipit in talibus spiritualibus a deo, teste apostolo, disponendi, fuerit appropriata vel assignata, quomodo sine periculo dampnacionis eterne, potest ab una ecclesia nobilitate abstrahi, et alteri assignari? unum altare indui, et aliud nudari? unum destrui, et aliud construi? cum nemini sit eciam iure gencium facienda iniuria. Si vero [decima fuerit vaga] fuerit vaga de facto, non tamen de iure, quia vagari non potuit, quin alicui pertineret ab antiquo tempore, cuius non extat memoria, nec fuerit aiicubi assignata, quod absque peccato non erat. Amore dei imponant finem huic errori, ut amplius decime huiusmodi non claudicent, et placeat ipsis ad episcopum accedere, et devocionem 1) ,,offensa aratoris" snadź mylnie jest w kodeksie P. H. A. 1440. 97 suam exponere super aliquo, pro sua memoria beneficio fundando, sicut altari vel prebenda; et dominus episcopus, tamquam pater, faciet, prout ipsorum devocioni videbitur expedire. Ad hoc autem, ut in libertate sua domini nobiles cognoscantur, primo id admittimus: quod cum alias de iure inferri debetur decima ad horreum Levitarum, prout scribit Malachias propheta, quidem generaliter ponitur , quod decima non conducatnr per heredem depositorum kmethonum, sed per illum, ad quem spectat decima; ubi considerent, quia prius ecclesia habuit de istis agris servitutem conducendi a qua recedimus. Secundo, quod inter capecia non sit eleccio, quid melius, sed capete decimum 1), quid venit ex ordine, nisi esset viciatum; quia tunc proximum recipi debet. Tercio, vagas decimas, scilicet de facto, non de iure, prout premissum est, applicandas alicui beneficio per episcopum admittimus. Quarto, memoriam inter benefactores illorum, post quorum araturas decime dabuntur in agris kmethonum depositorum, universis beneficiatis in proxima synodo sacra dominus episcopus facere demandabit. Placeat igitur amore dei et iusticie huic morbo inveterato salubriter occurrere; nam istud repugnat iuri divino et humano, nec videtur habere racionem fundatam, sed meram voluntatem. Ad tercium articulum, qui continet in effectu: Stramina, que remanent ex decima, de hereditate, in qua collocata est decima, educi non debent; et forsitan moventur ex eo, ut agri meliorentur, et terra amplius impinguetur; id enim venit ad commodum non tantum kmethonum, sed eciam illius, cuius decima est.— Ad hoc respondetur: quod frugum decima sit tota beneficiati: qui emit decimam, emit granum et stramina: non est sine offensa proximi, quid prohibet lex divina. Aut quod non vendat ibi, ubi sibi commodosius ( sic) videbitur , non est sine iniuria, que nemini est facienda: sic enim artatus beneficiatus, propter illibertatem huiusmodi, non de facili posset invenire emptorem, nisi cum dampno: nullus autem ditari debet cum alterius detrimento. Ut tamen tam hereditatis, quam emptoris seu beneficiati commodo pariter sit provisum, volumus, ut medietas straminis sit huius, apud quem locatur; quoniam ipse decimam sepe custodit et circumdat, et acervos parat. Alia vero medietas sit beneflciati vel emptoris; proviso, quod dominus ville locantem non deportet occasione locacionis, que debet esse penitus libera, sub pena, que videbitur expedire. Ad quartum, qui continet in effectu: quod homines regni extra regnum per commissiones citantur. — Respondetur: quod episcopus nec extra regnum, nec extra dyocesim suam dat aliquas commissiones; sed hoc facit dominus papa, cuius potestatem concludere et manum suam artare, cum sit vocatus in potestatem plenitudinis, non valemus. Contra hos tamen vexatores, qui causas de non causis confingunt, vagos, rixosos , et de falsitate vel de vita alias suspectos, volumus debito modo providere, et si opus fuerit, vestrum ad hoc auxilium implorare. 1) „capete decirne", snadź mylnie ma kodeks. 13 98 CONCORDATA DOMINORUM LAICORUM CUM PRAELATIS ECCLESIAE Ad quintum, in effectu quod continet: quod secularis citans secularem ad iudicium seculare, dum causam perdit, [eandem clerico] 1) cedit nepoti vel amico, qui trahit victorem ad iudicium spirituale. — Respondetur, hoc iniustum esse, et contra ius. Nam cum quis una via ab aliquo prohibetur, alia ad id admitti non debet; et quamvis victor habet iuris remedium, quod potest allegare rem iudicatam, et non iudicabitur, probato illo, sed remittitur, volumus nichilominus per constitucionem vel mandatum contra talia providere. Ad sextum vel septimum, de decimatoribus, qui signare capecia decimalia recusant, nisi muneribus subarrentur, vel prolongant, nee decimare volunt, nisi omnes messuerint. Volumus diligenter providere, quod decimatores huiusmodi iurent in manibus dominorum suorum . vel aliorum habencium ad hoc mandatum speciale, fideliter decimare, nec fraudem in differenda signatura, propter utile, vel in prolongacione decimacionis adhibere; quodque fiat decimacio tempore debito, prout alias est statutum. Non esset enim sine offensa dei, ut propter capete decimum, novem perirent, et fideles in suis laboribus frustrarentur. Volumus eciam providere, ubi plures unius beneficiati sunt decime, que commode per unum, sine dampno fidelium, deccimari non possunt, quod plures dirigantur tempestive ad decimandum, ne populus negligatur. Ad octavum, in quo ponitur, quod decimatores nolunt ordinate capecia recipere, sed simul, ubi meliora sunt tollere. — Respondetur: quod non credimus aliquos tales crudeles exactores; cum hoc sit iniuriosum, unum ridere, et alterum fiere, imo, iuxta Apostolum. „qui socij sunt consolacionum . debent esse socij fletuum"; et ideo volumus, quod qualiacumque in aliquo loco proveniunt, talia recipere suo ordine tenebuntur. Ad nonum articulum, qui continet: quod dantur moniciones personis non citatis. — Respondetur: quod ubi est manifesta offensa, vel violencia notoria, ita, quod probacione non indiget, aut si quis ad acta episcopi, vel officialis , vel alterius iudicis voluntarie inscripsit, citari non indiget, ex quo notoria offensa vel violencia contra eum clamat. In alijs autem, ubi dubium est aliquale, prohibere vult dominus episcopus omnibus suis jndicibus, ne tales dentur moniciones. Volumus tamen ob complacenciam nobilitatum vestrarum, licet a iure nostro in hoc recedimus, nec ad hoc aliqualiter obligamur, quod citacio premittatur ad dicendum causam racionabilem, quare pro manifesta offensa vel violencia notoria excommunicari non debeat; nisi ex mora immineret periculum; ut si tempore messis, quando non sunt iudicia, nec citaciones fiunt, fieret offensa vel violencia manifesta. Ad decimum, qui continet: quod spirituales volunt habere medietatem missalium cum cumulo, et medietatem equaliter mensuratam. — Respondetur: quod cum hec lex scripta non invenitur , consuetudo terre servetur, vel dyocesis. Aut 1) Słowa w nawiasie lub tym podobne, widocznie są opuszczone w kodeksie. A. 1440. 99 fiat sic, quod sicut solvitur domino suo, ita solvatur spirituali; ne plus debeatur favoris homini, quam deo, cui in persona ministri fit solucio. Ad undecimum, de impetrantibus ecclesias nobilium.—Respondetur: quod de iure non habent locum impetraciones, ubi ius patronatus est nobilium, quod facit papa, ne eos retrahat a fundandis ecclesijs. Verumtamen, si forte de ecclesijs infra tempus non disponunt, et ius fuerit, per ipsorum negligenciam, ad superiorem devolutum, sue negligencie, et non alteri, poterunt imputare. Ad duodecimum, de bannis nobilium. Respondetur: quod nos non habenms potestatem tollendi penam suspensionis, quam incurrunt presbyteri per Constitucionem „Cum inhibicio", — De clandestina desponsacione 1), dum coniungant sine bannis eos, de quibus aliquid audierunt, quod eos impediat. Pacienter tamen sustinebimus, quod banna non fiant, ubi solemnis tractatus inter nohiles precessit: nec fuit consuetudo , quod inter nobiles premitterentur, sed inter populares. Ad hoc autem sciant domini nobiles banna esse instituta, ut impedimenta evitentur, que multa sunt. ISam consanguinitas usque ad gradum quartum et affinitas prestant impedimentum inclusive. Impedit eciam compatemitas et cognacio spiritualis. Impedit eciam, si prius verba de presenti fuere inter aliquos contracta, vel si de futuro fuerit promissio, et actus intervenit. Impedit, si adulter promisit fidem de ea ducenda, vivente marito, vel si maohinatus est ille, vel illa, in mortem; de quibus impedimentis inter nobiles nonnulla sunt inventa impedimenta. Ad tredecimum, de illis qui recedunt de scolis et exercent mercancias, aut turbant homines, nec tonsuram, nec habitum deferunt clericales, quod nichilominus volunt gaudere privilegio clericali.— Respondetur: quod pro talibus dominus episcopus se minime interponet. Ad hoc autem, ut tollatur omnis ambiguitas, volumus in proxima synodo contra tales monicionem in scripto et alios vagos, rixosos, tabernarios manifestos, et artibus secularibus se immiscentes facere, et eos, nisi infra illud tempus emendaverint, privare privilegio clericali. Ad decimum quartum, qui continet in effectu: quod ubi nobiles cum spirituali habent unam villam, et secularis iniuriam passus citat ad seculare iudicium, in causa, que pertinet ad iudicem secularem, nichilominus spiritualis revocat ad iudicium spirituale. — Respondetur: quod cum spiritualis a seculari sit preventus, et litis pendencia est inducta, remitti debebit ad seculare iudicium, si allegata fuerit coram spirituali iudice litis pendencia et probata; spirituali nichilominus ad expensas, quas fecit occasione istius secularis, condemnato. Semperque debebit illud pro iure teneri: quod ubi secularis est causa, debet remitti ad forum seculare, spiritualis autem causa in foro spirituali tractari. Ad sedecimum (sic) qui continet: quod spirituales volunt signare prius quam ortulani sua deservita recipiant. — Respondetur: quod cum tam ille, cuius ager est, quam ortulanus sive colonus parciarius, qui laborat, simul et in solidum 1) C. 3 X de cland. despons. (4. 3.) w tem miejscu jest zacytowany. 100 CONCORDATA DOMINORUM LAICORUM CUM PRAELATIS ECCLESIAE ad solvendum decimam teneantur, prius debet solvi debitum dei, quod est decima, quam hominis; nec videtur , quod de hoc in terra Cracoviensi aut Sandomiriensi sit aliqua difficultas. Ad decimum octavum (sic), qui ponitur de benefieiatis, quod volunt habere pecuniam pro maldratis, et si fruges provenerint debiles, volunt habere meliores, et in proprijs quartalibus volunt mensurare. — Respondetur: quod debent esse contenti de maldratis, nec cogi debent kmethones ad dandas pecunias; nam dant, quid tenentur. Similiter recipere fruges, quales proveniunt, dummodo fraus non intervenerit aut dolus. De mensura vero propria non refert si est equalis alijs; si tamen est suspecta, ad communitatem recurratur. aut alie vicinorum comportentur, ut equalitas in solucione observetur inter illos; unde tamen (sic) non tangit nostram dyocesim. Ad decimum nonum, de confessoribus. qui in extremis inducunt homines, ut bona sua, ipsis legarent. — Respondetur: quod quamvis benefacere anime sue, sive in vita . sive in morte , sive Iegare aliquid racionabiliter pro anima sua nullus prohiberi debet, circumvenire tamen sacerdos infirmum non debet, ut quidpiam sibi legetur; quia hoc ipso videtur querere, que sua sunt, non que Jesus Christi, nec tam salutem infirmi, quam proprium commodum intendit. Et ob hoc tales sacerdotes, qui fuerint inventi in hoc crimine, et notificati domino episcopo, vel ipsius vicario, pena debita punientur. Ad vigesimum tercium (sic), de clericis contra prohibicionem nobilium in medio noctis ambulantibus 1). — Respondetur: quod tales, si in aliquo flagranti crimine inveniantur, detineantur, et episcopo, vel eius vicario, presententnr incarcerandi et puniendi. Si vero vagabuntur, vel in tabernis tam diu fuerint, fiat de ipsis relacio domino episcopo, vel ipsius vicario, et secundum sua demerita vel insolenciam puniantur. Ad ultimum articulum, qui continet quod si quis clericus, in adulterio vel furto raptus, officiali presentatur, post triduum stathn dimittitur. — Respondetur: quod cum domino episcopo volumus diligenciam adhibere, ut clerici adulteri, falsarij, et alij scelerati acriter puniantur, ipseque dominus episcopus taliter puniat tales, quod ceteri ad peccandum faciles terreantur (sic). Scripta 1440 in Junio 2). 1) „ambulancium" mylnie ma kodeks P. II.— 2) Nie będzie tu może od rzeczy pobieżna wzmianka, że pod ów czas sprawą dziesięcin żywo się w Polsce zajmywano. Przypominamy ta. co już wyżej (str. 31) przytoczono, iż roku 1330 Janislaw arcybiskup gnieźnieński spisał ugodę mię­dzy Władysławem królem i duchowieństwem jego krakowskiem o dziesięciny na nowinach, w Chę-cinie 14 czerwca. (Por. Łętowski, katalog biskupów i t. d. T. I. str 252). VIII. STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI EPISCOPI CRACOVIENSIS Ann. MCCCCLIX. Statuta Thomae Strzępiński Episcopi Cracoviensis. Ann. 1459 1). Thomas 2) dei gracia Episcopus Cracoviensis. Cum ex debito pastoralis officij nostri, subditorum nostrorum saluti intendere, vicia evellere, et virtutes plantare debeamus, de consensu et voluntate prelatorum et canonicorum venerabilis Capituli nostri Cracoviensis ac tocius cleri dyocesis nostre in hac synodo congregati, statuta infra scripta duximus condenda et publicanda. I. Ne iudices quicumpe evocentur post appellacionem factam ab ipsis. Cum unicuique in rebus suis agendis coram quocumque judice sufficere debeat via juris, nec quispiam viam facti aggredi debeat, lege penitus prohibente, statuimus et ordinamus: quod si quis clericus aut laycus habuerit causam cum adversario suo coram vicario vel officiali nostris generalibus, aut coram quocumque alio judice foraneo, vel eciam delegato a nobis in dyocesi nostra Cracoviensi, fueritque per aliquam partem litigancium appellatum, ante sentenciam vel post, ad judicem superiorem extra dyocesim nostram, non licet appellanti, vigore huiusmodi appellacionis, aliquem predictorum judicum dyocesis nostre evocare extra ipsam dyocesim, ad judicem, ad quem appellatum est; cum sufficere debeat appellanti devolucio cause ad judicem superiorem, citacione contra partem appellatam, et inhibicione contra judicem a quo, a judice superiori obtenta. Si enim quilibet judex indistincte occasione prolacionis sentencie interlocutorie aut diffinitive posset evocari ad tribunal superioris judicis, non reperiretur aliquis, qui onus iudicature subiret. Quod si ipse appellans vel alius per judicem gravatus pretenderit injuriam factam sibi per judicem nostrum, eum coram nobis, vel nostris successoribus, judicialiter convenire procuret, cum quo habebit justiciam expeditam. Quod si forte ei visum fuerit 1) W kod. P. II. znajdują się na stronicy pierwszej, a poczynają od napisu: „Statuta reverendissimi in Christo patris domini ac domini Thome Strzampinski Episcopi Cracoviensis de anno domini celebrata (sic) millesimo CCCCLIX" Poczem dopisano: „eoipso anno nostrum hoc integre exnstum fuit monasterium, pr eter infirmar iam et sutoriam." Po czem znów dopisek czerwonem pismem: „edita de consensu venerabilis Capituli Cracoviensis", co niejako ma być rubryką do następującego biskupiego wstępu. W kod. Jag. syn. zamieszczone są statuty tego biskupa na str. 1—20. — 2) Tomasz Pius Strzę-piński był XXXV biskupem krakowskim. Umarł 2 września 1460 r., jak się Rzepnicki (Vitae praesnlum Poloniae T. I, str. 316) wyraża: ultimus per electionem Praesul. STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI per nos aut successores nostros in hac ipsa discussione illatum gravamen, si in arbitris ab utraque parte super hoc eligendis contentus esse noluerit, poterit uti remedio appellacionis, et apud sedem superiorem suam prosequi iusticiam, ut remedio appellacionis, id quod injuste actum fuerit, reformetur; si saltem talis casus fuerit, in quo ius non prohibet appellare. Si quis autem clericus vel laicus, huius nostre constitucionis immemor, vicarium aut officialem generales, aut quemcumque judicem foraneum vel delegatum a nobis aut nostris successoribus, occasione prolacionis sentencie interlocutorie aut diffinitive, vigore appellacionis per eum interposite, ad tribunal extra dyocesim, nobis et successoribus nostris obmissis, nec a nobis aut successoribus nostris prius contra huiusmodi judices postulata iusticia, evocaverit, vel ad iudicium huiusmodi extra dyocesim traxerit, sentenciam excommunicacionis, sive sit laicus, sive clericus, ipso facto incurrat. Clericus vero ultra sentenciam excommunicacionis, nisi infra octo dies ab huiusmodi suo proposito cessaverit, si beneficiatus fuerit in dyocesi nostra, beneficium ecclesiasticum, unum vel plura, eo ipso amittat, et ad alia obtinenda sit inabilis perpetuo, ipso iure: quod si beneficiatus non fuerit, perpetuis carceribus mancipetur. Si vero aliquis ex tabellionibus dyocesis nostre huiusmodi turbatori super execucione citacionis vel alicuius processus confecerit instrumenta, aut advocatus vel procurator consilium, patrocinium aut auxilium contra hoc statutum nostrum dederit aut fecerit, ab officio tabellionatus aut advocacionis seu procuracionis sit ipso facto suspensus, tam diu, donec per nos, aut nostros successores, officio tabellionatus aut advocacionis seu procuracionis fuerit restitutus; et si pena delicti exegerit, perpetuis carceribus mancipetur. Quodque singuli advocati et tabelliones, inter cetera capitula ipsorum officia concernencia, iurent hoc statutum manu tenere et inviolabiliter observare. II. Contra raptores bonorum ecclesie, verberantes executores, aut portitores ac deten- tores processuum nostrorum. Quamquam contra raptores bonorum ecclesie, qui et sacrilegi nuncupantur, violatores immunitatis ecclesiastice, et occisores clericorum, in jure canonico et civili sufflcienter fuerit provisum , in statuto quoque provinciali alie pene eciam adiecte existant contra eosdem sacrilegos; tamen succrescente hominum malicia hoc in tempore, ita, quod malefactoribus, non quod licet, sed quod libet egere permittitur, huiusmodi pene fere abolite videntur, cum nervus censure ecclesiastice contempnitur, et unusquisque via sua perversa graditur, absque timore dei, ex eo, quod crimina remanent impunita. Volentes igitur huic morbo pestifero specialius providere, statuimus: quos si quis baro, miles, nobilis, aut plebeus, vel quicumque, cuiuscumque status, preeminencie, aut condicionis existat, in transitu ad bellum seu ad expedicionem, aut in reditu, vel extra huiusmodi transitum quocumque eundo, A. 1459. 105 invaserit, occupaverit, spoliaverit aut dampnificaverit civitates, opida, villas, allodia, predia, decimas, bona et possessiones quascumque dyocesis nostre ecclesiarum, monasteriorum et quorumcumque locorum divino cultui aut hospitalibus pauperum deputatorum, seu eciam homines, agricolas, censitas, asscripticios et subditos ecclesiarum, monasteriorum et dictorum locorum molestaverit, ac pecora vel pecudes, frumenta, vestes, suppellectilem et quecumque bona alia ipsorum rapuerit, et sepes aut domos eorum fregerit aut incenderit, aut eos seu familiam eorum verberaverit, ecclesias vel loca sacra fregerit, vel inde aliquid abstulerit, sacerdotes exequentes seu nrncios portantes mandata nostra aut nostrorum officialium verberaverit, aut literas dilaceraverit, aut huiusmodi rapinas et forefacta fieri mandaverit, vel suo nomine gesta rata habuerit, aut causam vel occasionem predictis dederit, ultra sentenciam excommunicacionis , quam ipso facto incurrit, ipse raptor, invasor, malefactor, sacrilegus, causam vel occasionem prestans, et sui filij et heredes sint ipso facto inabiles ad quamcumque dignitatem in ecclesia obtinendam et ecclesiasticum beneficium assequendum. Iniustum quippe videtur, ut qui ecclesiam impugnat, ab ea beneficium consequatur: quia non debet habere profectum ex eo, quod videtur persequi; frustra namque Iegis auxilium invocat, qui committit in legem. Quod si quis huiusmodi nota aspersus, a sede apostolica dignitatem vel beneficium ecclesiasticum impetraverit sive acceptaverit, et se recipi pecierit, nulla facta mencione in literis apostolicis de huiusmodi nostro statuto , nullatenus recipiatur ad ecclesiam, tamquam surrepticie impetrans; sed beneficium alteri conferatur benemerito, aut alteri, cui debitum est, assignetur. Ceteris penis contra huiusmodi raptores, invasores, et malefactores a jure canonico et civili, regibusque et principibus Polonie constitutis, in suo robore duraturis. III. Absolucio excommunicati per confessorem in mortis articulo. Et cum a sentencia excommunicacionis nullus sacerdos absolvere possit, preterquam in mortis articulo, nisi ille, qui tulit sentenciam; statuendo prohibemus omnibus sacerdotibus parrochialibus dyocesis nostre et vicarijs ipsorum, omnibus religiosis et quibuscumque alijs sacerdotibus, qui de jure aut consuetudine, aut de licencia nostra speciali confessiones audire soliti sunt, ne aliquem ex predictis raptoribus bonorum ecclesiasticorum, aut hominum et agricolarum vel subditorum ecclesie, vel percussoribus presbyterorum aut violatoribus immunitatis ecclesiastice, facientem causam vel occasionem prestantem absolvat ab huiusmodi crimine sacrilegij, sed ad nos, aut vicarium nostrum Cracoviensem generalem, absolvendos remittat. Quod si alicui ex confessoribus prefatis per nos auctoritas in casibus, nobis specialiter reservatis, concessa fuerit, hunc articulum cum sibi connexis semper excipi volumus, nec alicui vigore huiusmodi concessionis absolvendi concedimus fa- 14 STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI cultatem. Quod si aliquis dictorum malefactorum in articulo mortis absolvendus fuerit, tunc in huiusmodi absolucione forma ecclesie ad unguem observetur. IV. Forma autem ecclesie est hec 1). Quod excommunicatus pro contumacia, prestito juramento, quod ecclesie et illius, qui eum excommunicavit, parebit mandatis, et quod expensas taxandas restituet, potest in tali casu absolvi. Si vero pro offensa vel re iudicata excommunicatus fuerit, tunc prestito iuramento, ut supra et ante omnia, debeat rei iudicate parere, et judicis seu arbitrio boni viri satisfacere de offensa. Quod si ille vel illi, pro quo vel pro quibus huiusmodi sentencia lata fuit, aut ei seu eis, quibus de offensa satisfaccio exhibenda, forsitan absque infirmi periculo inveniri aut haberi non possint, nichilominus sacerdotis et bonorum virorum arbitrio pareat, sic, ut ex ipsorum arbitrio pecuniam pro satisfaccione, illius nomine, quem offendit, in ede sacra vel penes honestos viros deponat: quod si facere hoc non possit, fideiussores ydeneos ponat. Quod si forte horum nihil facere possit, precipiat sibi absolvens, sub debito prestiti juramenti, quod infra mensem, postquam fuerit restitutus sanitati, presenciam sui excommunicatoris accedat, et pro causis, pro quibus excommunicatus fuerat sive exstitit, ecclesie et judicis reverenter parebit mandatis. Si vero aliquis quem ex causis predictis excommunicatum, non servata in suis casibus forma prefata, presumpserit absolvere, et dampna et interesse excommunicatori et adversario vel eius heredibus teneatur (sic) 2), et alias nihilominus per dyocesanum vel alium prelatum seu superiorem suum acriter arguendus est. V. Contra presbyteros cum raptoribus ad expedicionem procedentes. Statuimus insuper et precipimus omnibus sacerdotibus dyocesis nostre, quod nonnisi de licencia nostra cum euntibus ad bellum vadant causa celebracionis divinorum. Qui postquam viderint in exercitu, in cuius comitiva fuerint, commissa spolia et rapinas in bonis et hominibus ecclesie, ut statim recedant de exercitu, et non vadant ultra cum huiusmodi raptoribus, aut consencientibus, sive causam vel occasionem huiusmodi rapine prestantibus, sub pena excommunicacionis, quam in eos et quemlibet ipsorum, nisi infra triduum recesserint aut exercitum huiusmodi relinquerint, ferimus ipso facto. VI. De sentencia excommunicacionis ferenda, copijs processuum retinendis et petenti tradendis. Cum multi ex laycis dyocesis nostre causentur de iniusta excommunicacione, que, ut asserunt, frequenter contra eos per judices profertur, statuimus: quod 1) W kod. Jag. syn. czytamy nastepujący nadpis: Forma circa excommunicaciones in articnlo mortis seruanda. — 2) Zdaje się brakować słowa. A. 1459. 107 nullus iudicum, ordinarius aut delegatus, dyocesis nostre sentenciam excommunicacionis proferat, nisi ex causa vera et racionabili, quam debent ipsi judices in scriptis et processibus suis describere, non ex odij fomite, sed ex caritate correccionis, monicione competenti et canonica premissa et in scriptis, parteque monita, iterum ad videndum et audiendum sentencias excommunicacionis huiusmodi incidisse, citata: cuius processus exinde petenti tradatur infra mensem, iuxta canonicas sancciones. Statuimusque, ut executor mandatorum aut processuum nostrorum, seu officialium aut delegatorum nostrorum, antequam faciat execucionem huiusmodi processuum, accipiet eosdem ipse executor, expensis illius, ad cuius instanciam fuerant emissi, ut possit copiam tradere petenti infra mensem. Quod si quis judicum predictorum in fulminandis sentenciis excommunicacionum, aut executor in exequendis mandatis judicum, aliter, quam ut premititur, se habuerit, parti, quam leserit, iuxta condicionem persone lese et qualitatem negocij, ad interesse, ad arbitrium judicis, condempnari debebit. Si autem contra raptores, occupatores et detentores decimarum, vel aliorum proventuum seu reddituum aut rerum ecclesie, monicio ferenda fuerit, que sine citacione fieri potest, aut contra eum, qui ad acta judicis se inscripserit, vel alias in quocumque facto notorio, quod indaginem judicis non requirit, nichilominus inseratur citacio in ipsa monicione, ut ipse monitus ultima die monicionis compareat, ad dicendum causas, cur et quare excommunicatus denunciari non debeat. Quod si legitime comparuerit et causas racionabiles allegaverit, denunciacioni supersedeatur, donec res ipsa discussionem accipiat meliorem. VII. De execucione processuum de Curia. Et quoniam interdum processus iudicum de Curia Romana et aliunde veniunt de falsitate suspecti, vigore quorum innocentes ut frequenter vexantur; hijs itaque providendo statuimus: quod nullus clericus cuiuscumque ordinis aut status, seu eciam tabellio, audeat petere vel per se exequi aliquem processum ab aliquo judice extra dyocesim nostram emissum, vel instrumenta publica exinde conficere, nisi prius nobis, aut vicario et capitulo nostris Cracoviensi, fuerit buiusmodi processus exhibitus. Quo viso et relecto, copiaque ipsius auscultata, nobis aut vicario vel capitulo nostris data, ac ipso processu per notarium capituli de et super eiusdem admissione signato et subscripto, [in eodem contenta ultro execucioni deputentur 1)]. Secus facientes exsecutores, preter sentenciam excommunicacionis, quam eos incurrere volumus ipso facto, notariusque, soluta pena trium marcarum, amodo privetur tabellionatus officio. 1) Te lub podobne słowa, które tu w klamrze podajemy, w obudwu kodeksach mylnie zdają się być opuszczone. Ten sam statut zamieszczony jest z małemi zmianami poniżej, jako ostatni między sumarycznemi statutami kapituły kat. krak. STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI VIII. De usuris. Statuimus eciam et ordinamus: quatenus statutum de usuris in statutis provincialibus contentum ad unguem observetur, et populo in predicacionibus frequencius declaretur, ut audiens gravitatem vicij usure, ab illo se diligencius curet abstinere. Et incipit sic statutum: „Quamquam voraginem usurarum 1) que animas devorat et facultates exhaurit, utriusque testamenti pagina condempnet, et demum constituciones sanctorum patrum in Lateranensi, Lugdunensi et Wyennensi concilijs prodite . sub divine malediccionis interminacione ac diversis exageratis penis, prohibeant et interdicant, nonnulli tamen tam spirituales, quam seculares nostre provincie, in vetitum laborantes, suarum animarum in detrimentum, alijs licitis negocijs pretermissis, illicite exercent usuras. Nos quoque attendentes, quod malicijs hominum non est aliquatenus indulgendum, hoc sacro approbante concilio prohibemus, ne de cetero quisquam, cuiuscumque status, gradus, condicionis, et preeminencie existat, presumat exercere usuras. Quod si qui tales manifesti usurarij reperti fuerint, statuimus et mandamus, ut et contra illos per ordiaarios loci et parrochialium ecclesiarum rectores iuxta vim dictorum Lateranensis, Ludinensis et Wyennensis statuta conciliorum procedatur, modo, qui sequitur, videlicet: Quod ab eisdem manifestis usurarijs nullus omnino oblaciones recipiat, nec ad communionem admittatur altaris, nec, si in peccato huiusmodi decesserit, recipiatur ad ecclesiasticam sepulturam. Qui autem contra premissa fecerit, ea, que acceperit, restituere compellatur, et donec secundum nostrum aut sui dyocesani arbitrium satisfecerit, ab officij sui maneat execucione suspensus. Tales autem, qui resipiscere non curaverint a peccato , tam diu excommunicati publice nunccientur, donec ad gremium sancte matris ecclesie revertantur, post restitucionem eorum, que male extorserunt per usurariam pravitatem, si ad restitucionem omnium eorum sufficiant facultates. Vel si in totum solvendo non fuerint, prius restituta, ad quam sufficiunt porcionem. de reddendo residuo fortuito tempore, sufficientem cautionem adhibeant, eis, vel eorum heredibus, si extant, a quibns extorserint usuras: si vero non extant, pauperibus vel pijs usibus. iuxta ordinacionem archidiaconi, plebani sui vel confessoris ydonei, si summam duorum florenorum ungaricalium non excedat; si vero excedit, dyocesanorum satisfaccione idonea vel caucione [ de toto ] 2) vel residuo, ut premititur, prestita, ab eisdem diocesanis, archidiaconis vel confessoribus et plebanis ipsorum absolucionis bene[ficium consequantur] 3). Et hoc idem in 1) Na tych początkowych słowach statuta prowincyjonalnego zacytowanych kod. P. II. prze­stając, resztę opuszcza. Kod. Jag. syn. podaje cały artykuł, który też czytamy w Wężykowym zbio­rze: „Constitut synod. metrop. eccles. Gnesn. etc. Cracov. 1630, 4to, pag. 309—312.— 2) Wyrazy „de toto" widocznie brakujące w kodeksie, przywracamy w ślad konstytucyi Gnieźnień­skiej, w zbiorze Wężyka zamieszczonej. — 3) Słowa ze zbutfiałej karty kod. Jag. syn. odpadłe. A. 1459. 109 rebus vagis et male ablatis vel acquisitis decernimus observandum. Quod si usurarij prescripti, spe finalis penitencie et absolucionis extreme, claves ecclesie sani contempserint, et temere sustinuerint anathema, seque in extremis absolvi pecierint, non prius est eis absolucio impendenda, nisi prius sub proprio iuramento cuncta male extorta restituant; dummodo tantum in bonis mobilibus et immobilibus habeant, quod restituere valeant universa, vel saltem refundant, in quantum se eorum extendunt facultates, et de reliquo refundendo vel satisfaciendo loci ordinario vel eius vicario, aut saltem rectori parochie sue, sanitate percepta et copia rerum nacta, dederint fideiussores ydoneos. Quod si fideiussores tales non extiterint, et in eis appareant vere penitencie signa, recepto sub forma prescripta proprio eorundem egrotorum iuramento, admittantur ad penitencie et eukaristie sacramenta; sed in penam tam diuturni contemtus clavium ecclesie, ad terrorem aliorum, negetur eis extrema unccio et ecclesiastica sepultura, nisi forte, suadente causa legittima, hoc nobis, vel nostris comprovincialibus episcopis, contingerit indulgeri. Ad que eciam ultima consequenda, non sufficiant proprium iuramentum et penitencie signa, si heredes male acquisita restituere minime sint parati, sed forsitan sibi contradicunt, vel pro parentibus filij nolunt premissas exhibere cauciones; vel si uxor pro marito, vel maritus pro uxore similia facere detractaverit. Adicientes, quod si usurarij raanifesti per mensem unum temere in excommunicacione perduraverint, extunc uxoribus et filijs ac eorum familiaribus et mancipijs divina sacramenta et eukaristia subtrahantur, baptismate parvulorum et penitencia moriencium tantummodo exceptis. Si quis autem religiosus vel secularis clericus, exemptus, vel non exemptus, manifesti usurarij scienter corpus in ecclesia vel in cimiterio aliter, quam supra descriptum est, ausu temerario sepelire presumpserit, ipsum decernimus, sicut in Viennensi concilio decretum est, sentenciam excommunicacionis incurrisse, a qua non prius absolvatur, nisi diocesano, cui per premissa fuerit iniuria irrogata, satisfaccionem exhibuerint competentem. Verum quia, qui manifesti usurarij censeri debeant, apud nonnullos in dubium revocatur, nos presenti synodali constitucione illos manifestos usurarios declaramus, qui publice et probabiliter exercent usuras, bancos 1) publicos tenentes racione mutui dandi ad usuras, aut qui decem marcas mutuant, et undecim racione usure percipiunt; vel si fructus seu proventus rei pignorate in sortem non computant, et de hoc coram ecclesiastico judice convicti vel confessi fuerint, seu evidencia eorum facti tanta fuerit, quod nulla tergiversacione eorum pravitas celari possit, vel aliquatenus occultari; quique per Juratos villarum pro usurarijs publice sunt proclamati. Qui singulis diebus dominicis excommunicentur sollenniter nominatim, cum eis, qui solverint usuras, nec accusant eos, post solucionem eiusdein (sic) factam." 1) „laneos" mylnie zamiast „bancos" ma kod. Jag. syn. STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI IX. De festo transfiguracionis 1) domini. Oum festum transfiguracionis domini nostri facte in monte Thabor, ubi facies eius sicut sol resplendivit, et vestimenta eius sicut nix candida, cuius testes fuere Petrus, Johannes, et Jacobus Apostoli, Moyses ab inferis, et Helias a paradiso revocati, qui excessum eius dicebant, quem completurus erat in Jerusalem, in pluribus Germa lie partibus in ecclesia celebratur: Nos inherentes vestigijs Calisti pape III, qui ipsum festum transfiguracionis domini sexta die Augusti instituit ab ecclesia celebrandum, statuimus in hac presenti synodo: ut ipsum festum transfiguracionis domini, sub hystoria de ipso facto edita, VI. die Augusti in omnibus dyocesis nostre ecclesijs, sub duplici duntaxat ab ecclesia celebretur, missa, que de eodem festo agatur, sub introitu: „Dominus dixit ad me", epistola, evangelio, secreto et complenda, et alijs pro huiusmodi officio misse designatis. Antequam autem hystoria huius festi ad siagulorum noticiam pervenerit, teneatur hystoria de festo sancte Trinitatis ipsa die transfiguracionis domini 2). X. De non conduccione seu arendacione ecclesiarum et fructuum ipsarum. Cum unusquis ue in ea vocacione, qua vocatus est, manere debeat, et vix aliquis officium suum digne, in quo positus est, administrat, statuimus: ut nullus presbyter parochus seu plebanus et alius habens curam animarum seu beneficium, ad residenciam personalem ipsum obligans seu astringens, conducere seu in arendam recipere ecclesiam parrochialem cum fructibus suis ab alio, seu aliud beneficium, quod ipsum conductorem evellit et abstrahit a sui proprij beneficij residencia personali, presumat: cum per id utraque ecclesia parrochialis proprio pastore destituitur, et non absque negligencia utreque ecclesie deseruntur. Si quis autem huiusmodi statuti nostri transgressor fuerit, post trinam monicionem, nisi ecclesiam sic conductam per eum proprio pastori sponte dimiserit, eciam ecclesia sua, quam in titulum possidet, privetur. Quam eciam penam ad eum, qui ecclesiam suam, sicut premittitur, alteri sub certa pensione locaverit, et id, quod per eum factum est, non revocaverit, volumus extendi. Per hoc tamen commendam, que fit alicui presbytero parrochiali, vacante aliqua ecclesia, vel ex aliqua causa necessaria, minime prohibemus; dummodo commendarius non absit continuo aut frequencius, cuius cure aut regimini proprius obligatus existit. 1) ,,transmigracionis" mylnie ma kod. Jag. syn. — 2) W kod. Jag. nastepuje dalej artykut synodu prowincyjalnego gniezuienskiego, kt6ry tu nizej wedlug kod. P. II. na samym końcu (jako XV.) jest umieszczony. A. 1459. 111 XI. Contra concubinarios notos. Cum contra concubinarios sacerdotes dudum sit per generale concilium provisum constitucione speciali, que constitucio usque nunc non fuit publicata; quamquam et sine huiusmodi publicacione omnes post duos menses constringat, statuimus: ut ipsa constitucio in singulis synodis dyocesanis publicetur et ad unguem observetur, ut ab hoc crimine, quod magis fedat statum clericalem, persone ecclesiastice, que sunt vasa domini, munda (sic) et immunes existant. Que quidem constitucio sequitur in her verba: „Quicumque clericus, cuiuscumque status, condicionis, religionis, dignitatis, eciamsi pontificalis, vel eius preeminencie existat, qui post huiusmodi constitucionis noticiam, quam habere presumatur post duos menses post publicacionem eiusdem in ecclesijs kathedralibus, quam ipsi dyocesani omnes facere teneantur, postquam ecclesie constitucio ad eorum noticiam pervenerit, fuerit publicus concubinarius,— a percepcione fructuum omnium suorum beneficiorum, trium mensium spacio, sit ipso facto suspensus, quos suus superior in fabricam, seu eciam aliam evidentem ecclesiarum utilitatem, ex quibus hij fructus percipiuntur, convortat. Nec non huiusmodi publicum concubinarium, ut primum talem esse innotuerit, mox suus superior monere teneatur, ut infra brevissimum terminum concubinam dimittat. Quod si non dimiserit, vel dimissam aut aliam publice resumpserit, jubet hec sancta synodus, ut ipsum suis beneficijs omnino privet. Et nichilominus hij publici concubinarij, usque quo cum eis per suos superiores, post ipsarum concubinarum dimissionem manifestamque vite emendacionem, fuerit dispensatum, ad suscepcionem quorumcumque honorum, dignitatum, beneficiorum vel officiorum sint inabiles. Quod si post dispensacionem recidivo vomitu ad huiusmodi publicum concubinatum redierint, sine spe alicuius dispensacionis, ad predicta prorsus inabiles existant. Quod si hij, ad quos talium correccio pertinet, eos, ut predictum est, punire neglexerint, eorum superiores, tam in ipsis 1) de neglectu, quam in illos pro concubinatu, modis omnibus punicionis animadvertan. Tn concilijs eciam provincialibus et synodalibus adversus tales punire negligentes, vel de hoc crimine diffamatos, eciam per suspensionem aut ablacionem beneficiorum, vel alia condigna pena severiter procedatur. Et si hij, quorum destitucio ad summum pontificem spectat, per concilia provincilia, aut suos superiores propter publicum concubinatum reperiantur privacione digni, statim cum processu inquisicionis ipsi summo pontifici deferantur. Eadem diligencia et inquisicio in quibuscumque capitulis generalibus et provincialibus, quoad suos servetur; penis alijs contra predictos et alios publicos concubinarios statutis, in suo robore permansuris. Publici autem intelligendi sunt non solum hij, quorum concubitus per sentenciam aut confessionem in jure factam, seu per rei evidenciam, que nulla posset tergiversacione celari, notorius est, sed qui mulierem de incontinencia suspectam 1) Kod. Jag. syn.: ipsos. STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI et infamatam tenet, et per suum superiorem admonitus, ipsam cum effectu non dimittit. Quia vero in quibusdam regionibus nonnulli iurisdiccionem ecclesiasticam habentes, pecuniarios questus a concubinarijs percipere non erubescant, paciendo eos in tali feditate vilescere, sub pena malediccionis eterne precipitur, ne deinceps sub pacto composicionis , aut spe alicuius questus, talia quovis modo tolerent aut dissimulent: alioquin, ultra premissam negligencie penam, duplum eius, quod propter ea receperint, restituere, ct ad pios usus omnino teneantur et compellantur convertere. Ipsas autem concubinas et mulieres suspectas, prelati omnibus modis curent a suis subditis, eciam per brachij secularis auxilium, si opus fuerit, penitus arcere. Qui eciam ex tali concubinatu procreatos filios cohabitare non permittant" 1). Jubet insuper hec sancta synodus, ut eciam in predictis synodis et capitulis hec constitucio publicetur, et quilibet suos subditos ad ipsarum concubinarum dimissionem moveat diligenter. Iniungit preterea omnibus secularibus viris, eciamsi regali prefulgeant dignitate, ne ullum, qualecumque fuerit, inferant impedimentum quocumque quesito colore, prelatis, qui racione officij sui adversus suos subditos pro huiusmodi concubinatu procedant. Et cum omne fornicacionis crimen legc divina prohibitum sit, et sub peccati mortalis pena necessario evitandum, monet omnes laycos, tam uxoratos, quam solutos, ut similiter a concubinatu abstineant; maius 2) enim reprehensibilis est, qui uxorem habet, et ad aliam uxorem accedit; qui vero solutus est, si continere nolit, iuxta Apostoli consilium uxorem ducat. Pro huius autem divini observacionem precepti, hij, ad quos pertinet, tam salutaribus mentis (sic) 3), quam alijs canonicis remedijs, oumi studio laborent 4). XII. De regestris sive metricis habendis. Statuimus eciam et ordinamus, quatenus omnes et singuli parrochialium ecclesiarum rectores, et alij curam animarum habentes, regestrum seu metricam in ecclesijs eorum habeant, in qua nomina matrimonium contrahencium conscribant, ad evitandum multos errores et pericula animarum. Sub hac videlicet forma 5): „anno domini millesimo quadringentesimo LX. 6), die dominica proxima post vel ante festum B. infra missarum solemnia, aut vesperorum(sic), A. de C. et K. de M. matrimonium in facie ecclesie, bannis more solito premissis, contraxerunt, per P. plebanum, vel N. vicarium in M. copulati, presentibus A. B. C", ut sint adminus quinque testes.— Et in eadem metrica execuciones quorumcumque processuum et nomina excommunicatorum inscribantur. 1) Dalej następujący ustęp w samym tylko kod. Jag. syn. jest zawarty.— 2) Oczywiście błę­dnie zamiast „maius" podano „minus" w kod. Jag, syn. — 3) monitis ? — 4) Kod. Jag. syn.: laborant. — 5) Kod. Jag, syn. nad następującą formułą daje osobny nadpis: „de bannis et co­pula." — 6) Kod. Jag. syn. cytuje rok 1459. A. 1459. 113 XIII. De clericis promovendis ad ordines. Cnm ecclesie expediat habere ministros ydoneos, qui, iuxta dictum propheticum, sciant psallere sapienter, et divinas laudes debite exolvere omnium creatori, proinde statuimus et observari precipimus: quatenus omnes et singuli dyocesis nostre clerici, ad sacros ordines cupientes promoveri, stent et morentur in scolis circa ecclesiam nostram kathedralem Cracoviensem, aut quamcumque collegiatam, in qua tnre canuntur canonice, adminus tribus annis; ut sic in horis canonicis et cantibus et laudibus dfvinis abilitati, commodius in suo ordine valeant ecclesijs deservire. Quod statutum volumus ecclesie nostre predicte singulis quatuor temporibus et alijs diebus, quibus sacri ordines celebrantur, per archidiaconum eiusdem affigi et applicari; ne idem clerici, volentes promoveri, se temere excusantes, ignoranciam de huiusmodi statuto valeant pretendere aliqualem. XIV. De habendis et legendis statutis 1). Licet a predecessoribus nostris, episcopis Cracoviensibus, mandatum ac preceptum fuerit omnibus presbyteris parrochialibus ac alijs beneflciatis, quibus cura, animarum incumbit, ut unusquisque eorum habeat statuta synodalia, per prefatos predecessores nostros edita, et ea certis temporibus perlegat, ut sciat, qualiter populum sibi commissum regere debeat et ecclesiastica sacramenta administrare, ac eum per sanam doctrinam vita ac moribus erudire; tamen id videmus usquemodo neglectum. Ideo commemorando ea, que a predecessoribus nostris constituta sunt, statuimus: ut quilibet archidiaconus, cui officium visitacionis incumbit racione dignitatis, aut beneficij, nec non quilibet sacerdos parrochialis, seu plebanus, ac eciam omnis, cui cura animarum c ,mmissa est, statuta predecessorum nostrorum, videlicet: Nankeri, Floriani, Johannis, Petri, Alberti. Sbignei et nostra presencia, scripta habeat infra sex menses a die date presencium, ac habere procuret, ipsaque statuta, quociens eum ad synodum venire contigerit, secum portet, eaque bis adminus in anno diligenter perlegat, aut legi audiat. pro erudicione sua et pro regimine debito sui ipsius et populi sibi commissi. Quod si quis negligens in hoc, tempore visitacionis per visitatorem repertus fuerit, penam synodalem irremisibiliter solvat, quam archidiaconus et quilibet alius visitator exigat, et eam nobis quantocius 2) representet, per nos fabrice ecclesie et alijs pijs operibus applicandam. Quod si archi- 1) W kod. Jag. syn rozdział ten jest z porządku trzynasty, i następuje po rozdziale: „contra concubinarios." — 2) Kod. Jag. syn.: qnantocicius. 15 STATUTA THOMAE STRZĘPIŃSKI diaconus vel alius visitator, in inquirendo de premissis vel exigendo negligens fuerit, aut eciam ipse solus statutis huiusmodi caruerit, penam duplicatam exsolvat. Statuimus insuper, quod quilibet predictorum, cum ad archidiaconatum vel ad eeclesiam parrochialem, seu ad beneficium aliud, cui cura animarum incumbit, per episcopum instituendus fuerit, prestabit juramentum, facta institncione, quod statuta ipsa infra sex menses scribi procurabit, et ea, sic ut premittitur, bis perlegere curabit diligenter singulis annis. XV. Sequitur statutum de novis festis et est provinciale 1). Sancte Komane ecclesie, que est caput, magistra et domina orbis universi, nos, tamquam membrum, vestigijs inherentes. de consensu et voluntate dominorum episcoporum, et aliorum prelatorum, et clericorum nostre provincie Grneznensis, in hac synodo provinciali congregatorum. statuimus et mandamus iirmiter iniungentes: quatenus festum sancti Vincencij confessoris de Valencia sexta die mensis Aprilis, et festum sancti Bernardini confessoris vigesima die mensis Maij, sub duplici tantum ab ecclesijs nostre provincie teneantur. Constituciones presentes sunt facte et publicate per Reverendum patrem dominum Thomam, dei gracia episcopum Cracoviensem. anno MCCCOL. nono, feria quarta in crastino sancti Stanislai pontificis et martyris ac patroni gloriosi, nona mensis maij, in ecclesia collegiata sancti Michaelis archangeli in castro Cracoviensi sita, in synodo dyocesano (sic) michi (sic) prelatis et clero sue dyocesis Cracoviensis habita et tenta 2). 1) W kod. Jag. syn. rozdział ten jest z porządku dziesiątym, i następuje po rozdziale „de festo Transfiguracionis domini" jak to wyżej podaliśmy.— 2) Dopisek ten w samym tylko kod. Jag. syn. znajduje się na końcu ostatniego tamże artykułu: „de clericis ad sacros ordines promovendis". W kod. P. II. po ostatnim tamże artykule poprzedzającym, dopisano tylko: „finis.— finita in die sancte Porothee per F. M. (Fratrem Mathiam), anno domini 1460. IX. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATHEDRALIS CRACOVIENSIS A. MCCCXXVIII — MCCCCLXXVIII. (deprompta e codice manu scripto, in archivo eiusdem capituli seposito (Cod. N. I.)). Incipit prohemium in statuta ecclesie Cracouiensis, edita per Johannem Grothonis Episeopum et Capitulum Cracouiense. Formauit deus hominem ad imaginem et similitudinem. Prodigyt postmodum lex per Moysen data et alios prophetas; demum successit ewangelium quod licet per Ewangelistarum prelucida dogmata ad regimen universalis ecclesie diffuse mirificeque ]uculentius claruit. Quia tamen humana natura prona est ad malum et quottidie nouas deproperat edere formas juxta illud ecolesiastici, fecit deus hominem, et ipse infinitis miscuit se questionibus. Propter maliciam enim hominum factum est, ut plura sint negocia quam vocabula, ideoque cum lex non videretur sufficere ad emergendarum causarum decisiones — humana jura inventa sunt, ut percoherceatur hominum audacia tutaque sit inter improbos innocencia, et ut homines discant honeste viuere, alterum non ledere , jus suum unicuique tribuere, quodque boni inter malos quiete viuant, et nullus auctoritate propria sibi presumat sumere ulcionem. Sane cum a multis retroactis temporibus retroactis (sic) per antiquas — nunc vero per modernas consvetudines, constituciones et statuta ecclesie Cracouiensis allegentur, de quibus, quia non sunt in scriptis redacta, an statuta existant, et eorum auctoribus dubitatur, sicque in recepcione canonicorum in ipsa ecclesia super obseruandis consuetudinibus, constitucionibus atque statutis ipsius ecclesie super incerto exigebatur juramentum, et quia ubi non est fundamentum superedificari non potest, et secundum Apostolum: Nemo potest ponere aliud preter id quod est Christus Jhesus fundamentum. Proinde nos Johannes, diuina et apostolice sedis prouidencia episcopus Cracouiensis, una cam fratribus nostris, videlicet Capitulo Cracouiensi, Christi nomine invocato, quod quando recolimus flectere debemus genua, saltem cordis ambiguitatem et incertitudinem huiusmodi dispendium pluribus afferentem omnino tollere et elucidare volentes, gracia nobis suffragante diuina, consuetudines , constituciones et statuta ecclesie nostre sub anno domini millesimo tricesimo (sic) 1) vicesimo octavo, sexta idus Aprilis in scriptis duximus redigenda, decernentes , consuetudines, constituciones atque statuta viribus omnia carere, que non sunt scripta in hoc volumine nostrorum statutorum. 1) Oczywiście mylnie zamiast: tricentesimo. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Statuta Johannis Grothonis, episcopi Cracouiensis, Capitulum primum de distribu- cione quottidiana vicariorum 1). Cupientes igitur cultum diuinum in ecclesia nostra simul et deuocionem temporibus nostris augeri, et cum sancta et salubris sit cogitacio orare pro mortuis, ut a penis soluantur, prouidemus salubriter et sancimus, quod vicarii ecclesie nostre missa 2) pro defunctis matura 3) post primam immediate et vigilias post completorium cum novem leccionibus, singulis diebus, feria quinta specialiter pro dure Boleslao Cracouiense pudico, et alijs Regibus et Polonie Principibus, qui bona aliqua ecclesie nostre sunt largiti, duplicibus festis et diebus dominicis duntaxat exceptis, nec non sabbatis per totam quadragesimam, et in quibus festum novem leccionum euenerit, quia in eis missa pro defunctorum 4) missam de domina temporibus perpetuis dicere teneantur. Et quia qui sentit onus debet sentire emolumentum, damus eisdem vicariis offertorium de capite beati Stanislai, quod prelati et canonici Cracouienses percipere consueuerunt, decem marcas de Zuppa, duodecim de mensa no stra 5), de quibus vicariis qui interfuerunt matutinis, misse pro defunctis, et misse diei, vesperem 6) ac vigiliis, quottidianas distribuciones procuratores capituli, qui pro tempore fuerint, assignabunt. Quicunque vero hanc nostram prouisionem et ordinacionem tam piam, tam salubrem, violauerit, seu procurauerit violari, ipso facto sentenciam excommunicacionis incurrat. De nouis canonicis recipiendis, Johannis Grothonis episcopi. Quoniam transgressor consuetudinis ut transgressor legis et proditor secretorum, ut patrie proditor est puniendus, ideo statuimus quod prelati et canonici nostre Cracouiensis ecclesie de novo recipiendi, sua vel ipsorum recepcione, de 1) Porówn. art. CXLV pod napisem: Joannis Episcopi Cracoviensis missarum pro defunctis ordinatio — w dziele: Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. Kraków 1874. Tom I, str. 184. Nadmieniamy nadto, iż powyższy statut „cnpientes" znajduje się zamie­szczony w księdze pargaminowej z XIII wieku, zawierającej kalendarz i roczniki kapituły krakow­skiej, a przechowanej w archiwum tejże kapituły, i to nietylko na str. 21, lecz także na str. 29. gdzie też zamieszczone jest: Prohemium in statuta Eccl. Crac. biskupa Grota. tudzież statuty, a względnie wyciągi ze statutów tegoż biskupa: „De nouis canonicis recipiendis", „De conuocandis Canonicis", „De celebratione misse ad mains altare", „De gradibus et stallis",,De interdicto tam in ciuitate quam in suburbiis tenendo", wreszcie rozdziały pod napisami: ,,De anno gracie decedencium Canonicorum", „De domibus decedencinm Canonicorum", „De hebdomad. Canoni:— 2) Sic; 1. c: missam. — 3) Sic; 1. c. cum nota. — 4) L. c.: promissa defunctorum. — 5) L. c. znajduje się nadto ten ustęp: et prouentibus villarum Capituli, quas Canonici obtinent, de qualibet marca unum scotum; quod procuratores ipsorum, inramento de integritate prestito, tercio die post festum beati Michaelis debent annis singulis procuratoribus Capituli presentari. Na str. 29 w powyżej omó-wionem rękopiśmie kapitulnym ustęp ten znacznie skrócono. — 6) L. c: vesperis. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 119 obseruandis laudabilibus consuetudinibus, secretis capituli et statutis, sacramentum jure jurando prestare corporaliter priuilegiis, juribus et libertatibus ipsius ecclesie, et pro decore domus dei et ejusdem ecclesie cappam purpuream, ad minus tres marcas valentem, infra duos menses dare, unam marcam grossorum vicariis, duasque ollas vini juxta consuetudinem aliarum ecclesiarum , in memoriam recepcionis sue, singulis canonicis suis et fratribus propinare, et ad domos illorum mittere teneantur. Sin autem predictam cappam, ut premittitur, infra duos menses quispiam non dederit, neque assignauerit valorem precii ejusdem subcustodi, ex tunc ipso facto sententiam excommunicacionis se nouerit incursurura , ab ea, donec dictam cappam dederit, minime absoluendus. Eandem quoque incurrit sententiam, qui jam datam cappam ecclesie, sine licencia nostra speciali, recipere presumpserit de ea. De gradibus et stallis formarum, Johannis Grothonis episcopi. Cum inter choros angelorum et ciuium supernorum, quo alii aliis secundum merita et officia preferantur, ordo et distinccio habeatur, statuimus, ut ad instar matris superne in nostra ecclesia, dum in ea diuina misteria peraguntur, majores, ut pote fratres nostri prelati et canonici in locis et formis superioribus, vicarii vero in inferioribus, et scolares in medio chori, ne ex permixtione eorum quedam inordinata conjunccio resultet, se debeant collocare. Secus facientes per decanum nostrum, vel ejus vices gerentem, pena debita puniantur. De habitu et tonsura prelatorum et canonicorum ecclesie Cracoviensis, Johannis Grothonis episcopi. Quoniam clericos, in sortem domini electos, opportet per decenciam habitus extranseci morum intrinsecam ostendere honestatem, dirigendo laycos moribus bonis et exemplis , proinde sic dudum literis nostris, ita quoque hac constitucione in perpetuum valitura, prohibemus expresse, ut nullus dignitatem seu personatum obtinens, vel canonicus, altarista, aut vicarius, vel quilibet beneficiatus ecclesie nostre Cracoviensis, dum in ipsa missarum solemnia, seu alia diuina officia celebrantur, eam sine superpilicio, aut cappa decenti, et tonsura clericali, quam usque ad aures et parum infra determinamus , ingredi quoquemodo presumant, alioquin ipsam ecclesiam sine decenti habitu, ut premissum, ingredientes sentenciam excommunicacionis incurrant ipso facto, nobis duntaxat eorum absolucione reseruata. Non habentes vero tonsuram debitam per ebdomadarium ewangelicum expellantur. Qui si inde expelli comode non poterint, mox cessent a diuinis, que tamen post eorum exitum libere resumantur. Celebrantes autem in eadem ecclesia coram talibus ab ingressu ecclesie ipso facto se nouerint fore suspensos, donec per nos, condigna penitencia iniuncta, fuerint restituti. Permittimus nichilominus, ut cancellarii et fa- STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. miliares domini nostri Regis Polonie cum ipso missas sine superpiliciis libere possint audire in ecclesia nostra predicta, postquam summa missa coralis et hora sexta vel nona fuerint completa. De celebracione misse ad maius altare, Johannis Grothonis episcopi. Cum beneficium dari propter officium sacri canones protestantur, statuimus, ut ad maius altare nostre ecclesie ubi cum maiori honorificencia diuina officia sunt agenda, nullus alius inferior nisi canonicus corporalis nostre maioris ecclesie, ymo et gracialis , dummodo provisionem capituli sit adeptus, audeat celebrare, e quibus sacerdotes, iuxta vices suarum ebdomadarum, in illo celebrare personaliter, aut per alium canonicum, diuina officia teneantur. Qui vero hoc neglexerint, unam marcam, cuius medietatem canonico celebranti pro ipso. reliquam vero medietatem pro luminaribus ecclesie, infra duos menses sequentes dare et soluere sint astricti. Quam si dare et soluere, ut premititur, non curauerint, extunc ipso facto senten ciam excommunicacionis se noverint incursuros, non absoluendi donec satisfecerint ex integro. Cuiusquidem constitucionis execucionem contra negligencia (sic) decano nostro, vel eius vicesgerenti, committimus faciendam. De conuocandis canonicis ad capitula generalia, Johannis Grothonis episcopi. Cum singulos prelatos et canonicos pro incumbentibus necessitatibus ecclesie expediendis non sit facile conuocare, statuimus, quod omnes et singuli personatus et dignitates obtinentes, et canonici ad tria generalia capitula, videlicet in festis purificacionis beate Marie virginis, sancti Stanislai martiris in Mayo patroni nostro (sic) celeberrimi, et sancti Michaelis Archangeli conuenire iuxta consuetudinem antiquam ecclesie teneantur, in quibus littere, que occurrerint, sigillari de majori sigillo, quod sub tribus seris clausum conseruetur, nisi aliqua grandis necessitas aliud swadeat, tantummodo sigillentur; presenciumque ordinacio, vel quevis disposicio in illis, non obstante absencia aliquorum, roboris obtineat firmitatem, eo saluo, quod necessitate ingruiente, poterimus facere generale capitulum, et ad illud absentes vocare, si mora paciatur, tociens quociens nobis videbitur expedire 1). De reuocacione facti super provisionibus decimarum, Johannis Grothonis episcopi. Cum ecclesia nostra pro subportandis oneribus, et negociis arduis expediendis, que plurimum incumbunt, et pro officianda ipsa ecclesia in vino, cera, oleo, 1) Przy końcu tego wiersza dodane jest słowo „statut", które prawdopodobnie należy do tuż następującego napisu: de reuocacione i t. d. , , STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 121 et soluendis ministris, magnis indigeat sumptibus et expensis, statuimus: ut decime ad nostrum capitulum pertinentes, si que nunc vacant, aut cum vacauerint, nullis singularibus personis de cetero concedantur, quas ex nunc pro communibus utilitatibus et negociis ecclesie nostre reseruamus. De non faciendis amplius canonicis gracialibus, Johannis Grothonis episcopi. Quoniam infinitas et multitudo onerosa sacris est canonibus minuta, decens est et honestum, ut congruis remediis racione previa refrenetur. — Sane dudum per nos, et predecessores nostros, nonnulli clerici, ad importunitatem petencium, in canonicos ecclesie nostre cathedralis, ultra statutum prelatorum et canonicorum triginta sex personarum numerum, fuerant recepti. Per quorum recepcionem non solum mensa episcopalis, sed et capitulum nostrum, in suis juribus et redditibus non modicum grauabantur. Ideoque huiusmodi recepcionibus canonicorum superfluis ac onerosis nos cum fratribus nostris viam precludere cupientes, statuimus ex nunc juramentis nostris firmando, quod de cetero nullus omnino clericus cuiuscunque status vel condicionis existat, in predicta ecclesia nostra, sub quacunque forma vel colore verborum, recipiatur in canonicum gracialem et in fratrem. Si vero secus factum fuerit, taliter recepto nullum jus canonicum per talem recepcionem penitus acquiratur, nec ab aliis in choro et capitulo pro canonico habeatur. Per hanc tamen constitucionem nostram hactenus receptis canonicis gracialibus in eadem ecclesia nostra nolumus aliquM prejudicium generare, quod autem nobis licere non patimur, nostris successoribus indicamus. Johannis Grothonis episcopi. Decet ut ecclesia nostra cathedralis, quasi ceterarum mater et magistra, ab aliis inferioribus obsequiis debitis honoretur; ideoque statuimus, hac in perpetuum confeccione valitura sanccimus, ut ecclesiarum rectores in antiqua et in nova civitate Cracoviensi, ac suburbiis ipsarum beneficia ecclesiastica obtinentes, ad processiones ecclesie nostre predicte, singulis diebus dominicis, et in festis Johannis et Marci Ewangelistarum, in Rogacionibus, ascensionis Christi, assumpcionis sancte Marie virginis, per se, vel per vicarios suos, iuxta antiquam conswetudinem venire et interesse superpiliciati, sine contradiccione aliqua, teneantur, cum per hoc a visitacione archidiaconi nostri Cracoviensis penitus sunt exempti. Negligentes vero, pro qualibet vice processionis neglecte, per cantorem nostrum, vel ejus vicesgerentem, in olla vini, duos grossos bohemicales valente, puniantur, contradictores et rebelles per censuram ecclesiasticam, quam eidem cantori presentibus concedimus, cohercendo. 16 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Le interdicto tam in ciuitate quam in suburbiis communiter tenendo, Johannis Grotonis. Johannes, diuina et apostolice sedis prouidencia, Episcopus Cracoviensis. Ad perpetuam presencium et futurorum memoriam. Cum iuxta sacrorum canonum sancciones membra a capite separari non debent, et turpis sit pars, que suo non congruit universo: sane nuper ad nostram venit audienciam, quod nonnulli ecclesiarum rectores, et eorum vicesgerentes, in ciuitate Cracoviensi et in suburbiis ipsius consistentes, in obseruacione interdictorum ecclesiasticorum, auctoritate Sedis Apostolice, vel ordinariam (sic), seu virtute constitucionis provincialis aut diocesane positorum ecclesie nostre cathedrali et matrici illa seruandi se conformare contempnunt, per quod nimirum ecclesiastica vilipenditur censura, et scandala quam plurima in populo oriuntur. Nos igitur in hys et in aliis uniformitatem, quantum possumus, fouere et conseruare cupientes, de consensu et consilio capituli nostri statuimus in virtute obediencie mandantes, quatenus omnes et singuli ecclesiarum rectores, et alii clerici cuiuscunque gradus, dignitatis, status aut condicionis existant, tam in antiqua ciuitate, quam in nowa ciuitate, quem ( sic ) nunc speciali nomine Kazimiria nuncupatur, vel in suburbiis earundem beneficia ecclesiastica obtinentes, aut habitantes et degentes quoquomodo in eisdem, cum ecclesiam nostram cathedralem et matricem interdictum ecclesiasticum quacunque vel cuiuscunque auctoritate et (sic) positum tenere et seruare, cessare a diuinis ex quacunque causa viderint aut sciuerint, mox absque dolo et fraude qualibet inviolabiliter illud seruent et teneant, se in hoc matrici ecclesie conformantes predicte iuxta consuetudinem antiquitus obseruatam. Alioquin quicunque non seruauerit, seu violare presumpserit huiusmodi interdictum aut cessacionem a diuinis, cathedrali et matrici ecclesia nostra tenente ea et obseruante, sententiam excommunicacionis virtute hujus nostre constitucionis incurrant (sic) ipso facto, eius absolucionem nobis tantummodo reseruata; irregularitatis eciam penam violantes eadem interdicta se nouerint incursuros, quorum dispensacio de jure communi Sedi Apostolice duntaxat est reseruata. Secuntur statuta edita per Bodzantam, episcopum Cracoviensem, et Capitulum, de pena lata in transgressores statuti, et primo de anno gracie fratribus concesso. Dudum per Johannem episcopum, pie memorie predecessorem nostrum, et Capitulum Cracouiense, salubriter est statutum, quod fructus, redditus, et proventus dignitatis, personatus, vel ville capituli, inter executores defuncti, cuius corpus in ipsa ecclesia Cracouiensi vel eius cimiterio fuerit tumulatum, et eius immediatum successorem iuste per medium diuiderentur, iuxta summam et quantitatem, de qua alias deeima papalis in diocesi nostra solui consweuit. Quamquidem diuisionem, STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 123 quia nonnulli fratres nostri, defunctis aliis in beneficiis ecclesie nostre succedentes, facere negligunt pluribus annis, in salutis proprie non modicum detrimentum, cum in recepcione sua expresse promittant et iurent tenere et obseruare eiusdem ecclesie conswetudines et statuta: Nos igitur Bodzantha 1), diuina et Apostolice Sedis prouidencia Episcopus, et Capitulum Cracouiense, huiusmodi negligenciam periculosam hac adieccione pene supplere volentes, statuimus in perpetuum seruandum, ut quicunque de cetero canonicus, vel prelatus, succedens defuncto alicui in personatu, vel prebenda, vel villam fructusque ejus pacifice percipiens, prefatam diuisionem fructuum, reddituum, vel proventuum eiusdem anni, cum executore vel executoribus defuncti, si fuerint constituti, vel saltem cum procuratoribus capituli nostri usque ad instans et sequens tunc festum sancti Martini non fecerit ex integro et complete, extunc, auctoritate nostra, et virtute huius constitucionis, sentenciam excommunicacionis incurrat ipso facto, per nos vel successorem nostrum duntaxat satisfaccione premissa absoluendus, nullam (sic) sibi dilacione vel remissione executorum vel procuratorum capituli in hoc casu suffragante. Si quid autem contra premissa, vel aliquod eorum, per quempiam quauis auctoritate vel temeritate fuerit attemptatum vel factum, sit irritum vel vacuum ipso jure. Actum Cracouie in domo nostra episcopali, celebrato quarto ydus mensis May, anno domini millesimo tricentesimo quinquagesimo quinto. De testamentis per prelatos et canonicos Cracouiensis ecclesie faciendis. Cum secundum legittimas sancciones nichil est, quod magis debeatur hominibus, quam quod liber sit stilus ultime voluntatis, proinde nos Bodzantha, Dei et Apostolice Sedis prouidencia Episcopus Cracouiensis, nolentes, ut fratres nostri, prelati scilicet et canonici nostre ecclesie cathedralis, de suis laboribus, quos in bonis ecclesie nostre fecerint fructuose, saltim in extremis consolacione gaudeant speciali, et (de ?) eorundem fratrum nostrorum, capituli scilicet Cracouiensis, consilio et assensu, statuimus: quod quilibet prelatus et canonicus predicte nostre ecclesie cathedralis de bonis suis mobilibus et se mouentibus, que de suis iustis laboribus eciam in bonis ecclesie nostre, tam capituli nostri predicti, quam eciam pertinentibus ad corpora prebendarum, ipsos acquirere contigerit, non solum non solum (sic) in vita, verumeciam in morte, suis seruitoribus et familiaribus quibuscunque pro eorum seruiciis condigne retribuere valeat, et pro suis debitis satisfacere de eisdem eciam legando post mortem, ac pro sue anime remedio elemosinas facere piis locis 1) Bodzanta Jankowski herbu Poray, XXVIII biskup krakowski, wyświęcony na biskupa roku 1348; po 18-letnich rządach na biskupstwie krakowskiem, umarł w Kielcach dnia 12 grudnia 1366. Uważamy za stósowne przytoczyć tu następujące o Bodzancie wyrażenie się ś. p. X. biskupa Łę-towskiego (katalog biskupów krakowskich tom I. str. 274): „Dla kapituły pamiętne są Bodzantego rządy, gdy jej sprawił wiele użyteczne statuta, które ona przyjęła." STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. pro sue libito voluntatis. Quod si quispiam predictorum forte, quod absit, decesserit intestatus, statuimus et ordinamus, quod capituli procuratores nostri Cracouiensis, qui fuerint pro tempore, de bonis predictis conuertendis pro premio seruitorum defuncti, aut ipsius debitis exsoluendis, seu distribuendis in usus pauperum, ut prefertur, libere intromittant, eaque, facto fideliter inventario, conseruent usque ad generale capitulum proxime affuturum, et tunc, de consilio capituli ipsius et assensu, bona eadem in pios usus commitantur, prout saluti et profectui defuncti predicti utilius viderint expedire. Si quis autem bona eadem, in parte, vel in toto, rapere vel occupare de facto presumpserit, aut voluntatem ultimam defuncti, seu ordinacionem capituli nostri predicti, vel procuratorum ipsius in premissis presumpserit impedire, preter penas canonicas contra tales solemniter promulgatas, excommunicacionis maioris sentenciam incurrat ipso facto, a qua, nisi satisfaccione premissa, et de consensu capituli nostri predicti, non valet liberari. Statutum Johannis Grothonis, episcopi Cracouiensis, de exempcione prelatorum et canonicorum ecclesie Cracouiensis a jurisdicione quorumcumque judicum dio- cesanorum preter auctoritatem ordinariam. Ad decorem nostre matricis ecclesie Nos Johannes, diuina et apostolice (sedis) prouidencia episcopus Cracouiensis, illam quottidianam inter capitulum prelatos et canonicos Oracouienses, et officiales ac judices nostros, quod prelati et canonici Cracouienses nostri, qui quasi columpne eandem nostram sustentant ecclesiam, ac alia in ecclesia, ciuitate, et diocesi nostra obtinent beneficia, virtute quorum ad judicia et ad causas trahuntur judicum et officialium predictorum et alias absque nostra auctoritate proceditur contra ipsos, abolere volentes, quam (?) per inparem non habet imperium, de consensu capituli nostri predicti statuimus perpetuo obseruandum, quod quicunque beneficiati ecclesie, ciuitatis, et diocesis nostre predicte, dignitatem, personatum , vel officium , canonicatum cum plenitudine juris canonici in predicta nostra Cracouiensi ecclesia obtinuerint, ab omni jurisdicione capitulorum, decanorum, prepositorum, archidiaconorum, officialium, et judicum nostrorum quorumcunque generalium et specialium, perpetuo sint exemti. tracti quoque coram eis, vel aliquo eorum, non tenentur respondere ex titulis dictorum beneficiorum, nisi per specialem commissionem nostram, aut nostrorum successorum, super hac eis facultas specialis sit concessa. Alioquin omnis processus in contrarium ipsorum fulminatus, irritus sit ipso facto et inanis. Actum in capitulo nostro, sexto Idus Aprilis, anno domini millesimo tricentesimo vicesimo octauo. Statuta episcopum Cracouiensem tangencia, per Bodzantam episcopum condita, quarto idus May, millesimo tricentesimo quinquagesimo sexto. Quoniam nonnulli predecessorum nostrorum quasdam conswetudines et racionabiles obseruancias fratrum nostrorum, capituli videlicet Cracouiensis, ut pluri- STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 125 mum contra deum et iusticiam obrogabant, de quibus tunc in minoribus constituti, compaciebantur puro corde, nune vero ad culmen pontificalis dignitatis, deo volente, evecti, omnibus et singulis injuriis per predecessores nostros fratribus nostris, ut premittitur, factis, de quibus ante dolebamus, salubriter consulere et occurrere cupientes, consensu fratrum nostrorum ad hoc accedente, statuimus articulos infra scriptos per nos, et successores nostros, perpetuis temporibus obseruandos, sub prestito per nos et fratres nostros de obsernandis perpetuo eisdem articulis corporali juramento, presertim cum prefati articuli non vergant in preiudicium ecclesie et episcopatus nostri, ymmo in commodum et decorem. Et primo statuimus, quod quilibet in episcopum electus de capitulo exeat statim post eleccionem, juramentum prestet, sacrosanctis Ewangeliis manutactis, de statutis et consuetudinibus ecclesie firmiter obseruandis, et de priuilegiis, libertatibus, ac immunitatibus ipsius manutenendis. Bodzante episcopi, quod censure capituli per episcopum non debent reuocari. Ad quia, ut et ipsi in minoribus constituti experimento didicimus, quidam predecessores nostri, in contemptum censure ecclesiastice, sue salutis immemores, processus et sentencias excommunicacionis per capitulum in aliquos lnalefactores, raptores, et violentos latas , contra laudabilem, racionabilem, et prescriptam consuetudinem revocabant et retractabant, per quod ipsum capitulum in bonis et juribus suis dispendia non modica et grauamina sustinebat: ad tollenda igitur huiusmodi imminencia impedimenta, racione exposcente, et consuetudine racionabili et prescripta nos urgente, voluntate et consensu fratrum nostrorum, ymmo de supplicacione ad hoc accedente, promittimus et statuimus processus et excommunicacionis sentencias, per ipsos latas, nullatenus revocare, quin pocius, si necesse fuerit, eciam nostris sentencias et processus ipsas (sic) approbare. Bodzantha episc. Statuimus eciam insuper et firmiter obseruare promittimus, quod decimas in novalibus, antiquis agris adiacentibus, insurgentes a fratribus nostris, canonicis ecclesie nostre duntaxat Cracouiensis, nullatenus recipiemus, specialem ipsis in hoc graciam et prerogatiuam facientes. Bodzanthe. Et quoniam valde est periculosum, ut experimento didicimus, castra et quelibet fortalicia ecclesie ad manus tradere laycorum, statuimus, quod quilibet Episcopus et Electus castra et fortalicia ecclesie regenda et gubernanda nisi (sic) committant, nisi canonicis ecclesie Cracouiensis memorate. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Bodzanthe episcopi. Item, quod a predecessoribus racionabiliter conceditur, debet a posteris nedum impediri, verumeciam benigniter promoueri. Qui enim talia impedire nititur, viam prebet, ut ea, que ipse fecerit, non seruentur. Propter quod una cum fratribus statuimus, quod quilibet successor noster episcopus gracias, per nos et predecessores nostros quibuslibet personis ecclesiasticis factas, firmiter et inviolabiliter obseruet, presertim cum tales gracie dignis meritis ipsorum exigentibus sint ipsis concesse. Bodzanthe episcopi. Ceterum, cum omnes teneamur intendere ad decorem domus dei, statuimus, quod quandocunque et quocienscunque nos ecclesiam nostram maiorem in parte reformare, vel in toto edificare contigerit, nos et successores nostri, qui pro tempore fuerint, duas partes omnium impensarum et impendendorum, fratres vero nostri, videlicet capitulum, terciam partem sine contradiccione qualibet persoluemus, sub prestito per nos de statutis obseruandis corporali juramento. Bodzanthe episcopi. Item, cum a nobis debeant consolari et premio gaudere speciali illi precipue, qui nobiscum continue portant pondera diei et estus, nobisque in negociis ecclesie assistunt auxilio , consilio et fauore, et cum de numero illorum precipue fratres nostri, canonici scilicet ecclesie nostre, statuimus: quod dum ipsas, vel eorum aliquem, ex causa legitima in itinere constitutum domos seu curias nostras episcopales descendere et visitare contigerit, quod per procuratores curiarum honorifice suscepti, in expensis necessariis iuxta decenciam procurentur, prout a predecessoribus nostris de consuetudine laudabili fuerat obseruatum. Bodzanthe episcopi. Preterea statuimus, quod dum et quociens nos et fratres nostros aliqua ardua negocia, ecclesiam nostram tangencia, apud dominos nostros, papam, regem, et ceteros principes expedire et promovere, vel aliquas vexaciones redimere contigerit, super promouendis huiusmodi factis , vel redimendis vexacionibus, nos de mensa nostra medietatem sumptuum, capitulum vero, fratres nostri, unacum clero tocius diocesis, regulari et seculari, alteram medietatem, qualibet contradiccione non obstante, persoluemus , fratribus eciam nostris predictis in exigendo impensas a clero, ut predicitur, regulari et seculari, volumus assistere consilio et fauore, hoc ipsum successoribus nostris faciendum indicamus. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 127 Bodzanthe episcopi. Tandem statuimus, accedente ad hoc fratrum nostrorum voluntate, quod nos et successores nostri collectas aliquas, quantumcunque necessarias, in clerum regularem aut secularem nullatenus imponemus, sine requisicione et consensu capituli speciali, quas eciam nos, nisi in capitulo generali, vigore hujus statuti imponere non licebit. Collectores eciam per nos non eligemus, nisi de consensu et requisicione fratrum nostrorum speciali, qui pecuniam collectam in erario ecclesie nostre maioris predicte, et non alibi, vigore presentis statuti juramento singulorum firmati, reponere astricti sint, nec eas ( sic) inde remouere, nisi de sciencia fratrum nostrorum, vel ad minus capituli procuratorum. Bodzante episcopi. Ceterum statuimus, quod vicarii ecclesie nostre ad ecclesias curatas de collacione capituli et non alii promoueantur, dumque permoti (sic) fuerint, vicarias altaria communiter vel diuisim dimittant, ut commodius intendere possint saluti suorum subditorum. Et cum scriptum sit facere legem quam ipse tuleris, ne ab eis que condimus exonerari videantur, omnia et singula premissa, que statuimus, sacrosanctis ewangeliis a nobis, et fratribus nostris singulis, manutactis,nostris juramentis approbamus et confirmamus, nostris successoribus firmiter obseruanda ipso facto demonstrantes. Acta sunt hec in capitulo generali in ecclesia nostra Cracouiensi celebrato quarto idus mensis May, anno domini millesimo tricentesimo quinquagesimo sexto. Statutum Johannis Radlicza, episcopi Cracouiensis, ut omnes res thesauri et claues earum procuratores capitulares seruent. Quoniam in retroactis temporibus, prout a fratribus nostris, prelatis et canonicis didicimus, nonnulle res, puta calices, libri, ornatus, et reliquie ecclesie nostre, ex indiligenti custodia sunt perdite, alienate et distracte: nos igitur Johannes 1), dei gracia episcopus Cracouiensis, unacum consensu fratrum nostrorum, predictis periculis in futurum precauere cupientes, statuimus omnino volentes, quod a modo claues thezauri et erarii ecclesie nostre Cracouiensis predicte, nec non calices, libri, reliquie, et ornatus, nonnisi per procuratores capituli, pro tempore 1) Jan V. Radlica (Radlicki) herbu Korab, sławny lekarz, XXXI biskup krakowski, siedział aa katedrze biskupiej krakowskiej od r. 1382 do r. 1392. On to wraz z arcybiskupem Bodzanta dopełnili aktu chrztu na Władysławie Jagielle. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. existentes, diligenter conseruentur. Actum Cracouie, feria tercia post festum purificacionis beate Marie, anno domini 1483 (poprawiono: 1383). Statutum de distribucionibus quottidlanis Petri Wysch, episcopi Cracouiensis. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Non debet reprehensibile iudicari, si secundum varietatem temporum, vires mutentur statutorum, et presertim ad illum effectum, ubi cultus diuinus augeatur ac domus domini, quam decet sanctitudo, laudibus et ympnis decoretur. Proinde nos Petrus, dei gracia episcopus Cracouiensis, sacrosancte Romane ecclesie prothonotarius, sane in animo reuoluentes, qualiter dudum nostri pie memorie predecessores, cum consilio et unanimi assensu venerabilis capituli eiusdem nostre ecclesie Cracouiensis, statuerant, quod dum et quociens aliquam villam prestimonialem dicti capituli per cessionem vel decessionem alicuius prelati aut canonici vacare contigisset, tociens eam secundum prioritatem et maioritatem prelatis et canonicis superstitibus debita successione contulissent. Quibus quidem villis prelati et canonici predicti adeptis, raro vel nunquam ad dictam ecclesiam ad eorum officia peragenda veniebant, quin ymmo ter in anno ad generalia capitula, ubi pregnancia et multum ardua negocia eidem ecclesie incumbencia necessario fuissent tractanda, venire recusabant si quempiam eorum huiusmodi villarum distribucione porcio minime tetigisset, propterquod cultus diuinus minuebatur, commoditates et libertates ecclesie negliebantur, ac maius altare, ut sepius, turpiter remansit inofficiatum. Quibus omnibus nos, et prefatum capitulum, salubriter obviare volentes , et ut eadem ecclesia Cracouiensis predictis obsequiis inantea non fraudetur, sed ut inter basilicas velud stella matutina inter sidera habeatur, nuper de anno domini millesimo tricesimo nonagesimo nono ad festum purificacionis sancte Marie virginis, in capitulo dicte ecclesie unanimiter congregati, inter ceteros arduos tractatus de decore dicte nostre ecclesie tractantes, a prefato statuto recedentes, et in aliud plus salubre statutum unanimiter conuolantes, deliberato animo, ac salubri consilio prehabito, drecreuimus et eciam perpetualiter statuimus, ut quociens et quando de cetero aliquam villam capituli quocunque modo vacare contigerit, quod per amplius non alicui singulari prelato aut canonico dicte ecclesie conferatur, sed ad communitatem dicti capituli eo ipso reuertatur, eiusque fructus, redditus, et proventus, et quelibet alie obvenciones, quocunque nomine censeantur, cum aliis bonis communitatis per procuratorem aut procuratores, quos idem capitulum, quociens et quando fuerit opportunum duxerit eligendum vel eligendos, antiquis tamen capituli procuratoribus ad thezaurum et fabricam et ad alia facta ac disposicione (ad dispositionem?) capituli pertinencia minime semotis, integre recipiantur et teneantur, ac in distribuciones quotidianas pro eisdem prelatis et canonicis conseruentur , et inter prelatos et canonicos, iuxta disposicionem inferius annotatam, prout se extendere poterint, in pane, grano, vino, carnibus, aut in paratis pecuniis, ac aliis utilitatibus, prout nobis et eidem capitulo melius videbitur STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 129 expedire, distribuantur. Forma autem distribucionum 1) predictarum erit talis, quam predicti procuratores summa attendant diligencia, quod omnis prelatus aut canonicus prenotatus, qui distribucionem (sic) alicuius diei voluerit gaudere, veniat ad processionem, sub quacunque forma ob quacunque causa (sic) huiusmodi processio tali die peragetur, et stet continuando et summam missam audiendo, vel per se pro tunc in eadem ecclesia ipsam legendo, seu confessiones audiendo, ad minus usque ad osculum pacis, quod Ohristus suis discipulis in signum dileccionis ac feruorem caritatis, dum in terris humanitus conuersatus extitit, reliquit, et sic porcione, tali die occurrente, gaudebit. Nisi forte sic (?) factis notabilibus ecclesie predicte legittime prepeditus, que impedimenta procuratori, aut procuratoribus capituli predictis, per consciencie deposicionem declarabit. Debiles autem et infirmi, in ciuitate Cracouiensi degentes, et ad premissa ad dictam ecclesiam nullatenus ascendere valentes, similiter huiusmodi porcionibus gaudebunt, eorum tamen impotenciam et egritudinem similiter procuratoribus prenotatis, eorum consciencia mediante, insinuabunt. Eciam qui racione studii in eadem ciuitate Cracouiensi leccionibus occupati fuerint notabiliter, porcionibus predictis gaudebunt, in qua consciencias dictorum studencium oneramus. Volumus autem, quod prefatum capitulum a procuratore, seu procuratoribus prenotatis, de omnibus et singulis dictorum fructuum redditibus, qualitercunque provenientibus, sub pena suspensionis, quam eos ipso facto incurrere volumus , si secus fecerint, quam in presenti statuto decernimus, bis in anno, ad festum purificacionis videlicet, et ad festum sancti Stanislai tempore May, per se, aut alium seu alios per eum deputatum aut deputatos, debitam et districtam recipiant racionem, quod si, quod absit, procurator aut procuratores predicti in huiusmodi racione deficiant, illud in quo defecerint, infra sex mensium spacium huiusmodi racionem immediate sequencium, eadem (eodem?) capitulo, sub excommunicacionis pena, quam eos similiter volumus incurrere, si secusfecerint, effectualiter persoluant. Nullus vero prelatus aut canonicus capituli prenotati interpellare pro procuratore aut procuratoribus predictis pro defectu huiusmodi, sub excommunicacionis pena, quam eciam, si secusfecerit, se nouerit incursurum, presumat. Volumus tamen, quod procurator aut procuratores prenotati, dum et quociens in negociacionis officio eorum procuraciones prenotate transierint, moderatas expensas habeant, et iuxta eorum statutum et condicionem deducant, presentibus in perpetuum valiturum (sic). Sbignei cardinalis et episcopi Cracouiensis statutum. Deformitatem et ignominiam ecclesie nostre Cracouiensis, quam in aliis ecclesiis cathedralibus ecclesie polonice durare videmus, evitantes (?), dum vicarii 1) Tu „in margine" dodane są ręką późniejszego pisarza słowa: forma distributionum quotidianarum. 17 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. canonicales, per substitutos in cathedrali deseruientes, parrochialibus ecclesiis se alligant, aut opportunitatem conquerunt diuagandi, ecclesia cathedrali materce neglectam ( sic), ex substitutorum tam impericia quam tortuositate multifarie deformata, perpetuo sancimus obseruandum edicto: Ne aliquis vicarius canonicalis, quacunque condicione, statu, vel eminencia refulgeat, in ecclesia nostra Cracouiensi possit aut valeat per substitutum ex quacunque causa deseruire, aut parrochialem ecclesiam, beneficium curatum, cum vicaria simul obtinere. Si quis autem ausu temerario presens nostrum statutum saluberrimum violare presumpserit, et habitam amittat vicariam, et inhabilis sit perpetuo ad aliam habendam, teneaturque canonicus huiusmodi vicarie alium idoneum, per decanum, aut vicedecanum Cracouiensem investiendum, presentare. Negligens autem vel contradicens presentare alterum, excludatur a refeccionibus et capitulo, et inhabilis censeatur ad villam prestimonialem et domum obtinendam. Presens insuper statutum, velut necessarium, salubre et utile, eciam ad ecclesias collegiatas nostre Cracouiensis diocesis volumus extendi, mandamusque districte illud in singulis eius punctis practicari et custodiri. Datum Cracouie, in capitulo nostro generali, in festo sancti Michaelis celebrari solito, anno domini 1429. Ego A. in Cracouiensem episcopum electus, postulatus, vel assumptus, corporali juramento juro et promitto deo omnipotenti, et domini nostri Jesu Christi genitrici Marie virgini, et sanctis Stanislao et Wenczeslao patronis et presidibus, priuilegia, statuta et decreta, constituciones et obseruaciones ecclesie Cracouiensis per antecessores meos, episcopos Cracouienses, condita, et per me pro stabilimento et decore ecclesie prefata (sic) condenda, et signater statutum de castris ecclesie Cracouiensis nullius alterius nisi prelati et canonici Cracouiensis regimini et gubernacioni non committendis, obseruabo, manutenebo, et defendam. Et omnia ab eadem ecclesia illicite alienata, occupata, et distracta iuxta posse meum revocabo, et presentis iuramenti relaxacionem neque a summo pontifice, neque a generali concilio, neque ab eis facultatem habentibus, impetrabo, et impetrata, aut motu proprio collata, non utar. Sic me deus adiuvet et hec sancta etc. Datum Cracouie, in capitulo pridie sancti Stanislai in Mayo celebrato 1), anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo septimo. Statutum de aureo calice per guemlibet episcopum Cracouiensem soluendo et dando, conditum per Sbigneum cardinalem et episcopum Gracouiensem. Sbigneus, miseracione diuina tituli sancte Prisce sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis, et episcopus Cracoviensis, ad perpetuam rei memoriam. Giorie perhennis obtentu tam in nostra, quam successorum nostrorum, affeccione id debeat 1) W manuskrypcie: celebratoro. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 131 haberi precipuum, ut Cracouiensis ecclesia, cum quia 1) (sic) fedus spiritualis coniugii suscepimus, per munus dotale sponsi sui gratuletur sibi prevenisse incrementum, ut connubio terreno, in quo dotalium munerum intervenit largicio, inferiorem se non suspiret; et cum singule persone, ad prefate ecclesie Cracouieasis dignitates aut prebendas promote, ingressum suum cappe choralis largicione cohonestant, fedum et turpe nimis est, personas pontificali culmine inclitas, et in regimine prefate ecclesie Cracouiensis perductas, nullo largitatis beneficio obligari, in quibus vigere debeat amplior excellencia liberalitatis, quam illis terrenarum opum introitus subministrant. Itaque, venerabilium fratrum nostrorum, prelatorum et canonicorum Cracouiensium, deliberacione accedente et consensu, perpetuum et irrefregabile prowulgamus ( sic ) decretum, ut quilibet in episcopum Cracouiensem electus, postulatus, vel quomodolibet assumptus, vel ordinatus , a die pacifice possesionis infra unius anni decursum, calicem aureum, non minus ducentorum florenorum hungaricalium precio appensum, teneatur ecclesie Cracouiensi, in vim contracti spiritualis federis, liberaliter et munifice offerre, et sponsam suam, Cracouiensem ecclesiam, huiusmodi adornare insignis. Et cum legislatorem oporteat in primis suam operis effectum implere sanccionem, nos donum huiusmodi, calicem videlicet aureum, ipsi Cracouiensi ecclesie cum omni humilitate obtulimus, donamus et contulimus, ut predecessorum nostrorum in simili opere non solum equemus virtutem, sed eam successoribus nostris relinquamus imitandam. Inchoare enim implecionem huiusmodi legis per nos, ipsius conditorem, volumus , ne succedentibus possit esse in aliquo onerosa. Datum Cracouie, feria quinta post festum sancti Stanislai in Mayo, anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo tercio. Statutum quod duodecim marce pro cappa et Tino per pemlibet installandum soluantur. Sbigneus, miseracione diuina tituli sancte Prisce sancte Romane ecclesie presbiter cardinalis, et episcopus Cracouiensis. Ad perpetuam rei memoriam. Ad singularem commendacionem, prouidenciam et laudem, omni reprehensione et detraccionem (sic) circumscripta , retorquendum est, si obseruancie et constituciones veteres, in condicionem transmutate meliorem, eundem fore quem ante obseruant in solucionis questu tenorem, et nimis necessario et priuato usu abrogato, preuidencie discursu in utilitatem publicam et summe necessarium ordinantur et profectum. Sane et si alias ecclesia nostra Cracouiensis pro statuto laudabilique conswetudine obtineret, ut quilibet novellus prelatus aut canonicus ad dignitatem, personatum , officium, aut prebendam quamcunque, auctoritate quacunque et quocienscunque installatus, admissus, et receptus, eciam si in huiusmodi dignitate, personatu, officio, vel prebenda plures habens competitores et concurrentes, ad dandum pro decore 1) Mylnie zamiast: qua. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH.CRAC. ecclesie Cracouiensis cappam valoris trium marcarum, et pro quolibet prelato presente quatuor, pro canonico vero duas vini hungarici ollas stringebatur. Quia tamen et cappe valor in ecclesia tam nobili et insigni ad vilem et tenuem nimis taxam, habendo respectum ad ecclesias alias pluribus condicionibus inferiores, restrictus fuerat, et pro vino prelatis et canonicis dando plus quam triplum eius, quod soluebatur pro cappa, inutiliter et superuacue expendebatur: Nos, qui qualitate temporum pensata, ad summovendos pluves ecclesie nostre defectus et plussolita incumbencia ferenda onera erarium ecclesie nostre, quod usque in diem hanc pro repentinis et subitis casibus, necessetatibus, commodis et opportunitatibus preferendis et explendis nullus 1) (sic) extitit et penitus vacuum et desertum, cupimus summo desiderio refici et in parte aliqua releuari, venerabilibus fratribus nostris, prelatis et canonicis ecclesie Cracouiensis, ratificantibus, approbantibus, laudantibus, et summe commendantibus, contrario statuto, et veteri obseruancia et consuetudine de certa scientia abrogatis, statuimus perpetuis temporibus de cetero obseruandum, ut quilibet novellus prelatus aut canonicus, eciam regularis, ad abbaciam, personatum, officium, vel prebendam quocunque modo aut auctoritate assumendus, admittendus, vel installandus, eciam si pacificus non esset, et unum vel plures haberet competiciones (sic) 2), pro cappa et vino duodecim marcas communis pecunie ecclesie nostre Cracouiensi, racione jurium ecclesie, soluere teneatur, infra unius mensis spacium, a die recepcionis et installacionis computandum. Quod si aliquem vel aliquis (sic) 3) in solucione huiusmodi duodecim marcarum negligentes aut contumaces esse contigerit, extunc decernimus et statuimus, ut procurator capituli pro tempore existens, in negligentes censuras auctoritate capituli extendat, nonnisi satisfaccione accepta easdem relaxaturus. A solucione vero et presticione vini liberum quemlibet iustallandum ex nunc decernimus, et statutum aut consuetudinem de soluendo vino in totum abolemus, disoluimus et cassamus, volentes ut pecunie, que olim priuate deseruiebant necessitati vel voluptati expense in vinum, de cetero publicam expleant necessitatem cum profectu. Is siquidem modus compendio suo utilis et necessarius pro reficiendo erario nostre ecclesie visus est, qui et dantes ampliori adieccione oneris non aggrauat, et erarium ecclesie nostre in aliquanta parte reficit et impingwat. Pecunias autem exinde provenientes non solum pro comparandis cappis, exigente necessitate, conuerti (?) volumus, sed eciam in alios quoscunque necessarios urgentes et fructuosos usus, nobis tamen superius consultis, decernentibus et consentientibus , dispensari. Datum in capitulo generali Cracouiensi, celebrato feria secunda in crastino purificacionis sancte Marie, anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quinto, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Nicolai, diuina prouidencia pape quinti, anno octauo. 1) Nullum. — 2) Competitores. — 3) Aliquos. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 133 Sbignei cardinalis et episcopi Cracouiensis statutum. Antique consuetudini inherendo decernimus, quod si quis prelatorum et canonicorum de uno canonicatu et prebenda ad alium canonicatum et prebendam, siue de canonicatu ad prelaturam, aut de prelatura ad canonicatum Oracouiensem, quocunque modo legitimo promotus fuerit, priorem canonicatum, prebendam, siue prelaturam dimittendo, talis, et si de nouo recipi et installari debeat, velut cui de nouo est prouisum, non tamen locum aut vocem, eciam si transit de choro altero in alterum, per hoc mutare censendus, quinymo et senium, et locum, et vocem, et ordinem quo adopcionem (sic) 1) prouisionum capituli siue villarum, et cantacionum missarum, retinere debet secundum tempus ipsius primeue ad dictam ecclesiam et capitulum recepcionis, nec taliter permutantibus, vel dignitates, personas (sic) 2), prebendas quascunque optantibus, debent exigi, nomine capituli, alique pro cappis pecunie, aut a vicariis pro offertorio , aut notario capituli et scole magistro pro instrumentis , sed omnia illis gratuite mandamus prestari. Si vero forte quispiam predictorum per viam permutacionis beneficiorum, aut alias quomodolibet, de gremio huius ecclesie exiens, ad aliam ecclesiam promoueretur, talis etenim si demum ad hanc ecclesiam promotus foret, merito per hoc prime recepcionis 3), seu senium amittere debet, cum per huiusmodi egressum ecclesiam deseruisse videtur. Preterea huiusmodi senium habere debent et illi, qui per (post?) ipsorum recepcionem vincerent suos tandem collitigantes ita videlicet, quod victoriam obtineant in eadem prebenda, ad quam taliter fuit quis primo receptus. Datum Cracouie, in capitulo generali pro festo sancti Stanislai celebrari solito, anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quarto. Thome episcopi Cracoviensis. Thomas 4), dei et apostolice sedis prouidencia, episcopus Cracouiensis, ad perpetuam rei memoriam. Quemadmodum status ecclesie nostre, salubri disposicione compositus, singulari nos gratulacione letificat et reficit, ita non leui nos merrore contristat, si pro illius deformitate, dampno, et lesuam (sic) 5) aliquid constat presumptum, introductum, vel admissum. Et sicut salubres ordinaciones cum omni promptitudine et deuocione exequimur, ita, in speculo positi, omni vigilancia intendere adstringimur, ut deformitates quaslibet resecemus. Sane quominus diuina et humana sanccione, regum quoque et principum singulari decreto, ecclesia Cracouiensis, et bona temporalia eidem subiecta, ab omni bellorum et quarumcunque expedicionum, qualitercunque emergencium, strepitu et onere, et a prestacione stacio- 1) Quoad opcionem?— 2) Personatus?— 3) Zdaje się brakować słowa (raoże: commoda; lecz także być może, że mylnie napisano „merito" zamiast „merita"). — 4) Strzepiński. — 5) Lesura albo lesione? STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. num, sint libertata et exempta, superiori tamen tempore multipharie transgressione contraria comperientes huic libertati derogatum, statuimus et irrefregabili edicto precipimus perpetuo obseruandum: ut bona mense nostre episcopalis, capituli nostri et quarumcunque ecclesiarum, monasteriorum, collegiatarum, parochialium et quorumlibet beneficiorum, bello generali vel particulari imminente, ad solucionem fertonum, currium vel equorum, et quarumcunqae aliarum rerum racione expedicionis, que woyenne dicitur, item ad prestacionem stacionum regum, reginarum, principum, comitum vel quarumlibet personarum, non possint aut debeant astringi, nec ab eis prefate dacie et staciones, sub quocunque colore et occasione, exigi, sed libertate eis concessa volumus ea per omnia potiri. Si quis autem violator premissorum extiterit, diuina se non dubitet plectendum ulcione, redditurus alciore fenore, quicquid in vilipendium ecclesiastice libertatis, et huius nostri statuti, a subiectis extorserit. Thome episcopi Cracoviensis. In magna et notabili parte mensem (sic) 1) nostram episcopalem in decimis, et aliis suis introitibus, attendentes mutilatam et lesam, dum predecessorum nostrorum ordinacio nowa monasteria, et altera, (sic) 2), novas prebendas, et mansionarias, nulla cogente necessitate, deuocione aut racione, notabiles decimas de mensa episcopali in dotem consignando, erigens, domus sue et nominis celebriorem condicionem efficere quesiuit, et alienacionem enormem non attendit: Quocirca statuendo decernimus, et decernendo prohibemus, ne in dotacionem, ereccionem, fundacionem nouorum monasteriorum, altarium, prebendarum, mansionariarum, 3), et quorumcunque beneficiorum, aut amplitudinem et incrementum antiquorum, sub quocunque colore arte vel ingenio, ad quarumcunque personarum peticionem vel instanciam, episcopi Cracouienses alienaciones de mensa episcopali faciant aut facere presumant, nec in huiusmodi alienaciones venerabile capitulum Oracouiense illis prestet annuenciam, ratihabicionem et consensum. Quod si prestiterit, decernimus illam irritam prorsus et inanem, per hoc tamen ecclesiarum parochialium fundacionem (sic), erreccionem (sic), et dotacioni, necessitate tamen exigente, nullum volumus obstaculum aiferri. Thome episcopi Cracoviensis. Licet antiquorum predecessorum nostrorum prouidencia, in nonnullis opidis et villis episcopatus Cracouiensis advocacias et scoltecias iusto precio coemens, mense episcopali pro eius amplitudine adiecisset, succedens tamen aliorum prodiga voluntas advocacias et scoltecias predictas, aut per predecessores suos solucione 1) Mensam. — 2) altaria ? — 3) Wyraz nieczytelny; może: psalteriarum. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 135 pecuniaria extinctas, aut ad eum deuolutas iterum resuscitans consanguineis et familiaribus distribuit perpetua donacLne, ex qua mense episcopali varie subministrabuntur incommoditates: statuimus, ut in opidis et villis episcopalibus antiquis, advocacias et scoltecias non habentibus , episcopi Cracouienses adwocacias et scoltecias non erigant, aut ad eos deuolutas, vel per aliorum prouidenciam et liberalitatem redemptas, non conferant, cum prouentus episcopales ad premianda seruicia obsequencium sibi et ecclesie abinde sufficiant, quod si contrarium facere presumpserint, capitulum Cracouiense illum (sic) 1) donacioni nullum volumus prestare consensum, et prestitum non valere. Thome episcopi Cracoviensis. Antiqua et comendacione digna et predecessorum nostrorum constitucione extat prouisum et decretum, ut castra episcopalia nulli alteri persone nisi prelatis et canonicis Cracouiensibus per episcopum, pro tempore existentem, committantur in regiminem et tenutam. Verumquia contra huiusmodi statutum sepius excessum est, dum predecessorum nostrorum auctoritas seculares personas, ecclesiasticis spretis, castris ipsis preferebat, ex quo et oppressiones subiectis, et ecclesie nostre, decedentibus eius presulibus , varie iniurie et pericula succedebant, prisco itaque innitendo statuto ordinamus, et decernimus, et juramento firmamus: ut episcopi Cracouienses castra ecclesie in regimen et tenutas nulli alteri nisi prelatis et canonicis Cracouiensibus conferant, et ad id circa suam assumpcionem, ut districcius se custodire meminerint, quod se singularius seruaturos astrinxerint firmiter et sincere obseruare, jurent singulariter et promittant, ne prelati et canonici Cracouienses, quibus nunc castra ipsa collata sunt aut imposterum conferentur, aliis nisi prelatis et canonicis Cracouiensibus, mandante tamen episcopo, ea dimittant et resignent, ut successione huiusmodi tenuta castrorum ecclesie de manibus prelatorum et canonicorum ecclesie Cracouiensis non possit quoquomodo abstrahi aut alienari. Et ne de juramento, quod quilibet in Cracouiensem episcopum assumendus prestare tenetur, possit ambiguitas suboriri, eius formam annectimus 2). Thome episcopi Cracouiensis. Thomas, dei gracia episcopus Cracouiensis, ad perpetuam rei memoriam. Consuetudinem veteri abusu in ecclesia nostra Cracouiensi tentam, qua celebrantes in missis maioribus et ministri almuciis uti consueuerant, abolemus velud fedam, abhominabilem, et agrestem, prohibentes, ne in officio misse indumenta sacerdotalia, passionis Christi insignia representancia, quisquam prelatus, canonicus, vicarius, aut quacunque prefulgens dignitate, diuinam rem exercens aut administrans, almu- 1) Illorum ?—2) Rota przysięgi załączona do pierwszego statuta kardynała Oleśnickiego na k. 130. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. cio velare aut tegere presumat, cum ornamenta ecclesiastica et sublimioris dinoscuntur ministerii, et alcioris decoris, quam velamenta humana. Datum Cracouie in capitulo generali pro die sancti Stanislai in Mayo, anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo septimo celebrato. Statutum Johannis Ludkonis episcopi Cracouiensis pro universa diocesi 1) Johannes 2), dei gracia episcopus Cracouiensis, ad perpetuam rei memo riam. Grandi decedencium ecclesiasticarum diocesis nostre Cracouiensis personarum, quibus salubrius atque diligencius, quam suas nequerit amplius depromere querelas, prouidere atque succurrere nos condecet, excitati iniuria, quam illis succedentes usurpando sibi et perniciose eorum deseruita premia, et appropriando, que meruerant, sepenumero irrogabant, attendentes insuper frequentes lites, que propterea inter succedentes ex una, et procuratores aut executores defuncti partibus ab altera multipharie suscitabuntur, nec poterant per constitucionem seu extravagantem Johannis pape XXII, que incipit: „Suscepti regiminis" 3), et a concilio prouinciali polonice ecclesie acceptatam , sed nec per Johannis Grothonis et Bodzante episcoporum Cracouiensium, predecessorum nostrorum, de anno gracie statutum (sic) in fauorem prelatorum et canonicorum Cracouiensium condita, quorum primum quod incipit: „Cum eos, quos viuos dileximus, diligere debemus et mortuos" 4) , alterum quod incipit: „Dudum per Johannem episcopum pye memorie" 5),que presentibus, velud grauamen non graciam decentibus (sic) 6) afferencia, extinguimus et abolemus, propter qualificacionem beneficiatorum, et temporum sub quibus decedunt diuersificacionem, ad liquidum diffiniri et decidi: Quapropter, habita super tam nodosa et necessaria questione cum venerabilibus fratribus nostris, prelatis et canonicis ecclesie Cracouiensis, diligenti deliberacione et tractu, hoc perpetuo de ipsorum approbacione et assensu sancimus edicto, ut quilibet dignitatem, personatum, cano- 1) Porówn. J. A. Załuski, Synodicon Poloniae orthodoxae. Vars. 1744. str. 11. — 2) Joannes VII Lutecus de Brzezie, de stemmate Doliwa. jak się Rzepnicki ( Vitae praesulum Poloniae T. T. str. 316) wyraża Był on XXXVIII biskupem krakowskim; zmarł 21 maja 1471 r. — 3) Extravag Jon. XXII. Tit. I. cap. 2.— 4) W przytoczonym powyżej na str. 118 rękopisie, zawie­rającym kalendarz i roczniki kapituły krakowskiej, zamieszczony jest statut ten biskupa Jana Grota na str 30 pod napisem: „De anno gracie", i opiewa jak następuje: Cum eos, quos vinos dileximus, diligere debeamus et mortuos: statuimus, quod fratres nostri canonici ecclesie nostre kathedralis , pro debitys eorum exsoluendis , et pro animarum illorum piys oracionibus comparandis, ac elemosinis largiendis, annum gracie habeant decedentes , quem finiri in circumcisione domini post decessum cuiuslibet declaramus, volentes et statuentes, quod ipsi, cum in dyocesi nostra, vel ciuitate decesserint, non alibi, quam in ecclesia nostra predicta , ne cuius militiam (?) uiuentes exercitabant (?), illam morientes contempnere videantur, debeant sepeliri, et si alias sepulti fuerint, vel ipsum alibi eligerint sepeliri, eo ipso, cum se indignos reddierint, predicto anno gracie sint priuati. — 6) Ob. wyżej str. 122 .— 6) Decedentibus? STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 137 nicatum, prebendam, altare, parrochialem ecclesiam, vicariam perpetuam siue manualem, et quodcunque aliud beneficium vel officium, curatnm siue non curatum, perpetuum aut manuale, tam in cathedrali, quam collegiata, conuentualibus, aut parrochialibus obtinens, pro soluendis debitis, largiendis elemosynis, et oracionibus pro salute ipsius ordinandis, sustentandis aut decorandis ecclesiis, hys presertim, apud quas beneficia obtinebat, annum gracie (eciam si intestatus decesserit), quem a festo circumcisionis domini, siue a prima die Januarii universa polonica, sed et nostra Cracouiensis numerare incipit ecclesia, habeat decedens, infrascripto tamen ordine et condicione, ut si quis in anni principio videlicet in tribus mensibus, aut eorum altero, Januario , Eebruario et Marcio decesserit, quartam partem omnium proventuum, quocunque censeantur nomine, iuxta verum valorem sui beneficii habeat, remanentibus tribus partibus pro successore, cui eciam ad seminandos agros prediales tenebitur relinquere estiualia frumenta. Qui vero in mensibus Aprili, Mayo, et Junio vita excesserit, omnium fructuum ex equo habeat veram medietatem, altera medietate pro successore reseruata. Is vero, qui in mensibus Julio, Augusto, et Septembre abierit, tres partes omnium prouentuum in vero valore accipiat, quarta duntaxat successoris commodis cedat, pro quo eciam frumenta yemalia ad quantitatem agrorum predialium non seminatorum volumus per mortuum et eius executores relinqui. Si vero in mensibus Octobre, Novembre, et Decembre obierit, omnes fructus et introitus sui beneficii absque diminucione mortui percipiat absque successoris, cui percepcionem quantumcunque ( sic ) illorum interdicimus, qualibet impedicione; que omnia eciam ad vicarios perpetuos, curam animarum non habentes, mansionarios, psalteristas (?) volumus referri. Talis enim ordinacio equa nobis et modesta in utroque visa est, vita functis quidem propicia, viuentibus vero graciosa; quam si quis ausu temerario violare, aut illi contra venire presumpserit, indignacionem omnipotentis dei incurrat, et a communione sacri viatici in extremo die alienus existat, omnium, qui cum pietate dormicionem acceperunt, accerrimam querelam, et iustissimam pro temeritate sua a iustissimo omnium iniuriarum ultore Deo subiturus ulcionem, et nichilominus sentenciam (sic ) excommunicacionis ipso facto innodatum se sciat, a qua nonnisi satisfaccione executorum seu procuratorum suffragante (sic). Decernentes irritum et inane, si secus super his, aut quolibet premissorum,. per quempiam fuerit attemptatum. Datum Cracouie, in capitulo generali pro festo sancti Stanislai in Mayo, anno domini millesimo quadringentesimo sexagesimo septimo celebrato. Sequuntur capitularia statuta, et primo capitulare statutum de legendis missis et celebrandis vigiliis pro anima fratris defuncti. In Christi nomine Amen. Salutaris doctrina beati apostoli nobis commemorat, quod omnes stabimus ante tribunal Christi, recepturi pro meritis prout in corpore gessimus, siue bonum fuerit, siue malum. Opportet nos igitur diem ventu- 18 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC ram judicii extremi misericordie operibus prevenire, ac spe eternorum seminare in terris, quod prestare domino cum fructu centuplo recolligamus in celis, firmam spem et fiduciam habentes, quum qui parce seminat, parce et metet, et qui in benediccionibus seminat, de benediccionibus et metet vitam in domino sempiternam. Nos igitur capitulum ecclesie Cracouiensis, quominus sciamus omnia bona, que possidemus, intuitu eciam esse pauperum largita et pauperibus eroganda, reseruato nobis usufructu, necessario tamen volentes per amplius nostrorum quilibet (?) in caritatis operibus exerceri, attendentes fraternitatem nostram per reuerendum patrem dominum Johannem Grothonis, olim episcopum Cracouiensem, privilegiata (sic) 1) de anno gracie et parte media remanenciarum in bonis ecclesia ( sic) 2), eciam post mortem, et volentes exinde saluti nostre consulere, statuimus: quod pro operibus misericordie annis singulis, finitis capitulis nostris generalibus, tercia die capituli post vesperas debeamus omnes et singuli, cessante legitimo impedimento, in nostra ecclesia convenire, et decantare vigilias solemniter nowem leccionum pro animabus fidelium defunctorum, et postmodum in crastino in mane similiter convenientes decantare in eadem ecclesia missam defunctorum, nec non die sequenti in mane decantari vel legi missa pro pecatis 3) — et per procuratores capituli ad partem disponatur. Et quicunque nostrorum in ciuitate Cracouiensi vigiliis et missis non interfuerit, soluat communitati nostre fraterne unum fertonem grossorum pragensium, quem ad soluendum si noluerit, per censuram ecclesiasticam nostri capituli compellatur; cui si restiterit, careat omni promocione capituli temporibus vite sue. Et ut necessaria lumina pro diuino cultu ex nostra speciali largicione habeantur, quilibet canonicus et prelatus, singulis capitulorum generalium temporibus, contribuat et assignet realiter procuratori, vel procuratoribus, fraternitatis nostre tres grossos bohemicales, qui eciam annis singulis nobis tenebuntur de eisdem facere racionem. Statutum capitulare. Preterea quocienscunque aliquem de fratribus nostris migrare contigerit ab hac luce, statuimus et confirmamus, quod omnes canonici, qui in ciuitate Cracouiensi tunc fuerint, una cum vicariis omnibus, assint sinceriter eius funeri, et in domo defuncti, vel in ecclesia nostra, decantent eidem vigilias novem leccionum et missam defunctorum, ac deponant eum (sic) cum consuetis oracionibus corpus fraternum in loco debito sepulture, ac postmodum quilibet frater, ubicunque fuerit constitutus, pro anima defuncti per se, vel per alium, tres missas teneatur legere infra mensem sub excommunicacionis pena, quam negligentem incurrere volumus ipso facto, ita tamen, quod si ita longe aliquis ex fratribus nostris fuerit, quod infra mensem vel amplius ad eius noticiam non perveniat mors defuncti, mensem 1) Priuilegiatam?— 2) Ecclesie ? — 3) Zdaje się brakować słowa, (może: debet). STATUTA CAPlTULl ECCLESIA.E CATH. CRAC. 139 ipsum a tempore noticie sibi currere volumus, et que predicta sunt teneatur adimplere. Volumus autem, ut pro solemnitate sepulture fratrum nostrorum ematur unus pannus sericeus et sex magna lumina. Si illis substanciam propriam contigerit deesse, et frater quilibet pro anima fratris offerat quantum sibi deus inspirauerit, tamen non minus de medio grosso; ceterum de bonis derelictis fratris defuncti et de anno gracie. Si ipse frater in vita disposuit, voluntas sua in omnibus impleatur. Sin autem decesserit intestatus, procuratores fraternitatis nostre mox eo defuncto teneantur de rebus suis facere inwentarium, ac exigere annum gracie, conscribere debita sua, et merita seruiciorum, nec non exponere coram fratribus in primo capitulo generali ac erogare de eorum consilio, secundum quod ipsius saluti magis videbitur expedire. Si quis autem, ausu temerario et sacrilego, de bonis derelictis per aliquem de canonicis nostris quidpiam rapere presumpserit, tamdiu per censuram capituli excommunicetur, donec, satisfaccione premissa, absolucionis beneficium meruerit obtinere. Et quia vicarii nostri sint in nostra ecclesia nostrorum bonorum participes, decernimus, ut in singulis actibus et solemnitatibus fraternitatis nostre omnes et singuli adesse teneantur sub pena priuacionis, quam negligentes incurrere volumus ipso facto. De anniuersariis capitulare. Et primo, quia alias statutum est tam de anno gracie, quam de testamentis, ac de villis prestimonialibus capituli, et signanter predia vel alias proventus habentibus, ut in morte, vel post mortem cuiuslibet confratris, procuratores capituli de omnibus et singulis derelictis debent se intromittere, et eadem diligenter conscribere, et quicquid ibidem de dictis debitis et seruitorum stipendiis resultauerit, pro anima defuncti conuerti debent, prout in eisdem statutis lacius continetur; preterea visum est eisdem dominis, et ab eisdem statutum, conclusum, et decretum: ut si idem frater vel alius domum capitularem in edificiis et structuris refecisset, ita quod condicionem eiusdem domus fecisset meliorem taliter, ut ex ipsa taxata per dominos de capitulo aliqua summa pecuniarum ultra anniversarium vicariorum resultaret; ex predictis omnibus tam de anno gracie, testamenti, et ville prestimonialis, quam taxa domus vel aliarum rerum seu bonorum derelictorum fratris defuncti, que superessent, si tot pecunie resultarent, quod una marca vel plures census ex ipsis verisimiliter possint comparari, ita quod non minus sedecim marcis pro una comparanda computentur, hec in die anniversarii fratris defuncti, vel alio ante vel post magis apto, procuratores capituli, ad hoc specialiter singulis annis in generali capitulo deputandi, diligenciam in exigendo et comportando predictas pecunias infra sex mensium spacium sub pena censurarum facientes, distribuent in hunc modum, ita videlicet 1), ut cum anniversarius dies in kalendario ad hoc 1) In margine, ręką późniejszego pisarza, zamieszczone są słowa: Modus interessendi in vigiliis defunctorum. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC deputato inscriptus alicuius fratris defuncti advenerit, de quo ipsi procuratores vel alter ipsorum debebunt dominos die capitulari precedenti anisare, illis qui in vigiiiis 4e sero et misse de mane defunctorum per scolares ecclesie decantandarum intererunt, tot marce seu pecunie anniuersales illo die inter dominos presentes, et dictis officiis attente pariter et deuote interessentes, et pro anima defuncti orantes, iuxta ratum seu numerum presencium dominorum diuidantur, saluo quod subdiaconi, diaconi, et sacerdotes non officientes (sic), iuxta statum et consuetudinem ecclesie, de distribucionibus suas recipiant porciones. Negligentes autem, qui primum nocturnum in vigiliis, vel introitum cum kyrie eleyson in missa defunctorum neglexerint, excepta sola causa infirmitatis, nullas pro illa vice debebunt habere porciones, quas eciam si aliter reciperent, ad restitucionem ipsarum, tamquam male percepti, teneantur. Quilibet eciam ex fratribus, eciam minor presbitero, particeps huiusmodi porcionum, vigilias novem leccionum semel per se, missas vero tot per se, vel per alium, infra unam quindenam pro anima fratris defuncti compleat, quot marce inter dominos presentes illa die diuidentur; alias predicta negligens scienter, sciat se sub pena pecati mortalis ad restitucionem perceptorum obligari. Capitulare. Nullus procurator, nec ipsum capitulum, pecunias, pro huiusmodi anniversario depositas, in toto vel in parte ad alium usum, nisi ad quem deputate sunt et deposite, quacunque necessitate non obstante, aliquomodo conuertat, sed nec mutuo datis, pignoribus, vel racionibus quibuscunque, quantumcunque sufficientibus, exponatur (sic), sed pro eo taliter conseruentur, ut si, deo prosperante, pecunie huiusmodi anniversales successu temporis augentur, et ad tantum resultarent, quod aliqui census anni, tot quot possent emi, ad usum predictum comparentur; que quidem pecunie in speciali capsa, seu cista, tres claues et seras habentes (sic ), seruabuntur, quarum unam senior prelatus vel canonicus, et alias duas procuratores conseruabunt. Capitulare. Facta distribucione de pecuniis eisdem, ut prefertur, presencium dominorum, scolaribus, vigilias et missam exequiarum cantantibus, octo grossi, cantori unus, rectoribus vigiliarum et misse vicariis duo grossi, cereferariis, seu candelas tenentibus, cuilibet per tres denarios, procuratores predicti assignabunt; candele et funeraria decencia, si que erunt necessaria, iuxta consilium dominorum tociens, quociens expediens videbitur, comparentur; procuratores seu dispensatores pecuniarum huiusmodi in exigendo debita pro anniversario huiusmodi resultancia, et in exponendo faciant operam diligentem, de quibus octo diebus ante generale capitulum fratribus ad hoc deputandis debitam faciant racionem. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 141 Capitulare. Si aliqui reges, vel principes, vel prelati utriusque status et sexus, nobiles, vel alii benefactores ecclesie, anniuersariorum (?) huiusmodi inter dominos habere voluerint, talibus fauendum erit, maxime si ecclesie et cleri fuerint amatores. Capitnlare. Preterea premissa omnia et singula poterint per dominos in generali capitulo in melius successiue ordinari et reformari, statutis tam de anno gracie, quam de villarum prestimonialium provenientibus (?) 1), et aliis semper saluis. Capitulare. Ut maior diligencia et deuocio circa exequias in huiusmodi anniversariis pariter et honestas habeatur, statuimus: quod quicunque tunc presens 2) in ecclesia intrare chorum ad venite in vigiliis neglexerit, et in stallis non steterit, in uno grosso puniatur. Similiter quicunque in missa anniversarii kyrie eleyson neglexerit venire ad stallum presens existens in ecclesia, et non steterit ibidem usque ad eleuacionem, similiter in uno grosso puniatur, excepto si proprie misse in eadem ipsa ecclesia Cracouiensi occupatus fuerit leccione. Capitulare. Celebracione occurrente anniversarii, missam aliquo die occurrente per ebdomadarium, qui debent (sic) summam missam decantare, per vicarium vero eiusdem summam, ne de cetero huiusmodi anniversarii missa negligatur, statuimus. Statutum super provisionihus capituli. Quoniam nouis morbis noua preparare antidota sit opportunum, et ex preteritis jaculis nociuis, nobis et ecclesie nostre illatis, necesse est salubriter nocamentis precanere de futuris. Nonnulli enim fratres nostri, dignitates, seu personatus, vel solum prebendas in ipsa ecclesia Cracouiensi habentes in bonis hereditariis, pro nobis in capitulo nostro diriuatis (sic), et a retroactis temporibus pacifice possessis, condicionem vilem et turpem pretendentes, tamquam proprie immemores salutis, existentes procuratores et non domini bonorum, hereditatum et decimarum, ab ecclesia ipsis diriuatarum (sic) et concessarum, huiusmodi bona hereditaria et decimalia obligare 1) Może: proventibus. — 2) Na marginesie dodane są słowa: De praesentia in vigiliis. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. ac alienare, eisdem abutentes, non formidant, nec facie effrenate cupiditatis auaricie verentur 1) dilatare, lucra in eisdem bonis ecclesie unire incompatibilia cupientes et querentes, licet in ipsis ecclesie penitus vergat detrimentum. Proinde nos, capitulum ecclesie Cracouiensis, huiusmodi morbis pestiferis unanimi nostrum de consensu, nullo inter nos discrepante, celeriter obviare volentes, temerariam omnino presumpcionem refrenantes, statuimus per nos et nostros successores firmiter sub penis infrascriptis, juramentis per nos prestitis, seruandum, quod quocienscunque et quomodocunque in antea aliquis vel aliqui nostrorum dignitatem, personatum, vel solum prebendam obtinens aliquam vel aliquas, hereditatem vel hereditates, villam vel villas, decimam vel decimas, allodium, molendina, vel tabernas mericas, rubeta vel siluas, et alia bona immobilia nostre ecclesie, quocunque nomine censeantur, a nobis, vel a nostra ecclesia, per modum prouisionum, et opcione (sic), vel arende (sic), optinentes et possidentes, cuicunque persone, ecclesiastice vel seculari, in aliquante pecunie quantitate, nimia (sic) vel maxima, obligare, infeodare, invadiare, vel arrendare 2) non presumant. Quod si quispiam ex nobis et fratribus nostris aliqua bona, vel ex predictis hereditatibus , vel decimis, vel aliis bonis premissis. alicui persone, vel personis, obligauerint vel obligauerit, infeodauerit, seu alienauerit, contraveniens huiusmodi nostro decreto et statuto , eo ipso facto cadat et cadant ab huiusmodi prouisione et opcione adepta, per nos et fratres nostros ipsi vel ipsis facta iuxta disposicionem ecclesie nostre Cracouiensis. Et quia frustra legis implorat auxilium, qui committit in legem. ideo tales transgressores forcius punire volentes, a prouisione optima, per nos eidem vel eisdem in futurum facienda, per decem annos immediate sequentes careant omnino, a postulacione huiusmodi prouisionum et opcionum penitus sint remoti, cum ex huiusmodi obligacionibus et alienacionibus in huiusmodi bonis ecclesie nostre, dispensandum proueniat non modicum, rixe generantur, et contenciones oriuntur, impii superbiunt, et pauperes opprimuntur. Verumtamen si aliqui nostrum de fratribus cuiuscunque status, gradus, vel preeminencie existat vel existant, aliqua causa racionabili id exposcente, aliquid vel aliqua de bonis premissis vel consimilibus, nostrum alicui de fratribus nostris, iuxta opcionum statutorum prouisionem, ad quod breue tempus arendare, seu pro certo pecunie quantitate exponere voluerifc seu voluerint, nostri consensus, seu procuratorum nostrorum generalium disposicio super huiusmodi arendacionibus requiratur, et obtineatur. Qui vero secus fecerit vel fecerint, ipso facto sint eisdem prouisionibus priuati et remoti. Volumus eciam firmiter esse seruandum, ut quilibet prelatus vel canonicus, confrater noster, aliqua (sic) vel aliquas villam vel villas, hereditatem vel hereditates, cum ex nostra prouisione fuerit adeptus, debet condicionem facere meliorem in eisdem, et apparenti melioracione reformare bona sibi per nos prouisa. Quod si in eisdem bonis hereditariis alicui ex nobis prouisis, non fuerit aliqua 1)Wyraz nieczytelny, może: filatoria. — 2)Pisownia nie jednostajna; nieco wyżej czytamy: arende tu: arrendare, niżej znów: arendare. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 143 reformacio vel melioracio facta, nostris et nostre ecclesie procuratoribus euidens et manifesta, extunc is prelatus vel caaonicus, noster confrater, huiusmodi prouisionem nostram, per nos sibi factam, tamdiu teneat et possideat, donec ipsam villam vel villas huiusmodi, hereditate (sic) vel hereditates, seminibus, sepibus, et aliis structuris melioret et reformet, nec ad aliquam provisionem petendam admittatur. Si quis vero contra huiusmodi statutum nostrum temere venerit, sit irritum ipso facto, nec aliquibus viribus subsistere videatur. Actum et datum Cracouie, in crastino purificacionis sancte Marie, anno domini millesimo tricentesimo octuagesimo quarto, capitulo generali. Statutum capitulare. Juri et antique consuetudini se conformantes hactenus obseruatis statuimus, quod duobus litigantibus super prebendam in eadem ecclesia, neuter eorum debet ad capitulum admitti, nec aliquibus gaudere porcionibus lite huiusmodi durante, nisi aliquis ex dictis litigantibus fuisset vel esset possessor antiquus (sic), et per unum annum, postquam possessionem ipsius prebende fuisset assecutus, per aliquem non fuisset impeditus litigantem; talis enim possesor, eciam lite sibi mota, et ad capitulum admitti debet, et omnibus distribucionibus plene gaudere, usquequo fuerit jure convictus. Nomina autem dominorum, statutum prefatum condencium, secuntur in hec verba: Sbigneus archidiaeonus, Mezislaus Abbas Thinicziensis, Otta (sic) Scolasticus, Johannes Schaifraniecz Custos, Setegius Cantor Wislicziensis, Johannes prepositus ecclesie sancti Michaelis, Meczslaus Ade, Dziwissius prepositus Skarbimiriensis, Petrus Strzelecz, Johannes de Korabowycze, Nicolaus Poray, Abraham de Przeswodi, Janislaus Derslaus decanus Kelcziensis, Michael Scolasticus Gneznensis, Henricus repti (sic), Martinus de Postantalice, Florianus Petri nyemyerza de Chrzelow, Johannes Pelka de Nyewesch, Martinus Michaelis de 01-schowa, canonici Cracouienses. Statutum capitulare. Preterea quia experiencia docente compertum est, qualiter nonnulli ex canonicis huius ecclesie, quando contra eos executorie, siue graciarum, siue rei judicate extrahuntur, nowas et excogitatas lites et impedimenta ingerunt capitulo: Ne huiusmodi processuum executorialium fiat execucio, ordinatum et statutum est in capitulo predicto, quod si quis de cetero prelatus aut canonicus ecclesie huiusmodi pro eo, quod contra ipsum et capitulum, aut dominos de eodem, fit aut facta fuerit execucio processuum predictorum, aut alicui appellacioni legitime adhesum fuerit, aliquam litem eisdem mouere 1), talis eo ipso in penam temeritatis sue et perpetuo 1) Zdaje się brakować słowa (może: praesumserit). STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. inhabilis 1) ad aliquam prouisionem, siue in domibus, siue in viilis prestimonialibus, a capitulo obtinendam 2). Statutum capitulare contra non soluentes census. Si quis dominorum prouisionem a capitulo obtinens, censum annuum, ex kuiusmodi prouisione debitum, post festum sancti Martini infra duas septimanas non soluerit ex integro, talis incurrit penas contra non soluentes in statutis contentas. Et nichilominus idem non soluens cadat a porcionibus seu refeccionibus quottidianis ipso facto tamdiu, donec ad plenum huiusmodi persoluerit censum. Quod quidem statutum in nullo penitus relaxetur. Statutum capitulare. Indempnitati villarum vacancium accursuri statuimus, ut quociens aliquam villam prestimonialem ipsius mense capituli vacare contigerit, extunc procuratores capituli, protunc existentes, de possessione eiusdem se intromittant, omniaque ibi derelicta et pensalicia predii conscribant, ut si dicte ville tenutarius defunctus aliqua debita contraxisset, talibus omnibus pensatis et venditis fiat satisfaccio cretoribus (sic) 3) et seruitoribus defuncti, si aliunde haberi non poterit. Si quid vero, seruiciis ac debitis deductis, resultauerit, in anniversarium eiusdem defuncti conuertatur, villa vero vacans, antequam alicui dominorum conferatur, prius ad certam taxam taxetur, quam taxam, siue pensam, singulis annis eiusdem villc tenutarii procuratori capituli plene tradant et soluant. Datum Cracouie, in capitulo nostro generali pro festo sancti Michaelis celebrari solito, anno domini millesimo quadringentesimo vicesimo sexto. Statutum capitulare. Reuoluentes cum debita diligencia, quomodo alias villarum prestimonialium et domorum capituli, quoquomodo (sic) vacancium, distribucio siue prosio (sic) 4) duntaxat capitulum generale concernebat, plerumque ex diuturna capituli generalis expectacione, earundem villarum et domorum vacacione durante, notabilis ipsarum deser- 1) Zdaje się znów brakować słowa (może: sit, lub: censeatur; lecz także być może, że przed słowem „perpetuo" błędnie napisano „et" zamiast „sit"). — 2) W kodeksie (na k. 27) znajdujemy tu zamieszczony powtórnie statut, poczynający się słowy: Preterea quocienscnnque aliquem de fratribus nostris migrare contigerit i t. d. Ten sam statut przytoczony jest bowiem dosłownie na str. 22 kod. Cała różnica w tekscie tych dwóch statutów polega na tem, iż w statucie spisanym na karcie 27, czytamy po wyrazie: ematur, słowa: de Communi solemnis pannus sericeus. Na k. zaś 22 kod. czytamy: ematur unus pannus sericeus. Statut ten obacz powyżej na k. 138. — 3) Creditoribus ? — 4) Provisio? STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 145 tacio, rerumque, fratrum aliquo defuncto, derelictarum, pro anima defuncti disponendarum, grauis et dampnosa distraccio, domorumque collapsio ab expresso contingebat: Volentes quidem huic notabili defectui salubriter occurrere, mutua deliberacione prehabita statuimus, ut deinceps, quocienscunque aliquam villam, lapso a die vacacionis eiusdem unius mensis spacio 1), primo die capitulari post eundem mensem immediate occurrente, omnibus dilacionibus submotis, per fratres presentes de villa vel villis, domo vel domibus sic vacari (sic) 2) vel vacantibus, alicui vel aliquibus ex fratribus debeat prouideri. Ut autem huiusmodi ville vacacio non clandestine lateat, sed ad singulorum fratrum noticiam deueniat, volumus autem, ut mox exequiis fratris defuncti peractis, aut vacacione ville per cessum prelatnre aut canonicatus, siue muneris (?), consecracionis imposicionem (?), seu quouis alio iusto et legittimo v acacionis genere occurrente, citacio generalis super omnes et singulos fratres absentes quorum interest,—citacionis terminus ad eandem primam diem capitularem, post lapsum eiusdem mensis occurrentem, peremptorie durare debebit — per procuratorem capituli in choro ecclesie affigatur, qua auisati, omnes et singuli ad disponendum de huiusmodi vacanti prouisione legittime compareant, in quo termino ad dictam prouisionem erit procedendum, absencia quorumcunque non obstante, saluo casu, quo dicta vacacio ville aut domus infra capitulum generale eveniret, aut infra cursum dicti mensis huiusmodi capitulum generale celebrandum occurreret, tunc enim, non expectato sine (sic) 3) dicti mensis, distribucio et prouisio de dictis villa et domo fieri poterit modo preexpresso, cum ad tenendum capitulum generale singuli fratres teneantur interesse, et celebracio capituli generalis unumquemque fratrem, citacione non premissa, afficiat ad veniendum. Nulli insuper fratrum nostrorum plures, sed nec due ville prestimoniales capitulares conferantur, siue vel successiue. Sed cum aliquis fratrum villam pociorem optauerit et obtinuerit, et possessionem illius pacificam fuerit consecutus, vel per eum steterit, quominus eam consequatur, mox villa, quam prius tenuit, alteri fratri iuxta vocacionem et senium per capitulum more solito libere conferatur, quam per assecucionem alterius censemus vacare. Datum Cracouie, in capitulo nostro generali pro festo purificacionis celebrari solito, anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo tercio. Statutum capitulare. Quociens de cetero aliquam ex villis capitularibus quomodolibet vacare contigerit, adveniente die, in quo, iuxta formam statuti super eo confecti, alicui ex dominis huiusmodi villa conferri debuerit, audito voto seu votis illius seu illorum, qui eandem habere seu optare voluerit aut voluerint, extunc si huiusmodi optantes, seu aliquis eorum, prius habuerint seu habuerit aliam villam sibi capitulo 1) Zdaje się słowa lub kilku słów brakować (może. vacare contigerit). — 2) Vacante ? — ) Fine. 19 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. assignatam, non fiet illo die de villa predicta prouisio, sed differatur ad diem capitularem proximam, et interim mittantur aliqui ex dominis ad conspiciendum villam huiusmodi per illum prius habitam, ut si inventum fuerit per eosdem, quod predictus optans ville prioris condicionem fecit meliorem, si merito de alia possit prouideri. Si vero hoc non fecit, sed fortasse deteriorem reddidit villam priorem, repellatur appetita (sic), et alias puniatur secundum formam statuti supra memorati, nisi forte aliquis predictorum breui tempore villam aliquam tenuisset, ita quidem merito non potuisset predictam melioracionem efficere, et hoc arbitrio capituli reservatur, hoc eciam adiecto, quod villam taliter vacantem petere non poterit, qui ex post venerit et venire neglexerit ad diem predictam, super distribucione siue prouisione predicte (sic) prefixam et assignatam. Aliud statutum de villa prestimoniali capitulare. Cum de villa prestimoniali, et de fructibus et bonis in ea post mortem tenutarii eiusdem recollectis et derelictis, statuta reperiuntur contrariam (sic) l), quorum unum ordinat et disponit, quod omnia huiusmodi bona applicari debent pro utilitate mortui, et pro soluendis ipsius debitis, aut si non extant, pro anniversario eiusdem totaliter conuerti; aliud vero ordinauit et statuit, ut omnia huiuscemodi et fructus recollecti tam per eundem defunctum, quam adhuc ex laboribus eiusdem recolligendi, iuste per medium inter executores ipsius et successorem predicte ville diuidantur; ad tollendam eiusmodi contrarietatem, et reducendo dicta statuta ad debitam mensuram racioni et equitati consonam, statuimus, disponimus et ordinamus, quod quociens aliquem ex prelatis seu canonicis, habentem villam prestimonialem predictam, contigerit ab hac luce discedere, bona predicta per eum qui sequitur modum disponantur. In primis, si in tempore messis aut post, fructibus iam in parte vel in toto recollectis, predictorum quis decesserit, fructus omnes predicti, collecti et colligendi, sui sint, et pro necessitatibus eiusdem libere applicandi, data duntaxat de ipsis tam in frumento, quam tritico tanta quantitate, que ad seminandum agros pro yemalibus seminacionibus posset sufflcere. Si hic vero quis predictorum, fructibus taliter collectis, et eciam agris yemalibus predictis seminatis, naturaliter vel ciuiliter mortuus fuerit, habeat omnes fructus predictos taliter collectos, et insuper pro laboribus et impensis suis yemalibus habeat medietatem omnium per ipsum pro yeme seminatorum. Quod si mortuus fuerit ante messem, seminatis tamen per ipsum eciam agris estiualibus, habeat similiter omnia per ipsum taliter elaborata et seminata, tam estiualia quam hyemalia, relicto tamen semine pro yemalibus, modo et mensura supradictis. Si vero mortuus fuerit tempore hyemis ante seminacionem agrorum estiualium , habeat tunc tantam (sic) 2) medietatem seminatorum yemalium, sed nichil percipiet de estiualibus per alium se- 1) Contraria. — 2) Tantum ? STATUTA CAPITULl ECCLESIAE CATH. CRAC. 147 minandis, sed nec eciam tunc teneatur aliquid dare pro seminandis estiualibus predictis. In omnibus tamen casibus predictis stramina omnium frumentorum predictorum yemalium videlicet et estiualium relinquantur successori pro pabulandis pecoribus et bestiis, aliisque necessitatibus explendis successorum, saluo quod et de eisdem straminibus pro consimili necessitate habeant factores defuncti, quociens ipsos ad villam venire contigerit, pro liturandis (sic) 1) bonis eiusdem, aut illos 2), quibus forte eadem vendita forent, usum et participacionem, fenum tamen recollectum poterint abducere executores defuncti predicti, et in utilitatem eiusdem conuertere, prout ipsis melius videbitur expedire. Et idem per omnia quoad viuos prelatos et canonicos ecclesie nostre, quociens ipsos, aut aliquem eorum, transire de una villa prestimoniali ad aliam contigerit, ordinamus et statuimus in omnibus punctis seu clausulis supradictis obseruandum. Datum Cracouie in capitulo nostro generali, pro festo sancti Michaelis anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo octauo celebrato. Capitulare. Questiones et querelas frequentes sedaturi statuimus, ut dum et quando alicui fratri villam capituli in prouisionem dari, qui aliam villam prius habuit, contigerit, in qua fruges suas, annonam, pabula vel cetera similia locauit et reposuit, licitum sit sibi fruges huiusmodi et cetera predicta similiter et stramina, si que habuit iam granis excussis, de priori villa ad aliam, quam est assecutus, totaliter recipere, vel aliter pro libito suo disponere. Si tamen alicui extraneo quam fratri frumenta vel similia cetera vendiderit, extunc frater succedens sibi in eandem villam, si voluerit, id precium, pro quo contractum est forum, dare poterit et pro se frumenta talia retinere, vel cetera pretacta. Quod si dare noluerit id precium, et alius extraneus illas fruges optinuerit siue emerit, extunc talis emptor medietatem straminum fratri succedenti in villam tenebitur dare sine contradiccione. Statutum de censibus, racione villarum capitularium per tenutarios huiusmodi villas soluendis. Capitulare statutum salubre et lunatum, quod statuta plenaque (sic) antiqua eneruat et reformat. Preterea animadvertentes quomodo propter immoderatas taxas villarum capituli ecclesie Cracouiensis , que eciam vere in omnibus huiusmodi villis censum totalem a kmetonibus et ortulanis provenientibus (sic) notabiliter excedant, multa incommoda et grauamina, nedum prelatis et canonicis dictas villas obtinentibus, sed eciam 1) Triturandis ? — 2) Illorum? 148 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. toti capitulo continuo accidunt et succrescunt, cum ob huiusmodi taxarum excessum hys, qui villas predictas tenent et gubernant, adimitur facultas ipsas debitomodo reformandi, sicque ville ipse in suis allodiis, molendinis, et aliis opportunis edificiis plerumque collabuntur. Volentes huiusmodi grauaminibus et incommodis prouidere, et priscis disposicionibus et consuetudinibus ecclesie predicte hoc conformare, statuimus in antea obseruandum, [ut] eidem prelati et canonici predicti, villas dictas obtinentes, de cetero teneantur duntaxat ad censum capitulo persoluendum de mansis siue laneis kmethonum siue rusticorum, possessis siue eciam desertatis per regentes et possidentes villas predictas; residuum vero quicquid de allodiis, molendinis, thabernis et ortis, aliisque utilitatibus obvenire poterit, cedat lucro dictorum regencium, pro ipsorum consolacione et dictarum villarum reparacione. De villis vero, que carent allodiis, census medietas assignetur, et veniat in commune, et alia medietas huiusmodi census pro regente convertatur, prout alias per priuilegium et ordinacionem antiquam est prouisum. Ceterum cum per huiusmodi nostram ordinacionem dampnis et incommodis communibus intendamus occurrere, volumus et ordinamus, ut singuli regentes predictas villas, tanto accuracius reformacionem villarum possessarum intendant, quanto uberiori prouisione se senciunt per huiusmodi statutum et ordinacionem consolatos. Et si quispiam in hys, que circa talia reformacione indiguerint, segnis et remissus inventus de cetero fuerit, declarato eo per visitaciones (sic) 1) capituli, qui pro tempore fuerint, reformacio huiusmodi per capitulum dicto regenti distrinccius (sic) iniungatur, sub certo temporis spacio per capitulum moderando, omni semota excusacione, perficienda. In qua si negligens fuerit, lapso huiusmodi termino, possessio huiusmodi ville tanquam dissipatori et ingrato per capitulum, aut per dominos tunc residentes, omnino auferatur et altero (sic) concedatur, qui id velit et possit cum effectu adimplere. Statutum capitulare. Frequenti absencia et discessu prelatorum et canonicorum Cracouiensium in loca remota habentes pro comperto villas capitulares negligi, opprimi, et in suis limitibus mutilari, statuimus: ut dum extra diocesim recedere vel domicilium agere aliquem dominorum prelatorum aut canonicorum contigerit, extunc villam alicui fratri committat, ac ipsemet procuratorem in eadem villa constituat. Qui tamen procurator propter multas causas ibidem emergentes respectum ad confratrem, cui villa commissa est, habebit et velud domino suo principali obedire tenebitur. Capitulare. Destruccionem siluarum, gayorum et virgultorum, quam frequencius in villis nostris intervenisse comperimus, restricturi statuimus, quod nullus canonicorum 1) Visitatores. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 149 habeat potestatem facere donacionem lignorum et virgultorum de siluis villarum capituli, dempto quod fratri potest donare pro reformandis sepibus vel edificiis, aut alicui vicino ville, non tamen in magna quantitate, sed moderate modum ad facultatem referendo. Statutum capitulare de taxacione domus. Ne domos capitulares negligi, et anniversaria fratrum defunctorum perire contingat, statuimus, ut quocienscunque aliquam domum capituli per cessum vel decessum vacare contigerit, extunc antequam alicui de fratribus assignetur ad certam taxam siue summam capitulo dandam, domus eadem debet estimari et taxari, quam taxam prelatus vel canonicus, domum eandem incolens, temporibus statutis procuratoribus capituli, aut alteri ad hoc deputato, sub pena priuacionis eiusdem domus tenebitur ex integro persoluere. Super quo teneatur dare ex capitulo fideiussores, nulla excusacione adveniente solucionis tempore usuros. Que quidem pecunia totaliter in anniversaria, iuxta formam et disposicionem anniversariorum imposterum dandam, convertatur. Capitulare. Nullus prelatorum vel canonicorum aliquam domum, vel villam, aut eciam quamcunque rem aliam, petere valeat et presumat a capitulo, nisi prius taxam domus, prioris per ipsum tente, plenarie exoluat, quoniam in sua peticione minime veniet exaudiendus. Statutum capitulare. Domorum capitularium condicionem meliorem effecturi statuimus, quod quocienscunque aliquis fratrum a domo, sibi per capitulum data, absens fuerit, ne absencia sua domus deterioracionem procuraret, talis in domo sua certum hominem ponat, qui purgabit plateam, et efferri procurabit purgamenta platee que domum illam contingent, tociens quociens opus fuerit, ultra hoc alicui ex fratribus, cuius fauorem habere posset, ipsam domum recommittendo propter hoc, ut si alique personam (sic) 1), siue spiritualis siue secularis, huiusmodi domus (sic) 2), vel eam inhabitanti, aliquam vellet facere violenciam, ille inhabitans significabit fratri, cui domus commissa est, qui ultra dominis de capitulo insinuabit, et illi, quod melius videbitur, disponere curabunt. Statuta capitularia ad regulanda facta et negocia capitularia salubriter edita. Licet a nobis et nostris predecessoribus fuerit sepenumero tractatum et conclusum, quatenus in principio cuiuslibet capituli generalis statuta in presenti 1) Aliqua persona? — 2) Domui? STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. volumine conscripta, antequam ad alia procederetur, per procuratores vel notarium capituli publice omnibus audientibus attente legerentur, tamen quia nec pena in contrafacientes, nec premium obseruantibus adiecta fuerant, obliuioni data in execucione defecerunt, propterquod multorum consciencie fuerant sepius involute. Nos igitur cupientes torporem et negligenciam huiusmodi et pericula conscienciarum excutere, unanimi omnium nostrum consensu pariter et assensu irrefragabiliter pro futurorum memoria et cautela statuimus, et (sic) 1) deinceps in principio cuiuslibet generalis capituli ad alios tractatus, nisi sine more periculo prorogari non possent, nullatenus procedatur, nisi dicta statuta, vel ad minus ipsorum summacio infra descripta, per prius clare et intelligibiliter per aliquem ex dominis, seu per notarium capitularem, perlegatur, ita ut presentes fratres et ad dictam leccionem attendentes pro illa vice, preter alias refecciones, quatuor grossos (sic) largicione premiantur, procuratores vero, si dictam leccionem legi seu pronunciari neglexerint, omnibus distribucionibus, cuiuscunque specyei fuerint, pro toto tempore illius capituli eo ipso sint priuati. Statutum capitulare. Ne capitulares pecunias et introitus in dampnosos et illicitos usus distrahi contingat, statuimus, quod capitulum a procuratoribus capituli bis in anno, videlicet ad festum purificacionis beatissime Marie virginis, et sancti Stanislai tempore May, teneatur exigere, et ipsi facere debitam racionem, sub pena ab ingressu ecclesie. In qaa quidem racione, si et in quanto defecerint, in tanto tenentur infra sex mensium spacium, sub pena excommunicacionis late sentencie, plenarie satisfacere, nec aliquis prelatus vel canonicus sub simili districcione audeat pro tali procuratore deficiente interpellare. Item procuratores, dum et quociens in officio procuracionis alicubi transierint, expensam congruam possunt deducere, attenta tamen ipsorum condicione et status qualitate. Statutum capitulare. Ne clenodia et res ecclesie nostre Cracouiensis distrahi contingat, statuimus, ut singulis annis secundum formam statuti prius positi racione a procuratore capituli recepta, idem domini, videlicet qui deputantur ad racionem a procuratore capituli exigendam, unacum procuratore nouo, die sequenti racionem a vicecustodibus de rebus ecclesie, videlicet, omatibus, calicibus, missalibus et aliis libris, ampulis, ac de ceteris rebus in eorum custodiam commissis, exigere debebunt, antiquo procuratore ad id accedente, ut talis nouus procurator videat, quid in thezauro de rebus ecclesiasticis relinquitur eidem ad tuendum, in (sic) 2) res ecclesie in sua permaneant plenitudine. 1) Ut? — 2) Et? STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 151 Statutum capitulare. Justum et tam racioni quam equitati credimus consentaneum, ut publica tractantes negocia publicis debeant solaciis conferri. Statuimus, quod quocienscunque aliqui fratres, in negociis capitularibus bonum ecclesie disponentes, versus quamcunque partem missi fuerint, tales — tanquam presentes — refecciones pecuniarias, si que tunc fuerint, optinebunt, demptis panibus, quos — tanquam absentes — non habebunt, quia expensas ad talia negocia accipiunt disponenda equitantes, nisi tunc forte ad prope et sine expensis missi fuerint, tunc et panes habere possunt. Statutum capitulare. A publicorum et communium negociorum labore et presencia subterfugia queritantem publicis et communibus contra venit edictis puniri. Et proinde statuimus, quod quocienscunque prelatus vel canonicus in ciuitate Cracouiensi existens, avisatus et vocatus per procuratorem capituli fuerit pro quocunque negocio disponendo, ad capitulum venire contempserit, omnibus refeccionibus et porcionibus tam pecuniariis quam panum per integram septimanam careat sine murmure et quacunque contradiccione. Statutum capitulare. Quoniam sepe contingit propter intercessionem regum, pontificum, principum, et aliarum ecclesiasticarum et secularium personarum, jura, statuta, ordinaciones, et consuetudines laudabiles ecclesie nostre Cracouiensis turbari, et personas immeritas meritis preferri: Quocirca de consilio, consensu, et approbacione reuerendissimi patris domini Sbignei, episcopi Cracouiensis, constituimus et firmamus edicto, ut quicunque de cetero prelatus, canonicus, altarista, vicarius, mansionarius, psalterista (?) ecclesie nostre Cracouiensis, cuiuscunque condicionis, status, aut preeminencie fuerit, ad habendum beneficium , villam vel domum capitularem, aut quascunque res, ex arbitrio et disposicione capituli dependentes, intercessione regum, pontificum, principum, aut aliarum ecclesiasticarum aut secularium personarum usus fuerit, eciam si interposicio et intercessio colorem motus proprii haberet, ad optinendum beneficium, villam, domum, aut quamcunque rem capitularem, reddatur ipso facto indignus, et pro illa vice inabilis. Nec possit sibi huiusmodi beneficium, villa, domus, vel quecunque taliter petita conferri, cum ipso facto sit sui juramenti, in primordio sue recepcionis prestiti, transgressor. Datum Cracouie, in capitulo generali, die Martis nona mensis Septembris, anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo septimo. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Capitulare. Sanctuarii appulsu campanarum facto canonico, altariste, aut vicario, psalteriste ( ? ), aut alterius beneficiati (sic) ecclesie Cracouiensis non plus nisi fertonem, ab extraneo vero mediam marcam recipiant; qui minus, minus recipere poterit, sed magis exigere minime debent (sic). Capitulare. Fedum reputantes membrum, et menstruosum (sic) 1), quod suo capiti non congruit, statuimus , quod dum et quociens interdictum et cessacio a diuinis, quacunque auctoritate, et ex quacunque causa, in ecclesia Cracouiensi latum et facta fuerit, mox et tociens omnes rectores ecclesiarum collegiatarum, conuentualium, et parochialium, et clerici eiusdem ciuitatis Cracouiensis et suburbiorum, illa sine fraude teneantur inviolabiliter obseruare. Secus facientes sentenciam excommunicacionis, a qua nonnisi ab episcopo absolui poterint, incidunt ipso facto et penam irregularitatis contrahunt violatores huiusmodi, et (sic) qua nisi per sedem apostolicam cum dispensacione liberantur. Capitulare. Possessor medietas (sic 2) ville Borkow tenetur singulis horis lampadem, in medio chori consistentem, oleo sub pena unius sexagenis (sic ) procuratoribus dando procurare 3). Capitulare 4). Ut negociis, tam ecclesiasticis, quam secularibus capitulum conuenientibus, faciliter expedicio possit prestari, statuimus, ut cum sexta feria capitulum per dominos, processione, si occurrerit, in ecclesia peracta, ad hoc negocia ecclesie tanto distinccius pertractentur sine obmissione celebretur (sic), in quo presentes, qui tempestiue circa secundum introitum summe misse venerint, ultra quottidianas distribuciones fieri consuetas, in duobus grossis sint consolati, absentes vero vel tardi, scilicet post kyrie eleyson intrantes, tam quottidianis, quam super egrotis distribucionibus careant illo die. Super erogatas autem ad infirmos pro eo, quod onus et laborem consiliorum neque ferunt, neque ferre possunt, nolumus extendi. 1) Monstruosum. — 2) Medietatis?— 3) In margine, ręką późniejszego pisarza dodano: alienata villa. — 4) Na marginesie czytamy: Praesentia divinorum. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 153 Capitulare. Ampliorem circa ecclesiam Cracouiensem residenciam effecturi statuimus, ut singulis diebus quottidiane distribucionis (sic) 1) fiant pro fratribus, misse maiori interessentibus, utque census possessionum iuxta statuti jurati tenorem non alias quam in distribucionibus (sic) 2) quottidianas conuertantur. Capitulare. Deformitatem que frequencius ex interrupcione votorum euenire solet (sic)3) statuimus, quod deinceps in tractandis rebus et negociis in capitulo non fiat interrupcio votorum, nec per alicuius impetum sermo lequentis precidatur; quod si quis temerarie in oppositum presumpserit, medie olle vini incurrat penam ipso facto, quam procurator, pro tunc existens, tenetur irremissibiliter exigere ab eodem. Capitulare 4). Cum sepe per tardum nonnullorum ad capitulum ingressum ceteris soleat tempestiue venientibus fastidium et nauzea generari, statuimus, quod per amplius statim post euangelium misse mansionariorum pulsetur campana ad capitulum, immediate post eleuacionem, in missa vicariorum factam, teneantur singuli prelati et canonici intrare capitulum. Quod si quis antequam summa missa incepta fuerit, capitulum ingredi neglexerit, talis omnibus distribucionibus, illo die prouenientibus, sit priuatus. In quo procuratoris conscienciam (sic) 5), qui super hoc oculos dirigere debet, oneratur. Capitulare. Ne fetor, ex frequenti tumulacione causatus, ceteros inficiat, statuimus, quod ddnceps, exceptis prelatis et canonicis Cracouiensis ecclesie, nemo presbiterorum, siue vicariorum, aut quorumcunque aliorum, siue eciam laicorum, in ecclesia absque nostro, aut nostri vicarii, ac tocius capituli Cracouiensis consensu, ad vitandum fetores, ex motu sepulcrorum erumpentes, possit aut debeat in ecclesia nostra Cracouiensi tumulari. Statutum Johannis Rzeschowsky, episcopi Cracouiensis. Johannes 6) de Rzeschow, dei gratia episcopus Cracouiensis, ad perpetuam rei memoriam. Detestabilis et execrandus in ecclesia nostra Cracouiensi, et ob id 1) Distribuciones. — 2) Distribuciones. — 3) Zdaje sie brakować słowa n. p. abolentes, tollentes.— 4) In margine dodane są wyrazy: Praesentia in capitulo.— 5) Consciencia.—6) Jan VIII Rzeszowski, herbu Pólkozic, był XXXIX z kolei biskupem krakowskim. Sakrę biskupią otrzymał w r. 1472, zmarł d. 28 lutego 1488. 20 STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. a nobis merito abolendus, mos superioribus temporibus per negligenciam et dissimulacionem predecessorum nostrorum, per inerciam et temeritatem quorumdam sacerdotum, negociis suis et profectibus mundanis magis quam honori diuino et saluti animarum consulencium, introductus pessimo exemplo inoleuerat, ut sub tempore ecclesiastici interdicti, quod ipsi (sic) 1) nostra ecclesia Cracouiensis a jure vel ab homine prolatum, perferre et obseruare compellitur, singula fere collegia et sacerdocia, vicariorum duntaxat canonicalium excepto collegio et sacerdocio, specialia onera et sacerdocia specialiter dotata habencia, videlicet altariste, mansionarii, psalteriste, prebendarii sancte Trinitatis, et prebendarii sancte Crucis, officia sua in horis nocturnis et diurnis, in missis, rebusque diuinis , in psalmis, in vigiliis, ceterisque oracionibus et obsecracionibus implere detractant, fidesque suas, officia et onera deferunt, laudesque diuinas , ad quas constituti sunt, conticescunt et silencio absoluunt, nec ad illa illasque, quemadmodum ex debito obligantur implenda sub omni tempore interdicti, et nonnisi sublato interdicto, reuertantur, in dedecus, offensam, et ignominiam maiestatis diuine, iniuriam Christi fidelium, tam defunctorum, quam uiuencium, et in fundatorum, dotatorumque 2) fraudem perniciosam, cum sub illo tempore magis propiciandus et conciliandus foret deus, et sacrificio corporis et sanguinis sui, sibi acceptissimo, placandus, cuius tunc indignacionis nubilum plussolito ob nostra demerita et scelera inferuescit. Et cum tam prelati et canonici prefate Cracouiensis ecclesie, quam coram ( sic) 3) vicarii, singula sua officia diurna et nocturna, et rem diuinam, clausis januis, iuxta sanctorum patrum ordinaciones et decreta, voce submissa impleant, in magnam admiracionem et nostri animi exacerbacionem trahimur, quociens inferiora collegia et sacerdocia eiusdem ecclesie nostre Cracouiensis se auctoritate propria eximere et excutere, auctoritate nostra vilipensa et contempta, nec unquam requisita aut consulta, officia et ministeria sua negligere, et ab eis fugam et discessionem facere videmus. Sathagentes itaque consuetudinem, vel ut verius corruptelam, tam ignominosam rescindere, et tam turpem obseruanciam non solum de ecclesia nostra Cracouiensi, sed et de tota diocesi nostra et illius ecclesiis, tam conuentualibus et collegiatis, quam parrochialibus, penitus euacuare et eliminare, communicato cum venerabilibus fratribus nostris, prelatis et canonicis ecclesie memorate Cracouiensis , ceterisque viris , periciam juris diuini et humani habentibus, consilio, et matura deliberacione per dies plures absumpta, de eorundem fratrum nostrorum, prelatorum et canonicorum Cracouiensium consilio et consensu, perpetue duraturo edicto statuimus, decernimus et firmamus: ut sub tempore generalis interdicti in locum, aut ciuitatem aliquam, siue archidiaconatum, aut diocesim, aut in personas publicas vel priuatas, siue eciam communitates, et exinde racione personarum interdictarum in locum traducti, ex quacunque occasione aut causa positi, lati, vel ferendi, singula collegia et sacerdocia ecclesie nostre Cracouiensis, et omnium aliarum ecclesiarum, collegiatarum, conuentualium 1) Ipsa ? — 2) W rękopiśmie : dotarorumque. — 3) Eorum. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 155 videlicet et parrochialium 1) prelati et canonici, eorumque vicarii, item omnes altariste, item omnes mansionarii, item omnes psalteriste , item omnes prebendarii tam sancte Trinitatis, quam sancte Crucis capellarum in castro Cracouiensi, item omnes rectores, prelati, canonici, vicarii et ministri collegiatarum , conventualium et parrochialium ecclesiarum, omnes horas canonicas, tam nocturnas quam diurnas, item omnes missas, item omnes psalmos, oraciones et obsecraciones, vigilias quascunque, ad quas et quos de jure, consuetudine, priuilegio, fundacione et promisso quomodolibet obligantur, voce submissa, clausis ianuis, legant, peragant et impleant, perinde et non aliter ac si nullum vigeret interdictum. Et ne aliquibus simulacionibus, ficcionibus et coloratis causis, ab obseruancia presentis nostri decreti, necessario, utiliter et salubriter promnlgati, possint se excusare, et illi quoquomodo illudere, eadem auctoritate statuimus, ut tempore interdicti durante in maiorem horrorem facinoris admissi, singule ecclesie, in quibus interdictum huiusmodi poni, seruari contigerit, stent per omnes dies interdicti serate et clause, nec habeant, nisi ex causa racionabili, et de consensu nostro aut nostros vicesgerenti (sic) 2), aut prelati superioris, aut eius vicesgerentis, patulum et liberum ingressum. Si quis autem premissis omnibus et singulis contraire ausu temerario presumpserit, preter indignacionem omnipotentis Dei, et sanctorum patronorum ecclesie nostre Stanislai, Wenceslai, Adalberti, Floriani, et sancte Hedwigis, quam se sciat ipso facto incursurum, in quarta parte omnium proventuum sui beneficii vel officii, quod in ecclesia Cracouiensi, aut illius ecclesie, in qua seruatur interdictum, et in qua habet beneficium vel officium, illius duntaxat anni, per loci ordinarium, aut eius commissarium, mulctetur et puniatur, nullo sibi remedio aut excusacione suffragante, cohercendus. Actum et datum in capitulo generali, pro festo purificacionis beatissime Marie virginis, anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octauo, die undecima mensis Februarii. Statutum nowum capitulare 3). Quominus dudum antiqua et commendacione digna consuetudine, jure quoque fuerit et sit sancitum, approbatum et ordinatum, quod duobus super prelatura, canonicatu vel prebenda in ecclesia Cracouienisi litigantibus, neuter illorum deberet ad capitulum admitti, nec aliquibus gaudere porcionibus lite huiusmodi inter eos durante, prout et quemadmodum in statuto capitulari taliter incipienti: „Juri et antique consuetudini se conformantes " 4) etc. continetur et habetur. Verum quia ab aliquibus in aliam opinionem et magis in hunc sensum referebatur, quod videlicet duobus litigantibus, id est litem inter se per citacionem judicis competentis, 1) W rękopiśmie słowo: „videlicet" powtórzono po słowie: parrochialium. — 2) Nostri (lub nostras) vices gerentis. — 3) W kodeksie nadpis powyższy dwa razy zamieszczono.— 4) Statut ten zamieszczony jest powyżej na str. 143. STATUTA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. aut per appellacionem, vim citacionis habentem, super prelatura, canonicatu et prebenda acceptatis, mouentibus. neuter eorum extunc admitti deberet tam ad capitulum, quam ad refecciones, et antequam constaret de dicta litis pendencia, quod receptus interim tam in ecclesia. quam in capitulo, pro possessore haberi et omnibus refeccionibus frui et uti deberet. Volentes igitur dictum statutum. dubiis quibusuis et opinionibus suspensiuis succisis et amputatis. in lucidiorem declaracionem deducere, antique et approbate consuetudini a dudum tente innitentes, statuimus, declaramus, et inviolabiliter a modo et deinceps temporibus duraturum obseruandum et tenendum ab omnibus fore volumus et precipimus: quod duobus vel pluribus competitoribus super prelatura, vel prebenda ecclesie Cracouiensis, litigantibus, hoc est, quocienscunque et qualitercunque concurrentibus, aut se quauis auctoritate superiorum et accione in prelatum, aut prebendarium, siue canonicum, intronisari, recipi, admitti, et installari, ut moris est. petentibus et obtinentibas, nullus eorum tam ad refecciones, quam ad jura capitularia debet admitti. usquequo diuersitas, questio, et lis taliter per et inter eos suscitate, exorte. et mote. per judicem competentem diffinite et decise fuerint. Nec processus per episcopum aut capitulares alicui illorum in suffragium debent dari. eciam si aliquis eorum teneatur pro possessore, nisi forte in beneficio foret per annum integrum pacificus. Tali enim non debent negari processus, nisi super spolio ab adversario per appellacionem impeteretur. Qui possessionem omnem decimarum, aut maioris partis, prelature vel prebende acceptate inter litigantes habuerit, idem tenebitur in ecclesia pro possessore. Si autem duo ex equo decimas in possessione habuerint, extunc prius receptus in ecclesia tenebitur ut possessor. Secuntur nomina dominorum capitularium presentem declaracionem condencium: Paulus de Glowina decanus, Johannes Woyschyk custos. Johannes Raphael de Tharnow, Johannes Dlugosz, Jacobus de Radoschownycza, Stanislaus de Swyradzicze, Mathias de Blandow, Jacobus de Schadek. Derslaus de Carnicze, Johannes Baruchowsky, Stanislaus Wysliczsky de Corithnicza, Johannes de SIupcza, sacre theologie professor, Johannes de Lathoschyn, decretorum doctor, Johannes Pyenyąsek de Cruslowa et Arnolphus de Myrzynyecz, sacre theologie professor et decretorum doctor, prelati et canonici ecclesie Cracouiensis. Actum et datum in generali capitulo pro festo purificacionis beate Marie virginis celebrato, anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo octauo, undecima mensis Februarii. X. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATHEDRALIS CRACOVIENSIS a. MCCCXXVIII — MCCCCLXXVIII. (deprompta e codice mann scripto, in archivo einsdem capituli cnstodito (Cod. N. 1.)). STATUTA SUMMARIA Johannis Grothonis, episcopi Cracouiensis. Vicarii Oracouienses missam defunctorum post primam, et vigilias integras post completorium, singulis diebus, sed specialiter feria quinta pro anima ducis Boleslai et aliorum regum et principum Polonie, tenentur explere in cantu, diebus dominicis, festis duplicibus, et sabbatiuis, ac diebus per totam quadragesimam in quibus festum nouem leccionum tenetur, exceptis. Salariantur pro huiusmodi onere offertorio de capite sancti Stanislai, quod alias prelati et canonici percipiebant, decem marcis de Zuppa, et duodecim marcis de mensa episcopali, ut exinde fiant quottidiane distribuciones. Effertur sentencia excommunicacionis ipso facto in transgressores. Infra diuina prelati et canonici stent in superioribus stallis, vicarii in inferioribus, scolares in chori medio. Secusfaciens per decanum, vel vices suas gerentem, puniatur. Prelati, canonici, altariste, vicarii, mansionarii, psalteriste et ceteri beneficiati ecclesie Cracouiensis sub officiis nonnisi superpiliciati, aut cappati, sub tonsura clericali, in ecclesiam incedant; aliter ingressi sentenciam excommunicacionis ipso facto incurrunt; non habentes tonsuram per ebdomadarium ewangelicum expellantur. Et si expelli non poterint, mox cessetur a diuinis, que, eis recedentibus, resumantur; celebrantes coram talibus suspensi sunt ab ingressu ecclesie donec peniteant. Cancellarii et familiares regii ex permissione audient diuina, missa chorali, sexta et nona expletis. Prelati et canonici tantummodo Cracouienses, et nulli alii inferiores, ad maius altare celebrent, iuxta vicem ebdomadarum. Negiigens punitur in duabus marcis, quarum medietas cedat celebranti, medietas pro luminaribus, quas infra duos menses tenetur soluere. Kecusans sentenciam excommunicacionis incurrit ipso facto, non absoluendus donec satisfecerit. Execucio decano et eius vicesgerenti committatur. Prelati et canonici Cracouienses ad tria capitula generalia, in festis purificacionis sancte Marie , sancti Stanislai, et Michaelis venire tenentur. Et ibi, nisi aliud grandis suadeat necessitas, sigillo maiori, quod sub tribus clausum debet teneri seris, litere sigillari. Ingruente necessitate tociens quociens poterit teneri capitulum generale, vocatis, si paciatur mora, absentibus. Et conclusio presencium Cupientes igitur cul- tum diui- num. Cum inter choroa angelorum. Quoniam clericoa in sortem. Cum bene- ficium da- ri. Cum sin- gulis pre- latis. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Quoniam inflnitas et multi- tudo one- rosa. Decet, ut ecclesia nostra katbedralis. A d deco- remnostre mat.ricis ecclesie. Quoniam nonnulli. Et primc statuimus Et quia ut et ipsi Statuimus insuper. Et quoniam valde pericu- losum. Item quod a prede- cessoribui Ceterum cum omnei teneantur firma sit, aliorum absencia non obstante. Eleuacione in missa matura facta, quilibet ingredi teneatur capitulum. Si quis ante incepcionem summe non ingreditur, carere debet distribucionibus illo die. Super quo procuratorum consciencie onerantur. Graciales canonici non recipiantur. Recepti nichil juris canonici habeant, nec teneantur in choro aut capitulo pro canonicis. Rectores ecclesiarum in ciuitate et suburbiis Cracouiensibus dominicis diebus, in festis Johannis et Marci ewangelistarum, in Rogacionibus, ascensionis Christi, assumpcionis Marie, per se, vel vicarios, processionibus eiusdem ecclesie tenentur interesse. A visitacione archidiaconi propter id exempti. In una olla vini, si neglexerint. Si vero rebelles, censura ecclesiastica per cantorem Cracouiensem, aut eius substitutum, puniendi. Prelati et canonici Cracouienses, non obstante, quod alia quecunque beneficia in aliis ecclesiis quibuscunque dioceseos Cracouiensis obtinent, ab omni jurisdiccione capitulorum , decanorum, prepositorum, archidiaconorum, officialium et judicum episcopalium, generalium et specialium, quorumcunque, perpetuo sint exempti. tracti quoque non tenentur coram illis respondere, nisi ab ordinariis super hoc specialis illis atribuitur facultas, et irritatur omnis processus in contrarium attemptatus. Statuta episcoporum tangencium (sic) 1) per Bodzantam episcopum condita, quarto idus May, millesimo tricentesimo pinguagesimo sexto. Quilibet in episcopum electus vel assumptus, priusquam de capitulo exeat, jurabit obseruare firmiter priuilegia, libertates, immunitates, statuta et consuetudines ecclesie Cracouiensis. Quilibet episcopus Cracouiensis processus et censuras capituli non reuocabit sed probabit. Item, episcopus Cracouiensis decimas, in noualibus ab antiquis consurgentes, a prelatis et canonicis Cracouiensibus non recipiet. Item, episcopus Cracouiensis castra et fortalicia Cracouiensis episcopatus non committet aliis nisi prelatis et canonicis ad gubernandum. Item, episcopus Cracouiensis gracias, per predecessores suos personis ecclesiasticis factas, firmiter et inviolabiliter obseruabit. Item, quocienscunque ecclesiam Cracouiensem in toto vel in parte edificare contigerit, dabit episcopus duas partes, capitulum terciam pro fabrica 2). 1) Statuta episcopum (scilicet Cracouiensem) tangencia. — 2) Porówn. statut biskupa M. Szyszkowskiego poniżej zamieszczony. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 161 Item cum a nobis. Preterea statuimus Tandem statuimus Item (Ceterum)statuimus, quod vicarii ecclesie nostre. Cum se- cundum legittimas sancciones. Deformi- tatem et ignomi- niam. Item, dum prelatos et canonicos in curias episcopales descendere conti-: gerit, procuratores curiarum tenentur eos expensis necessariis, iuxta decenciam et obseruanciam veterem, procurare. Item, si episcopum et capitulum Cracouiense aliqua negocia ardua ecclesie apud papam, regem et principes expedire, promouere, vel vexaciones redimere contigerit, medietatem sumptuum prestabit episcopus, alteram capitulum et clerus, pro qua exigenda asistet capitulo episcopus. Item, episcopus non imponet aliquas collectas in clerum, sine consensu capituli, qui ( sic ) pecuniam in ecclesiam reponent recollectam. Nec remanebunt, nisi de consensu capituli, vel ad minus procuratorum. Ad ecclesias parrochiales de collacione capituli, non debent alii promo- ueri nisi vicarii, vel scole magister. Sed promoti tenentur vicarias et altaria, qne communiter vel diuisim in ecclesia Cracouiensi obtinent, dimittere. Prelati et canonici Cracouienses liberam habeant de rebus mobilibus testandi potestatem, procuratores capituli de bonis intestatorum se intromittant, et de consilio capituli generalis bona derelicta in premium seruitorum, solucionem debitorum, et pios usus conuertant. Impedito, res et occupatores maiori sentencia innodantur ipso facto. Ne in ecclesia Cracouiensi committatur deformitas in aliis vigens ecclesiis, nullus vicarius canonicalis, aut ecclesiam parrochialem, aut beneficium curatum consecutus — ministret per substitutum; contrarium faciens priuatur ipso facto vicaria habita et habenda. Canonicus quoque finis (sic) 1) teneatur alterum presentare, instituendum a decano, excludendus a refeccionibus et capitulo, et inhabilis censendus ad domum et villam prestimonialem, si non presentat. Et statutum presens extendetur eciam ad omnes collegiatas ecclesias dioceseos Cracouiensis. Statutum Sbignei cardinalis. Item— quilibet in episcopum Cracouiensem promotus, infra annum a die pacifice possessionis, tenetur sponsam suam, Cracouiensem ecclesiam, calice aureo, adminus ducentis florenis appendendo, honorare. Glorie perhennis obtentum (sic). Statutum Sbignei cardinalis. Abrogato veteri statuto ordinatur et statuitur, ut quilibet in ecclesia Cracouiensi installatus et installandus soluat infra mensem, sub censuris, duodecim marcas ecclesie pro cappa, et pecuniis (sic) 2) huiusmodi non in cappas tantummodo, sed in necessitates alias, capitulares duntaxat, de consilio capituli, possunt Ad singu- larem commendacionem. 1) Suus ? — 2) Pecuniae ? 21 STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. conuerti. Item unam marcam pro vicariis, alteram pro notario capituli, et scole magistro. Commutans 1) prelaturam vel prebendam Cracouiensem pro prelatura vel prebenda eciam Cracouiensi, aut aliam meliorem vel inferiorem optans vel recipiens, et si de nouo debeat recipi et installari, non ammittit tamen senium, locum aut ordinem, nec soluere tenetur cappam, aut alia jura pro ecclesia, vicariis aut notario. Statutum Thome episcopi. Quemad- modum status ec- clesie no- stre. In ma- gna et no- tabili par- te. Licet ali- quorum predeces- sorum no- strorum. Antiqua et com- mendacio- ne digna Consuetudinem veteri abu- su. Grandi deceden- cium ec- clesiasti- carum. Bona mense episcopalis et capituli Cracouiensis ad prestacionem fertonum— alias woyenne— et aliarum daciarum. et stacionum pro rege, regina, et aliis principibus, sub quocunque colore et accione belli generalis aut particularis, et cuiuscunque necessitatis, per episcopos non debent stringi. Item — pro fundandis nouis monasteriis, altaribus, prebendis, collegiatis ecclesiis, mansionariis, psaltaristiis et quibuscunque beneflciis, aut in impinguacionem dudum fundatorum, alienaciones de mensa episcopali — episcopi non faciant, et capitulum non prestet consensum, alias utrumque sit irritum et invalidum; parrochialium tamen ecclesiarum necessitas excipitur. Item — episcopus in opidis et villis episcopalibus antiquis advocacias et scoltecias non erigat, nec ad eum devolutas vel per aliorum prouidenciam et liberalitatem, nulli conferat vel vendat. Oapitulum nullum prestet consensum, quod si prestiterit, decernitur non valere. Item quilibet in episcopum Cracouiensem electus aut promotus teneatur specialiter jurare et (sic) 2) castra ecclesie non committat, nisi prelatis et canonicis Cracouiensibus, qui ea non teneantur alteri, mandante episcopo, nisi prelato aut canonico Cracouiensi dimittere. Et subnecatur (sic) 3) forma juramenti. Thome episcopi. Aboletur vetus consuetudo et abusus, et prohibetur, ne prelati et canonici, ceterique ministri, indumenta sacerdotalio, passionem Christi representancia, dum rem sacram peragant, velare almuciis presumant. Johannis Luthkonis episcopi statutum. Quilibet prelatus, canonicus, altarista, plebanus, vicarius, et quocunque titulo beneficiatus, curatus et non curatus, in uniaersa diocesi Cracouiensi, si mo- 1) Przy tym sumaryjuszu nie masz —jak zwykle — przytoczonego odnośnego statutu, z któ­rego sumaryjusz ułożono. Nadmieniam przeto, że sumaryjusz ten wyjęty jest ze statutu kardynała Zbigniewa Oleśnickiego: „Antique consuetudini" (1454.0. str. 133).— 2) Ut.— 3) Subnectitur? STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 163 ritur in primis tribus mensibus anni, incipiendo annum a circumcisione domini, hahet quartam partem omnium introituum, iuxta verum valorem suorum beneficiorum, sed successori frumenta estiualia ad seminandum predium relinquat. Si in secundis tribus mensibus, habet medietatem. Si in terciis tribus mensibus, habet tres partes omnium introituum, iuxta verum valorem, frumentis hyemalibus ad quantitatem predii non seminati successori relictis. Si in residuis tribus mensibus, habet totum. Statuta Bodzanthe episcopi. Capitulis l) generalibus finitis, vigilie nouem leccionum de vespere, et missa defunctorum mane, quibus omnes presentes prelati et canonici interesse teneantur, pro animabus omnium defunctorum prelatorum et canonicorum debent cantari, detractantes venire in duodecim grossis latis pragensibus puniri, pro quibus soluendis debent censurari, et si restiterint, carere debent omni promocione vite sue. Tunc eciam missa pro peccatis debet peragi. Et pro luminaribus quilibet prelatus et canonicus, in quolibet capitulo generali presens, tres grossos bohemicales teneatur contribuere, de quibus procuratores tenentur facere racionem. Interessentes premiantur sex grossis. Procurator potest dare licenciam a vigiliis. Item — obeunte prelato vel canonico, omnes prelati et canonici, qui presentes Cracouie fuerint, unacum vicariis, teneantur sinceriter adesse funeri, et in domo defuncti, aut ecclesia, vigilias nouem leccionum, in crastino vero in ecclesia missam defunctorum teneantur decantare, et quilibet non minus medium grossum offerre, et corpus sepulture mandare. Et quilibet infra mensem tres missas teneatur pro anima defuncti explere. quibus tempus currit a die sciencie, sub pena excommunicacionis ipso facto. Item — pro solemnitate sepulture debet emi de communi, si de priuato facultas desit, solemnis pannus sericeus et sex luminaria. Item—quod ordinacio defuncti in omnibus impleatur, si testatus decessit. Quod si intestatus, procuratores capituli facient de rebus suis inventarium, et iuxta capituli generalis instruccionem, de rebus suis disponent. Raptores bonorum defuncti, usque ad satisfaccionem plenariam, excommunicentur. Item—in singulis actibus fraternitatum capitularium vicarii canonicales teneantur esse presentes, sub pena excommunicacionis ipso facto. Expeditis seruitoribus et creditoribus fratris mortui intestati, et aliis, que capitularis ordinacio censuerit expedienda, residuitates omnes et remanencie ex predio ville prestimonialis, anno gracie, taxa domus, et aliarum rerum et bonorum derelictorum per fratrem defunctum, in anniversarium suum fideliter per procuratorem capituli conuertantur. Et si poterint tieri aliquot marce, sin minus saltem una, Preterea quocienscunque. Et pritao quia alias statutum est. 1) I tu nie przytoczono na marginesie statutu, z którego sumaryjusz wzięty. Jest to prawdo­podobnie statut: „Salutaris doctrina" zamieszczony wyżej na str. 137. STATOTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CEAC. Nullus procurator neo ipsum capitulum. Facta di- stribucio- ne. Preterea premissa omnia et singula. Ut maior diligencia etdevocio Celebraci one occur rente an niuersarii pro pecuniis derelictis comparetur, nonminus sedecim marcis comparandam (sic). In exigendis pecuniis procuratores diligenciam suam operosam facere tenebuntur, anniversarium fratris in kalendario annotare, et die precedenti capitulares presentes de celebracione anniversarii auisare. Juxta autem quantitatem anniversarii tot marce diuidentur inter canonicos, vigiliis et misse interessentes, infirmis computatis, quot in kalendario annotabuntur. Et uausquisque per se vigilias nouem leccionum, et tot missas per se, uel per alium, infra quindecim dies explere sub pena mortalis peccati tenebitur, quot marcas in anniuersario diuidi contingat illo die; negligentes tamen primum nocturnum in vigiliis, et kyrieeleyson in missa, non participabunt de anniuersario, et restituere teneantur male percepta. Pecunie anniuersariorum non debent neque possunt ex quacunque necessitate, eciam si interponant pignora, in alium usum exponi. Et si creuerint, debet census perpetuus, in anniuersarium fratrum conuertendus, pro illis comparari, pecunie ipse sub tribus clauibus conseruabuntur. Unam tenebit senior prelatus vel canonicus, biduas procuratores capituli. De pecuniis anniuersarii dabuntur scolaribus, vigilias et missam canentibus, octo grossi, cantori chori unus, rectoribus in vigiliis et in missa vicariis duo grossi, cereferariis cuilibet tres denarii. Candele et funeralia decencia, quantum expedierit, et capitulum consuluerit. comparabuntur. Statuta super anniuersariis possunt in meliorem condicionem reduci, anno gracie, et villis prestimonialibus (sic) l) prouentibus et aliis necessariis manentibus illesis. Quilibet canonicus veniens ad anniuersarium, si in stallis infra vigilias non steterit, puniatnr in uno grosso. Similiter si infra missam anniuersarii in stallis non stat, puniatur in altero grosso, nisi propriam missam tunc legat. Missam anniuersarii tenetur cantare canonicus ebdomadarius. Missa vero -summa celebrabitur per vicarium. Statuta capitularia concernencia prouisiones et villas prestimoniales. Quoniam nouis morbis Optinentes villas vel decimas capitulares in prouisionem vel arendam — non possunt illas, in toto vel in parte, personis ecclesiasticis vel secularibus obligare, alienare, infeudare vel arendare. Secus facientes eo ipso cadunt a prouisione, et inabiles sunt per decennium ad habitam et habendam. Si tamen causa racionabilis exposcit, poterit quis ad breue tempus, consensu capituli aut procuratorum eius— et uon aliter — optento, prouisionem suam fratri duntaxat de capitulo arendare. Aliter faciens puniatur prouisione, obligatur insuper quilibet sue prouisionis euidentem facere reformacionem, nec prius ad pinguiorem optandam admittendus, 1) Villarum prestimonialium ? STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 165 Preterea quiaexperiencia docente com- pertum est. Si quis do miuorum. Indempni- tati villa- rum Ta- cancium Reuoluentes cum debita diligencia. donec primam manifeste constiterit in singulis ab eo reformatam. Ut prelati et canonici Cracouienses ad reformacionem villarum prestimonialium uberius intendant, de censu duntaxat laneorum, siue possessorum siue desertorum, capitulo integre respondeant, predia et census molendinorum, thabernarum, et ortorum, et quarumlibet utilitatum sibi retineant. Ex villis vero, que carent prediis, medietatem census in commune inferant, medietatem sibi seruent. Si quis vero in reformanda villa segnis fuerit et remissus ex declaracione visitatorum repertus, si infra tempus sibi designandum reformacionem, per capitulum districcius iniungendam, non impleuerit, possessio ville debet sibi auferri et alteri tradi. Juri et antique consuetudini. Duobus vel pluribus litigantibus super prelatura vel prebenda ecclesie Cracouiensis, nullus eorum ad reformaciones (sic) et capitulum debet admitti. Nec processus per episcopum aut capitulares alicui in suffragium, eciam si teneatur pro possessore, debent dari, nisi forte in beneficio foret per annum integrum pacificus. Tali enim non debent negari processus , nisi super spolio ab adversario per appellacionem impetetur. Qui possessionem omnium decimarum, aut maioris partis, prelature vel prebende acceptate inter litigantes habuerit, tenebitur pro possessore in ecclesia, et officiabit missas. Si autem duo ex equo decimas in possessione habuerint, primo receptus tenebitur ut possessor. Mouens litem capitulo aut alicui capitulari aliquis prelatus et canonicus Cracouiensis pro eo, quod processus executoriales contra ipsum execuntur, aut legittime appellacioni contra eum adheretur, in penam sue temeritatis perpetuo inhabilis est ad prouisionem in domibus et villis prestimonialibus a capitulo obtinendam. Regens villam prestimonialem censum integre ex illa soluere 1) tenetur quindecim diebus post festum sancti Martini. Secus faciens preter alias penas, si presens est, carebit refeccionibus onmibus donec soluerit. Si absens, monebitur et excommunicabitur in facie ecclesie. Et si excommunicacionem per tremestre tempus sustinuerit, priuari debet villa et alteri conferri (sic). Vacacione cuiuslibet ville prestimonialis occurrente, procuratores capituH de illa se intromittant, et conscripto omnium rerum derelictarum inventario, expeditis creditoribus et seruitoribus, si aliunde commode expediri non poterint, omne quod restabit in anniuersarium defuncti conuertent. Ad quamlibet ville et domus capitularis, quomodolibet vacantis, distribucionem, citacio generalis in choro affigenda infra mensem debet premitti. Et in die capitulari, mense lapso, villa vel domus optari et distribui, nisi vacacio sub tempore capituli generalis, aut infra cursum dicti mensis celebracio eius occurreret. Nulli eciam fratrum licebit duas vel plures villas prestimoniales, simul vel successiue, obtare vel obtinere, sed, meliorem (sic) 2) optenta, prior causetur vacare, alteri ex ordine conferenda. 1) W kodeksie cały ten wiersz przez pomyłkę dwa razy jest umieszczony. — 2) Meliore. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Quociens de cetero. Cum de Tilla pre- stimoniali et de fruc- tibus. Questiones et querelas fre- quentes. Ne domoi capituJares negli- Nullus prelato- rum vel canonico- rum. Si pociorem villam optans aliam habuit, non debet sibi in die distribucionis, nisi prius per visitatores diligentes inspiciatur, si prioris condicionem fecit meliorem, in subsequenti die capitulari conferri. Alias si condicionem repertus fuerit ville prioris non fecisse meliorem, poterit alteri capaci distribui, et deteriorans puniri, nisi breuitas temporum, quo (sic) 1) priorem tenuit, eum, quod judicio capitulari relinquitur, excusaret. Negligens venire ad diem distribucionis, in citacione contentam, in die dilacionis non poterit villam optare. Si possessorem ville prestimonialis ante messem, seminatis agris estiualibus, aut sub tempore messis aut post, collectis fructibus, mori naturaliter vel ciuiliter contigerit, omnes fructus pro defuncto cedunt, excepta quantitate tritici et siliginis, que pro seminandis agris yemalibus posset sufflcere successori. Mortuus vero, seminatis agris yemalibus, in hyeme, habeat omnes fructus et medietatem pro hyeme seminatorum, nichil percepturus de estiualibus, si illos non seminauerit. Sed nec successori ad dandum semina estiualia teneantur. In omni tamen casu stramina debent successori relinqui integre, quorum usum habebit predecessor aut sui executores, et suorum frumentorum emptores, quociens in villam descendunt; fenum tamen recollectum, aut executores defuncti, aut predecessor immediatus, quo placuerit, reducent, et in usus suos conuertent. Transiens de una villa capitulari in aliam libere granum de palea excussum in alteram, similiter et stramina dudum excussa conducet. Ubi vero alteri venderet, licitum erit successori, dato precio, omnia sibi retinere; recusante autem dare precium, de quo venditor et emptor conuenerant, emptor quidem disponet pro libito de frumentis et rebus emptis, sed nichilominus medietatem straminum tenebitur relinquere successori. Frequenti absencia et disces- su Destruccionem sil- uarum, gayorum et virgul- torum Optinens villam prestimonialem, si extra diocesim Cracouiensem vel rece- dit vel agit domicilium, alicui fratri concanonico illius superioritatem committat, ut in emergens possit habere ad eum recursum. Nullus ex villa prestimoniali audeat ad precem, necessitatem, vel precium — ligna, robora, vel virgulta, absque consensu speciali capituli, donare, pre-. terquam pro necessitate concanonici aut vicini medicifinorum (sic ) 2) vel sepium, adhibito tamen moderamine, et ad facultatem quantitatemque relato. Statuta capitularia domos tangencia. Vacans domus in primis debet taxari, deinde optanti conferri sub taxa, de qua infra annum soluenda dabit ex capitulo fideiussores, nullam excusacionem de soluendo opposituros, et pecunia omnis ex domibus in anniuersaria et non alibi debet conuerti. Inabilis est ad petendum alteram domum, qui prioris taxam soluere neglexit. 1) Quibus, albo: temporis, quo. — 2) Aedificiorum ? STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CEAC. 167 Habens domum capitularem locabit eam discedens alicui bono homini, et recommendabit alicui ex fratribus aut vicariis, ut teneatur ab iniuriis, et purgetur platea, et efferantur purgamenta domum contingencia. Domorum condicio- nem me- liorem. Statuta capitularia ad regulanda facta capitularia salubriter edita. Prima die cuiuslibet capituli generalis, nisi mora foret in periculo, non debet aliud nisi series statutorum capitularium aut eorum summacio audiri, auditores grossis quatuor premiari, procuratores capituli, si illa legi neglexerint, omnibus distribucionibus, sub tempore capituli generalis prouenientibus, priuari. In duplici capitulo generali, videlicet in festo purificacionis sancte Marie et sancti Stanislai in Mayo, capitulum exigere a procuratoribus et procuratores tenentur sue dispensacionis facere racionem. Suspendendi ab ingressu ecclesie, si neglexerint; si remanserint in aliquo obnoxii, dabunt integram satisfaccionem infra sex menses. Nec aliquis interpellans pro deficiente debet audiri. Modestam expensam procuratores, quociens in officio transeunt, possunt deducere, attenta condicione et status qualitate. Recepta a procuratore capituli racione, alteram racionem auditores prime racionis a vicecustodibus, de omnibus rebus ecclesie, sub presencia destituti et instituto procuratorum (sic) 1). Item prelati et canonici Cracouienses, missi in negociis ecclesie, habebunt omnes distribuciones pecuniarias interim, quo ipsa negocia agunt. Non participabunt tamen de panibus, eo quia sumptibus capitularibus interim viuunt, nisi forte ad loca propinqua, non prouisi sumptibus, descendant. In eo casu pecunias ac panes, iuxta ac presentes, percepturi. Ad capitularia negocia tractanda vocatus, si Cracouie agit, per procuratorem, venire negligens , omnibus refeccionibus per integram septimanam priuatur. Si vero recusat ive in negociis ecclesie in quecunque loca, et onus suscipere detractat, per mensem integrum omnibus refeccionibus debet priuari. Utens aliquis ex prelatis, canonicis, altaristis, vicariis, mansionariis, psalteristis, et aliis beneficiatis ecclesie Cracouiensis ad obtinendum beneficium, domum, villam vel aliquam rem, ex arbitrio capitulum (sic) 2) pendentem, intercessione regum, pontificium, principum, et quarumcunque personarum ecclesiasticarum vel secularium, eciam si intercessio colorem motus proprii habeat, inhabilis censetur ad rem ipsam pro eo tempore optinendam. Sanctuarii pro pulsu campanarum in obitu prelati, canonici, altariste, vicarii, psalteriste, aut alterius beneficiati Cracouiensis, contenti erunt fertone, in extraneo vero media marca. Licet [a nobis] et nostris predeces- soribus Ne capitulares pecunias et introitus Ne cleno- dia et res ecclesie. Justum et tam racio- ni quam equitati. A publicorum et comunium Quoniam sepe con- tigit. Sanctua rii. 1) Sub praesentia destituti et instituti procuratorum, exigere debent ? — 2) Capituli. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. Fedum re- putantes membrum. Possessor medietatis ville Bor- kow. Ut negociis (tam) ecclesiaRticis quam secularibus Amplio- rem circa ecclesiam Craco- viensem Deformi- tatem, que frequen- cius. Cum sepe per tar- dum. Ne forte ex cada- uerum. Interdicto ecclesiastico, ab ecclesia maiori Cracouiensi inchoato, cetere omnes ecclesie in ciuitate Cracouiensi et eius suburbiis tenentur illud obseruare, alias sentenciam excommunicacionis et penam irregularitatis incidunt, nonnisi per Sedem Apostolicam cum dispensacione liberandi (sic). Procurabit lampadem, in medio chori consistentem, oleo — possessor medietatis ville Borkow, sub pena unius sexagene per procuratores exigende 1). Singulis diebus veneris— nisi diey festiuitas impediat — priuatim per capitulares teneatur capitulum pro singulis negociis occurrentibus expediendis. Et dabuntur presentibus, qui tempestiue circa secundum introitum misse maioris venerint, ultra quottidianas distribuciones duo grossi. Absentes vero, vel post kyrie eleyson intrantes, tam quottidianis, quam super errogatis (sic) 2), illo die debent mulctari. Supererrogante (sic) 3) non debent ad inflrmos extendi. Si vero festum die veneris celebrare occurrerit, extunc feria quinta precedeate capitulum ipsum teneatur, et occurrencia negocia expediantur. Quottidiane distribuciones singulis diebus in prelatos et canonicos, misse maiori interessentes, fiant, et census villarum nonnisi in ipsas distribuciones quottidianas conuertatur. Si aliquis in capitulo votum alterius temerarie interrumpere presumpserit, penam medie olle vini ipso facto incurrit, per procuratorem capituli irremissibiliter exigendam. Sub tempore capituli generalis pulsari debet statim post ewangelium mis- se mansionariorum campana pro capitulo, et immediate post eleuacionem misse vicariorum prelati et canonici ad capitulum ingredi. Si quis, priusquam maior missa incipiatur, ingredi neglexerit, omnibus distribucionibus illo die prouenientibus priuatur. In quo oneratur procuratorum consciencia. Prelatis et canonicis Cracouiensibus exceptis — nemo presbyterorum, seu vicariorum, aut quarumcunque ecclesiasticarum vel secularium personarum, absque speciali consensu episcopi, aut eius vicarii, ac tocius capituli, in ecclesia sepeliatur Cracouiensi. Statutum de suscipiendis et expendis literis et processibus quorumcunque judicum 4). Et quoniam interdum processus judicum de curia Romana et aliunde veniunt de falsitate suspecti, vigore quorum innocentes ut frequenter vexantur, hys 1) Tu na marginesie dodany jest wyraz: „abolitum."— 2) Aegrotis. — 3) Supererogata ? — 4) Statut ten nieodznaczający się zbyt szczęśliwą stylizacyją, spisany jest drobniejszem — aniżeli poprzednie — pismem i atramentem bledszym. Być może, że pisarz poprzednich statutów zamieścił go tu dodatkowo po upływie pewnego czasu. Statut ten wyjęty jest ze zbioru statutów synodal­nych Tomasza Strzępińskiego, biskupa krakowskiego, jak to już wyżej (na str. 107) wspomniałem. STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. 169 itaque providendo statuimus, quod nullus clericus, cuiuscunque ordinis aut status, seu eciam tabellio — audeat petere vel per se exequi aliquem processum, ab aliquo judiee extra nostram diocesim emissum, vel instrumenta publica exinde conficere, nisi (?) prius nobis, aut vicario et capitulo nostris Cracouiensibus, fuerit huiusmodi processus exhibitus, quo viso et relicto, copiaque ipsius auscultata nobis, aut vicario et capitulo nostris data, ac ipso processu per notarium capituli de et super eiusdem admissione signato et subscripto. Secus facientes executores preter sentenciam excommunicacionis, quam eos incurrere volumus ipso facto (sic), notariusque, soluta pena trium marcarum, amodo priuetur tabellionatus officio 1). 1) Tu w kodeksie (N. I.) następuje inną ręką pisana kopija bulli papieża Jana (XXIII). określającej warunki, od których dopełnienia odtąd zawisłem być miało przyjęcie nowych członków do kapituły katedralnej krakowskiej; wreszcie znajdujemy tu dwa, zuów całkiem odmiennem pismem pisane, a przez biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego własnoręcznie podpisane statuty, tyczące się kościoła katedralnego krakowskiego. Jakkolwiek wszystkie te trzy dokumenty nie powinnyby tu znaleść miejsca, a to ze wzglę­du na znaczną przestrzeń czasu, oddzielającą je od statutów dotąd przytaczanych, jednakże — z czego zresztą usprawiedliwiliśmy się w przedmowie — ośmielamy się umieścić je tu w odcinku, już to ze względu na ich treść, jnż też dla ułatwienia poglądu na całość kopijaryusza, z którego są wyjęte. Johannes episcopus seruus seruorum dei. Ad perpetuam rei memoriam. Et si de cunctis orbis ecclesiis. quarum cura nobis celesti disposicione commissa fore dinoscitur. ut per viros atque personas sciencie claritate aut generis nobilitate pollentes, regantur feliciter, et in spiritualibus et temporalibus suscipere valeant incrementa, nos ex apostolice seruitutis officiis cogitare conueniat, ac illa decernere, per que effectus huiusmo li ( ? ), auctore domino, subsequatur; de statu tamen et incrementis nobilium cathedralium ecclesiarum, ut incrementis multimodis efferantur, tanto amplius curas pastoralis diligencie nos decet extendere, quanto illas cordialius intueraur. Hinc est, quod nos premissorum intuitu, et consideracione carissimi in Christo filii nostri Wladislai, Regis Polonie illustris, qni nobis super hoc fecit humiliter supplicari, intendentes nostram filiam predilectam, Cracouiensem cathedralem ecclesiam, inter ceteras in regno Polonie existentes, sicut eciam prefati Regis assercione didicimus, celebrem et insignem prerogatiua specialis priuilegii insignire, ac submouere quecunque scandalorum discrimina, que in partibus, et presertim in prefata ecclesia per recepcionem ignobilium personarum, apostolica vel ordinaria auctoritate ad canonicatus et prebendas, dignitates, personatus, officia seu administraciones ecclesie huiusmodi hactenus receptarum, sepenumero contigerunt, et ex certis aliis racionabilibus causis animum nostrum rd hoc mouentibus, ac prefati Regis in hac parte supplicacionibus inclinati, auctoritete apostolica, et ex certa sciencia, hac presenti constitucione, perpetuis futuris temporibus duraturas (sic) 1), decernimus statuendum ac eciam ordinandum, quod nullus apostolica, seu ordinaria, aut alia quauis auctoritate, seu alias quomodocunque ac qualitercunque, possit vel debeat de cetero in prefata Cracouiensi ecclesia ad canonicatus, prebendas, dignitates, personatus, officia, aut administraciones eiusdem ecclesie recipi vel admitti, directe vel indirecte, aut quouis quesito colore, quomodocunque aut qualitercunque, nisi de nobili genere legittimo matrimonio procreatus ex ntroque parente, aut magister formatus in sacra pagina, siue juris canonici vel ciuilis magister existat, tantum duos admittimus, eciam non aliter, nisi per literas ) Duratura. 22 STATUTA SUMMARIA CAPITULI ECCLESIAE CATH. CRAC. et prinilegia apostolica, plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hniusmodi faciencia mencionem. Constitucionibus apostolicis, ac statutis et consuetudinibus dicte ecclesie, eciam si de eis et totis eorum tenoribus ac de verbo ad verbum in nostris literis habenda esset mencio specialis, et aliis contrariis non obstantibus quibuscunque , irritum et inane decernentes ex nunc, si secus in premissis a quocumque, et quauis auctoritate, scienter vel ignoranter, contigerit imposterum attentari. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre constitucionis, statuti et ordinacionis infringere, vel in ansa temerario contaire. Si qnis autem hoc attemptare presumpserifc, indignacionem Dei, et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius, se nouerit incnrsurum. Datum Mantue, decimo octauo calendis Pebruariis pontificatus nostri anno (rok nie jest wyrażony). 2. Statutum de canone pro fabrica ecclesiae cathedralis Cracouiensis soluendo *). Martinus Szyszkowski, Dei gratia Episcopns Cracouiensis, Dnx Seneriensis. Aeqnum est, nt Ecclesiam Cracouiensem sponsam nostram, a qua ornamenta et incrementa accepimus. sartam tectamque conseruemus. Cum igitur pro fabrica ipsius nulli fere certi redditus assignati sint, de consensu fratrum nostrorum, Praelatorum et Canonicorum in hoc generali Capitulo congregatorum, statuimus, decernimns et ordinamus perpetuis futuris temporibus obseruandum, ut a qualibet aduocatia, scultetia, officina mineraria, vitrearia, molendinis, seu fundis ecclesiae in adnitalitatem dari solitis, canon seu certa pecuniae summa, quae vigessimam prouentuum eiusmodi partem attingat, a possessoribns praedictorum ecclesiae fundorum, pro fabrica ecclesiae soluatur, hocque in concessione priuilegioram specialiter exprimatur, nec aliter concessa priuilegia robur aut firmitatem habeant, quam pecuniae summam Capitami bonorum in quacunque claue pro festo S. Martini exigere et ad Procuratorem venerabilis Capituli, pro tempore existentem, transmittere et soluere teneantnr et sint adstricti, saluo tamen eo, ut pro maioribus fabricae necessitatibus, ueteri more, reuerendissimus dominus Episcopus duas, Capitulum terciam partem contribuat. Actum in generali Capitnlo pro festo translationis S. Stanislai celebrato, die octaua Octobris, anno MDO decimo nono. (Podpis własnoreczny): Martinus Szyszkowski, Episcopus Craconiensis. 3. Statntnm de oonsolatione ex restante pecnnia pro mnsica. Martinus Szyszkowski, Dei gratia Episcopus Cracouiensis, Dax Seueriensis. Cnpientes ut Praelati et Canonici Ecclesiae hnius, qui ad generale Capituium, pro festo S. Stanislai in Maio celebrari solitum, frequentes conuenire solent, non solum spiritualibus, a Sede Apostolica concessis, indulgentiis, uerum eciam temporalibus subsidiis tanto amplius ad id excitentur , de consensu eorundem fratrum statuimus et decernimus perpetuis temporibus obseruandum, ut quicquid ex redditibus pro figurato musicae cantn, a Nobis in Ecclesia nostra instituto, post rationem factam annuatim superfuerit, prouiso tamen, ut Cantores Musici, et voce et instrumentis canentes, in pleno— sicuti ad praesens est— numero et ordine habeantnr, qnod fidei et conscientiae v. Capituli committitur, totum id in consolationem eorum, qui ad praedictum festum et generale Capitulum ad Ecclesiam uenerint, cedat, postridieque eiusdem festi Missa uotiua de eodem Sancto cum commemoratione— durante quidem vita nostra — cum collecta. „pro peccatis", post obitum vero nostrum, cum collecta „pro defuncto Episcopo", ab iisdem Praelatis et Canonicis decantetur, per quod statutum priuilegium nostrum pro Musicis concessum, sic ut praemittitur, declarandum esse duximus. Actum in Capitulo generali pro festo translationis S. Stanislai celebrato, die octaua Octobris, anno domini MDC decimo nono. (Podpis wIasnore.czny): Martinus Szyszkowski, Episcopus Cracouiensis. *) Ten i następny statut ogłosił Marcin Szyszkowski, herbu Ostoja, LIV z kolei biskup krakowski; Szyszkowski umarł w r. 1630. (O. F. Rzepnicki, Vitae Praesulum Poloniae. T. I. 8. 348). DODATEK STATUTA TOTI PROVINCIAE GNESNENSl VALENTIA, CONDITA PRAESIDE NICOLAO II. TRĄBA AECHIEPISCOPO GNESNENSI in synodo provinciali Vieluno - Calissiensi A. MCCCCXX. (ex rarissimis editionibus nunc iterum edita). Statuta prouincialia toti prouintie Gneznensi valentia, anctoritate apostolica edita, ut clare patet ex bullis summorum pontiflcum hic insertis 1). In nomine sancte et indiuidue trinitatis amen. Ad perpetuam rei memoriam. Alma mater ecclesia plerunque nonnulla rationabiliter ordinat et consulte, que, suadente subiectorum utilitate, postmodum consultius et rationabilius reuocat, aliquando addit, interpretatur, et minuit, corrigit, et quandoque in melius et 2) commutat. Hinc est quod nos Nicolaus. Dei gratia sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopus et primas, in partem solicitudinis—licet immeriti— domino disponente vocati, assidua meditatione urgemur et cura nostris humeris imposita augimur 3) supra modum, ut iuxta dispensationem offlcii nobis crediti, unacum coepiscopis nostris ceterisque prelatis, tam religiosis quam secularibus, prouincie nostre Gneznensis, qui utique per eandem nostram prouinciam suscepti regiminis et cure pastoralis onera nobiscum ferunt, et efficaciter partiuntur, subditorum utilitati consulere deberemus et saluti. Consideratis 4) itaque diuersa statuta prouincialia, per venerabiles patres sancte memoris predecessores nostros, archiepiscopos Grneznenses, et aliquos sedis apostolice legatos edita, in multis et diuersis voluminibus seu libellis dispersa, ita ut propter eorum dispendiosam multiplicitatem: an statuta essent prouincialia, aut statutorum huiusmodi vim haberent, verisimiliter poterat dubitari, et aliqua ex eis erant penalia et etiam non 5) nimium onerosa, ex quo procedebat negligentia, et clerus noster in spiritualibus exinde plurima subibat detrimenta et incommoda parientia periculum animarum. Nos iugi meditatione reuoluimus in armario cordis nostri, qualiter ex officii nostri debito huiusmodi 1) Taki sam napis napotykamy w ed. z r. 1518. W ed. I., tudzież w ed. z r. 1512 napis tych statutów opiewa: Statuta prouincialia toti prouincie Gneznensi, Poznaniensi, Wratislauiensi, Cracouiensi ceteris et singulis episcopatibus sub archiepiscpatu contentis valencia, auctoritate apostolica edita, ut clare patet ex bullis summorum pontificum hic insertis. (W ed. I. nisertis). W okazie edycyi z r. 1527, który mam pod ręką (własność biblijoteki Uniw. Jag.) nie ma napisu. W egzemplarzu tym brakuje bowiem pierwszych 4 kart, obejmujących tytuł, przedmowę i regestr. Jednakże według Jochera, Obraz bibl. tom III. str. 305 Nr. 7487, tytuł dzieła tego brzmi: Statuta prouincie Gneznensis antiąua reuisa diligenter et emendata. We wydaniu wreszcie tychże statutów, uskutecznionem pod powagą arcybiskupa Jana Łaskiego w Krakowie w r. 1528 przez M. Scharffenbergka czytamy następujący napis: Statuta prouintie Gnesnensis, antiąua et no­ua, reuisa diligenter et emendata. — 2) W edycyi z r. 1512. 1527 i 1528 „et" opuszczono. — 3) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528; angimur. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: considerantes. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528 „non" opuszczono. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. incommodis et animarum periculis, Deo propitio, occurrere valeamus. Auctoritate igitur apostolica nobis in hac parte concessa, captato tempore, sinodum prouincialem in Velun 1), Opido nostre diocesis, statuimus celebrandam, in qua reuerendis patribus dominis: Alberto Cracouiensi, Jacobo Plocensi, Andrea Poznaniensi et Nicolao Vilunensi 2) episcopis, et capitulis ipsorum, ac nuncijs et procuratoribus reuerendissimorum patrum dominorum Vuartislauiensis 3) et Johannis Lubucenensis episooporum, multisque aliis prelatis. tam religiosis quam secularibus, et clero nostre prouincie in spiritu sancto congregatis. inuocata prius spiritus sancti gratia, litteras apostolicas tenoris infrascripti super moderandum, corrigendum et formandum 4) huiusmodi statutis, tam per Johannem, vicesimum tercium tunc in sua obedientia nominatum, quam per sanctissimum in Christo patrem dominum nostrum dominum Martinum, diuina prouidentia papam quintum modernum, nobis gratiose concessis, in medio sinodi legi solenniter fecimus et publicari. Quibus lectis et publicatis huiusmodi statuta cum dictis reuerendis patribus dominis coepiscopis ceterisque prelatis examinauimus. Et quia propter huiusmodi dispendiosam ipsorum multiplicitatem ea tunc commode examinare et moderare non potuimus, eandem sinodum usque ad octauam beate Marie virginis continuauimus in Kalis 5), opido nostre diocesis, consumandam. Ubi tunc dictis statutis diligenter visis recensitis et examinatis, de concilio 6) et assensu dictorum reuerendissimorum patrum coepiscoporum nostrorum, aliorumque prelatorum et cleri, resecatis superfiuis, sub certis et consuetis titulis duximus redigenda, quedam etiam per nonnullas ordinationes pro loci et temporis qualitate statuendo, volentes, ut uniuersi, qui nobis sine 7) diocesana, siue metropolitana auctoritate subesse censentur, hoc tantum libello pro statutis prouincialibus in futurum utantur. Inhibemus districtius, ne quis in antea statutis huiusmodi presumat in iudicio, vel extra, uti cartulis, libris seu quaternis, que fide carere decernimus in hac parte, hoc sacro concilio prouinciali approbante. Tenor vero litterarum apostolicarum, de quibus fit mentio , et primo domini Johannis pape depositi sequitur, et est talis: Johannes episcopus seruus seruorum Dei. Uenerabili fratri Nicolao, archiepiscopo Gneznensi, salutem et apostolicam benedictionem. Ad statum ecclesiarum, locorum, et personarum ecclesiasticarum omnium salubriter dirigendum, iuxta pastoralis officij debitum, curis vigilibus intendentes ad eorum correctionem et refor- 1) W ed. z r. 1527 i 1528: Vielun. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: Vilnensi. — 3) W ed. z r. 1518: Uratislauiensis, w ed. z r. 1527 i 1528: Vratislauiensis.— 4) Wed. z r. 1527 i 1528: super moderandis, corrigendis et formandis. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: Kalisch. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: consilio. — ) W ed. z r. 1527 i 1528: siue. LIT. APOST. P. JOHANNIS XXIII. 177 mationem, cum a nobis requiritur seu alias expedire conspicimus, libenter adhibemus sollicitudinis nostre partes. Exhibita siquidem nobis nuper pro parte tua petitio continebat, quod licet olim in prouincia Gneznensi per nonnullos de latere et alios apostolice sedis legatos ac nuncios quedam statuta prouincialia pro incremento et salubri statu ecclesiarnm et cleri in illis partibus edita, et ex tunc, ut asseritur, per spacium alicuius temporis obseruata fuissent, illa tamen successu temporis per dissuetudinem neglecta et abrogata fuerint, et, licet illa tunc forsan ecclesijs et clero predictis , iuxta cursum illorum temporum, utilia esse viderentur, tamen modernis temporibus, rebus alias illic dispositis seu immutatis, qaia nimis sunt penalia et etiam non mediocriter onerosa, ex quo huiusmodi processit et procedit negligentia, et (sic) propterea ecclesie et clerus prefati in spiritualibus plurima subierint hactenus et subeant detrimenta. Quare pro parte tua nobis fuit humiliter supplicatum, ut in premissis salubriter prouidere de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur, quorum interest, tuum laudabile propositum in hac parte plurimum in domino commendantes, ac cupientes prouincie, ecclesiarum et cleri prefatorum saluti et tranquillitati, eorumque felici statui fauorabiliter prouidere, fraternitati tue auctoritate nostra conuocandi, hac vice dumtaxat, omnes et singulos suffraganeos tue metropolis Gneznensis, et alios prelatos , nec non etiam aliquos probos viros in sacra theologia et iure canonico eruditos, et alias personas ad hoc utiles in eadem prouincia constitutos (sic), de quibus tibi videbitur, cum quorum, aut sanioris partis eorum assistentium consilio et assensu, predictis statutis diligenter recensitis et examinatis, illa ex ipsis — etiam si auctoritate apostolica fuerint confirmata — que correctionis, modificationis , declarationis et reformationis officio noueris indigere, pro felici conseruatione et augmento ecclesiarum et cleri predictorum, corrigendi, moderandi, declarandi, reformandi, immutandi et supplendi, nec non etiam noua— si expediat — edendi, statuendi et ordinandi, ac omnia et singula faciendi et ordinandi in premissis, et circa ea necessaria seu quomodolibet opportuna, contradictores quoque per censuram ecclesiasticam et alia opportuna juris remedia, appellatione postposita, compescendi — plenam et liberam tenore presentium concedimus facultatem. Volentes nichilominus et eadem auctoritate decernentes, quod ea, que cum huiusmodi assistentibus 1) consilio et assensu suffraganeorum, prelatorum , et aliorum prefatorum prouide ac rationabiliter egeris, statueris vel etiam ordinaueris, in hac parte illam firmitatem idemque robur obtineant in omnibus et per omnia, ac si per legatum prefate sedis a latere, si quis in illis partibus deputatus existerit, in ipsa prouincia solenniter edita et publicata fuissent; quodque tu et successores tui, archiepiscopi Gneznenses , et quilibet eorundem suffraganeorum et ipsorum successores, videlicet singuli episcopi dicte prouincie, qui erunt pro tem- 1) W ed. z r. 1527 i 1528: assistentium; w ed. z r. 1512: assistentibes. 23 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. pore per nos, vel alium, seu alios in nostris ciuitatibus et diocesibus ipsorum 1) que correxeris, moderaueris, declaraueris, reformaueris, ac illorum etiam, que forsan de nouo statueris, iuxta modum predictum libere exequi possitis et etiam debeatis, prout ratio dictauerit et fieri poterit de consuetudine vel de iure; non obstantibus, si aliquibus communiter vel diuisim a sede predicta sit indultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam, ac de verbo ad verbum, de indulto huiusmodi mentionem. Datum Rome apud sanctum Petrum, nono kalendas septembris, pontificatus nostri anno tertio. Item tenor alterius bulle sanctissimi domini nostri, domini Martini pape quinti moderni sequitur in hec verba: Martinus episcopus seruus seruorum Dei. Venerabili fratri Nicolao, archiepiscopo Gneznensi, salutem et apostolicam benedictionem. Ad ea, ex apostolice seruitutis nobis iniuncto offlcio desuper — per que ecclesie laudabiliter regi valeant in diuinis et clero onerosa non existant, libenter intendimus, eaque fauoribus prosequimur opportunis: dudum siquidem pro parte tua Balthassari, qui tunc Johannes XXIII in sua obedientia nominabatur, et de qua ciuitas et diocesis ac prouincia Gneznensis existebat 2), exposito, quod licet olim in dicta prouincia per nonnullos de latere et alios apostolice sedis legatos ac nuncios, quedam statuta prouincialia pro incremento et salubri statu ecclesiarum et cleri in illis partibus edita et ex tunc—ut asserebatur— per spacium alicuius temporis obseruata fuissent, illa tamen successu temporis per dissuetudinem neglecta et abrogata fuerunt, et licet illa tunc forsan ecclesiis et clero predictis iuxta cursum illorum temporum utilia viderentur, tamen modernis temporibus , rebus alias ibi dispositis seu immutatis, quia nimis erant penalia et etiam non mediocriter onerosa, ex quo processerat et procedebat huiusmodi negligentia, et propterea clerus prefati in spiritualibus plurima subierant prout adhuc subiebant detrimenta 3), dictus Balthassar, tunc Johannes XXIII— ut premittitur — nuncupatus, per suas litteras tibi, auctoritate sua, conuocandi, ea vice dumtaxat, omnes et singulos suffraganeos tue prouincie Gneznensis et alios prelatos , nec non aliquos probos viros in theologia vel canonico jure 1) By ustęp ten zrozumieć, porównać go należy z podobnem zdaniem , zamieszczonem w tuż następującej bulli papieża Marcina V. — 2) Słowa „et de qua ciuitas et diocesis ac prouincia Gneznensis existebat" opuszczone są w ed. z r. 1527 i 1528, a zamiast: exposito, quod licet olim in dicta prouincia, czytamy tu: exposito, quod licet olim in prouincia Gneznensi i t. d.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528 czytamy: ex quo processerat et procedebat ex huiusmodi rigore negligentia, ac ecclesia et clerus propterea in spiritualibus plurima subibat, prout adhuc sustinet, detrimenta. LIT. APOST. P. MARTINI V. 179 eruditos, et alias personas ad hoc utiles 1) in eadem prouincia constitutas, de quitras tibi videretur, cum quorum, aut sanioris partis eorundem assistentium consilio et assensu, predictis statutis diligenter recensitis et examinatis, illa ex eis— etiam si auctoritate apostolica fuissent confirmata— que correctionis, modificationis, declarationis et reformationis officio nosceres indigere, pro felici conseruatione et augmento ecclesiarum et cleri predictorum, corrigendi, moderandi, reformandi, immutandi, et supplendi, nec non etiam noua, si expediret, edendi, statuendi et ordinandi, ac omnia et singula faciendi et ordinandi in premissis et circa ea necessaria seu quomodolibet opportuna, contradictores quoque per censuram ecclesiasticam et alia opportuna juris remedia, appellatione postposita, compescendi — per suas litteras concesserat facultatem , ac voluerat, et eadem auctoritate decreuerat: quod ea, que tu cum huiusmodi assistentium consilio et assensu suffraganeorum, prelatorum et aliorum prefatorum, prouide ac rationabiliter ageres, statueres et etiam ordinares in ea parte illam firmitatem, idemque robur obtinerent 2) in omnibus et per omnia, ac si per legatum prefate sedis a latere — si quis in illis partibus deputatus existeret — in ipsa prouincia solenniter edita et publicata fuissent, quodque tu et tui successores, Gneznenses archiepiscopi, et quilibet eorundem suffraganeorum et ipsorum successores, videlicet episcopi dicte prouincie, qui essent pro tempore, per se, vel alium seu alios, in suis ciuitatibus et diocesibus, que tu corrigeres, moderares, declarares, reformares, ac etiam illorum, que forsan de nouo statueres, iuxta modum predictum libere exequi possetis, ac possent et deberent, prout ratio dictaret et etiam fieri posset de consuetudine vel de jure , et prout in dictis litteris plenius continetur. Cum autem, sicut exhibita nobis nuper pro parte 3) petitio continebat, tu in huiusmodi tibi concesse facultatis et litterarum executione prefati Balthassaris, tunc Johannis (sic) XXIII nuncupati, qui per generale concilium Constantiense a iure, quod se habere dicebat in papatu, depositus extitit, obedientia durante predicta minime processeris, dubitesque ad huiusmodi executionem procedere non posse apostolica super hoc per te licentia non obtenta, pro parte tua nohis fuit humilibet supplicatum, ut prouidere tibi super hoc de benignitate apostolica dignaremur. Nos igitur ecclesiarum et cleri predictorum utilitatem et commodum affectantes, huiusmodi supplicationibus inclinati, ut ad huiusmodi facultatis et litterarum iuxta ipsam seriem et tenorem procedere, etiam tu et tui successores, ac episcopi prefati, ea, que per te circa premissa correcta, moderata , declarata, reformata et de nouo statuta fuerint, exequi iuxta eorundem (sic) litterarum seriem et tenorem libere et licite valeatis, tibi et eisdem successoribus ac episcopis licentiam elargimur, non obstantibus omnibus, que dictus Balthassar, tunc Johannes 1) W ed. z r. 1527 i 1528: idoneas. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: obtineret.—3) Wed. z r. 1527 i 1528: pro parte tua. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. vicesimus tertius, in prefatis litteris non obstare noluit 1), ac aliis contrariis quibuseunque. Nulli ergo bominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hec attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli, apostolorum eius, se nouerit incursurum. Datum Constantie, septimo Idus Januarii, pontificatus nostri an no primo 2). In primis statuimus, quod in fide sancte trinitatis et incarnationis sacerdotes populum, tam maiorem, quam minorem, debeant instruere diligenter. De trinitate autem ad minus docere tenentur expresse, quod pater et filius et spiritus sanctus tres sunt persone, et unus deus, et una persona non est alia; et cum fides non subiaceat rationi, non est querendum, nec per laicos disputandum de his, que ad fidem pertinent, quomodo vel quare, sed simpliciter credendum in articulis fidei, diuinitatem et humanitatem domini nostri Jhesu Christi concernentibus, quod credit, tenet et docet sancta romana ecclesia, mater nostra; et quod omnes presbiteri, et signanter curati, articulos fidei principales sciant et doceant explicite et distincte, prout in simbolo apostolorum continentur. Cum celebratio lnissarum et potestas clauium ligandi et soluendi non ex vita et merito, sed ex officio dependeat sacerdotum: Ideo statuimus, ut si aliquis laicus vel clericus utriusque sexus, cuiuscunque dignitatis, religionis vel status existat, ausus sit presumptione damnabili publice predicare, vel occulte docere, credere vel tenere pertinaciter „quod sacerdos, in mortali peccato existens, non possit conficere corpus Christi, seu, sic ligatus, non possit soluere vel ligare suos subdiditos a peccatis", pro heretico et incredulo habeatur; quem errorem, huius sacri concilii approbatione— damnamus, et damnatum dudum nunciamus, anathematizamus et penitus reprobamus. Damnamus insuper, anathematizamus et reprobamus omnes articulos Johannis wijkelff 3), et Johannis hus, et sequatium eorundem 4), et presertim errorem illorum, qui eadem presumptione damnabili audent publice predicare, vel occulte docere , vel tenere, quod de necessitate salutis laici sint communicandi sub 1) W ed z r. 1527 i 1528: voluit. — 2) Tu znajdujemy w spisach tytułów (regestra titulorum) umieszczonych w innych edycyjach, niemniej jak w samym tekscie tychże wydań — napis pierwszego tytułu pierwszej księgi statutów w tych słowach: De summa trinitate. W tekście znów wydania z r. 1518 spotykamy się na tem miejscu z napisem: De docenda fide.— 3) W ed. z r. 1518: Uilkelff, w ed. z r. 1527 i 1528: Vikleff. — 4) W ed. z r. 1527 błędnie: earundem. LIBER I. DE SUMMA TRINITATE. 181 utraque specie, scilicet panis et vini, qui error per decretum sacri concilii Constantiensis est damnatus, quod sequitur in hec verba 1). In nomine sancte et indiuidue trinitatis, patris et filii et spiritus sancti amen. Cum in nonnullis partibus quidam temerarie asserere presumant, populum christianum debere sacrum eukaristie sacramentum sub utraque, panis et vini, specie suscipere, et non solum sub specie panis, sed etiam sub specie vini populum laicum passim communicant, etiam post cenam vel alias non ieiunium 2), et communicandum esse pertinaciter asserunt contra laudabilem ecclesie consuetudinem rationabiliter approbatam, quam tanquam sacrilegam damnabiliter reprobare conantur; binc est, quod boc presens sacrum Oonstantiense generale concilium , in spiritusancto legittime congregatum, aduersus hunc errorem saluti fidelium prouidere satagens, matura plurium doctorum tam diuini quam humani iuris delibexatione prehabita, declarat, decernit et diffinit: Quod, licet Christus post cenam instituerit et suis apostolis ministrauerit sub utraque specie, panis et vini, hoc venerabile sacramentum: tamen, hoc non obstante 3), sacrorum canonum auctoritas laudabilis et approbata consuetudo ecclesie seruauit et seruat, quod huiusmodi sacramentum non debet confici post cenam, neque a fidelibus recipi non ieiunis, nisi in casu infirmitatis vel alterius necessitatis, a iure vel ab ecclesia concesso vel admisso. Et sic hec consuetudo ad vitandum aliqua pericula et scandala est rationabiliter introducta. Et licet in primitiua ecclesia huiusmodi sacramentum reciperetur a fidelibus sub utraque specie, postea decretum fuit, ut a conficientibus sub utraque specie, et a laicis tantummodo sub specie panis suscipiatur: cum firmissime credendum sit, et nullatenus dubitandum, integrum Christi corpus et sanguinem, tam sub specie panis, quam sub specie vini, veraciter contineri. Unde cum huiusmodi consuetudo ab ecclesia et sanctis patribus rationabiliter introducta et diutissime obseruata, sit habenda pro lege, quam non licet reprobare, aut sine ecclesie auctoritate pro libito innouare. Quapropter, quod hanc consuetudinem aut legem obseruare sit sacrilegum 4) aut illicitum, censeri debet erroneum, et pertinaciter asserentes oppositum premissornm, tanquam heretici arcendi sunt, et grauiter puniendi per diocesanos locorum seu officiales eorum, aut inquisitores heretice prauitatis in regnis seu prouinciis, in quibus contra hoc decretum aliquod forsan fuerit attemptatum aut presumptum, iuxta canonicas et legittimas sanctiones, in fauorem catholice fidei contra bereticos et eorum fautores salubriter adinuentas. Datum Constancie, die sexta mensis Julii, anno domini M.CCCC. quinto decimo. 1) W ed. z r. 1527 i 1528 czytamy tu napis: Decretum sacri coneilii Constantiensis de communione sub utraque specie — 2) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528: ieiunnm. — 3) W ed z roku 1527 i 1528: obstantes. — 4) W ed. z r. 1512: sacrilegium. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. De constitutionibus. Statuimus, ut presens libellus nostrarum constitutionum prouincialium in singulis ecclesiis cathedralibus sub sigillo nostro, ac deinde in aliis ecclesiis collegiatis infra tempus sex mensium, a publicatione presentium computandas (sic) 1), sub sigillis ordinariorum sine excusatione qualibet habeatur conscriptus, in choro vel in alio loco competenti iaceat sic, ut possit patere cuilibet legere seu videre volenti accessus. Quicunque autem constituciones nostras presentes de locis predictis auferre, vel asportare, seu aliquid in eis delere, addere, radere vel mutare presumpserint propria temeritate, et de hoc constare poterit: ultra diuinam indignationem quam incurrant, tanquam falsarii per locorum diocesanos puniantur. De consuetudine. Ecclesia Gneznensis ex antiqua et rationabili consuetudine obtinuisse dinoscitur, quod causas, ad eam per appellationem delatas 2), subditis suffraganeorum suorum committere valeat, et compellere iurisditionem huiusmodi suscipere detractantes 3), que ex his causis noscitur introducta. Primo, ut vitetur circuitus, cum per diocesim metropolitanus eos ad id possit compellere. Secundo, ut propter locorum distantiam parcatur partium laboribus et compensis 4), quia si non reciperentur delegationes huiusmodi, cogerentur partes cum dispendio apud sedem metropolitanam litigare: huius sacri approbatione concilii statuimus, antiquam consuetudinem declarantes, ut sedes Gneznensis causas huiusmodi subditis suffraganeorum suorum valeat delegare et animaduertere in rebelles. Huic statuto addicimus 5) et obseruatum de consuetudine declaramus ex causis premissis idem in citationibus et aliis processibus causarum huiusmodi apud sedem ipsam inantea ventilandis 6), ac omnia decernimus et precipimus obseruandum 7). Consuetudines, que grauamen ecclesiis inducere dinoscuntur, inualidas decernimus, locorum ordinariis , ut in omnem euentum eis resistant, firmiter iniungentes. Illam autem consuetudinem, in qua ille qui in foro publico vel alibi coram multis aliquid (sic) perpetrauerit delictum, et tamen admittatur 8) ad iurandum contra publicam veritatem , quia delictum illud non fecit, penitus reprobamus, sed testes idonei admittantur potius contra ipsum, per quos possit affirmata veritas legittime comprobari. 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: coraputando.— 2) W ed. z r. 1527 i 1528: deuolutas.— 3) W ed z r. 1527 i 1528: detrectantes. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: expensis. — 5) W ed. r z. 1527 i 1528: adijcimns.— 6) W ed. z r 1527 i 1528: ventilandarum.— ) W ed. z r. 1527 i 1528: obseruanda. — 8) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: admittitur. LIBER I. DE CONSTITUTIONIBUS. DE CONSUETUDINE. DE ELECTIONE. 183 De electione. Cum in ecclesiis prelatorum seu canonicorum electio, vel bonorum alienatio, seu obligatio, aut alia ardua negocia ecclesie imminent facienda, ad talia absentes canonici sunt vocandi. Alioquin, ipsis instantibus, per superiorem cassabitur, quod in eorum absentia per presentes fuerit attemptatum, nisi consuetudo habeat, eos ad talia non vocari, vel absentes sint extra prouinciam constituti. Excommunicauimus 1) omnes in quacunque dignitate, personatu vel officio constitutos, nec non seculares et regulares canonicos et monachos, qui in electionibus, aut aliis suarum ecclesiarum seu monasteriorum negociis prosequendis, conspirationes, comminationes 2) seu alias colligationes illicitas quascunque fecerint, eis districtius iniungentes, ut ipsi utilitatem et profectum ecclesiarum et monasteriorum suorum solum, deum habentes pre oculis, recta conscientia et mente libera satagant procurare. Item statuimus, quod practica et forma gentilis 3) electionis infrascripte in omnibus et per omnia obseruentur 4), quam auctoritate huius sacri concilii innouamus. Sciendum est, quod volentibus ecclesias vacantes ordinare, quod altero de tribus modis ipsis vacantibus prouidetur. Aut enim ordinetur vacans ecclesia per promissionem 5), aut per electionem, aut per postulationem solemnem. Prouisio pertinet ad superiorem, in qua non est necessaria forma concilii. Electio autem et postulatio ad inferiores, in quibus forma concilii generalis necessario est seruanda. Forma autem concilii triplex est, scilicet: forma scrutinii, compromissi, et inspirationis, vel quasi secundum alteram istarum quicunque vult eligere vel solenniter postulare in ecclesiis cathedralibus, regularibus, et collegiatis, debet de necessitate procedere 6). Per formam autem scrutinii proceditur modo subscripto 7). Ecclesia enim pastoris regimine destituta, capitulum siue canonici presentes statuent terminum ad electionem celebrandam, de quo fiat publicum instrumentum, in quo narrabitur: quod die tali, cedente 8), vel translato, vel defuncto tali prelato talis ecclesia 9), eiusque corpore ecclesiastice tradito sepulture, capitulum siue canonici, qui tunc presentes erant, conuenientes, talem terminum cum continuatione dierum sequentium ad electionem celebrandam unanimiter statuerunt, qui terminus erit competens, quod infra 1) W ed. z r. 1527 ł 1528: excommunicamus. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: coniurationes. — 3) Może generalis? we wszystkich edycyjach tu omówionych czytamy: gentilis. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: obseruetur. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: prouisionem. — 6) W ed z r. 1527 i 1528 położono po słowie „istarum" kropkę. Z wyrazem „quicunque" zaczyna się nowe zdanie, a po słowach „necessitate procedere" dodane są jeszcze wyrazy: secundum unam ex formis predictis. — 7) W ed. z r. 1527 i 1528: hoc modo. — 8) W ed. z roku 1512, 1527 i 1528: decedente. — 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ecclesie. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. illum absentes, qui vocandi sunt, citati commode venire possint, consideratis locorum distantiis, et personarum et temporis qualitate, non tamen nimis longum, quia in electione mora est periculosa; et si vocandus scitur ubi personaliter residet, personaliter est vocandus; si vero nesciatur, vocetur in loco ubi morari consueuit per edictum publicum. Vocatio autem fiet sub hac forma. B. prepositus et capitulum Stregunensis 1) ecclesie 2), tali canonico Strigoniensi Coloce moranti salutem in domino. Discretioni vestre significamus, quod bone memorie E, quondam archiepiscopus noster, die tali fuit viam uniuerse carnis ingressus, et corpus eius cum reuerentia debita ecclesiastice traditum sepulture. Ne igitur ecclesia nostra propter diutinam vacationem 3) grauem patiatur in spiritualibus et temporalibus lesionem, diem talem cum continuatione dierum sequentium, ad tractandum de electione futuri pontificis et ad electionem celebrandam duximus statuendum. Quocirca vos requirimus, et peremptorre citamus, quattenus die ipsa nobiscnm conuenire curetis. Alioquin nos extunc ad eam procedere curabimus, vestri absentia non obstante. Quod si forte iusto impedimento detenti venire nequiueritis, et velitis alicui, de canonicis committere 4) vices vestras, ad nos vestram specialem literam et idoneum nuntium transmittatis, qui iuxta statutum concilii generalis de ipso impedimento faciet plenam fidem; datum etc. Hee autem litere erunt aperte 5), de presentatione ipsarum fiat publicum instrumentum, ne possit malitiose negari citatio, prout aliqui iam fecerunt. Debent autem conuenire in ecclesia vel in capitulo, si possunt, vel in alio loco idoneo, si ibi commode conuenire non possunt; sed ubi ex causa solitus locus mutatur, et locus et causa in citatione inserantur. Omnibus autem in loco statuto simul conuenientibus, diligenter deliberent, an per viam scrutinii, aut per viam compromissi procedere velint. Si ergo viam eligant scrutinii, de electione huiusmodi fiat publicum instrumentum, in quo contineatur, qualiter diligenti deliberatione habita, placuit omnibus et singulis, et concorditer omnes consenserunt per viam scrutinii procedere. Quo facto sic procedent. Eligantur enim ex ipso collegio, et non aliunde, tres fide dignj, vel plures vel pauciores, licet sit melius, quod tres tantum iuxta concilium generale. De qua etiam electione fiat publicum instrumentum, quibus detur potestas per idem publicum instrumentum vel scripturam alias autenticam, examinandi vota sua et aliorum, nullo obmisso, secreto et singillatim 6), in scriptis ea redigendi, et redacta mox in communi publicandi, ut sciantur 7), qui in quem consenserint, et meriti ad meritum, et zeli ad zelum, et numeri ad numerum collationem faciendi, et collatione per eos habita diiigenti electionem faciendi, et eum eligendi, in quem inuenennt omnes vel maiorem et saniorem partem capituli consensisse, ita quod unus eorum 8) scrutatorum de consensu et voluntate 1) W ed. z r. 1527 i 1528: Strigoniensis — 2) W ed z r. 1512, 1527 i 1528 znajduje sie na tem miejscn litera N. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: vocationem. — 4) W ed. z r. 1527: committite. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: aperte, et de i t. d.— 6) W innych wydaniach tu omówionych: sigillatim.— 7) W ed. z r. 1527 i 1528: sciatur.— 8) W ed. z r. 1527 i 1528: „eorum" opuszczono. LIBER I. DE ELECTIONE. 185 aliorum duorum vice sua, et collegarum, et aliorum omnium, qui in eius consenserint electionem pronunciet in scriptis, et solenniter celebret, et alia faciet prout compromittentibus placuerit. Huic autem instrumento super potestate tradita confecti l) omnes se sic subscribant. Ego talis predictis interfui, et consensi, et predictam potestatem eis contuli. Et postea sigilla omnium , et etiam capituli apponantur. Hoc facto, isti tres trahunt 2) se ad partem, et primo scrutabuntur voces eorum ita, quod duo scrutentur tertium. Post hoc seriatim et singulariter vocabunt quemlibet de capitulo solum per se, et primo illum, qui habet in electione primam vocem de consuetudine, et dicent ei secreto exemplo Danielis: frater in electione presenti habeas deum pre oculis, cuius nunc causa tractatur, non te decipiat odium, fauor, vel amor, non pecunia, que humanos solent peruertere sensus, non lucro tuo prospicias, sed utilitati communi. Ideo adiuramus te per deum viuum, et in virtute spiritus sancti, et sub periculo anime tue, quod consentias in eum, et eum nomines, quem ex voto credis utiliorem et meliorem ecclesie, et per quem iura ecclesie possunt melius defensari. Et tunc ille dicat: et ego credo P. meliorem et utiliorem, et in eum consentio, et eum nomino eligendum in episcopum et pastorem; et tam interrogatio et adiuratio, quam responsio redigantur in scriptis, et hec per thabellionem clericum, vel si non possit haberi thabellio, duo ex eis hoc scribant. Completo scrutinio ipsi scrutatores mox, id est nullo actu contrario intermedio, redibunt ad capitulum, et ipsi vel unus eorum de aliorum mandato vota singulorum in communi publicabunt, et presente capitulo dicent: Nos examinauimus vota vestra et singulorum secreto et singillatim 3), placet vobis, quod ea publicemus ? Et illi dicent „placet", et publicabunt sic, id est, publice legent, et(sic) quod secrete actum est ab omnibus sciatur. Publicatione autem facta, collatio numeri ad numerum, zeli ad zelum, et meriti ad meritum fiet per ipsos scrutatores sic. Si vota canonicorum diuisa fuerint in plures, surgent in medio capituli, et publicatis votis incipient a capite et legent sic. a. 4) b. et c. consenserunt in p. Item ex alia parte legent: d. e. et f. consenserunt in m., et sic publicabunt dicentes: nos inuenimus maiorem numerum consensisse in p. Nam cum sint in uniuerso quadraginta canonici, viginti quinque consenserunt in ipsum p., et quindecim in m. Item inuenimus meliorem zelum ex parte eligentium p., quam ex parte eligentium m. Nam illi elegerunt bonum et utilem virum, istis autem caro et sanguis reuelauit suum consanguineum eligendum. Item inuenimus p. et maioris esse meriti, quia litteratior, prouidentior, honestior, sanctior, melior, et potentior ad iura ecclesie 5) conseruanda quam m. Ubi autem unus solus est in scrutinio nominatus, non habet locum collatio numeri ad numerum, vel meriti ad meritum, vel zeli ad zelum, fiet tamen tunc collatio talis per eum, qui maior est, vel per scrutatores, utrum scilicet no- 1) W ed. z r. 1527 i 1528: confecto. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: trahent.— 3) W in­nych edycyjach: sigillatim.— 4) W ed. z r. 1527 i 1528 „A" opuszczono. — 5) W ed. z roku 1527 i 1528: ecclesiastica. 24 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. minatus sit de legittimo matrimonio natus, competentis scientie, sufficientis etatis, et in sacris ordinibus constitutus, et si ista concurrant, procedatur ad electionem, et duo ex scrutatoribus, quibus data est a capitulo potestas eligendi, tribuant potestatem tertio electionem pronuntiandi et publicandi nomine suo et omnium consentientium, quia unus debet eligere, et in continenti electio et pronuntiatio fiet primo in capitulo in hac forma: In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Anno, mense et die talibus. Ego talis, unus de scrutatoribus, a tali nostro capitulo nominatis et electis ad faciendum scrutinium et electionem futuri pontificis secundum formam superius pretaxatam, ipsa seruata in omnibus, de voluntate, consensu et mandato collegarum meorum, ac ex parte mihi et ipsis tradita, inuocata spiritus sancti gratia, ad honorem dei, et gloriosissime matris eius, et talis sancti nostri patroni, et omnium sanctorum, p. in quem collatio facta est, reperimus omnes, vel maiorem et saniorem partem nostri capituli in scrutinio consensisse, in nostrum et ecclesie nostre episcopum eligo et pastorem, eandemque electionem in his scriptis pronuntio. Post hoc pulsentur campane, et populus congregetur, et populo congregato, per alterum ex electoribus ad hoc per capitulum deputatum publicetur electio in communi, id est, coram clero et populo, et cantetur „ Te deum laudamus" solenniter, et electus— si presens est— deportetur ante altare et intronizetur, forma autem publicationis huiusmodi erit. Recitetur totus processus sicut iam in forma pronuntiationis dictum est, et ultimo sic addiciet 1), quam electionem vobis denuncio, et in presentia omnium dico solenniter publicandum. Igitur, celebrata et publicata electione, decretum electionis fiat sic. Sanctissimo ac beatissimo patri et domino suo 2) domino E., diuina prouidentia sacrosancte romane ac uniuersalis ecclesie summo pontifici. P. prepositus et capitulum ecclesie Strigoniensis 3) eius humiles, fideles ac deuoti filii pedum oscula beatorum, sacris canonibus nouimus esse cautum, quod ultra tres menses vacare non debeant ecclesie cathedrales, ne propter defectum pastoris dominicum gregem lupus rapax inuadat, ac viduata ecclesia in suis facultatibus graue dispendium patiatur. Ea propter bone memorie B., archiepiscopo nostro, anno, mense et die talibus, sicut deo placuit, viam uniuerse carnis ingresso, ipsius corpore — ut moris est — cum reuerentia ecclesiastice tradito 4) sepulture, nos tales, qui tunc presentes eramus, conuenientes in unum ad electionem futuri pontificis nostri canonice celebrandam, talem terminum cum continuatione dierum sequentium duximus statuendum. Citatis igitur interim 5) et tunc presentibus omnibus, qui electioni celebrande debuerunt, et voluerunt, et potuerunt commode interesse, in ecclesia nos recepimus de electione futuri pontificis tractaturi. Sane post diuersos tractatus inter nos habitos, et nominationes 6) diuersarum personarum. simplices ac discussiones 7) et inquisitiones multiplices, tandem placuit nobis 1) W ed. z r. 1527 i 1528: adijeiet. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: nostro. — 3) W ed. z r. 1518: Gneznensis. — 4) W ed. z r. 1527 : traditur ! — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: in terminum. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: nominatos.— 7) W ed. z r. 1527 i 1528: et simplices discussiones. LIBER I. DE ELECTIONE. 187 uniuersis et singulis per viam scrutinii nostre ecclesie prouidere. Et eligentes tres, scilicet b. c. et d. de nostro collegio fidedignos , dedimus eis plenariam potestatem, ut secrete et singillatim 1) vota cunctorum, primo tamen sua et postea nostra, diligenter inquirerent, et ea in scriptis redigerent, et in scriptis redacta mox in communi eadem publicarent, et tam numeri ad numerum, et zeli ad zelum, quam meriti ad meritum per eos collatione habita diligenti, illum eligerent, in quem inuenient omnes, vel maiorem et saniorem partem nostri collegii consensisse, ita quod unus de consensu et uoluntate aliorum duorum scrutatorum vice sua et collegarum, et aliorum omnium, electionem eandem pronunciaret in scriptis et solenniter celebraret. Qui secedentes in partem primo vota sua, ita quod duo scrutabuntur tertium, secundo tres simul vota omnium aliorum, sicut nobis postea retulerunt, secrete et singillatim 2) diligenter inquisiuerunt, et in scriptis redacta mox in communi publicauerunt, et in nostra presentia per eosdem 3) secundum formam eis datam, tam numeri ad numerum, et zeli ad zelum, quam meriti ad meritum, collatione habita diligenti, talis unus ex scrutatoribus antedictis, de voluntate consensu et mandato aliorum, talem, in quem repertum fuit, omnes, vel majorem partem et saniorem nostri collegii seu capituli, in scrutinio consensisse, vice sua, et collegarum omnium aliorum in his consentientium, inuocata spiritus sancti gratia, in nostrum et ecclesie nostre elegit episcopum et pastorem virum utique plene et mature etatis, utpote qui tricesimum annum sue etatis exegit, de legittimo matrimonio procreatum, et in sacris ordinibus constitutum, vita et moribus, et litterarum scientia 4) commendandum, et in spiritualibus et temporalibus circumspectum, et electionem pronunciauit in scriptis, et publicauit hoc modo: In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Anno, mense, et die talibus. Ego talis, unus de scrutatoribus a dicto nostro capitulo nominatis et electis ad faciendum scrutinium de electione futuri pontificis secundum formam superius pretaxatam, ipsa seruata in omnibus, de voluntate et consensu et mandato collegarum meorum, et omnium in his consentientium, ex potestate mihi et ipsis tradita, inuocata spiritus sancti gratia, ad honorem dei, et gloriosissime virginis matris eius, et talis sancti, in cuius honore ecclesia nostra est consecrata, dominum P. in quem collatione facta reperimus omnes, vel maiorem et saniorem partem capituli nostri seu collegii, quorum subscriptiones inferius continentur, in scrutinio consensisse, in nostrum et ecclesie nostre episcopum eligo et pastorem, eandemque electionem in scriptis pronuntio. Dictam vero electionem, sic canonice et solenniter celebratam et publicatam, in communi omnes recepimus et approbauimus, „Te deum laudamus" more solito cum cordis jubilo decantando. Idem vero electus , sibi tali die electione huiusmodi presentata, 1) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528: sigillatim. — 2) W innych ed.: sigillatim. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528 : in nostra per eosdem presentia. — 4) W innych wydaniach: scientiarum; być może, że także w edycyi, z której powyższy tekst jest wyjęty, było: scientiarum, papier bowiem w tem miejscu, na którem znajduje się wyraz scientia, jest nieco uszkodzony. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. licet ex humanitate se sufficientem et indignum asserens se multipliciter excusaret, nobis tamen vehementer instantibus, timens diuinis dispositionibus contraire, inuocato diuine pietatis auxilio, tali die dicte electioni consensit 1) , non tam timide quam deuote electionem ipsam onusque impositum, ut prodesse valeat, suscipiens et acceptans. Vestre igitur beatitudini duximus unanimiter supplicandum, ut electionem predictam sic canonice et solenniter celebratam dignemini confirmare, et electo nostro consecrationis munus fauorabiliter impartiri, quattenus nobis velut pastor idoneus et toti prouincie preesse valeat utiliter et prodesse, nosque et alii sibi commissi, sub eius sacro regimine, possimus coram deo salubriter militare. Ad huiusmodi autem confirmationem nostro 2) a vestra sanctitate petendam, talem et talem nostros concanonicos 3) et coelectores, instructores et procuratores ordinauimus et constituimus, et propter hoc eos ad vestre sanctitatis pedes duximus destinandos, dantes eis plenam et liberam potestatem petendi confirmationem. Et si necesse fuerit prouisionem et iurandi in animas nostras, si visum fuerit expedire, promittentes, nos ratum et gratum et firmum perpetuo habituros, quicquid per eos in predictis, vel in aliquo predictorum, extiterit procuratum. Ut autem omnium nostrum vota in predictis omnibus et singulis in hac electione et petitione concordasse noscatis, sanctitati vestre hoc canonicum decretum mittimus roboratum propriis manibus et subscriptum. Ego talis, prepositus Strigensis 4) ecclesie, supradictis omnibus et singulis consensi et consentio, et manu propria signo et subscribo. Ego talis, vice talis scribere nescientis, de mandato suo subscribo. Notarius autem in fine dicet: Acta sunt hec anno, mense, die et loco talibus. Per viam compromissi proceditur modo suprascripto 5). Canonici vacantis 6) ecclesie statuant terminum ad electionem celebrandam, interim vocatis omnibus absentibus et in termino conuenientibus, qui debent, volunt et possunt commode interesse; maior de capitulo, vel alius, cui capitulum hoc committit, querat a singulis , si placet eis per viam procedere compromissi; singulorum autem consensu requisito et habito, tractetur de persona, cui committant 7); deinde singulorum votis super hoc requisitis, et in unam personam, cui committatur, conuenientibus, unus de mandato capituli dicet. Ego vice capituli et mandato , committo seu do a., si est unus, vel a. b. c, si in plures compromittant, potestatem prouidendi nostre ecclesie de pastore. Illi in quos compromittetur, si plures sunt, quia possunt esse duo, tres, quinque et septem, trahant se ad partem, et simul deliberent potestate 1) W ed. I., tudzież w ed. z r. 1518: consensitis; w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: consensit. His non tam i t. d. Prawdopodobnie i w tekscie edycyi powyżej podanym stoi mylnie con­sensitis. Lecz w okazie tej edycyi, który mam pod ręką (niegdyś własność ś. p. Z. A Helcla), końcówka „is" zdaje się być wyskrobaną. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: „nostro" opuszczono.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528: canonicos. — 4) W ed. z r. 1518: Gneznensis; w ed. z r. 1527 i 1528: Strigoniensis. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: modo hoc suprascripto. — 6) W ed. z r. 1518 i 1527: vaccantes, — 7) W ed.z r. 1527 i 1528: committatur. LIBER I. DE ELECTIONE. 189 recepta, et conferant de persona eligenda, et si concordauerint, redeant ad capitulum, et forma eis a capitulo tradita in omnibus obseruata, unus eorum electionem pronuntiet et publicet sub hac forma. In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Anno, mense, et die talibus. Ego talis, de voluntate et consensu collegarum meorum, in quos unanimiter compromissum fuit a capitulo nostro, et in quos potestatem prouidendi ecclesie 1) transtulerunt, vice mea et ipsorum omnium aliorum in electione jus habentium, et hic presentium, et ex potestate et auctoritate supradictis mihi et aliis meis collegis concessis, inuocata spiritus sancti gratia, in quem nos a. b. c. compromisimus supradicti simul conuenimus — in nostrum et ecclesie nostre episcopum eligo et pastorem, et de ipso prouideo dicte ecclesie in pastorem, et ipsam electionem et prouisionem in scriptis et solenniter publice 2) in communi. Hec forma seruanda est, quando compromissarii sunt de collegio, prout dicit concilium. Si vero erunt extra collegium, tunc sufficit dicere. Ego talis unus de compromissariis supradictis, de voluntate et consensu ipsorum, vice totius capituli, p., in quem omnes conuenimus, eligo siue prouideo in talis ecclesie episcopum et pastorem: et hoc quando totum capitulura concordat, nam uno contradicente, non potest per viam compromissi procedi. Postmodum vero coram clero et populo publicet electionem sine prouisione 3), et postea fiet decretum ipsius electionis siue prouisionis hoc modo. Almo et beatissimo patri et domino suo domino L. diuina prouidentia sacrosancte romane ac uniuersalis ecclesie summo pontifici. P. prepositus et capitulum Strigoniense 4), eius humiles filii et deuoti pedum oscula beatorum. Cum propter vacationem diutinam ecclesie pastoris solatio destitute in spiritualibus et temporalibus dispendia patiantur, conditores canonum deliberatione prouida statuerunt, ut ultra tres menses vacare non debeant ecclesie cathedrales. Defuncto igitur bone memorie R., archiepiscopo nostro, anno, mense, die talibus— sicut deo placuit— ipsiusque corpore cum reuerentia tradito ecclesiastice sepulture, nos tales canonici Strigoniensis 5) ecclesie, qui tunc presentes eramus, conuenientes in unum pro electione futuri pontificis celebranda, talem terminum cum continuatione dierum sequentium duximus statuendum. Citatis igitur in terminum et tunc presentibus omnibus, qui electioni celebrande debuerunt, voluerunt et potuerunt commode interesse, in capitulo 6) nos recepimus, de electione futuri pontificis tractaturi, et post diuersos tractatus inter nos habitos, tandem placuit omnibus et singulis per viam compromissi nostre ecclesie viduate prouidere. Considerantes in unum difficulter multitudinem conuenire, et sede 7) in paucos spiritum sanioris consilii residere, dedimus plenam et liberam omnes et singuli unanimiter potestatem a. b. c. de nostro collegio, ut idem, vel maior pars ipsorum, vice sua et nostra, per electionem ca- 1) W ed. z r. 1512, 1827 i 1828: ecclesie de pastore. — 2) W ed. z r. 1527: publico; w ed. z r. 1528:publicato.— 3) W wydaniach z r. 1518, 1527 i 1528: siue prouisionem.—4) W ed. z r. 1518: Gneznense. — 5) W ed. z r. 1518: Gneznensis. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: in capitulum. — 7) W ed. z r. 1527 i 1528: sepe. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TBĄBA. A. 1420. nonicam vel postulationem concordem ecclesie nostre supradicte vacanti, deum et bonum statum ipsius ecclesie habentes pre oculis, de persona idonea prouiderent, omnem potestatem et vicem nostram eis super hoc committentes , ita quod unus ipsorum de consensu aliorum compromissariorum, vel maioris partis ipsorum, vice sua et collegarum et nostra, illum, in quem omnes ipsi, vel maior pars ipsorum, conuenirent, eligerent et electionem in presentia nostra solenniter publicarent; qui secedentes in partem, et spiritus sancti gratiam inuocantes deuote , post tractatus varios et diuersos de diuersis personis inter se habitis ( sic ), ut nobis postmodum retulerunt, tandem in magistrum P., Strigoniensem 1) prepositum, in sacerdotali ordine constitutum, idem unanimiter conuenerunt, virum utique plene et mature etatis, utpote qui tricesimum annum etatis sue exegit, et de legittimo matrimonio procreatum, vite 2) et moribus et litterarum scientia merito commendandum, in spiritualibus et temporalibus plurimum circumspectum, quem talis secundum formam in compromisso apposita 3), in hunc modum elegit. In nomine dei, patris et filii et spiritus sancti amen. Anno, mense, et die talibus. Ego talis, unus de compromissariis supradictis de voluntate et consensu collegarum meorum, iuxta formam compromissi mihi et eis traditam, vice mea et predictorum meorum collegarum ac omnium de capitulo, ex potestate mihi et predictis collegis ab uniuersis et singulis de ipso capitulo tradita, et inuocata spiritus sancti gratia, ad honorem dei, et gloriosissime virginis matris eius, et talis sancti nostri patroni, et omnium sanctorum: magistrum P., Strigoniensem 4) prepositum, in quem nos compromissarii supradicti unanimiter conuenimus, in nostrum et ecclesie nostre eligo episcopum et pastorem, et de ipso prouideo dicte ecclesie in pastorem, eandemque electionem seu prouisionem in his scriptis pronuntio et publico in communi, dictam quoque electionem sic canonice et solenniter celebratam et in communi publicatam, omnes unanimiter recepimus et approbauimus, more solito , pulsatis campanis, cum cordis jubilo „ Te deum laudamus" solenniter decantando. Consequenter autem, conueniente populo ad pulsationem campanarum, K. de mandato nostro 5) electionem ipsi populo publicauit. Idem vero electus, sibi die tali electione huiusmodi presentata, licet se multipliciter excusaret, tamen nobis vehementer instantibus, inuocato diuine pietatis auxilio, die tali, dicte electioni consensit. Sanctitati igitur vestre duximus unanimiter supplicandum, ut electionem supradictam sic canonice celebratam dignemini confirmare, et de 6) electo nostro predicto munus consecrationis misericorditer impertiri, quatenus, autore deo, nobis et toti prouincie velut pastor idoneus valeat preesse utiliter et prodesse, nosque et alii sibi commissi, sub sacro regimine possimus coram deo salubriter militare. Ad huiusmodi autem confirmationem nomine nostro a vestra sanctitate petendam, a. et b. de nostro capitulo nostros procuratores 1) W ed. z r. 1518: Gneznensem. — 2) W wydaniach z r. 1518, 1527 i 1528: vita. — 3) W ed. z r. 1512. 1527 i 1528: appositam. — 4) W ed. z r. 1518: Gneznensem. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 : dictam electionem. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: „de" opuszczono. LIBER I. DE ELECTIONE. 191 et etiam instructores ordinauimus , et constituimus, et propter hoc eos ad vestre sanctitatis pedes duximus destinandos, dantes eis plenam et liberam potestatem petendi confirmationem, consecrationem, et si necesse fuerit, dispensationem et prouisionem, et iurandi in animas nostras. Si visum fuerit expedire promittentes, nos ratum, gratum, et firmum perpetuo habituros, quicquid per eos in premissis, aut aliquo premissorum, fuerit procuratum. Ut autem omnium nostrum vota in predictis omnibus et singulis concordasse noueritis, et in hanc electionem et petitionem venire, hoc canonicum decretum sanctitati vestre mittimus roboratum propriis manibus et subscriptum, et ad maiorem cautelam sigillo nostri capituli, et etiam propriis, sigillatum. Ego talis, archidyaconus Strigonensis 1), predictis omnibus et singulis consensi, consentio, et propria manu subscribo. Per inspirationem fit electio hoc modo. Si dum canonici primum intrant capitulum pro electione celebranda, nullo speciali tractatu precedente, quasi diuina reuelatione et inspiratione, omnes, nullo oontradicente, consenserint in aliquem, repente et simul eum eligant, et veniant dicentes una voce: eligo P., eligo P., talis electio dicitur facta per inspirationem, ex quo omnes canonici uno ore et uno spiritu eligunt; non est vis siue dicant eligo, siue eligimus, quia una est consentienda 2) electio propter unanimes voluntates. Et tunc formabitur sic decretum. Sanctissimo patri et domino suo, domino C, diuina prouidentia sacrosancte romane ac uniuersalis ecclesie summo pontifici, P., prepositus et capitulum ecclesie Strigonensis 3), eius humiles filii et deuoti pedum oscula beatorum. Ne per defectum 4) pastoris gregem dominicum lupus rapax inuadat, aut in spiritualibus vel temporalibus ecclesia viduata graue dispendium patiatur, conditores canonum deliberatione prouida statuerunt, ut ultra tres menses vacare non debent ecclesie cathedrales; ea propter bone memorie R. , archiepiscopo nostro, anno, mense, et die talibus, sicut deo placuit viam uniuerse carnis ingresso, ipsius corpore — ut moris est — cum reuerentia ecclesiastice tradito sepulture, nos tales canonici Strigoniensis 5) ecclesie, qui tunc presentes eramus, conuenientes in unum ad electionem futuri pontificis nostri canonice celebrandam, talem terminum cum continuatione dierum sequentium duximus statuendum. Citatis igitur in terminum, et tunc presentibus omnibus, qui debuerunt, voluerunt, et potuerunt commode interesse, in ecclesia nos recepimus, de electione futuri pontificis tractaturi, et nobis in unum bcum et propositum congregatis, unusquisque diuina inspiratione, repente, nulla nominatione, nulloque alio tractatu precedente, in p. virum utique plene et perfecte etatis, utpote qui tricesimum sue etatis annum exegit, de legittimo matrimonio natum, vite 6) et moribus et literarum scientia merito commendandum, consensu unanimi et una voce, simul ac unanimiter, omnes et singuli in episcopum elegerunt et pastorem, et pulsatis 1) W ed. z r. 1518: Gneznensis.— 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: censenda.—3) W ed. z r. 1518: Gneznensis.— 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: pro defectu.— 5) W ed. z r. 1518: Gneznensis. — •) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 : vita. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. campanis „Te deum laudamus" solenniter decantarunt. Consequenter autem conueniente populo etc. ut supra forma proxima est publicatum. Datum etc. Cum per mutuum consensum eligentium et electi quasi fedus spiritualis matrimonii trahatur 1), decet, quod in electionibus pontificalium et quarumlibet ecclesiarum, secularium et regularium dignitatum, arbitrium liberum electoribus conseruetur, ut secundum deum et rectam conscientiam vacantes 2) ecclesie valeant de pastore idoneo prouidere. Sed quia nonnullorum detestanda cupiditas culmen dignitatum ambiens, pontificalibus aut aliis dignitatibus ecclesiasticis per mortem aut alio modo vacantibus, contra electores huiusmodi secularem concitant potestatem, per quam plerumque a dictis electoribus per impressionem laicalem, aut minas, vel alium abusum a sanctis canonibus reprobatum, eligi, immo verius intrudi, se procurant: talem 3) igitur temerariis ausibus viam precludere cupientes, presentis approbatione concilii, iuri communi et nostrorum predecessorum vestigiis inherentes, statuimus et sanctimus, quod si deinceps aliqua pontificali, aut alia sede vel dignitate ecclesiastica vacante, quispiam directe vel indirecte, publice vel occulte, contra electores huiusmodi secularem potestatem concitauerit, aut minas vel impressiones ordinauerit, seu comminatorias epistolas de se eligendo ad dictos electores scribi procurauerit, aut aliquod impedimentum in bonis vacantis dignitatis prestiterit, siue ipsa bona in toto vel in parte occupauerit, vel occupari subordinauerit, tanquam ambitiosus et publici juris turbator excommunicationis sententiam ipso facto incurrat. Et nichilominus, si electionem 4) per huiusmodi impressionem 5) minas vel alium secularis potestatis abusum forsitan de se facte, contra canonicam libertatem, consentire presumpserit, et electionis commodo careat et ineligibilis sit, et beneficiis ecclesiasticis — si que 6) obtinet— per superiorem sit priuandus, nec absque dispensatione sedis apostolice deinceps ad aliquam eligi valeat dignitatem. Qui vero electionem huiusmodi, quam ipso jure irritam esse censemus, presumpserit 7) celebrare, nisi eos talis metus aut violenta impressio, que possunt cadere in constantes viros, excuset, ab officiis et beneficiis quibuscunque penitus suspendantur per triennium, et eligendi tunc potestate sint priuati. Adicientes, quod si quis electus ante, aut post confirmationem electionis de ipso facte, priusquam literas sue confirmationis extraxerit, de administratione bonorum ecclesie, ad quam electus fuerit, quouis quesito colore intromiserit, extunc omne ius — si quod sibi per electionem et confirmationem competit— ipso facto ammittat. Nisi talis electus fuerit, cui de iuris permissione aut priuilegio hoc competat, aut per superiorem, ad hoc facultatem habentem, ecclesia, ad quam electus fuerat, sibi faerat 8) commendata. 1) W ed. z r. 1527 i 1528: contrahatur. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: vacantis (vacanti?). - 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 : talium. — 4) Electioni ? — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: impessionum. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: qua.— ) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: presumpserint. — 8) W ed. z r. 1527 i 1528: sit, w ed. z r. 1512 „fuerat" opuszczono. LIBER I. DE SUPPL. NEGLIGENTIA PRAELATORUM. DE RENUNCIATIONE. 193 De supplenda negligentia prelatorum. Contingit nonnunquam — sicut experientia, rerum magistra, didicimus — aliquos nostre metropolis coepiscopis 1) se a suis ecclesiis extra vel intra prouinciam in locis remotis vel abstractis, ex causis quibuscunque, absentari, qui loco sui in spiritualibus constituunt vicarios, quiquidem sepe talia" impedimenta, propter que administrare non poterunt 2), patiuntur. Aliquando etiam ipsi vicarii, dimittentes commissum sibi officium ut 3) regimen totius diocesis, diuertunt se ad alia, nullo loco sui dimisso, vel aliquando in suorum episcoporum absentia moriuntur, unde grauia animarum et rerum ecclesie emergunt pericula et errores. Nos igitur paterna prouisione, huius sacri concilii approbatione, his casibus succurrere cupientes, statuimus: ut si quem talium vicariorum episcopalium canonico impedimento, propter quod administrare non posset, prohibitum, seu desertorem officii, aut mortuum — ut premittitur— in sui episcopi absentia fieri contigerit, extunc capitulum huius ecclesie, vel maior vel sanior pars eiusdem, facta protestatione de huiusmodi defectibus, succedat in onere, et de alio idoneo et utili de gremio eiusdem ecclesie vicario in spiritualibus, seu officiali, omnem potestatem jurisditionalem etiam in casibus episcopo specialiter reseruatis habente, prout ipsi expedire videbitur, prouidendi habeat facultatem. Qui huius sacre sinodi auctoritate spiritulia simul et temporalia hoc modo vel consimili desertata 4) ecclesie et diocesis sciat, valeat, et possit prudenter et fideliter cum consilio et consensu sui capituli gubernare pariter et tueri tanto tempore, quousque episcopus ipsorum ad locum, unde exiuit, reuertatur, vel alius ab eo surrogetur. Omnia tamen emolimenta exinde tempore medio prouenientia, episcopo redeunte, restituere tenebuntur, et de ipsis sibi facere rationem. Nihilominus capitulum huiusmodi, siue maior pars ipsius, de absentia episcopi et de impedimentis et defectibus tam episcopi, quam sui vicarii, tenebuntur, quam primum commode poterint, per literas suas vel nuncios metropolitani 5), qui pro tempore fuerit, vel si maluerint, romanum pontificem consulere, qui circa premissa, et alia, si que 6) fuerint, supplenda in huiusmodi negligentia vel absentia episcopi habebit consulere, et facere secundum quod personis et rebus videbitur expedire. Et ex premissis omnibus nolumus juri et jurisditioni episcopali — casibus cessantibus — in aliquo derogare. De renunciatione 7). Nullus ecclesiam vel beneficium ecclesiasticum dimittere aut 8) permutare, vel recipere presumat, sine superioris sui auctoritate, quod 9) sub pena suspensio- 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: coepiscopos. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: potuerunt. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: et. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: desertate. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528 : metropolitanum. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528 : qua. — 7) W ed. z r. 1518 nota na marginesie odseła do Lib. VI. ( Ustep tu powołany jest to: cap. 2 in Sext (I. 7.) ). — 8) W ed. z r. 1527 i 1528: vel. — 9) W ed. z r. 1527 i 1528 : quos. 25 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II TRĄBA. A. 1420. nis firmiter inhibemus. Cum autem beneficium suum aliquis ad manus sui superioris renunciare voluerit, superior ipse de renunciationis causa: an sit rationabilis vel iusta, et per consequens admittenda, an vero simoniaca, seu per vim et metum extorta, et sic non admittenda, inquisitionem faciet diligentem, et quod a tali iuramentum exigatur, quod in huiusmodi renunciatione nulla fraus, dolus, seu pactio simoniaca interuenit. De tempore ordinandorum. Cum clericorum ordinatio, vel beneficiorum prouisio inuenerit 1) facienda, prelati ex sui officii debito diligenter inquirant, an promouendus ad sacros ordines, vel curatum beneficium, sit grauis in moribus, etatis legittime, et scientie competentis, et utrum sit de tboro legittimo generatus 2), et quod non sit aliqua beresi infectus, et utrum habeat perpetuum beneficium ecclesiasticum, vel sufficiens patrimonium, aut sufficientem prouisorem 3) volens ad sacros ordines promoueri, et si est de alia diocesi, utrum habeat commendaticias literas superioris sui 4). Quem autem criminosum et defectuosum inuenerint in premissis, aut aliquo premissorum, hunc omnino repellant. Precipimus insuper, quod episcopi 5) excommunicationis sententiam proferant in illos, qui furtiue ad receptionem ordinum accesserint, priusquam ordinationem inchoent clericorum. Preterea statuimus, quod ordinarii locorum ad examen clericorum ordinandorum ponant viros doctos, idoneos et peritos, in eo ipsorum examinatorum conscientias onerantes, ut, sine acceptione personarum, ex quacunque causa indoctos et alias immeritos non admittant. Statuimus, quod nullus ad sacros ordines aliquatenus admittatur, nisi recenter confessus fuerit omnia delicta sua idoneo sacerdoti, per loci diocesis 6) ad hoc deputato, cui etiam in casibus reseruatis vigore presentis statuti concedimus facultatem absoluendi et dispensandi, cum pauci sint, qui delicta sua, vel sequellas intelligant delictorum, quodque per discretum confessorem valeat instrui ordinandus, cur 7) sibi expediat ordinari, vel ob irregularitatis alicuius vicium ei sit potius abstinendum. De filiis presbyterorum. Cum illegittime natis dispensant episcopi in minoribus ordinibus et beneficio sine cura 8) , dummodo sit tale, in quo alias dispensatio pape requiratur 9). 1) W ed. z r. 1527 i 1528: imminebit; w ed. z r 1512: iraminerit.— 2) W ed. z r. 1527 1528: natus. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: prouisionem. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528 „sui" opuszczono.— 5) We wydaniu z r. 1527 wyraz „episcopi" opuszczono.— 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: diocesanum. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: an. — 8) W ed. z r. 1518 błędnie: cara.— 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: dummodo sit tale, in quo alias dispensare possint. In aliis dispensatio pape requiratur. LIBER I. DE CLERICIS PEREGRINIS. DE OFFICIO ARCHIDIACONI. DE OFFICIO VICARII. 195 Si vero dispensatum fuerit cum aliquo, quod non obstante illo defectu possit ad curatum beneficium promoueri, pretextu illius dispensationis non poterit duo beneficia insimul obtinere. De clericis peregrinis. Nullus clericus curatus nostre prouincie, in quouis ordine constitutus, peregrinari extra suam diocesin presumat absque diocesani sui licentia speciali, vel sui vicarii generalis, qua petita et obtenta, idoneum presbycerum loco sui relinquat, quem diocesanus approbet, et interim sibi committat curam animarum. Quod si quis ultra sex menses se a suo beneficio absentare presumpserit curam animarum habente, a beneficio ecclesie, vel ecclesiarum, in qua, vel in quibus, beneficiatus existit, per lapsum sex mensium sit suspensus, alias ter monitus, si vago modo, vel cessante legittima causa, ad ecclesiam suam non redierit, ipso facto eadem sit priuatus. De officio archidiaconi. Item statuimus, quod archidiaconi suos archidiaconatus singulis annis 1) visitent per se, vel per alios idoneos, fideliter, et non perfunctorie, in quo ipsorum conscientias oneramus, et dum officium visitationis exercent, ab omnibus presbyteris sibi subiectis audire canonem teneantur, et eos, si id quod legunt intelligant, examinare in officio misse, toto ordine, in verbis, gestis atque signis. Non solum iure canonico, sed etiam constitutionibus et statutis prohibitum fore noscitur sub penis grauibus archidiaconis, et aliis jurisditionem habentibus de consuetudine vel de iure, ac eorundem vices gerentibus, ne a subditis seu ecclesiarum rectoribus, ipsis non visitatis, procurationes et expensas in pecunia audeant extorquere; quia tamen his non obstantibus, sue cupiditatis laxantes habenas, in his culpabiles et remissi manifeste noscuntur, ordinamus et statuimus, ut de cetero ipsi archidiaconi, et alii jurisditioncm habentes, vel eorum vices gerentes, videlicet decani rurales, a locis non visitatis, et presertim pro concubinis tenendis publice in statu damnabili, in suarum animarum periculum, non audeant a rectoribus ecclesiarum pecunias vel aliis presbyteris exigere 2). Alioquin contrafacientes virtute statuti presentis excommunicationis sententiam incurrere volumus ipso facto. Et nihilominus, si quos processus in premissis promulgauerint, decernimus irritos et inanes. De offlcio vicarii. Et ne forte contingit 3) stulto labore, sicut dictum fuit Moysi, vos consumamini, si soli velitis omnia negocia vestrarum diocesum supportare, vel ne vide- 1) W ed. z r. 1527 i 1528 czytamy zamiast „singulis annis": de triennio in triennium. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: non audeant a rectoribus ecclesiarum vel aliis presbiteris pecnnias exigere. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: contingat. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. amini iusticie neglectores, si per vos ipsos, vel per alium, non curatis subditis vestris iustitiam exhibere, mandamus: ut quilibet vestrum, officialem suum in ciuitate sua iuxta cathedralem ecclesiam constituat et relinquat, causis rationabilibus duntaxat exceptis, virum utique literatum, prouidum, et discretum, cui vices suas committat plenarie in causis audiendis, et censura ecclesiastica exercenda. Vos autem in his, que ad dominum pertinent, specialiter intendatis, et maiora ad vos, cum opus fuerit, referantur. Et habeat quilibet officialis sigillum curie domini sui pro citationibus, et aliis actis coram ipso habitis sigillandis. Et ad istum accedant pauperes et opressi, et suis decimis spoliati, nec non alii totius diocesis, qui habent causas ad forum ecclesiasticum pertinentes, et ipse se exhibeat sapientibus et insipientibus iusticie debitorem; quod si infra mensem episcopus negligens fuerit, extunc metropolitanus negligentiam approbatione huius concilii supplebit in hoc casu. Cum a multis in dubium solet reuocari, an rector parochialis ecclesie vigore potestatis sibi in sua institutione commisse circa curam et regimen animarum, vicario suo, vel socio, quem sibi in coadiutorem recipit 1), similem auctoritatem absoluendi parochianos suos in casibus eidem concessis concedere possit, absque ordinarii loci licentia speciali, nos attendentes, quod plerumque ex huius ambiguitatis dubio multa incommoda animabus proueniunt, ad huiusmodi dubium declarandum, quod omnibus et singulis ecclesiarum parochialium rectoribus, secularibus vel conuentualibus, liceat ex vi ipsorum institutionis ad ecclesias parochiales canonice facte vicariis suis et sociis notis, et viris approbatis, et non vagis, nec peregrinis, sed de quorum constat ordinibus, plebanis presentibus, vel infra breue tempus se absentantibus, pro eodem receptis similem, et non maiorem auctoritatem circa absolutiones confitentium concedere, hoc sacro consilio 2) approbante, plenam in domino concedimus facultatem. De offlcio ordinarii. Statuimus, quod deinceps futuris temporibus quilibet archiepiscopus Gneznensis, qui pro tempore fuerit, de triennio in terminum 3) prouincialem teneatur sinodum per se, vel per alium, conuocare, ipse quoque et quiuis episcopus prefate Gneznensis prouincie in antea quolibet anno semel in sua propria diocesi diocesanam teneatur similiter per se, vel per alium, sinodum congregare, eo anno excepto, quo prouincialis sinodus celebratur, suas quoque dioceses prefati archiepiscopus et episcopi visitari procurent, subditorum excessus corrigant, mores reforment, statuent 4), ordinent, et videant, que animarum saluti crediderint profutura. Quod si 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: recepit. — 2) W ed. z r. 1512, 1527, i 1528: hoc in sacro concilio. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: triennium. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: statuant. DE OFFICIO ORDINARII. 197 forte — quod absit— prefati archiepiscopus et episcopi ante dictas sinodos, ut premittitur, absque causa rationabili, quam in prouinciali sinodo tunc proxime secutura teneantur exponere, contempserint, neglexerint aut distulerint conuocare: archiepiscopus pro prouinciali neglecta centum, pro diocesana vero obmissa ipse 1) et quiuis episcopus negligens quinquaginta marcas grossorum pragensium, numeri polonici et consueti, sine contradictione seu difficultate qualibet, pro fabrica metropolitane vel cathedralis ecclesie persoluere teneatur, quas penas, si archiepiscopus centum marcas, elapso triennio, ipse vero vel quicunque alius episcopus quinquaginta marcas, anno elapso, soluere — ut prefertur — non curauerit infra mensem, extunc arcbiepiscopus episcopum comprouincialem negligentem, premissa monitione, censura ecclesiastica compellat ad soluendum; metropolitanis 2) vero per sinodum prouincialem auctoritate presentis concilii similiter compellatur. Item statuendo ordinamus, hoc sacro concilio approbante, ut omnia 3) tollantur dubia, quod de cetero episcopi et capitula ecclesiarum cathedralium, nec non abbates metropolitane prouincie ad sinodum prouincialem vocari, et eorum nuntii admitti debent, et si aliqui taliter fuerint impediti, quod ad sinodum venire non possent, legittimam excusationem cum pleno mandato ad acceptandum et recipiendum ea, que in sinodo fuerint ordinata, ad sinodum mittant, in qua sinodo in eundo et redeundo honeste ambulent, et honesta aquirant hospicia, et in eis circumspecte se habeant et modeste, ne mores et gestus in vita clericorum populo fiant in scandalum et contemptum. Statuimus etiam et precipimus obseruari, quod in sinodis prouincialibus et diocesanis missa debeat publice decantari, et in eadem episcopi et abbates, ac alii, qui de iure vel priuilegio infulis utuntur seu mitris, mitrati; prepositi vero, canonici et inferiores prelati cum superpilliciis, dalmuciis et paruis mitris, et capis seu plumalibus 4). Eectores vero ecclesiarum et simplices sacerdotes — cum superpiliciis et stolis tantum sinodum intrent, et in ea deuote et cum reuerentia usque ad finem, nisi casus necessitatis emerserit, perseuerent. Eeligiosi 5) quoque nullam prelaturam vel administrationem habentibus, perpetuo permittimus in habitu suo cum stolis in sinodis posse stare, etiam si administrationem habeant, prouiso, quod inferiores prelati, quibus per priuilegium conceditur usus mitre — si sunt exempte— 6) in prouincialibus et episcopalibus conciliis uti possunt aurifrixatis 7), id est, aureis filis consutis, non habentibus laminas auri vel argenti, aut gemas. Si vero non sunt exempti, albis et planis utentur, in aliis vero locis utentur ut indulta permittunt. Quibus insuper utriusque sexus hominibus, qui misse predicte intererunt, quadraginta dies indulgentiarum de iniunctis eis penitentiis misericorditer relaxamus. 1) Wed.zr.1512 i 1527: ipsa.— 2) W wydaniach z r. 1512,1518,1527 i 1528: metropolitanus.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528: ut per omnia.— 4) W ed. z r. 1527 i 1528: pluuialibus. — 5) W wy­daniach z r. 1518, 1527 i 1528: Religiosis. — 6) Z błędem tym spotykamy się także w ed. I. i w ed. z r. 1518; w ed. z r. 1512, 1527 i 1528:exempti — 7) W ed. z r. 1527 i 1528: aurifrigiatis. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Sacerdos quilibet plebem suam doceat diligenter, ut cum in celebratione missarum leuatur hostia salutaris, quilibet deuote flectet genua sua, vel saltem se reuerenter inclinet, idem faciens cum eam portat presbyter ad infirmum, quam in decenti habitu, superposito mundo velamine, ferat manifeste ac honorifice ante pectus cum omni reuerentia et timore super ( ? ) 1) nola parua et lumine, nisi locorum repugnet distantia, vel temporis qualitas precedente 2). Et ut ad faciendam tam venerabili sacramento debitam reuerentiam et honorem hominum fidelium deuotio incitetur, omnibus Christi fidelibus, qui in eleuatione et dilatione 3) corporis christi genua flectent, vel saltim deuote se inclinauerint, et unum pater noster cum salutatione angelica dixerint, aut ipsum venerabile sacramentum ad infirmos concomitati fuerint, de omnipotentis dei clementia etc. 4) XL. dies indulgentiarum de iniunctis eis penitentiis misericorditer relaxamus. Antiquum statutum Gneznensis prouincie renouantes, precipimus, ut episcopi in 5) summis festiuitatibus missas celebrent, et verbum dei populo per se, vel alios ad hec idoneos, proponant, nisi magna necessitate fuerint impediti. Item statuimus, ut omnes coepiscopi nostri in omnibus diocesibus prouincie nostre, ad quas eos deuenire contingat, populum benedicant, ecclesiarum rectoribus et eorum predicatoribus, ut parochianos suos in sermonibus et exhortationibus suis informent, ut 6) ad benedictiones episcoporum se humilient, genua flectant, vel saltem capita reuerenter inclinent— firmiter iniungentes. Ad hec statuimus, ut singuli episcoporum suorum 7) carceres habeant circa ecclesiam cathedralem, in quibus falsarii incorrigibiles, et apostate, vel alii qui hoc meruerunt, recludantur. De maioritate et obedientia. Cum inferior superiori regulariter ad exhibendam reuerentiam et obedientiam teneatur, quorum exhibitio non nisi per obsequium humilitatis extrinsecus prestitum aliorum noticie innotescat: Quapropter cononici cathedralium et collegiatarum ecclesiarum prelatis, et inferiores prelati superioribus, ac uniuersaliter omnes clerici maioribus suis in assurgendo, in inclinando, et aliis prerogatiuis, quibus consueuerunt homines reuereri 8), honorem debitum deferant reuerenter, ut etiam laici a clero sumentes humilitatis exemplum, eidem exhibeant reuerentiam ampliorem. Quia 9) frequenter rectores parrochiarum non audent contra nobiles et potentes mandata superioris 10) exequi propter eorum tyrannidem beimi- 1) W ed. z r. 1518: semper, w ed. I. i w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: cum. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: precedenti3. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: delatione. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: „etc." opuszczono. — 5) W ed. I., w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: „in" opuszczono. — 6) W ed. z r. 1527 ł 1528 błędnie: et, — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: suos.- 8) W ed. z r. 1527: reueriri. — 9) W ed. z r. 1518 na marginesie: Vide infra simile de institutionibus. — l0) W ed. z r. 1527 i 1528 : superiorum. LEBER I. DE PROCURATORIBUS. QUOD METUS CAUSA. 199 nam 1), statuimus, quod nullus presbyter assumat capellam cuiuscunque nobilis vel potentis, seu ipsorum capellas tanquam capellanus officiet, nisi prius episcopo diocesano super eo, quod ad ipsius sinodos veniat, et mandata superioris sibi iniuncta ad sui domini et ipsius castri familie noticiam perferat, obedientiam faciat manualem, et alias de ipsis 2) diocesani licentia speciali. De procuratoribus. Quamuis in omnibus peragendis causis et in negociis procurator, legittime constitutus, personam sui domini representet, tamen potestates et iudices seculares in causis, quarum cognitio ad ipsos pertinet, prelatorum ecclesie et aliarum personarum ecclesiasticarum ipsarum 3) ecclesiarum 4), capitulorum, collegiorum, conuentuum siue monasteriorum procuratores, per literas autenticas sufficientissime constitutos, agere coram ipsis, vel defendere non admittunt, iuris beneficium et defensionis copiam predictis omnibus iniuste et indebite auferentes. Et nihilominus principales personas — talium procuratorum presentia, defensione seu contradictione non obstante — pronunciant contumaces, pro qua contumacia huiusmodi interdum condemnant vel absoluunt hos, contra quos actio fuerat dirigenda. Nos itaque talibus abusibus viam precludere volentes, statuimus, quod quicunque potestates seu iudices seculares procuratoribus, modo superius pretacto constitutis, non admissis, in casibus, de quibus cognoscere possunt, in preiudicium dictorum ecclesie prelatorum, ecclesiarum, personarumque ecclesiasticarum, capitulorum, collegiorum, conuentuum seu monasteriorum deinceps processerint: ad damna et interesse, iuramento eius, cui iniuriam fecerint, declaranda, virtute presentis constitutionis teneantur, de quibus, nisi infra mensem satisfecerint, ex integro maioris excommunicationis sententie subiaceant ipso facto, et sententia, si quam protulerint, sit irrita et inanis, cum contumax dici non possit, qui per procuratorem sufficientem in iudicio comparuit ut debebat. Is autem, pro quo lata fuerit huiusmodi sententia — si sententia dici potest—si ea uti voluerit, res sibi sic adiudicatas occupando, excommunicationis sententie se nouerit subiacere, donec ab huiusmodi occupatione temeraria resipiscat. Quod metus causa. Eos, qui absolutionem vel quamcunque reuocationem, vel excommunicationis, suspensionis, vel interdicti sententias per vim vel metum extorserint, cum 3) hoc, quod huiusmodi reuocationes sunt irrite, statuimus et declaramus excommunicationis sententie subiacere. 1) W wyd. z r. 1512 i 1518 poprawnie: beluinam; w ed. zaś z r. 1527 i 1528: enormem.— 2) W ed. z r. 1512. 1527 i 1528: ipsius.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528: ipsarum" opuszczono.— 4) W ed. z r. 1512 : eccleasirum. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: nltra. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. De alienatione mutandi iudicii causa facta 1). Quia plerumque cessiones actionum in fraudem fiunt, aliquando vero pure et simpliciter ex causa legittima, vel ex causis, statuimus, ut cessiones actionum, que ex iustis causis vel causa proceduut, nisi in presentia notarii publici fide digni, sed nec tunc ad actionem admittantur, nisi ipse cedens et cessionarius coram episcopo, vel suo officiali, aut alio iudice iurisditionem habente iurauerint, quod non simulate sed vere cedant, et quod cedens a cessionario nihil de cessis repetet in toto vel in parte. Alioquin si secus factum fuerit, decernimus actorem ab instituta actione repellendum. LIBER SECUNDUS. De iudiciis. Quoniam quidam propter potentiam, quidam propter crudelitatem magnam personaliter accedi non possunt, ut citentur, quidam etiam, quia in castris habitant, ita quod nulla potest ad eos citatio peruenire, idcirco prouida et necessaria deliberatione statuimus: ut contra tales citationis edictum apud parrochialem ipsorum ecclesiam, si secure accedi poterit 2), alias in duabus vicinioribus ecclesiis, duobus diebus dominicis, et demum semel in ecclesia cathedrali publice proponatur, et extunc contra huiusmodi, ac si personaliter apprehensi 3) et legittime citati fuerint, procedatur, ne ex malicia commodum valeant reportare. Preterea quidam crudeles homines et peruersi, dum ad forum ecclesiasticum in causis, etiam de quibus ecclesia merito habet cognoscere, ab actoribus euocantur illius auctoritatis 4), qua dicitur „qui honorat missum, mittentem honoraf immemores existentes — nuncios ecclesiasticorum iudicum, citationis, excommunicationis, vel alias iudiciales et iuris literas deferentes, verbis probrosis, et quandocunque diris verberibus 5), quosdam etiam captiuantes, alios interdum suis rebus temere publice spoliantes, multipliciter afficiunt et perturbant, et impediunt citationum et litterarum executiones in non modicam ecclesiastice libertatis contumeliam et iacturam. Considerantes igitur maliciis huiusmodi non esse aliquattenus indulgendum, hoc sacro approbante concilio duximus statuendum, ut quicunque reus aut actor per se, vel per alium, partem secum in iudicio contendentem, aut nuncios, citationes, acta 6) vel quoscunque processus iudiciarios deferentes, per se, vel alium, verberauerit, spoliauerit vel captiuauerit, aut aliquod illorum ordinauerit: excom- 1) W ed. z r. 1518 na raarginesie: Non quotidianum. - 2) W ed. z r. 1527 i 1528: accedere poterint; w ed. I i w ed. z r. 1512: accedere poterit. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: appreheadi. — 4) W ed z r. 1527 i 1528: auctoritati. — 5) W ed. z r. 1527: verberibis. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: actus. LIBER II. DE FORO COMPENTI. 201 municationis sententiam incurrat ipso facto, a qua 1) non prius absoluatur, donec iudici et parti lese satis fecerit cum effectu. De foro competenti. Quoniam plures ecclesiastici census et redditus sub pena 2) pignoraticia pro incorporatione beneficiorum comparati, propter defectum administrationis iustitie per secularem iudicem, in solutionum terminis non soluuntur: Idcirco statuimus, cum tales census et redditus sunt ecclesiastici, quod possint etiam in defectum premissum 3) per censuram ecclesiasticam exigi, dummodo iudici ecclesiastico legittime constiterit de censu huiusmodi, quamquam se debitores censuum non submiserint huic pene. Irrefragabili constitutione sanctimus, ut nullus clericus clericum in ciuili vel criminali causa, relicto suo pontifice, aut etiam quiuis laicus clericus 4) super personalibus actionibus, seu aliis causis ad forum ecclesie spectantibus, relictis ecclesiasticis iudicibus, ad iudices trahant seculares. Alioquin si clericus fuerit, ipso iure causam ammittat in negocio ciuili. Et in criminali causa depositionis sententiam non euadat. Si vero laicus fuerit, siue citans actor sit, siue reus reconueniens, excommunicationis sententiam ipso facto incurrat. Iudex vero laicus, qui scienter ad suam presentiam clericum seu clericos citari preceperit, aut ipsos condemnare super his, que ad forum seculare non pertinent, presumpserit, nisi — exceptione declinatoria fori proposita legittime — taliter citatos clericos ad forum ecclesiastici iudicis remiserit, cum extunc falcem in messem alienam immittere conuincatur, simili excommunicationis sententia eo ipso sit constrictus. Et nihilominus sententiam, si quam contra huiusmodi clericos tulerit, decerminus esse nullam 5). Ecclesiasticis iudicibus districtius inhibemus, ne laicos ad instantiam quorumcunque clericorum vel laicorum pro causis secularibus seu mere ciuilibus ad suum consistorium citari faciant, aut de cognitione causarum huiusmodi se aliquatenus intromittant, nisi forte miserabilium personarum, vel in defectu iudicis secularis. Nec e contra iudices seculares clericus 6) pro quibuscunque causis criminalibus vel ciuilibus personalibus, nec etiam laicos 7) super rebus vel possessionibus ecclesiarum, quocunque titulo eas possideant, ad suum iudicium faciant euocari, vel eos audeant iudicare. Alioquin tam ecclesiasticus, quam secularis iudex, metas sue potestatis excendens, excommunicationis sententia inuadetur 8), et actor laicus, 1) W ed. z r. 1527: quo. — 2) W ed. z r. 1527: pene. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: in defectu premiaso.— 4) W ed. I i w ed. z r. 1518 także błędnie: clericus; w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: clericos. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528 następują po słowie: nullam — bez najmniejszej interpunkcyi wyrazy: ecclesiasticis iudicibus i t. d. — 6) Z tyra samym błędem spotykamy się znów w ed. I i w ed. z r. 1518; w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: clericos. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: laicos quocunque modo super rebus i t. d. — 8) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528. innodetur. 26 STATUTA ORIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. qui rerum 1) indebite coram non sua 2) iudice fatigauit, et in expensis condemnetur, et super eadem causa de cetero nullatenus audiatur. Quia nonnulli seculares iudices terminos proprie iurisdictionis transgredientes, nec aduertentes, quod nemo debet falcem suam mittere in messem alienam, homines degentes in bonis ecclesie, in preiudicium ipsarum ecclesiarum et personarum ecclesiasticarum ad sua iudicia pertrahere, et penam, nisi peruenerit 3), infligere non verentur: ideoque censuimus statuendum, quod nulli 4) secularium principum iudices, procuratores seu officiales quiqunque — habitantes in bonis ecclesiarum ad sua iudicia 5) protrahant seu iudicent inuitos, aut penas ex causa quacunque infiigant eisdem, sententiam maioris excommunicationis, si secus presumpserint, ipso facto, nisi ab his cum effectu destiterint, et infra unius mensis spacium sic 6) exacta restituerint, incursuri; quod ad eos, qui ipsos protrahi seu citari procurauerint, duximus extendendum. Sententieque eorum, si quas protulerint, viribus non subsistant. Quod si habitatores predictos captiuauerint , ut eorum parerent iudicio, locus, in quo tenebuntur, ecclesiastico tamdiu, donec illos de ipsa captiuitate dimiserint, subiaceat interdicto. De feriis. Ut circa celebrationem festiuitatum sit ecclesiarum nostre prouincie concordia, statuimus, ut infrascriptis diebus tantum 7) clerici et laici debeant a seruilibus operibus abstinere. Primo in festiuitatibus Christi, videlicet: natiuitatis, circumcisionis, epiphanie, ascensionis, corporis Christi, resurrectionis, et penthecostes cum duobus diebus immediate seqnentibus, nec non sancte Crucis inuentionis, et exaltationis, et omnibus diebus dominicis. In sex festiuitatibus sancte Marie virginis: annuntiationis, visitationis, conceptionis, purificationis, natiuitatis et assumptionis. Item in die Angelorum, quod dicitur festum sancti Mihaelis. Item in festo natiuitatis sancti Iohannis baptiste. Item in diebus Apostolorum, videlicet: Mathie, Philippi et Iacobi, Petri et Pauli, Iakobi maioris, Bartholomei, Mathei, Simonis et Iude, Andree, Thome et Iohannis euangeliste, transitus et diuisionis Apostolorum predictorum. Item in diebus Martyrum beatorum: Stephani, Innocentum, Laurentii, Adalberti, Stanislai passionis cautum 8). Item Confessorum: Martini, Nicolai. Item Marie Magdalene, Elisabeth, Hedwigis, Katherine, Agnetis, Dorothee, Margarethe. Item festum omnium Sanctorum. Item episcopus Patronorum festiuitates sue ecclesie in sua diocesi potest facere celebrari. Item in diebus beatorum Marci et Luce euangelistarum, et quattuor Doctorum ecclesie: Gregorii, Ambrosii, Augustini et Hieronimi, quorum festiuitates 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: reum. — 2) W ed. I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: suo; błędne wyrazy: inuadetur, rerum, sua — znajdujemy także w ed. z r. 1518. — 3) W ed. Z r. 1512, 1527 i 1528: paruerint. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: „nulli" opuszczono; w ed. z r. 1512: nonnulli. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: nullatenus. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: si. — 7) W ed. z r.. 1512, 1527 i 1528: tam. — 8) We wszystkich innych wydaniach tu poró­wnanych (z wyjątkiem ed. I.): tantum.. W powyższej edycyi pisano imiona własne częścią wielkie­mi, częścią małemi literami początkowemi; dla jednostajności używamy tu wyłącznie wielkich czcionek. LIBER II. DE FERIIS. DE SEQUESTRATIONE FRUCTUUM. DE IUREIURANDO. 203 felicis memorie Bonifacius papa mandauit, uniuersis ecclesiis sub officio duplici solenniter venerari, sic tamen, ut populus in sua parochiali ecclesia, diuino officio peraudito, ad sua opera licita conuertatur. Item quelibet parrochialis ecclesia festum Patroni sui, in cuius est honorem principaliter dedicata, et anniuersarium dedicationis diem in sua parrochia faciat celebrare 1), saluis constitutionibus et consuetudinibus rationabilibus cuiuslibet diocesis in festiuitatibus celebrandis. Volens Deus omnipotens nos in secum nostris operibus quiescere diebus dominicis, ipse septimo die a suis operibus noscitur quieuisse, sub exclusione beatitudinis precipiens in decalogo memoriter sabbata celebrare. Quamobrem districte precipiendo sub penis infra scriptis uniuersis Christi fidelibus nostre prouincie Grneznensis mandamus, hac sancta sinodo approbante, ut in diebus dominicis fora ebdomadaria non ponant, et posita reuocent. Alioquin, qui forizationes predictas deinceps seruabunt, vel admittent, post lapsum sex mensium a die publicationis statuti presentis sententiam excommunicationis incurrant ipso facto. Simili modo precipientes, quod fora annaiia 2), que nundine, vel in vulgari iarmarckt 3) nuneupantur, dictis diebus dominicis et festiuis, specialiter beate Marie virginis et Apostolorum non ponant, positaque infra unius mensis spacium a tempore publicationis constitutionis presentis reuocent, et ab huiusmodi negociationibus abstineant. Et si secus fecerint, extunc rectores ecclesiarum ac locorum, in quibus premissa, seu aliquod premissorum, perpetratum fuerit, sine alia requisitione superioris, sub penis sinodalibus et irregularitatis, contra facientes excommunicare teneantur 4). De sequestratione fructuum. Statuimus, quod si ordinatio vaeantis 5) ecclesie vel alterius beneficii ecclesiastici ex causis differtur: iconomus seu commendatarius 6) in ea per episcopum vel prelatum alium, ad quem pertinet institutio, est statuendus 7), cui cura committatur animarum, qui fructus in utilitatem ecclesie expendere, aut futuris rectoribus fideliter teneatur conseruare. De iureiurando. Coniurationes, conspirationes et colligationes illicitas inter personas ecclesiasticas quocunque modo, fraude, vel ingenio, omnino de cetero fieri prohibemus, factaque, nec non iuramenta, promissiones, obligationes et alia supradictis prestita, vel que de cetero super eis fieri contigerit, vel prestari, aut eorum occasione: penitus reprobamus, dissoluimus atque cassamus, et eos, qui huiusmodi promissiones, obligationes aut etiam iuramenta sub aliquibus, etiam pecuniariis vel aliis penis 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: celebrari. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: annualia. — 2) W ed. z r. 1518: rocznytarg alias iarmark. (Słowa, „alias iarmark,, wydrukowane są na margi­nesie). — 4) W ed. z r. 1512: tenemur; w ed. z r. 1527 i 1528: tenentur. — 5) W ed. z t. 1518t vacans. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: commendarius. — 7) W ed. z 1527 i 1528: instituendus. STATUA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA A. 1420. fecerunt, ut etiam prestiterunt, protinus absoluentes, ipsos decernimus ad obseruationem coniurationum, obligationum et conspirationum ipsarum, vel solutionem aliquarum penarum siue pecuniarum aliquatenus non teneri. Statuentes, quod qui in talibus de cetero inuenti fuerint excessise, preter excommunicationem, quąm ipso facto incurrant, a suis diocesanis, aut suis superioribus per priuationem perpetuam aut etiam temporalem beneficiorum, que obtinent, aut et alias penas taliter castigentur, quod pena eorum aliis transeat in exemplum 1) et terrorem; quam constitutionem, quantum ad penas imponendas, ad promotores, mediatores predictarum coniurationum, colligationum, conspirationum, iuramentorum vel promissionum et obligationum predictarum extendi volumus et mandamus. Audiuimus et miramur, quomodo ad hec usque tempora sit neglectum 2) et in omnibus cathedralibus ecclesiis, vel etiam aliis Gneznensis prouincie 3) nullum prestatur a pontificibus vel canonicis iuramentum de iuribus vel consuetudinibus ipsius ecclesie obseruandis, vel de consiliis ecclesie non reuelandis, uel que obesse potius possunt quam prodesse; unde contingit, vel contingere forte posset, quod aliqui pontifices episcopi iura ecclesiarum suarum non solum non obseruant, sed suis parentibus et aliis largiuntur, vel ea aliis modis minus prouide alienant, et quod aliqui in canonicos iam recepti, in consiliis et curiis principum vel aliorum etiam existentes, ipsis ecclesiis et ipsorum episcopis indebite se opponunt, et consilia eorum reuelant in ecclesiarum preiudicium et grauamen. Volentes igitur in huiusmodi pontificibus et 4) ecclesiis prouidere, mandamus: et (sic) de cetero, postquam episcopus fuerit consecratus, antequam a capitulo suo recipiatur in ecclesia cathedrali cum honore et solennitatibus consuetis, et canonicus 5), antequam ei stallum vel locus in capitulo assignetur, prestent corporaliter iuramentum: quod ipsi iura et consuetudines et (sic) rationabiles, antiquas, et approbatas ipsius ecclesie pro posse et bona fide seruabunt; et quod consilia capituli vel pontificis, que eis fuerint reuelata, ad eorum damnum vel preiudicium nulli pandent, et quod iura et possessiones ecclesie directe vel indirecte non alienabunt imperpetuum, vel ad tempus, sed alienata indebite ad ius et proprietatem ipsius ecclesie omnibus iustis modis vel rationabilibus, quibus poterint, reuocabunt; quodque pontifices fratres suos, scilicet prelatos et canonicos suarum ecclesiarum cathedralium, et iura ipsorum vi 6) non oppriment, nec aliquod ipsorum, sine iudiciali sententia, absque consensu maioris et sanioris partis sui capituli, per se, vel per submissas personas, captiuabunt aut molestiam inferant 7) corporalem. Et quousque a predictis prestita fuerint huiusmodi iuramenta, nec pontifex ad ecclesiam cum solennitate debita a capitulo admittatur, nec canonico stallum in choro, vel locus in capitulo assignetur, nec aliquid in fructibus prebende sue percipere permittatur. 1) W ei z r. 1518: exemplii. — 2) W ed. I: neglecta. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 tu­dzież 1528: Gneznensis ecclesie vel prouincie. — 4) W jednem tylko wydania z r. 1518: ut. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: canonicis. — 6) W ed. I, tudzież w ed. z r. 1512 zamiast vi: ut; w ed. z r. 1527 i 1528: „vi" opuszczono. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: inferent. LIBER II. DE IUREIURAND0. DE FIDE INSTRUMENTORUM. 205 Volentes ut negocia ecclesiarum nostrarum commodius valeant pertractari, sub excommunicationis pena, quam in contrafacientes proferimus, in his scriptis precipimus uniuersis et singulis, cuiuscunque status, conditionis aut preeminentie existant, qui ad pertractanda hujusmodi ecclesiarum negocia nobiscum ordinati dinoscuntur, quattenus secreta tractatuum nostrorum, que pro secretis ipsis 1) indicta fuerint a pontifice, vel capitulis ipsorura, inuiolabiliter debeant obseruare, nulli unquam ea nutu, verbo aut facto aliquattenus propallando; hanc autem decreti et ordinationis nostre sententiam ita in ordinandis sacre sinodi negociis volumus obseruare, ut etiam ad particularium capitulorum tractatus extendatur, et 2) si qui reperti fuerint, et legittime conuicti, beneficiis, si que habent, priuentur. Cum ne dum a malo, sed ab omni mali specie apostolus precipit 3) abstinere, sacerdotis cum 4) sit officium non solum errat a 5) legis diuine mensura corrigere, sed etiam occasionem ceteris peccandi subducere toto posse; non sine temeritatis audacia et exempli pernicie, nonnulli sacerdotes, ut rerum magistra nos docuit experientia, dum laicis quibuslibet testes producendi coram iudicibus immineat necessitas, ab eisdem requisiti iureiurando certis personis, quas idem laici velint in testimonium producere, fidem faciunt 6) de iustitia producentis, cum tamen nec ipsis congruat sine propriorum episcoporum licentia iurare in manibus laicorom, nec ipsi producendi, quibus sic per sacerdotes huiusmodi fuerit facta fides, possunt esse testes idonei, sed anceps subeunt periurium, si eisdem dubitantibus de iustitia in re ita foret. Quare omnibus tam sacerdotibus quam clericis, et etiam laicis inhibemus, quattenus de cetero nullus ipsorum talia prestet iuramenta, cum periuriis viam aperiant, scandalis et peccatis. Presbyter autem, si fuerit in hoc facto repertus culpabilis, carceri mancipetur; laicus vero excommunicationis sententia pertollatur 7). Ceterum prauam illam consuetudinem reprobamus, per quam in seculari iudicio super confessionibus audiendis nobilium, qui comparere coram certis iudicibus in terminis ipsis prefixis artantur, quadam ficta egritudine producunt in testimonium sacerdotes, cum figmentum circa penitentie sacramentum contineant, reprobamus, inhibentes: ne ipsi sacerdotes, et presertim curati, vadant ad hujusmodi terminos laicorum iuramenta prestandi, populum sibi commissum in cura animarum et de administratione spiritualium negligendo 8). De fide instrumentorum. Cum ex eo, quod plerique rudes et ignari per se prothocolla 9) et instrumenta facere nescientes, et alii, se notarios publicos mentientes, conficere instrumenta presumunt, ex quibus plurima incommoda et pericula oriuntur, quibus nos obuiare 1) W ed. z r. 1527 i 1528: „ipsis" opuszczono. — 2) Z wyjątkiem edycyi z r. 1518 we wszystkich innych wydaniach tu porównanych: ut. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: precepit. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528 zamiast „sacerdotis cum": sacerdotisque. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: errata. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: faciant. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: percellatur. — 8) W ed. z r. 1512 mylnie: negligeno. — 9) W ed. z r. 1527 i 1528 „prothocolla" opuszczono. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. volentes prohibemus: ne pro notario publico quisquam se gerat, vel quiuis instrumenta conficiat, antequam de creatione sua loci diocesano, vel ejus officiali, aut capitulo catbedralis ecclesie fecerit plenam fidem: contrarium faciens excommunicationis sententiam incidat ipso facto, et instrumenta per eum confecta sint irrita ipso facto. Postquam antem per ordinarium loci 1) vel officialem suum, vel capitulum fuerit approbatus et ad officium suum admissus, literis super huiusmodi admissione sua expeditis, nomen, signum et manum suam ad matricam 2) inscribat, que postea mutari non possent 3). Et nihilominus iuramentum super veris et fidelibus instrumentis per eum conficiendis, et membranis, seu albis cartis duntaxat subscriptis et signo suo signatis, sub pena simili non dandis — in manibus dicti ordinarii, vel officialis sui, aut capituli de nouo faciat atque prestet. Et si aliquis clericus vel laicus talem non approbatum in domo sua manu tenere, fouere vel defensare scienter presumpserit, pena decem marcarum puniatur fabrice ecclesie cathedralis applicanda 4); et si ipsius instrumentis scienter usus fuerit, penam excommunicationis incurrat ipso facto. Item statuimus, quod si aliquis, vel aliqui, notarios approbatos, communis 5) super factis et gestis coram ipsis, super quibus requisiti fuerint, maliciose et in fraudem iustitie requirentis 6) et instrumentum petentis, instrumenta conficere prohibuerint, tanquam concussores iustitie archiepiscopus et episcopi proiuncie in viginti, inferiores vero clerici vel laici in decem fiorenis auri hungaricalis pro fabrica ecclesie cathedralis applicandis, quam penam ordinarii ab inferioribus, capitulo 7) vero a pontificibus exigere teneantur. Quod si pontifex ipsam penam soluere contradixerit a tempore monitionis per capitulum infra mensem, extunc auctoritate hujus stabili 8) suspensionis sententiam ab ingressu ecclesie incurrat ipso facto, qua, solutione facta, sit relaxatus. Insuper statuimus, quod huiusmodi notarii aliqua solaria non exigant ultra debitam seu excessiuam, nisi per ordinarium loci vel suum officialem fuerit 9) taxata 10). Et si secus fecerint, arbitrio iudicis puniantur. TERTIUS LIBER. De vita et honestate clericorum. Quia sicut prelati quosque 11) sibi subditos dignitate et auctoritate precellunt, ita moribus, vita, habitu et conuersationis honestate precellere et precedere 1) W ed. z r. 1527 i 1528: ordinarium vel officialem loci; w ed, z r. 1512: ordinarium vel officialem suum loci. — 2) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528: metricam. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: possunt. — 4) W ed. z r. 1528: applicandis.— 5) W ed. z r. 1527 i 1528: quominus; w ed. z r. 1512: cominus. — 6) W ed. z r. 1528. requirentes. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 1528: capitula. — 8) Z tym samym błędem spotykamy się także w ed. I i w ed. z r. 1518; we wszystkich innych tu omówionych wydaniach: statuti. — 9) W ed. z r. 1518: fuerint. —-10) W ed. z r. 1527 i 1528: ultra taxam debitam et que per ordinarium loci vel suum officialem fuerit taxata. — 11) W ed. z r. 1518: quousque; nieco dalej mylnie: subdicos. LIBEB III. DE VITA ET HONESTATE CLERICORUM. 207 debent eosdem, cum eorum vita, si sit bona, et amplius si sit mala, trahatur a subditis in exemplum: statuimns, quod ipsi prelati coronam et tonsuram, maiorem tamen quam alii clerici inferiores, patentibus auribus, circularem deferant, ab omni excessu in capillis et defectu notabili in corona protinus abstinentes, sic enim seruantes in predictis subditos credimus reformari; et pro habitu suo deferant similiter camisias albas siue Rolrethas 1), et presertim cum in publico extra secreta habitationis eorum ipsos contigerit ire aut stare, exceptis casibus in iure expressis, et necessitate imminente, sub pena decem florenorum auri hungarici totiens, quotiens non fecerint premissa, per metropolitanum exigenda pro fabrica ecclesie applicanda: capitulum vero deferat 2) transgressorem. Statuimus et inuiolabiliter obseruare precipimus, quod omnes et singuli de aliquibus religionibus siue ordinibus ad pontificalem dignitatem assumpti, aut in posterum assnmendi, illius religionis siue ordinis, de qua, vel quo 3), assumpti fuerint, vel de cetero assumentur, habitum tam in vestibus quamin calciamentis, et quibuseunque aliis, toto tempore vite sue deferre teneantur, aut deferant in publico et secreto; nec habitum illum tempore ullo dimittant, aut vestes, calciamenta vel aliqua deferant in colore, forma, aut materia contraria vel dissimilia religioni sui ordinis supradicti. Clerici officia vel commercia secularia non exerceant, maxime inhonesta; thabernas prorsus euitant 4), nisi forte causa necessitatis in itinere constitui; choreis et publicis spectaculis non intersint. Coronam et tonsuram habeant congruentem, et calceos rubeos non deferant; contrarium facientes ad arbitrium ordinariorum puniantur. Et ut clericorum mores et actus in melius reformentur, continentur et caste viuere studeant uniuersi, presertim in sacris ordinibus constituti, quatenus in conspectu dei omnipotentis puro corde et mundo corpore valeant ministrare. Quicunque autem propter vicium incontinentie a suo prelato suspensus presumprerit celebrare diuina, non solum ecclesiasticis beneficiis spolietur, verum etiam pro hac duplici culpa perpetuo deponatur, nec credat aliquis posse per alium cum talibus celebrantibus nisi per romanum pontificem dispensari. Inter ceteros clericorum et prelatorum 5) excessus hoc maxime inoleuit, quod, spreta in vestibus forma ecclesiastice honestatis, plurimi delectantur esse deformes, et cupiunt laicis conformari, quodque mente gerunt habitu profitentur. Unde preter cetera, que circa vestes, tonsuram, et habitus clericomm tam in formis quam in coloribus, atque comam seu capillos, vitamque et honestatem clericorum iura statuunt, et que nimium collapsa tam in secularibus, quam in regularibus: sacro approbante concilio, innouamus et precipimus diligentius obseruari. Iiium specialiter abusum, eodem approbante concilio, decreuimus penitus abolendum, quod in quibusdam partibus nonnulli clerici et persone ecclesiastice, seculares et regulares, etiam, quod magis 1) I w ed. I. także błędnie: Rolrethas; w innych wydaniach: Rokethas, Rokietas.— 2) W ed. z r. 1518: deferant. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: de qua vel de quo. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: euitent. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: prelatorum et clericorum. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. detestamur, prelati ecclesiarum, manicas ad cubitum pendentes et longas cum magna et sumptuosa superfluitate, vestes etiam scissas retro et in lateribus, cum foratiuis ultra oram excedentibus etiam in scissuris deferunt, et cum talibus in ecclesiis cum superpilliciis, aut aliis vestibus ad cultum dei et officium ecclesiasticum ordinatis, etiam intra ecclesias ipsas, in quibus beneficiati existunt, non verentur diuinis officiis interesse; hanc vestium deformitatem in quibuscunque personis eccfesiasticis reprobamus, ac usum talium inhibemus. Contrarium autem facientes ut transgressores canonum puniantur, specialiter statuentes, ut quicunque beneficiatus, aut officium in ecclesia gerens, in habitu huiusmodi diuinis officiis presumpserit 1) interesse, pro qualibet vice a perceptione prouentuum ecclesiasticorum per mensem nouerit se suspensum, fructusque illi fabrice illius ecclesie applicentur 2). Claustra monialium nullus clericorum vel etiam monachorum sine causa honesta et bono testimonio introeat. Alioquin prelatus suus ipsum debite subiciat 3) ultioni; neque enim moniales de suis egrediantur monasteriis, nisi monasteriorum necessitas id exposcat, et velate incedant. Illis autem tantum ob hanc causam egredi liceat, quibus ministratio est commissa, vel que a superiore hoc acceperint; hoc quidem non de illis monialibus, que clause sunt intelligi volumus, cum illis exire omnino non liceat, ssd illis, que sine clausura vitam ducere consueuerunt laxiorem. Statuimus insuper, ut in singulis monasteriis fenestre platorie 4) duplicata habeant ferramenta. Et ut moniales suis prepositis et prelatis in rebus licitis et honestis obediant, nec cuiquam preter eorum licentiam sua confiteantur peccata. Ipsi autem prepositi seu prelati claustra monialium nullo modo introeant, nisi magna et euidens causa necessitatis id exposcat. Insuper interdicimus omnibus clericis portare annulos, nisi sint prelati aut alii, quibus hoc competat ex officio dignitatis, vel priuilegio sedis apostolice speciali, consuetudine in hoc contraria non obstante; quod si quispiam taliter annulum portans inuentus fuerit, auferatur ei annulus per suum ordinarium, et non reddatur eidem. Imo idem transgressor clericus etiam tantundem ad valorem illius annuli in rebus aliis cogatur pauperibus erogare. Clericus autem, qui annulum dare diocesano, vel predictam quantitatem soluere contempserit, ab ingressu ecclesie arceatur, donec annulum reddat et penam soluat predictam. Et similiter de cultellis longis precipimus obseruari, nisi tales sint in itinere constituti, vel inimicicias habuerint manifestas. Cum domum domini deceat sanctitudo, iure quoque canonico statutum existat, quod ad ecclesias ingressus debeat esse humilis et deuotus, statuimus: ut quiuis prelatus, canonicus, altarista, vicarius cathedralis ecclesie, nisi superpilliciatus extiterit, in eandem ecclesiam ad audiendum diuinum officium non audeat introire, et introeundo chorum sacris solenniis, deuotis orationibus insistant 1); cessent consilia. 1) W ed. z r. 1512: presuropserint. — 2) W ed. I: appilcentur. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: subijciat. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: platearie. 5) W ed. z r. 1527 i 1528: insistat. LIBEB III. DE COHABITATIONE CLERICORUM ET MULIERUM. 209 cessent vana, multo fortius feda et prophaua, colloquia, cesseat risus et confabulationes mutue, postremo quecunque alia, que diuinum possunt turbare officium, aut oculos diuine maiestatis offendere, et populum scandalizare: ne ibi detur occasio peccandi, ubi peccatorum venia est postulanda. Contrarium faciens, si sit prelatus, canonicus l), aut altarista—per episcopum aut vicarium suum, si vero vicarius vel altarista, per decanum aut vicedecanum pena condigna castigetur. Item ad tollendum scandalum laioorum statuimus, quod nemo predktorum utatur superpilliciis sericeis, nec capuciis et mitris magnis, sed duntaxat dalmutiis et biretis paruis, et si placuerit pro necessitate federatis 2). Vicarii vero et altariste, maasionarii, psalteriste similiter atantur dalmutiis de asperiolis, et alii intitulati vel nigris agnellis. Item quod sacerdotes, et campanarii, et sanctuarii eathedralium, et collegiatarum, et conuentualium ecclesiarum, qui sacerdotibus ad altare, circa baptismum, deportationem olei et corporis domini ad infirmos assistunt, et iuxta quod eorum officium reqnirit ministrant; mper vestdmenta sua superpilliciis utantur. Saeerdotes videlicet superpilliciis, et campanarii camisiis albis, quod districte precipimus obseruari; quas quidem camisias campanariorum, et superpillicia sacerdotum, plebanus cuiuslibet parochie, vel vitrici ecclesiarum, quando et quotieus fuerit necesse, de elemosinis, que in parochia possunt haberi, alioquin de suis propriis sumptibus comparabunt. De cohabitatione clericorum et mulierum. Quamuis fornicationis crimen inter cetera crimina sit detestabilius clericis, utpote inter ceteras virtutes principaliter carnis continentiam profitentur, multi tamen clerici, sue salutis immemores et professionis, non solum temptationibus victi desideria carnis perficiunt, sed etiam temptationem preueniunt, dum, ne frustra temptentnr, in domibus propriis vel vicinis paratas ad malum fornicarias nutriunt mulieres. Nos igitur, ne crimen ipsum videamur per tollerantiam approbare, omnes clericos, qui de cetero in domibus suis suspectas mulieres, vel etiam extra domos in sua procuratione publice detinent concubinas, si sunt beneficiati, monitique canonice non destiterint, et in hoc pertinaces reperti fuerint et rebelles: extunc pro prima vice agere volentes mitius cum eisdem, pena sinodali per suos superiores percellantur. Si vero, quod absit, se minime de sua incontinentia correxerint, forsan easdem, vel alias concubinas, aut suspectas feminas scelestius reassumendo: extunc per unum mensem artis carceribus deputentur. Sed si, quod absit, meretricia facie indutus, nec a sua scelerata consuetudine et peccandi libidine desistere voluerint 3). extunc tanquam incorrigibilis beneficio seu beneficiis ecclesiasticis, si que obtinet, sit priuatus ipso facto. Sin vero beneficiatus non fuerit, per unum annum carceri- 1) W ed. z r. 1512: Canoninicus.— 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: foderatis.— 3) W ed. z r. 1518: noluerint; w ed. z r. 1527 i 1528: voluerit. 27 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. bus deputetur, quo lapso de diocesi tanquam scandalosus expellatur, inabilisque fiat in illa diocesi, in qua tantum scandalum commisit, ad executionem presbyteralis ordinis et ecclesiastica beneficia obtinenda. De clericis non residentibus 1). Nullus clericus curam habens animarum nostre prouincie, in quouis ordine constitutus, peregrinari extra suam diocesim presumat absque diocesani sui licentia speciali, qua petita et obtenta, idoneum presbyterum loco sui relinquat, quem diocesanus approbet et interim sibi committat curam animarum. Quod si quis ultra sex menses se a suo beneficio absentare presumpserit curam animarum habente: extunc a perceptione fructuum beneficii suspendatur— fabrice eiusdem ecclesie applicandorum; quod si, stante illa suspensione, per alios sex menses non redierit, ipso facto sit priuatus. Et tunc patroni liberam alios presentandi habeant facultatem. De institutionihus 2). Hoc sacro approbante concilio decernimus , quod capitulum ultimum de electione li. VI. de cridis ante institutionem etc. 3) „cum inhibitione" 4), de clandestina desponsatione, de bannis ante copulam premittendis — ad unguem obseruetur. Presentis constitutionis auctoritate, sacro approbante concilio, inhibemus, ne quis archiepiscopatum, episcopatum, dignitatem 5) aliquam inferiorem, personatum, parochialem ecclesiam, cum cura vel sine cura beneficium aliquod ecclesiasticum, seu alicuius predictorum administrationem vel detentionem de manu laicali recipere, vel iam recepta tenere sub quouis colore presumat. Si quis autem contra fecerit, ad sic receptum beneficium eo ipso, et nisi locum , quem sub crimine tante inobedientie tanteque ambitionis taliter iam recepit, vel in futurum recipiet, resipiscendo deseruerit liberaliter, infra duorum mensium spacium, a publicatione constitutionis presentis quo ad iam recepta, a receptione 6) vero tempore quo ad ea [que ] deinceps continget sic recipi, numerandum, ad quodlibet aliud inabilis ipso facto reddatur 7), ita ut ad dignitatem vel beneficium aliquod ecclesiasticum nullo unquam tempore absque dispensatione apostolice sedis, vel nostra, vel successorum nostrorum, eligi valeat vel assumi; insuper, ut quantum excesserit pena docente cognoscat, si quam dignitatem, personatum, vel beneficium aliquod cum cura vel sine 1) Porówn. Liber I, de clericis peregrinis. — 2) W ei z r, 1518 na marginesie: Banna premittenda priusquam nubentes benedicantur, siue edicta publica. — 3) Ob. in Sext. cap. 47 (I. 6.). — 4) W ed. z r. 1512 , 1527 i 1528 : inhibitio. Ob. cap. 3. X. (IV. 3). — 5) W ed. z r. 1512: dignitatum. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: receptionis.— 7) W ed. z r. 1528: reddetur. LIBER, III. DE SEDE VACANTE. 211 cura sit 1) recipiens vel detinens, ut premittitur, non dimittens, canonice forsan obtineat ea: vel eo sit presentis constitutionis vigor 2) ipso facto priuatus. Indiguum enim fore censemus, ut ecclesie beneficio 3) gaudeant, qui eam tam nephandis ausibus despectui habuerunt. Iniungimus quoque in virtute sancte obedientie, nec non sub excommunicationis pena precipiendo mandamus omnibus et singulis, tam clericis quam laicis, rusticis , iobagionibus, vasallis, castellanis, comitibus, et officialibus aliis quocunque modo subiectionis astrictis dignitati, personatui, vel beneficio taliter occupato, quod occupatori vel detentori predictis in nullo pareant vel intendant. Qui vero temere contra fecerit, si uniuersitas fuerit interdicti, si autem singularis persona, excommunicationis sententie se nouerit subiacere. Statuimus, quod persona ecclesiastica quecumque, regularis aut secularis, in dignitate, personatu, officio, seu ecclesiastico beneficio quocumque constituta, non instituatur, vel ad illud confirmetur, nisi antea de obedientia et reuerentia suis superioribus impendenda, et mandata ipsorum exequendo 4), et quod non alienabit bona beneficii, et illicite alienata ab ipso, pro posse, ad ius et proprietatem reuocabit, corporale prestiterit iuramentum 5). De sede vacante 6). Quoniam nonnunquam contingit, quod ad vacantem episcopatum, vel aliam prelaturam, seu quodcunque aliud beneficium, duo in discordia eliguntur, et alter qui minore iure patitur 7), nititur, ut eum, cui maius est 8) acquisitum, per potentiam vel tedium fatigare et exhaurire possit, attrahit fauorem potentum laicorum, quibus, ut eum iuuent et assistant, promissiones facit de beneficiis eorum filiis conferendis, et de iuribus et libertatibus ecclesie remittendis; nos huic morbo occurrere volentes remedio salutari, presenti statuto huiusmodi promissores et potentum attractores, ipsosque laicos, ipso iure volamus excommunicationis sententia esse innodatos, et nihilominus eum fore ineligibilem ad huiusmodi dignitatem 9). Quicumque defuncto episcopo, vel aliquo alio beneficiato, curato vel non curato, etiam religioso, cui 10) ius non competit consuetudine vel alio iure relicto ab eo, autem 11) sede vacante bona ecclesie occupauerint 12) ipso facto, quam nunc in talem ferimus, sententiam excommunicationis incurrat. 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: sic — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: vigore. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: benefieio ecclesie.— 4) W ed. z r. 1812, 1527 i 1528: exequenda.— *) W ed. z r. 1518 na marginesie: Non instituatur aliquis, nisi iuramentum prestiterit— 6) Wed. I., w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: Ne sede vacante.— ) W ed. z r. 1527: potitur; w ed. z r. 1528: potiuntur.— 8) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: maius est ius acquisitum.— 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 kończy się tu rozdział „Ne sede vacante", a dalsza część powyższego tytułu od słowa „quicumque defuncto" aż do słów końcowych „se nouerit innodatum" stanowi osobny rozdział pod napisem: De his, qui bona rapiunt beneficiati post mortem post se relicta.— 10) W ed. z r. 1528: cuiuis. — 11) W ed. z r. 1512; 1527 i 1528: aut. — 12) We wszystkich innych tn porównanych edycyjach, z wyjątkiem ed. I.: occupauerit. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Cum bona decedentium clericorum in usus ecclesie sue 1) ecclesiarum, quarum fuerunt ipsi clerici, conuerti, vel futuris successoribus de iure debeant reseruari: decernimus statuendo, quod nullus patronus clericus vel laicus, aut quiuis alius, res seu bona rectorum ecclesiarum, seu quorumlibet clericorum, viuorum aut decedentium, occupare, rapere, vel in usus suos conuertere presumat; qui autem id ceca cupiditate repertus fuerit peregisse, excommunicationis vinculo se nouerit innodatum. Be rebus ecclesie non alienandis. Indemnitatibus ecclesiarum prouidere volentes statuimus: ut cathedralibus, collegiatis, et parrochialibus ecclesiis, prelaturarum, et prebendarum, et ceterorum officiorum et ministeriorum, ac bonorum ecclesie omnium reddituum et prouentuum, in quibus villis ex nomine, et in quibuscunque rebus seu decimis consistant, et quid ad cuiuslibet dignitatis officium, prebendam, seu dispensationem pertineat, sub sigillis maioris prelati et ipsius capituli, habeatur in sacristia ecclesie fidelis conscriptio 2), ut saltem nouus prelatus, canonicus, vel minister, per huiusmodi scripturam de suis iuribus et prouentibus informatus, valeat 3) per suum predecessorem deperdita vel neglecta restaurare. Similiter libri, ornatus, calices, et cetera clenodia et ornamenta ecclesie registrentur 4), et saltim de anno in annum reuideantur per seniores de capitulo, ut appareat, si qua per improuidentiam ministrorum sunt distracta 5), vel eorum diligentia acquisita. Prohibemus insuper, ne inferiores prelati absque archiepiscopi et episcoporum, in quorum diocesi consistunt, nec episcopi absque archiepiscopi, nec archiepiscopus absque sedis apostolice licentia speciali, nec administratores bonorum ecclesiarum vacantium, vel alia ex causa legittima superioris officio deputati, sine consensu maioris et superioris 6) partis capituli aliqua de bonis immobilibus, vel 7) rebus preciosis mobilibus, aut iuribus ad monasteria siue ecclesias suas spectantibus, nisi in casibus a iure permissis, alienare, donare, vendere, obligare perpetuum, vel emphiteoticum contractum facere presumat (sic). Quod si contra fecerint, pro irrito habeantur, et alienantes, se 8) inferiores prelati sunt, a suorum ordinum, archiepiscopus et episcopi a pontificalium ordinum executione eo ipso 9) sint suspensi. Quam suspensionem superiores et ordinarii alienantium, alienatis prius ad ius et proprietatem monasteriorum et ecclesiarum reuocatis, vel alias idemptitati 10) ipsorum monasteriorum et ecclesiarum prouiso, valeant relaxare 11). 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: seu. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: descriptio.— 3) W ed. I.: veleat. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: regestrentur. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: destricta vel distraeta. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: sanioris. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ut.— ) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: si.— 9) W ed. z r. 1528: eo ipsi.— 10) W ed. z r. 1512: idemnitati; w ed. z r. 1527 i 1528: indemnitati. — 11) W ed. r z. 1512 kończy się tu rozdział „De rebus ecclesie non alienandis", a następna część tego tytułu od słów „Item de rebus" aż do słów „reddant rationem" stanowi osobny rozdział pod napisem: De rebus ecclesie. LIBER III. DE EMPTIONE ET VENDITIONE, 213 Item de rebus ecclesie et ornatu, nulli priuate persone ad obligandum aliqna concedantur, et si aliquibus sunt concessa, illa infra mensem redimere et ecelesie restituere compellantur. Item statuimus, ut prauentus annui, in quibus sunt speciales redditus fabrice, aut ea, que pro fabrica contribuuntur, donantur, aut legantur, uni vel duabus personis fide dignis in singulis ecclesiis committantur, qui eos ad opus ecclesie conuertant utiliter, et singulis annis iustam de ipsis et certam capitulo aut plebanis reddant rationem 1). De emptione et venditione 2). Si quis emerit animalia vel alias res predatas, cum in predonis ius succedat, ad restitutionem eorundem per censuram ecclesiasticam compellatur; emptor vero vel venditor, qui alterum decipit 3) in legittimo pondere vel mensura, aut qui scienter ignoranti rem vendiderit viciosam, penitere non potest, donec satisfaciat taliter damnum passo. Experientia 4) certa didicimus, quod ex pluralitate scultetorum frequenter contingit bona ecclesie desertari. Statuimus, ut in bonis ecclesie quibuscunque unus scultetus duntaxat, qui bona regere valeat, habeatur. Si autem scultetus plures filios habuerit, eo decedente, potior filius ad regendam 5) scultetiam eligatur, qui fratribus iuxta taxam scultetie de certa pecunie quantitate, secundum quod (?) quemque pars pecunie contingit, soluere in certo termino, per dominum ville statuto, sit astrictus, alias, si in soluendo non fuerit, alteri extraneo— de consensu tamen domini — omnes fratres extunc eandem scultetiam infra spacium unius anni vendere inexcusabiliter teneantur 6). Licet contra temeritatis humane audaciam legaliter sit prouisum, ut regulis diuine et humane legis contenta ad edendum nonas 7) formas minime deproperet (sic), non cessat tamen humana cupiditas fabricare continue commenta fraudium, de 8) quibus proximum circumuenit atque fallit; hinc est, quod licet reemptio non sit legi diuine vel humane contraria, circa ipsam tamen propter caliditatem uersutam multipliciter oberratur. Quod circa volentes subditos nostre prouincie in solido, ne vacillent circa contractus huiusmodi, reponere: declaramus, quod reemptionis contractus censeri debeat licitus: Dum et quando sicut in emptione, ita et in reemptione empte rei precium adequatur, vel modicum plus ascendet, dnmmodo cen- 1) W ed. z r. 1518 na marginesie czytamy: Ratio reddenda anno quolibet plebano de peccuniis ecclesiasticis. — 2) W ed. z r. 1518 na marginesie: Non quotidianum est. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: decepit.— 4) W ed. z r. 1518 na marginesie: De sculteto.— 5) W ed. z r. 1527 i 1528: regendum. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: teneatur. Nadto w tych dwóch wydaniach z r. 1527 i 1528: opuszcaono całkiem dalszy ustęp tego tytuła od słów „Licet contra" aż do wyrazów końcowych „vicarii moderandum." — 7) W ed. I., w ed. z r. 1812 i 1818: nouas.— 8) W ed. z r. 1812 „de" opuszczono. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. sus constitutus sit in re fructifera, utputa domo, agro 1), villa, silua, lacu et similibus, et periculo subiaceat emptoris, potestasque reemendi remaneat libera apud primum venditorem, et non emptorem; modicitatem autem illam, ne locus fraudibus pateat, relinquimus arbitrio episcopi ordinarii, vel ipsius vicarii, moderandam 2). De pignoribus. Veritatis organo dominice vocis emisso dicitur: mutuum date nihil inde sperantes, volens veritas patenter ostendere, quod mutuum, quod ex sui natura sit gratuitum, in extenuatione substantie proximi vel ipsius dispendium non procedat; contra quod perplurimi faciunt, qui ratione mutui locupletari contendunt cum alterius detrimento, dum obligationes super certa quantitate pecunie, in villis, pratis, siluis, piscinis, nemoribus, domibus, vel aliis rebus recipiunt, de quibus, quamuis sortem aut capitalem pecuniam et quandoque plus ex mutuo datam leuauerint 3) seu perceperint in pecuniis vel fructibus, nihilominus priorem requirunt pecunie quantitatem; unde nos attendentes, quod ultra sortem recipere ex mutuo manifestam contineat usurariam prauitatem, omnes et singulos, tam spirituales quam seculares, cuiuscunque gradus, status, conditionis aut preeminentie existant, esse usurarios, qui tali proposito mutuant pecunias, quod aliquod recipiant ultra sortem, et maxime, si cum effectu recipiant, declaramus. Ad omnem dubitationis seu questionis amputandam materiam statuimus, ut, si quis predium suum, cui ius attinet patronatus, cuicunque impignorauerit, indistincte ius presentandi apud ipsum obligantem remaneat, etiam si hoc non exprimat, cum taie ius spirituali annexum estimari non possit, et ergo in sortem nequeat computari, cum semper fructus rei pignorate in sortem debeant computari iuxta canonicas et legittimas sanctiones 4). De testamentis et ultimis voluntatibus 3). Clericus de prouentibus anni gratie, vel alias de rebus ecclesie acquisitis, concubine sue, vel filiis ex fornicatione genitis, quiccunque penitus non relinquat, quod si fecerit, legatum non teneat, et quod taliter est relictum, ecclesie applicetur. Cum tam de consuetudine, quam priuilegio multarum ecclesiarum, ac etiam ex statutis eorumdem 6) persone ecclesiastice , curate et non curate, de bonis ex fructibus beneficiorum suorum congregatis 7), pro ipsorum arbitrio in extrema vo- 1) W ed. z r. 1512 „agro" opuszczono. — 2) W ed. z r. 1518, na marginesie: Licitus reemptionis tunc est contractus. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: leuauerit.— 4) W ed. z r. 1518, na marginesie : Jus patronatus remanet apud obligantem. - 5) W ed. z r. 1518 na marginesie: Notabis bene, quotidianum est. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: earundem. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: congregatis et conquisitis. LIBER III. DE TESTAMENTIS ET ULTIMIS VOLUNTATIBUS. 215 luntate sua 1) facere consueuerint testamenta: nos, sacro hoc concilio approbante, huiusmodi consuetudinem salutarem ad totam nostram prouinciam ampliantes, statuinras 2), quod deinceps clericis, curatis et non curatis, testandi libera sit facultas, ita quod ad ipsorum testamenta duos sacerdotes, si fieri poterit, conuocent, aut alios probos viros, per quos possit de ipsorum constare voluntate; quod si executoribus minime deputatis, aut — quod absit — intestati decesserint, per prelatos ipsorum, vel quibus hoc specialiter commiserint, et quibus ipsi immediate subsunt, predicta testata iuxta voluntatem testatoris dispensentur 3). Ab intestato vero relicta, primum salutis 4) debitis per defunctum contractis, ac familia, que eidem dum uiueret seruiebat, et exequiis pro anima defuncti expeditis, una pars pro fabrica dicte ecclesie, cui defunctus preerat, secunda pars pro anima aut anniuersario defuncti deputetur; residuum vero usui successoris fideliter conseruetur. Quod si prelatus, qui premissa derelicta distribuere debuit, vel sub cuius testimonio distribuenda fuerant, vel successor in beneficio, aut quiuis alius cupide aliquid de premissis testatis, aut ab intestato relictis, usurpare directe vel indirecte presumpserit, duplum in illos usus , in quos conuertenda fuerant, de suis propriis ad pios usus conuertat. Et nihilominus, si successor fuerit, et premissa violauerit, extunc parte ipsum concernente ipso facto sit priuatus, et fabrice dicte ecclesie applicetur. Preterea 5) statuta locorum 6), que habent, quod nullus ultra certam summam ecclesiis vel clericis donare seu legare audeat in ultima voluntate, irrita indicamus 7), cum iniquitatem contineant et testandi perimant libertatem. Conditores vero huiusmodi statutorum, ac eisdem utentes, canonica arceantur disciplina. Inuigilent insuper ordinarii circa executores testamentorum et ultimarum voluntatum, et contra illos, qui eas impediunt quouis modo, ut ipse voluntates extreme infra tempus testatoris arbitrio limitatum effectui mancipetur (sic), vel si testator executionis terminum non prefixit, ipsa executio ultra unius anni spacium nullatenus prorogetur 8). Executores etiam ultimarum voluntatum de bonis defuncti se nullatenus intromittant, donec de eisdem inuentarium fecerint sub fide dignorum 9) testimonio personarum. Ad hoc quia quedam in quibusdam partibus consuetudo, immo corruptela detestabilis, obseruatur, uidelicet quod tam laicus, quam clericus in lecto egritudinis constitutus, ultra certam summam, iuxta loci illius consuetudinem limitatam, 1) W ed. z r. 1528: voluntatem suam.— 2) W ed. z r. 1518 na marginesie: Testandi conceditur facultas clericis.— 3) W ed. z r. 1518, na marginesie: Ab intestato derelicta quomodo per quem dispensandum (sic). — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: solutis.— 5) W ed. z r. 1518, na mar­ginesie: Irritantur statuta, que testamenta facere prohibent. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: laicorum. Nadto w ed. z r. 1512 dalsza część tego tytułu od słów: „Preterea statuta laicorum aż do końca tytułu t. j. do wyrazów: „iudicii requiratur" zamieszczoną jest pod następującym oso­bnym napisem: De statutis laicorum circa testamenta. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: iudicamus. — 8) W ed. z r. 1518, na marginesie : Inuentarium executor conficit priusquam derelicta dispenset. — 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: dignarum. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA A. 1420. nec piis locis, nec personis ecclesiasticis pro anhne sue remedio et salute aliqua possit ordinare legata: Considerantes , licet vicibus iam repetitis predictam consuetudinem et sacris canonibus, et secularibus etiam legibus obuiare (sic) cum omnia iura clamant, quod ultima voluntas et ultimran hominis testamentum inuiolabile perseueret, et nihil sit, quod magis hominibus debeatur, quam ut extreme voluntatis liber stilus existat, eandem consuetudinem, deo odibiiem, animabus et moribus bonis inimicam, auctoritate huius sacri concilii penitus reprobamus, firmiter statuentes, unicuique, quem iura a testamentorum non prohibent factione, in sanitate, vel in lecto egritudinis constituto, legandi, disponendi et ordinandi de bonis sibi collatis circa pia loca, et personas ecclesiasticas, dummodo legittimas 1) non pretereat successores, libera sit facultas, volentes 2) et precipientes districte, ut per locorum ephcopos et ceteros prelatos rarisditionem habentes, uniuersi clerici, tam religiosi quam seculares, et laici impedientes defunctorum legata seu ultimas voluntates, per excommunicationis in personas — et interdicti 3) loca sententias, canonica monitione premissa, ferendas, ab huiusmodi impedimentis desistere compellantur, ad quorum executionum et debitas aggregationes precedentes tempore feciendas, episcopi et prelati, ad quos testamentorum defensio, utroque iure suadente, dinoscitur pertinere, beniuolos se exhibeant et paratos, ne huiusmodi negligentia de eorum manibus in die stricti iudicii requiratur. De anno gratie 4). Licet alias per bone memorie Jacobum 5), archiepiscopum Gneznensem, predecessorem nostrum, salubriter fuit institutum propter salutem animarum prelatorum ad beneficiatorum quorumcunque, ac propter consolationem amicorum et semitorum eorumdem, per mortem ipsorum desolatorum, ut cum quis de clero beneficiatus decederet, fructus primi anni pro debitis ipsius, seruitoribus et amicis eiusdem, et aliis piis causis, et exequiis per illius anni circulum faciendis, per eum, quem ad hoc executorem eligeret, aut, si intestatus decederet, si cathedralis, collegiate aut conuentualis ecclesiarum prelatus, canonicusque esset, per diocesanum, si vero ruralis ecclesie rector vel alius quicunque clericus existeret, per decanum sub testimonio archidiaconi pro salute ipsius anime conuerti deberent, deductis prouentibus, unde vicarius valeat in ecclesia sustentari, annum domini a circumcisione eiusdem inchoando. Nos attendentes huiusmodi constitutionem per extravagantem Iohannis vicesimisecundi, que sic incipit „Suscepti regiminis nos cura sollicitaf 6) esse modificatam in eo, quod media pars pro debitis, anima, seruitoribus et amicis defunc- 1) W ed. z r. 1527 i 1528: legittimos — 2) W ed. z r. 1518, na marginesie: Facultas testandi cuique conceditur libera, modo non negligatur successores. — 3) „In" snać opuszczono.— 4) W ed. z r. 1527 i 1528 napis ten „De anno gratie" opuszczony.— 5) Snadź przez Jakóba IIgo Świnkę, na synodzie Łęczyckim w r. 1285. Manuskrypt aktów tego soboru wyszczególniony jest w poczcie rękopisów, które Józef Andrzej hr. Załuski drukiem ogłosić zamierzał. Ob. tegoż Synodicon Poloniae orthodoxae. Warszawa 1744, str. 9. — 6) Ob. Extravag. Joh. XXII Tit. I cap. 2. LIBRl III. DE SEPULTUR1S 217 ti, et media pars pro successore conuertatur, presentis approbatione concilii, dicctam constitutionem declaramus secundum modificationem dicte extrauagantis per omnes episcopos, prelatos et canonicos, ac parrochialium ecclesiarum rectores nostre prouincie esse firmiter obseruandam perpetuis temporibus valituris. De sepulturis. Cum sacris canonibus sit consonum, ubi quis viuus recipit ecclesiastica sacramenta, quod ibi etiam mortuus requiescat, omnibus Christifidelibus contritis et confessis, qui sepulti fuerint in suis ecclesiis parrochialibus, vel cimiteriis earum, de omnipotentis Dei misericordia, et beatorum Petri et Pauli apostolorum eius, et beati Adelberti martyris patroni nostri meritis confisi — in releuamen suorum peccaminum XL dies indulgentiarum de iniuncta sibi penitentia misericordoter relaxamus 1). Quia ecclesiarum catbedralium prelati et canonici confratres in Christo ex approbata consuetudine nuncupantur, et ideo, ut ex confraternitate huiusmodi aliquis fructus proueniat animabus, statuimus: ut postquam prelatus vel canonicus cathedralis ecclesie obierit, superstites prelati et canonici, cum primo obitus defuncti ad eorum notitiam peruenerit, quiuis prelatus pro anima principalis prelati, id est, archiepiscopi vel episcopi sex missas cum todidem vigiliis, pro anima vero equalis prelati defuncti tres missas cum todidem vigiliis efficere per se, vel per alium, teneatur 2). Canonicus vero pro anima principalis prelati, id est, archiepiscopi vel episcopi, tres missas cum totidem vigiliis, pro anima vero inferioris prelati vel canonici unam missam cum vigiliis similiter per se, vel per alium, quam cito commode poterit, virtute fraternitatis et statuti hujusmodi, dicere sint astricti, in quo ipsorum conscientias oneramus. Quicunque religiosi et seculares clerici aliquem ad uouendum, iurandum, vel fide interposita seu alias promittendum inducunt, ut sepulturam apud eorum ecclesias eligant, vel iam electa 3) ulterius non immutent, excommunicationis sententiam incurrunt ipso facto, nec valet talis electio, et qui sic elegerit, nec apud sic electam ecclesiam sepeliri, nec alibi poterit eligere sepulturam, nec contra votum, iuramentum, vel promissum huiusmodi a se factum materiam habeat veniendi, sed contradictione qualibet cessante, sepeliatur omnino apud illam ecclesiam, apud quam sepeliendus de iure fuisset, si alias, sepultura non electa, forsitan decessisset. Si vero idem religiosi vel clerici predictum in sua ecclesia vel cimiterio presumpserint sepelire, ad restitutionem tam sepulti corporis, si petatur, quam etiam omnium, que occasione sepulture illius prouenerint quomodolibet ad eosdem, infra decem dierum spacium integraliter faciendam obligantur, quam nisi fecerint, ecclesia ipsa, apud quam sepultus fuerit, nec non ipsius cimiterium, extunc eo ipso sint et tam- 1) W ed. z r. 1518, na marginesie: In suis sepulti ecclesiis parrochiani. — 2) W ed. z r, 1518, na rnarginesie: Canonicus pro anima confratris defuncti hoc exsoluet officium. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: electam: 28 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA A. 1420. diu manebunt ecclesiastico supposito interdicto, donec ab eis fuerit facta restitutio plenaria omnium predictorum. Plebanus ecclesie, vel vicesgerens, si preter licentiam sui archiepiscopi vel episcopi, vel ipsius in spiritualibus vicarii, defunctum alterius parrochie intra parrochialem ecclesiam suam presumprerit sepelire, in penam unius marce, ad fabricam cathedralem ecclesie applicandam, incidat ipso facto. Et nihilominus per episcopum subiciatur penitentie grauiori, nisi is, qui est sepultus, fuisset presbyter, patronus, vel peregrinus viator, vel qui commode ad suam parriochialem ecclesiam deferri non potest, aut alias ecclesie notabilis benefactor. De parrochiis. Uniuersis sacerdotibus, tam religiosis, quam secularibus, cuiuscunque ordinis, conditionis, siue status existant, in ciuitati, diocesi vel provincia Gneznensi degentibus, sub debito iuramento 1), quod episcopo in receptione sacerdotii prestiterunt, sub interminatione iudicii firmiter inhibemus, ne quis alienum parrochianum, cuius cura per episcopum, vel loci oodinarium, seu eius vicarium, super eo alii est commissa, excepta necessitatis causa, que legem non habet, ad confessionem audeat recipere, vel ad porrigendum ei aliquod ecclesie sacramentum, nisi petita desuper et obtenta licentia proprii sacerdotis; cum certi et indubitati iuris existat, talem a tali crimine solui non posse aliquatenus vel ligari, et ex hoc ordinem ecclesie, per maiores et sanctos patres diuina prouidentia institutum, confringere viderentur, quod per uniuersos plebanus diebus dominicis, prout expedierit, coram suis parrochianis precipimus publicari. Et qui contra premissa, vel eorum aliquod, propria temeritate venerit, ab offlcio et beneficio suspendatur, vel alias ad arbitrium sui superioris puniatur 2). De decimis 3). Veteris testamenti serie, et sacrorum canonum sanctionibus attestantibus, deus in signum uniuersale dominii sibi decimas reddi precepit, suas esse decimas et primitias asseuerans, atque monens et precipiens, ut deferantur decime in orea sua, hoc est in thesauros templi, ut habeant sacerdotes atque leuite, qui sibi ministrant, cibos non sibi, sed nobis sine dubio profuturos. Hoc tamen quidam principes, seu capitanei, proeuratores ac officiales eorum, et alii milites, et temporales domini minime attendentes, decimas, ecclesiis ac ministris ecclesiarum debitas, dei timore postposito, occupant, aut per suos subditos occupari mandant, et mandari procurant, et alii (sic) etiam impedimentum prestant, ne clerici, aut procuratores eorum, decimas sibi debitas pro sua voluntate, cui maluerint, vendere valeant, eas in suis villis locare, ac per homines suos, qui ad easdem dandas tenentur, conduci indebite pro- 1) W ed. z r. 1527: iuramenti. — 2) W ed. z r. 1518, na marginesie: Nota quotidianum est et necessarium ac in contrafacientem penale. — 3) W ed. z r. 1518, na marginesie: Occupans, vel occupari siue distrahi decimas procurans, ipso facto excommunicationis sententiam incurrit. LIBER III. DE DECIMIS. 219 hibentes. Huiusmodi ergo temerariis ausibus adhibere medelam, quam possumus, cupientes, statuimus et prohibemus: ne aliqui principes, qualiscunque dignitatis vel lonoris prerogatiua prefulgentes, ac capitanei, et procuratores seu officiales ieorum, Tel nobiles, et quicunque alii decimas manipulares seu pecuniales, ac maldratas, seu in qnibuscunque rebus consistant, de cetero ocpent 1), seu occupari mandent, nec liberam venditionem decimarum impediant, aut eas in suis villis iocari, vel per homines suos duci prohibere presumant; quod si aliqui deinceps predicta, vel aliquid eormn, presumpserint attemptare, requisiti excommunieationis sententiam ineurrant ipso facto, et mhilominus terre, ciuitates, et districtus huiusmodi prineipum, et quibus presunt capitanei et officiales predicti, opida quoque et ville nobilium seu dominorum, spiritualium et temporalium,et quoruncunque aliorum, si huiusmodi excessus per collectorem decime requisiti infra unius mensis spacium non curauerint emendare, ab huiusmodi impedimentis desistendo, ipso facto ecclesiastico subiaceant interdicto. Cum ius ecclesiasticum, et precipue solutio decimarum deo debitarum, quas ipse clericis exhibendas pro suo cultu concessit, diminui non debeat qualibet malitia seu fraude excogitata, sed potius augmentari, ne officium diuini cultus, propter quod beneficium ecclesiasticum et decime ipse dantur, obmittatur, statuimus; ut si nobiles, seu heredes aut temporales domini aliquarum possessionum, quoram maiores libere, ad quam volebant ecclesiam, decimam soluebant, ex quadam abusione multiplicari conticgat, senior aut unus eorum eam libere soluat. Alii omnes et singuli ecclesie seu prebende, cui decima iHius hereditatis seu po6sessionis ascripta est, ipsam soluere teneantur, ne si quiuis eorum eam libere solueret, ius ecclesie seu prebende ipsius ad cultum diuinum propter hec contingeret absorberi. Addicimns insuper, quod nobiles seu heredes huiusmodi, quibus priuilegium hoc competit, dent ipsi ecclesie decimam tali videlicet, in quam cadit perceptio decimarum, nihil de ea suis usibus applicando; quod si puispiam repertus fuerit, aliquid de ipsa per se recepisse fraudulenter, priuilegium perdet; cum priuilegium meratur 2) ammitters, qni permissa sibi abutitur potestate. Porro, si acciderit, quod possessio seu heredir tas, quam miles tenebat, decimam de ea libere soluendo, in 3) inferioris persone — titulo emptionis, venditionis, permutationis, donationis, seu quocunque alio modo -dominium perueniret, persona huiusmodi decimam soluat ecclesie seu prebende, cui ipsius hereditatis seu possessionis decima est ascripta; e contravero, si nobilis aliquis, gaudens priuilegio huiusmodi militari, possessionem seu hereditatem aliquam, in qua persone inferiores residebant, decima 4) ecclesie seu prebende alicui ex debito fioluendam titulorum predictorum aliquo assequatur, illuc teneatur soluere, tibi eam persone huiusmodi hactenus persoluerunt, cum res transire cum suo honore 5) dinoscuntur 6). 1) W innych wydaniach: occupent. — 2) W ed. z r 1512, 1527 i 1528: raereatur; w ed. z r. 1518: meretur. — 3) W ed. Z r. 1527 i 1528 „in" opuszczono. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: decimam. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: onere. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: dinoscitur. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TBĄBA. A. 1420. Item cum leuitis seu ecclesiasticis personis iure diuino decime debeantur, dolentes referimus, quod quorundam laicorum cupiditas ius huiusmodi, quod sibi deus in signum generalis dominii retinuit, nititur abolere, et pro sua voluntate de his, que ad ipsos non pertinent, aliter ordinare, immo potius deordinare presumunt, quasi a se iugum diuini seruitii velint excutere, quod in baptismate sunt professi; huius approbatione concilii districte precipimus: ut 1) iuxta laudabilem consuetudinem patrie, decime manipulares de quolibet grano in agro persoluantur, nec liceat alicui laico, nobili vel ignobili, cuiuscunque dignitatis vel principatus existat 2), consuetudinem memoratam propria temeritate infringere, quin etiam ipse de propriis terris, que suis sumptibus excoluntur, decimas integraliter persoluat, nec propria voluntate, immo potius presumptione, eas cuique 3) ecclesie vel persone conferat, sed illas absque ulla contradictione percipiat, qui de eodem loco decimas percipere consueuit ex antiquo. Si vero terras suas aliis tradiderint colendas. eas, nec in toto, nec in parte, absolutione decimarum presumant absoluere, cum non sit iustum, ut ea, que dei sunt et ministrorum ecclesie, conferant alienis, sed de omnibus partibus aliis ipsi coloni decimas integraliter soluere non obmittant. Alioquin tam ipsos colonos, quam defensores seu fautores eorum, ab hac presumptione, que furtum vel rapina non immerito dici possunt (sic), per denegationem ecclesiastice sepulture, et subtractionem ecclesiasticorum sacramentorum precipimus coerceri. Addicientes, et sub pena excommunicationis prohibentes, ne alique seculares vel ecclesiastice persone solutionem decimarnm, in hac prouincia tam laudabiliter obseruatum 4), coramutare presumant in pecuniariam pensionem; ipsas tamen decimas sibi a colonis redditas vendere poterint, prout utilitati sue et ecclesiarum viderint expedire. Et quicunque laicus nobilis vel ignobilis huiusmodi venditionem clam vel palam impedire presumpserit, quousque digne satisfecerit de tali commisso, introitum ecclesie sibi nouerit interdictum; saluo, quod circa multiplicationem nobilium et depositionem cmethonum in statuto proxime precedenti est predictum, vel aliter ex concordia cum terrigenis fuit ordinatum. Verum sicut laicos circa preceptum de decimis persoluendis esse volumus obedientes, sic eos a grauamine ecclesiasticarum personarum, quod eis inferre dicuntur super dilatione vel mora percipiendi decimas, releuare volentes. presenti decreto statuimus, ut non obstante aliqua constitutione, ordinatione, seu aliqua compositione, postquam segetes in agro collecte fuerint, ei, cui decime debeantur, sub testimonio competenti, et per interualla congrua, quorum quodlibet ad minus duos dies habeat, terna 5) fiat denuntiatio, ut decimam suam tollat, ne propter eius dilationem vel moram ipsi coloni in suis nouem partibus sustineant detrimentum. Alioquin, elapso triduo a tempore denuntiationis ultimo facte, nouem partes suas libere sibi liceat, ubi voluerit, collocare. Nos enim sententias excommunicationis, suspensionis, vel interdicti. quas hac occasione fieri contigerit in colonos, irritas decernimus et inanes. 1) W ed. z r. 1527 i 1528: ut iuxta iuris diuini dispositionem et laudabilem i t. d. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: ius et consuetudinem. — 3) W ed. z r 1512, 1527 i 1528: cuique alie persone — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: obseruatara. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: trina. LIBEB III. DE DECIMIS. DE STATU MONACHORUM ET CANONICORUM REGULARIUM. 221 Cum turpis sit pars, que suo non congruit uniuerso, et quidam sculteti vicinis seu villanis eorum, in eadem villa decimas absque contradictione soluentibus, ipsi eas minus rationabiliter soluere contradicunt, statuimus ergo, quod sculteti huiusmodi, cuiuscunque status aut conditionis fuerint, huiusmodi suis vicinis seu villanis equales esse debeant in solutione decimarum. De statu monachorum et canonicorum regularium. Compaternitatem a monachis, et monialibus contrahi districtius inhibemus statuentes: ut si aliqua claustra monialium ad inopiam tantam deuenerint, quod ipsi (sic) de prouentibus monasterii sustentari non possunt, et ab amicis panem, vinum, denarios, vel aliquod hujusrnodi transmittatur eisdem, non hec prius recipiant, quam abbatisse et magistre id significent, ut de eius arbitrio, quod de hoc, quod missum est, fieri debeat, statuatur, et labores eorum 1) veniant in commune: idem de monachis vuluimus 2) irrefragabiliter obseruari. Nullus monachus in abbatem, vel ad aliquod officium, nisi dudum professus fuerit, assumatnr, et si taliter sunt assumpti, a suis remoueantur officiis, et alii substituantur eisdem; quod de monialibus etiam decemimus obseruandum. Nouicii iam adulti, si post annum probationis in manus abbatis facere professionem recusauerint, de monasterio expellantur; quod etiam de monialibus obseruetur. Precipimus, ut abbates, prepositi, priores monachorum, canonicorum regularium, nec non abbatisse, magistre, et priorisse monialium, tam in se ipsis, quam in subditis, prout ad cuiuscunque spectat officium, vitam et conuersationem exhibeant, ac habitum deferant regularem, seipsos ac suos subditos habentes, precipue que ipsorum professioni obuiant, et ordinis honestati non congruunt, puta circa exquisitum ornatum, vel notabilem excessum in vestibus, cibis et potibus, equitaturis et lectisterniis, annulis, et similibus superfluitatibus, seu taxillorum, alearum, et scaccorum ludis, et cerearum 3) lasciuiis totaliter cohibentes se, iuxta dispositionem sue regule, et sacrorum canonum instituta, sollicite prouidentes, quod nullus monachus, vel canonicus regularis, seu monialis, nisi ratione administrationis seu officii, possesiones, redditus, vel aliquid quiccunque proprii habeant, quinimmo illud, quod cuilibet singulari persone ex suo labore, vel artificio, aut parentum, amicorum suorum largitione obuenit, superioribus manibus offeratur, ut per ipsius prouidentiam circumspectam emolimentis huiusmodi communitatis singularis 4) personarum necessitas subleuetur. Apostatasque suos requirant et repetant, ac ipsos carcerum penis afficiant, et voluntarie reuertentes paterne suscipiant, salua semper penitentia regulari, adicientes, quod mitris magnis admodum personarum secularium non utantur. Et 5) quoniam quidam religiosi tantummodo sue nationis seu ideomatis personas et non 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1558 earum — 2) W ed z r. 1527 i 1528: volumus. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1028: corearum (chorea). — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528. singularium. — 5) W ed z r. 1218, na marginesie: Persona cuiuscunque nationis et idiomatis recipiatur in ordinem. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. alias ad ordinem recipere frequentius consueuerunt, et cum in hoc non debeat exceptio haberi personarum, volumus et statuimus, ut quascunque personas, dummodo sint idonee. cuiuscunque nationis vel idiomatis fuerint, indifferenter suscipere teneantur, et ad hec 1) faciendum per suos ordinarios compellantur. Et qnia inhonestum existit, quod canonici regulares, vel monachi diuersis vestibus vestiantur, cum ex hoc proueniat inuidia, murmur et scandalum inter ipsos, statuimus: quod omnes monastica, vel regulari canonica, et sub eadem professione morantes, indifferenter uno et eodem vestiario induantur, prohibentes expresse, ne quis eorum vestes aliquas alicuius coloris, nisi tantummodo albi, vel nigri, vel gnsei habere presumant, quibus brunetum, nigrum, garzatium 2) et alium quemcunque pannum notabiliter delicatum interdicimus uniuersis, ut vestes non habeant breuiare 3) vel longitudine deformatas; qui vero in predictis excesserint, per suos diocesanos, vel superiores alios, castigentur, salua discretione vel distinctione diuersorum ordinum seruata inter monachos, siue canoniros, et conuersos. Et quia, sicut audiuimus et vidimus, quidam monachi, et canonici regulares, sicut clerici et laici seculares consueuerunt incedere in animarum suarum periculum, et scandalum plurimorum, precipimus, ut canonici regulares sine superpilliciis, vel tunicis lineis, seu cappis clausis, monachi vero sine cappis, aut cugullis seu scapularibus — extra domos suas decetero non incedant, nec etiam intra domum. Si vero contrafacere presumpserint, administrationem habentes eam ipso facto ammittant, et monachus siue canonicus regularis, per abbatem, priorem, prepositum puniatur, et si negligens fuerit, per episcopum suppleatur (sic). Statuimus, 4) ut a die quatuor coronatorum usque ad diem natalis dominii a sanguine et a carnibus omnes monachi, cuiuscunque sint ordinis, preter infirmos, et debiles, et delicatos, cum quibus abbates, discretione preuia, poterint dispensare, abstineant omnibus diebus, absque dominicis, ieiunantes. Poterit tamen abbas ex causa cum aliquibus, ut aliquando bis comedant, dispensare, nec comedant ter in die, nisi pueri, infirmi, vel qui in refectorio legent — a septuagesima usque in pascha, quantum ad esum carnium et esum sanguinis. Idem (sic) precipimus firmiter obseruari, ne comedant extra domos suas in parrochiis, nisi quando procuratio ab aliquibus debetur eisdem. Canonicos regulares suam regulam regulariter precipimus obseruare; precipimus etiam 5), quod nullus canonicus regularis diebus lune et mercurii carnes in refectorio comedat, nisi festum nouem fuerit lectionum. Silentium autem in claustro, refectorio 6), et dormitorio firmiter precipimus obseruari horum 7) debitis et statutis, in loco, ubi ad minus duo monachi aut regulares canonici 8) commorantur, ita 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: hoc. — 2) W ed z r. 1527 i 1528: brunaticum, glaucum, rubeum, leonatum et alium quemcunque. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: breuitate. — 4) W ed. z r. 1518, na marginesie: Abstinentia monachis indicitur carnium — 5) W ed. z r. 1518, na marginesie: Canonicis regularibus abstinentia carniurn iniungitur. — 6) W od. z r. 1527 i 1528: „refectorio" opuszczono. — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: Horis — 8) W ed. I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ad omne minus duo vel tres monachi sint persone regulares canonice. LIBER III. DE CAPELLIS MONACHORUM. DE JUREPATRONATUS. 223 scilicet, quod nullus audeat loqui, nisi voce adeo submissa, quod tertius audire non poterit, vel non possit. Quoniam sicut audiuimus, quidam monacbi, et canonici regulares aliquorum monasteriorum consueuerunt extra septa monasterii sui, tam patenter quam latenter, tam turpiter quam damnabiliter, per terram sepius diuagari, statuimus: ut nullus, exeepto capellano, et illis, quibus ex necessitate administratio eompetit, septa monasterii sui exire audeat, nisi prius ab abbate, priore, vel preposito, et si abbas, vel prior, vel prepositus presentes non iuerint, ab eorum vicariis, vel aliis potestatem habentibus, eis specialiter licentia sit concessa, quibus abbas, seu prior, vel prepositus, vel eorum vicarii, sine causa necessaria vel rationabili exeundi licentiam non concedant, nec etiam, obtenta licentia, sine socio quispiam exire presumat. Si vero abbates, priores, prepositi, vel alii regulares prelati, seu eornm vicarii, in aliquo premissorum negligentes inuenti fuerint vel remissi, per suspensionis vel maioris vindicte sententiam a diocesanis suis se nouerint puniendos l). Prohibemus, ne monachi, vel canonici regulares, ecclesias ad flrmam 2) recipiant, vel conducant, aut sine licentia diocesanorum episcoporum, vel aliorum ordinariorum, in parrochialium ecclesiarum capellis existant, sed ad sua monasteria redeant, donec redierint non celebraturi 3). Si quis religiosus inuentus fuerit cum canibus et auibus venatoriis, cuicunque occupanti conceduntur a nobis. De capellis monachorum. Nullus religiosus cuiuscunque ordinis continue deseruire valeat in parrochialibus ecclesiis secularium ultra octo dies, absque illius parrochialis ecclesie ordinarii licentia speciali. Qui vero tales scienter ultra octo dies loco capellanorum ad celebrandum, vel ad ecclesiastica sacramenta ministranda tenuerint aut sustinuerint 4), sint ipso facto ab ordinum 5), executione suspensi, que suspensio per diocesanos episcopos imposita eis super huiusmodi excessu seu transgressione, penitentia competenti, ac iniuncto sibi, quod in talibus ulterius non excedant, valeat relaxari 6). De iure patronatus 7). Ad extirpandam illam detestabilem corruptelam quorundam ecclesiarum patronorum, qui rectoribus eorum defunctis, spoliant domum et ecclesiam rebus mobilibus, et interdum immobilibus, in salutis proprie dispendium, et scandalum plu- 1) W ed. z r. 1827 i 1828: puniendo! — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: curam. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: et donec redierint, alibi non celebrent. — 4) W ed. I., w ed. z r. 1527 i 1528: tenuerit aut sustinuerit. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: omnium ordinum.— 6) W ed. z r. 1518, na marginesie: Monachus siue canonicus regularis sine sui licentia diocesani in parrochiali ecclesia non ministrabit.— 7) W ed. z r. 1518, na marginesie: Patronus, raptum alicuius rei post obitum clerici derelicte committens, punitur hoc statuto. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. rimorum, statuimus: ut siue laicus, siue clericus, hoc facere presumpserit, sit a iure presentandi ea vice suspensus, et loci ordinarius conferat ecclesiam ista vice, utrique, scilicet 1) presentans et presentatus excommunicentur, et artius euitentur, donec cum 2) debita satisfactione restituant sic ablata. Detestanda quorundam patronorum seu aduocatorum cupiditas in tantum metas sue potestatis excedit, quod cum aliqua ecclesiastica beneficia vacare contigerit, quorum ad ipsos ius pertinet patronatus, nullam idoneitatem presentandarum personarum, siue ecclesiarum 3), seu plebium utilitatem attendentes, sed imitatores querunt clericos Symonis successores, quos, recepta ab eis certa summa pecunie, siue de ipsa in posterum persoluenda, aut promissione de remittendis sibi, vel non repetendis etiam ab eis decimis vel aliis ecclesie iuribus, aut quod, si eis displicentia fecerint, ecclesias ipsas dimittere, et literas presentationis et institutionis sue ipsorum manibus tradere teneantur, aut similibus pactionibus premissis, demum eos instituendos episcopo representant. Ne igitur huiusmodi execrabile genus mercationis ius sibi vendicet de cetero contra canonicas sanctiones, hoc sacro approbante concilio diffinimus, quod patronus clericus vel laicus, qui ex conuentione, vel pacto quolibet premissorum, vel simili deprehensus aliquem presentasse, eo ipso pro illa vacatione ius presentationis ammittat, et pro tunc beneficium huiusmodi per eum, ad quem ipsius institutio pertinet, conferatur, presentatus vero taliter non solum eodem beneficio sit indignus, sed ipso facto reddatur inabilis ad sacros ordines et ad ecclesiastica beneficia obtinenda 4). De consecratione ecclesie vel altaris. Si ecclesiam pollui humani sanguinis, aut seminis effusione, aut publice excommunicatum in ea scienter sepeliri contingat, ipsius ecclesie cimiterium, si contiguum sit, eidem 5) censetur esse pollutum, et antequam per episcopum reconcilietur, in ea non debent 6) diuina celebrari vel aliquis sepeliri. De celebratione missarum. Si cui per nos, aut suffraganeorum nostrorum (sic), aliquid conceditur, quod in altari viatico diuina coram ipso possint officia celebrari, non in loco ventuoso, seu aliquo periculoso, vel inhonesto hoc fieri debere intelligimus; unde si quis presbyterorum occasione concessionis huiusmodi contra premissa diuina celebrare presumpserit, eo ipso penam incurrat sinodalem. Prohibitum constitutionibus canonicis inuenimus, ut nullus sacerdos plures missas debeat dicere una die, excepta solennitate natiuitatis domini, et in ca- 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: uterque etiara scilicet. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: „cum" opuszczono.— 3) W ed. I., w ed. z r. 1527 i 1528: ecclesiasticarum.— 4) W ed. z roku 1518, na marginesie: Simoniaca pactio damnatur hoc statuto.— 5) W ed. I.: idem. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: debeant. LIBER III. DE CELEBRATIONE MISSARUM. 225 sitras specialiter reseruatis; quia tamen sacerdotum auaricia ausu temerario, ut plures oblationes capiant, in diuersis ecclesiis presumant dicere plures missas, presenti statuto firmiter prohibemus: ut nullus sacerdos de cetero duas missas uno die, nisi ut premittitur, audeat celebrare; contrarium faciens ad arbitrium superioris puniatur. Item abusum illum, qui in quibusdam ecclesiis solitus est obseruari, videlicet quod presbyter, cantato introitu et Kyrieeleyson in uno altari, mox ad aliud ad idem faciendum se convertit, et sic deinceps, et cum hoc auariciam sapere videatur, prepterea abusum predictum penitus reprobamus, adicientes, quod due vel plures misse, ubi voces mutue se confundunt, in una et eadem ecclesia simul et semel nullomodo decantentur 1). Ordinamus etiam et statuimus, ut deinceps nedum in cathedralibus, verumetiam in collegiatis ecclesiis omnes hore canonice per vicarios ipsarum ecclesiarum decantentur, ut eo amplior ad ecclesias populi deuotio excitetur, quodque in altari maiori cuiuslibet ecclesie cathedralis, non nisi canonicus eiusdem ecclesie extiterit, missam audeat celebrare, nisi per consuetudinem in aliquibus ecclesiis contrarium sit introductum. Cum doctor gentium lumenque gloriosum ecclesie asserat, unicuique nostrum gratiam a domino datam, quam non conuenit alicui— maxime in sortem domini vocato — in vacuum recepisse, propter quod miramur et dolemus de nonnullis nostre prouincie episcopis, abbatibus, prepositis, ac aliis clericis dignitates, personatus, officia, canonicatus et alia ecclesiastica beneficia—curam presertim animarum habentia—obtinentibus, qui et si sacris canonum institutis urgentibus ad sacros clericorum ordines promouentur, aliqui tamen gratiam, quam in collatione predictorum assequuntur, sacrarum scilicet missarum officia, in quibus nostre redemptionis recensetur memoria, in sue salutis ac animarum, pro quibus huiusmodi offerre tenentur sacrificia, dispendium, raro vel nunquam non sine graui scandalo celebrando exequuntur, ac si propter alicuius terminis 2) latentis obstaculum ab executione sacerdotalis officii suspensi viderentur. Cum autem beneficium datur propter officium, in quo precipue circa frequens ministerium venerabilis eukaristie sacramenti deo digne et laudabiliter seruatur, hoc sacro approbante concilio, volente 3) hunc torporem a prelatis et clericis huiusmodi virga seu baculo pastoralis animaduersionis excutere, statuimus: ut de cetero episcopi, abbates, prepositi, et alii, ut prefertur, ecclesiastica beneficia, qualiacunque sint, obtinentes — subdiaconi ad diaconatus, et diaconi consequenter ad prebyteratus gradus, impedimentis canonicis cessantibus, infra unius anni spacium ascendere non postponant, dum vero in sacerdotio fuerint constituti, infra sex mensium decursum a tempore, quo presbyteratus ordinem susceperint, hi vero qui actu facti sunt sacerdotes, a die publicationis presentium, infra similem sex mensium terminum, vel si eo citius fieri poterit, a 4) 1) W ed. z r. 1518 na marginesie: Due misse simul non cantentnr. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: criminis; w ed. z r. 1518: termini.— 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: volentes.— 4) We wszystkich innych wydaniach tu porównanych, z wyjątkiem ed. I. —: ad. 29 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. predictorum ordinum executionem, videlicet ad peragenda veneranda missarum officia, tam reuerenter quam devote, iuxta suasum apostoli, se ipsos probando preparare debeant, ac totiens de illo pane edere et de calice bibere, quotiens et quando hoc ipsis deus inspirauerit, et sue ac proximorum saluti putauerit expedire, ita tamen, ut si frequentius id fieri commode non posset, saltim in festis maioribus anni, nisi forent canonico impedimento prohibiti, quod suo superiori, vel de ipsius licentia confessori idoneo reuelabunt, deuotius sicut poterint officiare teneantur. Transgressores autem huius salubris constitutionis, si episcopi fuerint, pro quolibet anno in centum, si abbates non exempti, in vigintiquinque marcis usualibus, prepositi vero et alii beneficiati, presertim curam animarum habentes, decimam partem fructuum suorum beneficiorum, pro media parte fabrice illarum ecclesiarum, ubi beneficiati fuerint, residuam vero pro executore presentis nostre constitutionis, loci scilicet ordinario, vel cui hec sollicitudo commissa fuerit, conuertenda — presenti irrefragabili statuto decernimus puniendos. Ad cuius sollicitam fidelemque obseruantiam coepiscoporum nostrorum, et aliorum vices ipsorum gerentium, qui pro tempore fuerint, consciencias oneramus. De baptismo. Baptismus cum honore et reuerentia celebretur, et cum magna cautela, maxime in distinctione verborum et prolatione, in quibus tota virtus sacramenti consistit, scilicet: ego te baptizo in nomine patris, et filii, et spiritus sancti amen. In vulgari laicos doceant sacerdotes frequenter, qualiter, cum opus fuerit, debeant baptizare; patrem et matrem etiam pueri in summa necessitate similiter doceant posse baptizare; dicant etiam laicis, quod nomen puero non imponant. Porma autem verborum predicta ab eo, qui baptizat, integre, continue, ordinate, et sine interpositione aliqua proferatur. Interrogetur autem laicus, qui sic ipsum baptizauit diligenter a sacerdote, quid dixerit, quid fecerit, et si eum inuenerit modo discreto et debito baptizasse, allato puero ad ecclesie fores, suppleatur quod deest, scilicet pabulum salis, et aurium linitio cum saliua, et tunc a sacerdote nomen puero imponatur, exorcismi tamen non dicantur, sed super fontes — sine immersione tamen— omnia fiant, que solent fieri. Si vero dubium fuerit, sub qua forma puer baptizatus fuerit, tunc sacerdos omnia faciat, et immergens dicat: si tu non es baptizatus, ego te baptizo in nomine patris, et filii, et spiritus sancti amen. Ad eleuandum puerum de fonte tres tantum patrini recipiantur, possunt tamen episcopi super pluralitate patrinorum dispensare. De custodia eukaristie. Statuimus, ut in cunctis ecclesiis eukaristia, crisma, oleum sacrum, aqua baptismi, sub fideli custodia siue seris, et reuerenter obseruentur, ne possit ad illa temeraria manus extendi pro nephandis aliquibus exercendis. Si vero is, ad quem LIBER III. DE OBSERVATIONE IEIUNIORUM. DE ECCLESIIS AEDIFICANDIS. 227 spectat custodia, ea incaute relinquerit, tribus mensibus ab offlcio suspendatur, et si per eius incuriam aliquod nephandum indem contigerit, grauiori subiaceat ultioni. Relinqui 1) nolumus incorrectum, quod quidam clerici ecclesias sic exponunt supellectilibus propriis et etiam alienis, ut potius domus laice, quam dei fcasilice videantur, non considerantes, quod dominus in euangelio non sinebat, ut vas transferretur (sic) per templum. Sunt autem alii, qui non solum ecclesias dimittunt incultas, verum etiam vasa misterii, et vestimenta ministrorum, ac pallas altaris, nec non et ipsa corporalia tam immunda relinquunt, quod interdum aliquibus sunt horrori; quia 2) zelus nos comedit domus dei firmiter prohibemus, ne huiusmodi suppellectilia in ecclesiis reponi admittantur, nisi inter hostiles incursus, aut incendia repentina, seu alias necessitates urgentes ad eas opporteret habere refugium, sic tamen, ut necessitate cessante, res in loca pristina reportentur 3). Precipimus quoque, ut altaria, vasa, corporalia, ac vestimenta predicta, munda et nitida conseruentur; nimis enim videtur absurdum in sacris sordes negligere, que dedecerent etiam in prophanis, et de contrarium faciens penam unius marce incidat ipso facto 4). De obseruatione ieiuniorum. Ad hoc etiam prohibemus, ne quis adultus pariter et discretus ordinaria et statuta ieiunia, ut quadragesimale , quatuor temporum, et vigiliarum, presumat infringere, nec huiusmodi necessaria ieiunia pretextu votiui (sic) et extraordinarii ieiunii, cum tale damnum tali lucro deus nolit compensare, in alia ieiunia commutare. Volentes succurrere erroribus, quos — experientia docente — didicimus temporibus nostris in aliquibus diocesibus Gneznensis prouincie exoriri, statuimus, quod vigilia beati Mathie apostoli, si in dies carnispriuii euenerit, quo ad ieiunium et alia ab hominibus obseruetur, et in aliam diem per quempiam nullatenus transferatur. De ecclesiis edificandis. Ecclesiam seu basilicam de nouo nullus edificet, nec antiquam transferat, nisi per episcopum, vel eius commissarium, in locum structure ponatur lapis primarius benedictus, alias edificium diruatur, et edificans temerarius clericus vel laicus canonice puniatur; nec episcopi socii diocesanorum, seu vicarii, qui suffraganei communiter appellantur, huiusmodi primarium lapidem ponant, maxime in locis, in quibus ecclesie alias non fuerunt, nec edificatas consecrent sine diocesani licentia speciali, qui ex officio suo prouidere tenetur, ne ecclesia erigatur sine dote con- 1) W ed. z r. 1518 na marginesie: Neglectus corrigitur ecclesie suppellectilis. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: si quia.— 8) W ed. L, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: reportent—4) W ed. z r. 1518 na marginesie: Penam unins marce incidat ipso facto. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. grua, luminaribus et ornamentis, et absque ecclesie notabili detrimento; cum autem huiusmodi episcopo per diocesanum committitur, ut in diocesi sua ecclesiarum construendarum primarios lapides ponat, seu constructas consecret, in tali generali mandato non comprehenduntur collegiate ecclesie, nisi de ipsis specialem fecerit mentionem. Talis vero episcopus, nisi de speciali diocesani commissione, non potest ipsius subditos soluere vel ligare. Item cum episcopi fundant ecclesias, aut fundatis 1) dotare voluerint, statuimus, ut dos in perpetuam memoriam habeatur in scriptis, et sub sigillo prelati et patroni litera diligentius conseruetur. Si que autem pro usibus eiusdem ecclesie decime fuerint 2), sub certa Hmitatione terre et quantitate valoris debeant 3) assignari, ita ut excrescentie, si que forent, in posterum ad mensam episcopi reuertantur; hoc autem ad ecclesias cathedrales nolumus extendi. Quicunque 4) ecclesiastica beneflcia obtinent, adiuuent ad tecta ecclesie reficienda, vel ecclesias emendandas, et cum eis collectores ecclesiarum pro fabricis ecclesiarum, quos quidem vitricos appellant, deputati, qui sint omni exceptione de plebe maiores, et idem 5) elemosynas fidelium — inconsultis ecclesiarum rectoribus— non expendant. Ad decus et honorem ecclesiarum cathedralium attendentes statuimus, quod consuetudo in nostra prouincia iam diutius obseruata, qua pontifices duces 6), et capitula ecclesiarum cathedralium tertiam partes pro fabrica ipsarum ecclesiarum contribuunt, robur obtineant perpetue firmitatis, ipsamque — hoc approbante sacro concilio — confirmamus, et, ut equalitas cuilibet obseruetur, decernimus, quod capitula ecclesiarum predictarum ponant beneficiis ipsorum iustam et ordinatam taxam; saluo, quod si ex iusta causa contigerit, clero pro subsidio fabrice collectam imponi, illa, ne alter pre altero pregrauetur, parte pro aliqua non debeat computari, sed, ea non obstante, nihilominus quilibet contribuat suam partem. Ad 7) diuini cultus ampliationem, ad viarum quoque iniustitie 8) controuersie preclusionem, quodque rectores ecclesiarum, et alie spirituales persone militantes dicturis 9) se non implicent secularibus, carnalia spiritualibus, utilia 10) utilioribus preferendo, volunms et ordinamus, quod singulis annis infra octauas natiuitatis Christi aliquo dierum dicte octaue ipsi rectores, vel alii curati, communiter et diuisim, quilibet in parrochia sua, cum patrono ecclesie, si patronas ibi fuerit, et commode adesse poterit, et cum parrochianis, vel saltim cum aliquibus de senioribus parrochianorum seu parrochie, duos viros de statu laicali fidedignos eligant ac deputent, qui sic deputati viri ecclesiastici, vel vitrici ecclesie nominati, ea, que 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: fnndatas. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: deputete. — *) W ed. z r. 1527 i 1528: debent.— 4) W ed. z r. 1518 na marginesie: Non dispensentur ad fabricam ecclesiarum pecunie rectoribus ipsarum inconsultis.— 5) W ed. z r. 1512. 1527 i 1528: iidem. — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 : duas. — 7) W ed. z r. 1518 na marginesie: Ratio reddenda de oblationibus. — 8) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: iniustitie ac eontrouersie. — 9) W ed. z r. 1812, 1527 i 1528: deo, curis.— 10) W ed. z r. 1812, 1527 i 1528: inutilia. LIBER III. DE IMMUNITATE ECCLESIARUM. 229 pro fabrica seu structura, et aliis usibus seu necessariis ecclesie quoquo modo a Christi fidelibus offerantur 1), diligenter conseruent, et cum consilio rectoris exponant fideliter ac dispensent, qui etiam huiusmodi oblata cum rectoribus cuiuslibet ecclesie describere personas offerentium, tempus, et quotum 2) oblatorum, ne ipsis opponi possit usurpatio, tenebuntur, et in fine anni suis successoribus — sic, ut prefertur, iterum electis — et rectori ecclesie, ac aliquibus de senioribus parrochianis de huiusmodi receptis et expositis, etiam si ipsi de consensu rectoris et parrochianorum in eodem officio remanserint, singulis annis rationem facere sint astricti, ad quam etiam faciendam eos et eorum quemlibet obligamus. Et ut in premissis omnis cesset suspitio, et veritas appareat, volumus, quod unus liber seu quaternus penes rectorem ecclesie, et alter penes duos dictos viros ecclesiasticos, in quibus libris siue quaternis huiusmodi oblationum summe, ac distributiones siue dispensationes eorundem — ut premittitur — conscribantur, habeantur, remaneant et seruentur, prauitatibus simonie, usure, ac cuiuslibet alterius impietatis, atque dilapidationibus cessantibus penitus et semotis; verum si dicti viri ecclesiastici, seu vitrici ecclesie. singulis annis rationem sic — ut premissum est — facere contempserint, aut friuole obmiserint, rectores ecclesie, trina monitione per se vel fidedignos ipsis premissa, ordinario loci, quamtotius 3) commode poterint, sub pena sinodali eosdem denuncient animaduersione debite puniendos 4). De immunitate ecclesiarum. Licet laicis in ecclesias, ecclesiasticasve personas, ac eorum bona — omnis autoritas sit ablata tam iure canonico quam ciuili, nonnulli tamen laici, nitentes in vetitum, immunitates eorum diuersis conatus 5) infringere molliuntur. Nos super his volentes eorum ausum reprimere, auctoritate huius sacri concilii, sub obtestatione diuini iudicii et maledictionis eterne, districtius inhibemus, ne de cetero ad huiusmodi temerarias manus presumant extendere, quo videlicet aliquem confugientem ad ecclesiam, quantamcunque maleficium consumpserit 6) graue, iudex laicus, seu quiuis alius quantumcunque secularem dignitatem obtinens seu potestatem exercens, de ecclesia violenter presumat extrahere, immunitatem ecclesie taliter violando, sed potius ad instantiam rectoris ecclesie, ad quam fugit, recurrat, ut eidem vitam et membra illesa conseruet, et ipsum pecuniaria, vel alia disciplina puniat mitiori, nisi malefactor, ad ecclesiam fugiens, publicus latro fuerit, vel nocturnus depopulator agrorum, aut si in ipsa ecclesia, vel eius cimiterio homicidium, vel membri truncationem sub spe immunitatis perpetrauerit, tales enim cuiuslibet immunitatis privilegio sunt indigni. 7) Item, ut experientia rerum magistra demonstrante didicimus, secu- 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: offerentur. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: quotam. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: quaoto citius. — 4) W ed. z r. 1518, na marginesie: Denunciet ordinario plebanus huic statuto contrauenientes. — 5) We wszystkich innych wydaniach tu por6-wnanych, z wyjątkiem ed. I.: conatibus. — 6) W ed. z r. 1537 i 1528: commiserit.— 7) W ed. z r. 1518, na marginesie: Publicus latro nocturuus agrorum depopulator excipitur. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRABA. A. 1420. laris potestas ad tantum seuire non veretur, quod episcopos ab ipsorum sedibus bannit 1), prescribit, potenter expellit et prosequitur ad extremum, contra deum et sacrorum canonum sanctiones, ex quo sepissime ad tantam deueniunt egestatem, quod in vilipendium pontificalis dignitatis non habent, ubi caput reclinent, et vitam sustentent: propter quod presentis concilii approbatione 2) statuimus, et inviolabiliter precipimus obseruari, ut quotienscunque alicui ex coepiscopis prouincie nostre, supradicta, vel altera illorum, accidere contingat, alii omnes comprouinciales episcopi in talibus persecutionibus ipsum conciliis, subsidiis, fauoribus et auxiliis prosequi et adiuuare teneantur, ut ad suam sedem libere reuertatur; adicientes quod, donec redire nequierit episcopus comprouincialis, quicunque ad ipsius requisitionem secundum possibilitatem in suis domibus eundem procurare sit astrictus. Mandamus, ut capitulum „quoniam ut intelleximus", de immunitate ecclesiarum, libro sexto 3), publicetur, quod sequitur sub hac forma: statuimus, ne quis impetratores literarum apostolicarum, vel alios ad forum ecclesiasticum recurrentes super causis, que ad idem forum de iure vel antiqua consuetudine pertinere noscuntur, ad desistendum, vel in foro seculari de questionibus huiusmodi litigandum — per eorundem iudicium 4) ecclesiasticorum, vel impetrantium seu litigantium, aut volentium litigare, aut propinquorum ipsorum, seu illarum rerum aut ecclesiarum suarum, etiam captionem 5) modis ve aliis compellat, seu compelli faciat seu procuret, nec per se alios ve impediat, quominus coram iudicibus ecclesiasticis, delegatis seu ordinariis, querulantes de causis, que — ut premissum est — ad cognitionem pertinent eorundem, possint publice iustitiam obtinere, nec ad predicta facienda det auxilium, consilium, vel fauorem. Si quis vero contra presumpserit, excommunicationi se nouerit ipso facto subiacere, a qua, nisi tam iudici, cuius cognitio fuerit impedita integraliter, vel iurisditio usurpata, quam parti, que turbata in prosecutione sui iuris fuerit, de iniuriis, damnis, expensis, et interesse integre fuerit satisfactum, nullatenus absoluatur. Eos, qui temporale dominium obtinentes suis subditis aliquando interdicunt, ne prelatis, aut clericis, seu personis ecclesiasticis quicquam vendant, aut emant aliquid ab eisdem, nec ipsis bladum molant, coquant panem, ant alia obsequia exhibere, necnon aquam et pascua prohibent, cum talia in derogationem ecclesiastice libertatis presumant, eo ipso excommunicationis sententie decernimus subiacere, quod etiam ad eos, qui oblationes — ne libere fiant — inhibent directe vel indirecte; duximus extendendum 6). Insuper statuimus ut capitulum „quamquam", de censibus, libro sexto 7), et clementina „presenti" 8) eodem titulo, ab omnibus publicentur et obseruentur 1) W ed. z r. 1527 i 1528: banuit. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: autoritate. — 3) Porown.: In Sext.: cap. 4 (III. 23). — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: iudicum. — 5) W ed. z r. 1512 1527 i 1528: captione. — 6) W ed. z r. 1518, na marginesie: Qui oblationes facere prohibent excommunicantur. — 7) Ob.: In Sext: cap. 4 (III. 20.). — 8) Ob.: Clem.: cap. 3 (III. 13.). LIBER III. DE IMMUNITATE ECCLESIARUM. 231 sub hac forma: si uniuersitas, vel singularis persona, ecclesias, vel ecclesiasticas personas, compulerit soluere pedagia, vel guidagia, seu thelonea, vel exactiones pro rebus suis, quas negociationis causa non deferunt — vel pro personis, singulares sunt excommunicati, et uniuersitas interdicta, nec eis prodest contraria consuetudo, et per diocesanos, quibus hoc constat, tales debent excommunicati publice nuntiari. Excommunicamus 1) omnes hereticos utriusque sexus, quocunque nomine censeantur, fautores, receptatores et defensores eorum, nec non 2) et qui de cetero seruari fecerint statuta edita, et consuetudines introductas contra ecclesie libertatem, nisi ea de capitularibus suis, infra duos menses post huiusmodi publicationem sententie, fecerint ammoueri. Item excommunicamus statutarios, et scriptores statutorum ipsorum, nec non potestates, consules, rectores et consiliarios locorum, ubi decetero huiusmodi statuta et consuetudines edite fuerint vel obseruate 3), nec non et illos, qui secundum ea presumpserint iudicare, vel in publicam formam scribere iudicata. Cum ad ministrorum ecclesie sustentationem et subuentionem egenorum sint prouentus et res ecclesiastice deputate, prohibemus, ut nulli cum turba vel exercitu in bonis et villis ecclesie, que utique absque graui dispendio ecclesiarum et inibi habitantium destructione non modica nequaquam fieri possunt, faciunt stationes. Alioquin principales persone turbarum vel exercituum predictorum ipso facto, monitione premissa, sententiam maioris excommunicationis incurrunt, et loca, ciuitates, castra, ville, et opida, quibus presunt, tamdiu donec satisfecerint ecclesiastico subiaceant interdicto 4). Item, cum ad aures nostras frequens clamor peruenerit, quod quidam nobiles et potentes, tam laici quam clerici, sub specie hospitalitatis bona monasteriorum et ecclesiarum, seu ecclesiasticarum personarum, deuorant et deuastant nimis frequenter, et cum effrenata multitudine hospitantur, ut longioris temporis victum breuis hora consumat, sub pena excommunicationis districte precipimus, ut omnes de prouincia Gneznensi, tam clerici quam laici, ab huiusmodi monasteriorum et ecclesiarum grauaminibus abstineant, qui vere ab huiusmodi grauaminibus non abstinuerint, seu a predictis monasteriis vel ecclesiis, contra religiosorum vel secularium clericorum voluntatem, quicquam extorserint, vel ex vana seu simulata confidentia annonam, seu alias res clericorum, absque eorum mandato contractare presumpserint, eisdem usque ad satisfactionem condignam, premissa monitione, introitus ecclesie denegetur. Episcopi tamen vel alii, quibus de iure vel approbata et prescripta consuetudine procuratio debetur, ipsam poterint recipere seruato moderamine concilii generalis. 1) Następna część tego tytułu od słowa „Excommunicamus" aż po koniec tytułu t. j. do słowa „persolutum" przedstawia się nam w edycyi z r. 1512 jako osobny rozdział pod napisem: De hereticorum excommunicatione. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528 — ustęp od słów „hereticos utriusque" aż do słów „nec non et" włącznie całkiem opuszczony.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528: consuetudines ecclesie(!) fuerint obseruate; w ed I. i w ed. z r. 1512: consuetudines ecclesie fuerint vel obseruate. — 4) W ed. z r. 1518, na marginesie: Ecclesiasticum interdictum ponitnr contra secus facientes. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Quoniam nonnunquam consules ciuitatum et rectores, nec non et alii, qui potestatem habere videntur, tot onera frequenter imponunt ecclesiis, ut deterioris conditionis factum sub eis sacerdotium videatur, quam sub Pharaone fuerit, qui legis diuine notitiam non habebat; ille quidem, omnibus aliis seruituti subiectis, sacerdotes, et possessiones eorum, in pristina libertate dimisit, et de publico eis alimoniam ministrauit; isti vero onera sua 1) fere uniuersa imponunt ecclesiis, et tot angariis eas affligunt, ut eis — quod Hieremias deplorat — competere videatur, princeps prouinciarum facta est sub tributo; siue quidem 2) fossata, seu expeditiones, seu alia quelibet sibi arbitrantur agenda — de bonis ecclesiarum et clericorum, et pauperum Christi usibus deputatis, volunt facere cuncta compleri, et iurisditionem etiam et auctoritatem prelatorum ita euacuant, ut nihil potestatis eis in suis videantur hominibus remansisse. Quo circa sub anathematis districtione fieri de cetero talia prohibemus, nisi episcopus et clerus tantam necessitatem vel utilitatem inspexerit, ut absque ulla coactione ad releuandas communes utilitates vel necessitates, ubi laicorum non suppetunt facultates, subsidia per ecclesias extiment (sic) conferenda. Si autem consules, aut alii, decetero ista commiserint, et commoniti desistere noluerint, tam ipsi, quam fautores eorum, excommunicationi se nouerint subiacere, nec communioni reddatur, donec satisfactionem fecerit competentem. Aduersus consules et rectores ciuitatum, et alios, qui ecclesias et viros ecclesiasticos taliis, seu collectis, et exactionibus aliis, aggrauare nituntur, volens immunitati ecclesiastice lateranense concilium prouidere, presumptionem huiusmodi suo 3) anathematis districtione prohibuit, transgressores, et fautores eorum, excommunicationi subiacere precepit, donec satisfactionem impenderint competentem; verum si quando forte episcopus simul cum clericis tantam necessitatem vel utilitatem prospexerit, ut absque ulla coactione ad releuandas utilitates communes vel necessitates 4), ubi laicorum non suppetunt facultates, subsidia per ecclesias duxerunt conferenda, predicti laici humiliter et deuote recipiant cum gratiarum actione; propter imprudentiam tamen quorundam romanus pontifex prius consulator 5), cuius interest communibus utilitatibus prouidere; quia vero nec sic quorundam malitia contra dei ecclesiam conquieuit, addicimus, ut constitutiones et sententie, que a talibus, vel de ipsorum mandato, fuerint promulgate, inanes et irrite habeantur, nullo unquam tempore valiture; ceterum quia fraus et dolus alicui patrocinari non debent, nullus vario decipiatur errore, ut intra 6) tempus regiminis sustineat anathema, quasi post illud non sit ad satisfactionem debitam compellendus. Nam et ipsum, qui satisfacere recusauerit, et successorem ipsius, nisi satisfecerit infra mensem, manere decernimus ecclesiastica censura conclusum, donec satisfecerit competenter, cum succedant in onere, qui substituuntur in honore. 1) W ed. L, w ed. e r. 1512, 1527 i 1528: „sua" opuszczono. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528; vel quedam. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: sub; w ed. I., w ed. z r. 1512 i 1518: super. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 : utilitates vel necessitates communes. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528; consulatur. — 6) W ed. z r. 1512, 527 i 1528 : infra. LIEER III. NE CLERICI VEL MONACHI SECULARIBUS NEGOCIIS SE IMMISCEANT. 233 Item cum contra violatores ecclesiarum vel cimeteriorum pene sint a canonibus constitute, et, peccatis nostris exigentibus, in hec tempora deuenerimus, quod a magnatibus terre nec timor deo, nec honor ecclesiis impenditur, precipimus, ut talibus, qui ecclesias vel cimiteria effractionibus, seu aliis rapinis violant, eis diocesani episcopi nullo modo percant 1), sed tales excommunicent, et excommunicatos denuntient ad satisfactionem condignam, et precipue principis exercitum 2), per quem facte fuerint, et si principum ibi nullus personaliter fuerit, tunc pena specialiter promulgetur in illos, qui principales in exercitu fuerint, nec aliquo modo lata in eos sententia excommunicationis relaxetur, donec de damnis et iniuriis fuerit satisfactum. Is vero, qui in ecclesia vel cimiterio aliquem grauiter leserit, vulnerauerit, vel occiderit, excommunicationis sententiam incurrat ipso facto. Ad hec statuimus, et sub pena excommunicationis iam prolate 3) prohibemus, ut nullus in villis ecclesie, seu apud homines earundem villarum, ascriptitios 4) vel liberos, poduodos accipere presumat, nisi in tribus casibus, si videlicet traditio ducis, vel alicuius castri subita timeatur, vel si exercitus in terram ingrediens fuerit nunciandus 5), et in his scriptis casibus, qui ipsos poduodos acceperit, prima opportunitate sibi occurrente, sine qualibet fraude permutet 6), et in eo loco relinquat, ubi ab his, quorum fuerunt, absque difficultate possent reperiri. Qui autem preter hos casus in villis, vel ab hominibus prefatis, ipsas receperint, vel casu licito acceptos detinuerint, vel alienauerint, vel usibus propriis aliquo tempore deputauerint, tamdiu in locis, in quibus diocesano expedire videbitur, denuncientur excommunicati, donec, ipsis poduodis restitutis, damnum, quod inde ipsorum domini passi fuerint, ex integro persolutum 7). Ne clerici vel monachi secularibus negociis se immisceant. Multa sunt negocia secularia, de quibus pauca perstringamus, ad que pertinet omnis carnalis concupiscentia, quicquid iusto plus appetit homo, turpe lucrum est munera iniusta accipere, vel etiam dare, pro aliquo seculari questu, precio aliquem conducere, contentiones, vel lites, vel rixas amare, in placitis secularibus disputare, excepta defensione orphanorum, aut viduarum, conductores aut procuratores esse secularium rerum, turpis verbi vel facti esse ioculatorem, vel iocum secularem diligere, aleas amare, ornamentum inconueniens proposito suo querere, et in deliciis vivere velle , gulam et ebrietatem sequi, pondera iniusta vel mensuras habere, negocium iniustum exercere— nec tamen iustum negocium est contradicendum propter necessitates diuersas, quia legimus sanctos apostolos negociatos fuisse, 1) W ed. I. pereant: w innych wydaniach: parcant. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: exercitus. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: prolate sententie. — 4 ) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: villarum asscriptiones, vel liberos poduodos. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: nunciatus. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: permittetf. — 7) W ed. z t, 1527 i 1528: persolutum sit. 30 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II TRĄBA. A. 1420. et in regula beati 1) Benedicti precipitur prouideri, per quorum manus negocia monasterii procurantur — canes vel aves sequi ad venandum, et omnibus quibuslibet causis superfluis interesse. Ecce talia, et his similia, ministris altaris domini, nec non et monachis, omnino contradicimus, de quibus ait apostolus: „nemo militans deo— timplicat se negociis secularibus." Sed nec procurationes villarum, aut iurisdictiones etiam seculares sub aliquibus principibus et secularibus viris, ut iustitiarius eorum fiat, clericorum quisquam exercere presumat. Si quis autem adversus hec venire temptauerit, quia conra doctrinam apostoli dicentis: „nemo militans deo—implicat se negociis secularibus" seculariter ait, ab ecclesiastico fiat ministerio alienus pro eo, quod, officio clericali neglecto, fluctibus seculi, ut potestatibus placeat, se ingerit; districtius autem decernimus puniendum, si religiosorum quisquis aliquid predictorum ausus fuerit attemptare. SEQUITUR QUARTUS LIBER. De sponsalibus. Si inter virum et mulierem legittimus consensus interuenerit de presenti, ita, quod unus alterum mutuo consensu verbis consuetis expresse recipiat, utroque dicente; „ego te accipio in meam—et ego te in meum", vel alia verba consensum exprimentia de presenti, non liceat alteri ad alia vota transire, quod si fecerint, secundum matrimonium, imo verius adulterium, de facto contractum, etiam si sit carnalis copula subsecuta, separari debet, et primum in sua firmitate manere. Verum si inter ipsos accesserit tantummodo promissio de futuro matrimonio contrahendo, utroque dicente: „ego recipiam te in meam—et ego te in meum". siue verba similia, et alter eorum, antequam carnaliter se cognoscant, aliam, seu alium, per verba sibi desonsauerint de presenti, dato, quod primo promissio de futuro per interpositionem fuerit iuramenti firmata, ei tamen preiudicat desponsatio post secuta; illi vero, qui primam permissionem per secundum contractum irritam fecit, est de violatione fidei penitentia iniungenda. Carnalis 2) vero copula, si sequatur, permissionem de futuro eo ipso matrimonium efficit, sic, quod ei in nullo preiudicat quiscunque contractus matrimonialis postmodum subsecutus. Consuetudinem quoque generalis concilii „cum inhibitio" 3) contrahentium periculis prouidentem, censemus 1) W ed. z r. 1527 i 1528: „beati" opuszczono.— 2) W ed. z r. 1518 na marginesie: Carnalis copula promissionem de futuro subsequenti matrimonium efficit (sic). Banna premittenda siue edicta publica. Vide simile snpra de institutionibus et parrochiis.— 3) Koncylium, o którem tu mo­wa, jest to dwunasty sobór powszechny, a Laterański IVty, za papieża Innocentego III. Uchwałę, w tym przedmiocie zapadłą ob. w cap. 3. X. (IV. 3). LIBER IV. DE SP0NSALIBUS. 235 districtius obseruandam, ut, cum matrimonia fuerint contrahenda, diebus 1) dominicis vel aliis festiuis in ecclesiis per presbyteros coram plebe publice proponatur, termino competenti prefinito, ut infra illum qui venerit et voluerit 2) legittimum impedimentum apponat 3). Sed et ipsi presbyteri nihilominus inuestigent, utrum aliquod impedimentum obsistat, et si, nec per oppositionem alicuius, nec per inuestigationem, inuenerint presbyteri ipsi, factis interrogationibus consuetis, eos non differant copulare. Si vero expositione cuiuseunque, vel alias, contra copulam contrahendam apparuerit probabilis coniectura, per presbyteros contractus interdicatur publice et expresse, donec quid fieri debeat super eo, per episcopum, vel eius officialem, ad quorum hoc notitiam perferant, sint edocti. Si quis autem, edicto huiusmodi modo premisso durante, clandestina vel interdicta coniugia inire presumpserit in gradu prohibito etiam ignoranter, soboles, de tali coniunctione suscepta, prorsus illegittima censeatur, de parentum ignorantia nullum subsidium habitura, cum ipsi parentes, taliter contrahendo, affectatores ignorantie videantur. Pari modo proles illegittima censeatur, si ambo parentes impedimentum scientes legittimum preter ecclesie interdictum, etiam in conspectu ecclesie contrahere presumpserint; sane si parrochialis sacerdos huiusmodi clandestinas coniunctiones 4) prohibere contempserit, aut quiuis etiam regularis, qui eis presumpserit interesse, per triennium ab officio suspendatur, grauius puniendus, si culpe qualitas postulauerit 5). Sed et his, qui taliter copulare presumpserint 6), etiam nullo alio impedimento obstante, condigna penitentia per episcopum iniungatur; si quis vero ad impediendam copulam legittimam maliciose impedimentum obiecerit, canonicam non effugiet ultionem. Nullus autem, lapso dicto denunciationis termino, matrimonium 7) audiatur accusans, aut contra illud testificans, nisi denunciationem huiusmodi probabiliter ignorauerit, vel nisi iuret, quod post terminum denunciationis illud didicerit, quod opponit, et quod ad hoc ex malicia non procedat. Cognitionem vero causarum matrimonialium plebani et decani rurales sibi penitus nouerint interdictam. De cognatione spirituali. Spiritualis cognatio, siue compaternitas, in viginti casibus matrimonium contrahendum impedit, et dirimit iam contractum, scilicet: inter leuantem et leuatum, et filios leuantis, leuatum et coniugem leuantis prius cognitam, parentes leuati et coniugem leuantis prius cognitam, leuantem et parentes leuati. 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: a diebus. — 2) W ed. z r. 1512, 1527, i 1528: valuerit.— 3) W ed. I. i w ed. z r. 1518: opponat; w ed. z r. 1527 i 1528: proponat.— 4) W ed. I. i w ed. z r. 1518: coniunctos. — 5) W ed. z r. 1518, na raarginesie: Suspenditur per triennium sacerdos contra faciens.— 6) W ed. z r. 1527 i 1528: presumpserit.— 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: matrimonii. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Item inter baptizatum et baptizantem, baptizatum et filios baptizantis, baptizatum et coniugem baptizantis prius cognitam, baptizatum et parentes baptizati. Item inter confirmatum et leuantem, confirmatum et filios leuantis, confirmatum et coniugem leuantis prius cognitam, parentes confirmati et uxorem leuantis prius cognitam, leuantem et parentes confirmati. Item inter confirmatum et confirmantem, confirmatum et filios confirmantis, confirmatum et coniugem confirmantis prius cognitam, confirmatum et parentes confirmati. Ne igitur occasione spiritualis cognationis in matrimonio difficultates emergant, districte precipimus, ut ad predicta baptizmi et confirmationis sacramenta, per que tantum compaternitates buiusmodi contrahuntur, dumtaxat tres babeant compatres, nisi per episcopum, vel eius officialem, super ulteriori numero fuerit dispensatum. De consanguinitate et afflnitate. Qui, diuino timore postposito, in animarum suarum periculum, scienter infra consanguinitatis et affinitatis gradum prohibitum, aut cum monialibus matrimonium contrahere non verentur, nec non religiosi ac moniales et clerici, in sacris ordinibus constituti, matrimonia contrahentes, excommunicationis sententiam, preter alias penas iuris, incidant ipso facto. QUINTUS LIBER. De simonia. Licet Hely summus sacerdos in se bonus fuerit, quia tamen non ignorans filios suos 1) iniuste ac contra legem dei agere, prout ad eius spectabat officium, non correxit, cesis in bello filiis, ipse de sella corruens fractis ceruicibus expirauit. Proinde, ne aliena labe episcopos nostre prouincie contaminari contingat, statuimus, et sub obtestatione diuini iudicii precipimus, quod omnes episcopi eiusdem nostre prouincie suffraganeos, si opus eis fuerit, tales constituant, qui fame bone ac integre opinionis existant, quodque ipsi episcoporum suffraganei a consecratione ecclesiarum, et altarium, ac vasorum sacrorum, seu benedictione vestimentorum et apparamentorum ad diuinum cultum spectantium, nec directe, nec indirecte, aut quolibet quesito doli vel fraudis commento, exigere quicquam preter procurationem a iure concessam, sub interminatione maledictionis eterne, presumant; sed ipsi episcopi eosdem suos suffraganeos certis stipendiis fulcitos habeant, et ipsos 2) prouideant, ut statum habeant dignitati et ordini competentem. 1) Hophni i Pinehas. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ipsis. LIBER V. DE SIMONIA. 237 Statuimus etiara, quod episcopi, aut eorum suffraganei, ante reconciliationem ecclesie vel cimiterii, pro reconciliatione eorundem nullum faciant pactum, nec aliquam exigant solutionem, preter procurationem debitam expensarum; reconciliatione autem facta, penam licite poterit exigere a violatoribus ecclesiarum vel cimiteriorum, et contra ipsos procedere per censuras, que pena sic exacta debebitur pro media parte ecclesie cathedrali pro fabrica, et pro alia media parte ecclesie violate, si episcopus procurabitur expensis rectoris ecclesie, vel alterius reconciliationem proem*antis. Alioquin, si episcopus ipsam reconciliationem suis sumptibus faciet et expensis, sibi debebitur tota pena , quam etiam reconciliationem episcopus, vel suus suffraganeus requisitus, cenebitur facere infra tres menses; de pena autem exigeada a violatoribus arbitrio diocesani duximus relinquendum. Veritatis est verbum organo dominice vocis emissum: gratis accepistis, gratis date; proinde volentes simoniacam heresim de finibus nostre prouincie presenti prouisione salutifera eminus propellere, et abusum, qui circa ordinationes clericorum seruabatur, statuimus: quod ab ordinatis 1) clericis, accolitis, subdyaconis, dyaconis, et presbyteris, nulla fiat exactio pro formatis, nec pro examine et intitulatione; portent camen ordinandi secum cartam 2) cum pergameno, in quo sibi formate conscribantur. Licet sacris canonibus, ne pro institutionibus aliquid exigatur, cautum sit, tamen notarii curiarum tam nostre, quam coepiscoporum nostrorum, et aliorum prelatorum, in exigendo salario, ex corruptela antiquitus introducta, metas rationis excedunt 3). Nos igitur grauamina cleri nostre prouincie considerantes, et depactiones ipsius in inuestituris fore illicitas, quas licet in toto — prout optaremus — tollere non possumus, easdem saltim refrenare volentes, hac sacra sinodo approbante, prohibemus, quod deinceps pro literis inuestiturarum ad beneficia, quantecunque magnitudims redituum beneficium existat, dicti notarii curiarum ultra duos fiorenos auri hungaricalis exigere non presumant, quod si beneficimn sit mediocre vel exile, salarium 4) notario diminuetur, et arbitrio ordinarii committatur, in quo conscientiam eius oneramus. Si quis vero notariorum in premissa exactione excesserit, pena duplici ad requisitionem grauati per ordinarium puniatur, per eundem in usus pauperum conuertenda. Episcopus vero, qui ad requisitionem grauati huiusmodi notarios in premissis reformare infra mensem neglexerit, ab ingressu eccclesie tamdiu sit suspensus, donec predictam penam dupli, quam suus notarius, vel alius suo nomine, ultra taxam impositam extorserat, in usus pauperum Christi distribuat fideliter, super quo ipsius conscientiam oneramus. Nullus de non petendo beneficio ab ordinatore seu presentatore cautionem vel promissionem aliquam interponat, quia hoc symoniacum est, et contra canonicas sanctiones 5). Verum quia aliqui sacerdotes ex simplicitate, siue iuris ignorantia, quidam ex auaritie vicio, quod fere 1) W ed. z r. 1527 i 1528: ordinandis.— 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ceram, cum.— 3) W ed. z r. 1818, na marginesie: ab inuestitura. — 4) Wed. zr. 1512, 1527 i 1528: solarium.— 5) W ed. z r. 1518, na marginesie: Nihil exigendum ab administrante sacramenta. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. omnium oculos excecauit, dum eukaristiam, oleum infirmorum, et baptizma paruulorum, crisma, oleum sacrum, sepulturam, aut alia sacramenta ecclesiastica suis subditis amministrant, precium extorquent ab ipsis pro sui erroris et reatus defensione, longam illius loci consuetudinem pretendentes, nec aduertentes, quod diurnitas temporis peccatum non diminuit, sed augmentat. Nos inherentes concilio thuronensi, quod huiusmodi consuetudinem maxime detestatur, ne pro huiusmodi aut aliquibus sacramentis conferendis aliqua decetero munera, quantumcunque modica, per sacerdotes vel prelatos a suis subditis tamquam debitum exigantur, sub pena trium marcarum, sinodali approbatione huius sacri concilii, districtissime prohibemus, nisi huiusmodi munera sponte et charitatiue a Christi fidelibus offerantur; volumus tamen, ut laici utriusque sexus per episcopos, aut officiales eorum, ad consuetudines laudabiles, pia deuotione fidelium introductas, seruandas per censuram ecclesiasticam compellantur. Be prelati suas vices sub annuo censu exponant. Quamuis per sacrorum canonum statuta sit salubriter prohibitum, ne prelati vices et iurisditiones suas sub annua exponant pensione, nonnulli tamen prouincie nostre episcopi, et alii prelati iurisditionem obtinentes, spretis sacris institutis, cupiditatis sue laxatis habenis, officia sua et iurisditionis exercitium sub annuo precio locare officialibus seu vicariis ipsorum non uerentur, in subuersionem iusticie et depactationem subditorum. Nos igitur talibus abusibus viam precludere cupientes, hac sacra approbante sinodo statuimus: quod quicunque pontifex aut prelatus huiusmodi officia aut iurisditiones deinceps locare presumpserit, episcopus suspensionem a diuinis, inferior vero prelatus excommunicationis sententiam incurrat ipso facto; officialis vero, seu vicarius huiusmodi iurisditionem conducens, eo ipso etiam nouerit se sentantiam 1) excommunicationis innodatum, a quibus sententiis non prius absolutionis beneficium a nobis, vel a nostris successoribus, valeant obtinere, donec uterque ipsorum, tam prelatus locans, quam officialis seu vicarius conducens iurisditionem predictam, summam pecuniarum, pro qua huiusmodi locatio facta fuerit, integraliter persoluat, medietatem in usus pauperum scolarium, circa ecclesiam cathedralem degentium, aliam vero medietatem pro fabrica eiusdem ecclesie dispensandam. De iudeis. Item omnibus christianis huius prouincie sub pena excommunicationis districtius inhibemus, ne iudeos vel iudeas secum ad conuiuandum recipiant, vel cum eis manducare, vel bibere presumant, aut etiam cum ipsis in suis nuptiis vel neomeniis saltare, vel tripudiare presumant; nec christiani carnes venales, seu alia 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: sententia. LIBER V. DE IUDEIS. 239 cibaria, a iudeis emant, ne forte per hoc iudei christianos, quos hostes reputant, fraudulenta machinatione venenent; adicientes, ut si decetero quocunque pretextu christianis graues seu non moderatas usuras extorserint, christianorum eis participium subtrahatur, donec de immoderato grauamine satisfecerint competenter; unde christiani, si opus fuerit, per censuram ecclesiasticam compellantur ab eorum commerciis abstinere. Principibus autem iniungimus, ut propter hoc non sint christianis infesti, sed potius a tanto grauamine iudeos studeant cohibere. Ut autem iudei a christianis valeant euidenter discerni, statuimus et inviolabiliter precipimus obseruari, quod omnes et singuli iudei utriusque sexus in terris nostre prouincie portent unum circulum de panno rubeo pro signo, assutum siue consitum ante pectus, a parte sinistra, in veste superiori, quam communiter et regulariter portent desuper vestes suas, alias, cum extra domos habitationis sue exeunt vel incedunt, vel in publico quocunque modo apparent, aut se exhibent vel ostendunt, et huiusmodi signum infra mensem assumere teneantur a die publicationis constitutionis presentis, quod si in huiusmodi signo assumendo infra terminum supradictum, aut etiam decetero deferendo — prout superius est expressum — iudei prefati, vel ipsorum aliqui, contumaces fuerint, vel rebelles, extunc christianorum omne emptionis et venditionis commercium, et quodlibet alium participium sibi nouerint penitus interdictum, et alias ad arbitrium loci ordinarii puniendi. Item cum adhuc terra polonica sit in corpore christianitatis noua plantatio, ne forte eo facilius populum 1) christianus a cohabitantium iudeorum superstitionibus, et prauis moribus inficiatur, quo leuius attricius 2) christiana religio infidelium cordibus in his partibus est plantata, districte precipimus, ut iudei in hac prouincia Gneznensi commorantes inter christianos permixti non habitent, sed in aliquo sequestri loco ciuitatis vel ville domos suas sibi contiguas, siue coniunctas habeant, ita quod a communi habitatione christianorum sepe, muro, vel fossato — iudeorum habitatio separetur. Precipimus autem, ut per episcopum diocesanum, et per dominum temporalem , tam christiani quam iudei, quorum domus intermixte sunt, ut ad venditionem, seu permutationem earum ad arbitrium bonorum virorum, censura qua conuenit, compellantur. Interim autem, si sacramentum altaris ante domos iudeorum deferri contingat, ipsi iudei, audito sonitu primo, inter 3) domos suas se recipiant, et fenestras ac ostia sua claudant. Postquam autem hec separatio facta fuerit, decernimus, ut iudei in una ciuitate vel villa, unicam tantum habeant synagogam. Item precipimus, ut iudei sacerdoti parrochiali, infra cuius parrochie terminos manserint, pro eo, quod loca, in quibus christiani habitare deberent, occupant, iuxta quantitatem damni, quod ei ex hoc inferunt, ad arbitrium diocesani loci, omnes prouentus refundere compellantur. Prohibemus etiam, ne stubas et bal- 1) VV ed. z r. 1512, 1527 i 1528: populus. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 atque citius.- 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: intra. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. nea christianorum frequentent, nec seruos, nec ancillas, aut nutrices, seu quecunque mancipia — die noctuque in suis domibus retinere presumant, nec ad recipiendum theloneum, seu aliud publicum officium aliquatenus assumantur. Si quis vero iudeus cum aliqua christiana fornicationis vicium depreheasus fuerit commisisse, quoadusquc decem marcas ad minus pro emendatione soluerit, districto carceri mancipetur, et mulier christiana, que tam damnatum coitum peregerit, per ciuitatem fustigata de ipsa ciuitate sine spe redeundi penitus expellatur. De hereticis. Heretici quaruncunque sectarum, et credentes ipsorsm erroribus, nec non receptatores, defensores et fautores eorum excommunicati sunt, quos uniuersi fideles Christi, maxime parrochiales presbyteri, diocesano loci, vel inquisitori heretice prauitatis, denunciare tenentur, ut pro suis demeritis ultionem accipiant, et ne fidelium corda eorum doctrinis pestiferis corrumpantur 1). Contra christianos, qui ad ritum transierunt vel redierunt iudeorum, aut gentilium, qui dum erant infantes, aut mortis metu, non tamen absolute seu precise coacti, baptizati fuerint, est tamquam contra hereticos, si fuerint de hoc confessi, aut per christianos seu iudeos conuicti, et sicut contra fautores, receptatores, et 2) defensores hereticorum taliter est procedendum. Eemedia contra hereticos. Primum remedium, quod litere ordinariorum dirigantur ad omnes ecclesiarum rectores preceptiue, et sub pena excommunicationis, quod omnem diligentiam faciant in inquirendo, si qui ibi fuerint, qui nouam doctrinam suspectam denunciant, clerici vel laici, et persone utriusque sexus, qui si reperti fuerint, quod intiment suis ordinariis vel archidyaconis secrete, et si presentare eos poterint vinctos, representent, et quod moneant in genere omnes et singulos suos parrochianos, et si aliqui 3) sciunt vel habent suspectos de prauitate heretica, eos sibi denuncient. Secundum remedium, quod ordinarii scribant requirendo principes, nobiles, capitaneos, nec non communitates ciuitatum et villarum, ac earundem communitatum rectoribus et procuratoribus, quibus in hoc committant vices suas, ut quoscunque clericos vel laicos inuenerint hereticos, vel suspectos, aut nouas doctrinas predicantes, seu suggerentes, aut receptantes, et maxime defendentes, etiam si per rectores ecclesiarum non fuerant requisiti, dummodo de singularitate doctrine ipsorum appareat, vinctos transmittant episcopo, vel eius officiali, aut vicario, seu alteri commissario ad hec 4) deputato. 1) W ed. z r. 1527 i 1028 — cały ustęp słów „contra christrianos" aż do wyrazów koń­cowych tego tytułu „taliter est procedendum — opuszczony. — 2) W ed. z r. 1512 „et" opu­szczono. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: ut si aliquos. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: hoc. LIBER V. REMEDIA CONTRA HERETICOS. 241 Tertium remedium, quod nullus rector parrochialis ecclesie suspectum predicatorem, vel predicare volentem, admittat, aut in adiutorium curie sue aliquatenus recipiat. Quartum remedium, quod rectores parrochialium ecclesiarum, vel illi, qui potestatem habent ponendi rectores, scolaribus non dent rectorias 1), nisi notis 2) et cognitis, et de heresi non suspectis, neque diffamatis, quodque precipiatur rectori sub pena excommunicationis, quad ad scolas suas venientem de Bohemia, vel alias undecunque, cuiuscunque nationis fuerit, in scolis manere non admittat, nec eum recipiat, receptum vero suspectum, si solus poterit, episcopo, vel officiali, representet, vel protestati seculari intimet, et 3) quod eandem 4) requirat, quod 5) in fauorem fidei ipsum vinctum adducat. Et videant rectores ecclesiarum scolares, si qui in scolis de hac secta conferunt, aut eam laudant, seu defendunt, quos dum, tales esse cognouerint, faciant prout superius est premissum. Quintum remedium, requirant episcopi dominum regere 6), principes et potestates seculares , ut inquisitores heretice prauitatis circa extirpationem heresis foueant 7), adiuuant 8), et defendant auxiliis etiam brachii secularis iuxta formam, iuris communis. Sextum 9), quod fiat mandatum ex parte episcoporum suh pena excommunicationis, ut nullus, qui potestatem habet tamquam paterfamilias 10) in aliquem de familiis conferat aliquod subsidium vel pecuniam 11), vel rebus aliis quibuscunque — infectis prauitate heretica ad standum in Bohemia, vel alias ubicunque, aut venientibus de eodem loco, ubicunque hic in prouincia existant. Septimum remedium, quod domini episcopi dirigant et, expediant visitatores literatos, integre opinionis, archidyaconos, vel alios, qui visitant 12) totam diocesim, inquirendo de fautoribus, receptatoribus et defensoribus prauitatis heretice Iohannis Hus, et specialiter, qui faciant sibi libros presentari tam per rectores parrochialium ecclesiarum, quam eorum predicatores, circa quos videndos diligentiam habeant, an aliqua suspecta sint in eisdem libris inserta, et si inuenerint, extunc eosdem suspectos de heresi, si poterint vinctos, representent. Alioquin faciant, ut superius est premissum. Octauum et ultimum, quod postquam suspecti de heresi capti fuerint, extunc omnes libri eorum inquirantur et arestentur, et presententur episcopo, vel officiali, aut inquisitori. Et videtur dominis, quod ordinarii, quibus hoe ex officicr competit sue dignitatis, si quos hereticos sciuerint delatos vel repertos, in officia 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: recturas. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528 „notis" opu­szczono; (nisi et cognitis). — 3) W ed. I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528 „et" opuszczono. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: eundem.— 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: et — 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: regem. — 7) W ed. z r. 3527 i 1528: non foueant. — 8) W ed. z r. 1527 i 1528: adiuuent. — 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: sextum remedium. — 10) W ed. z r 1512, 1527 i 1528: tanquam pater in filios, vel tanquam dominus in seruos, vel tanqnam paterfamilias in aliquem. — 11) W ed. z r. 1527 i 1528: in pecunia , vel; w ed. I i w ed. z r. 1518: in pecuniam, vel. — 12) W ed. z r. 1527 i 1528: visitent. 31 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAl II. TRĄBA A. 1420. suo non 1) torpescant, nec unus per alium se excusent, sed mutuo se iuuent; in processu vero contra tales seruetur forma sexti et clementinarum 2), ac iuris communis, et practica, quam ipsi inquisitores heretice prauitatis seruare consueuerunt. De scismaticis. Perpetuo prohibemus edicto, quod scismatici sacerdotes in terris nostre prouincie officiare apud ecclesias non sinantur, nec permittantur habere vel edificare — absque diocesanorum, in quorum diocesibus seu iurisditionibus commorantur, licentia et consensu — noua oratoria, vel capellas, nec christianis ipsi 3) scismatici ministrent ecclesiastica sacramenta, ipsique christiani prohibeantur districtius ipsorum scismaticorum audere officia, vel ad ea accedere, aut ab eis ecclesie aliqua recipere sacramenta, a quibus omnibus 4) dicti scismatici per censuram ecclesiasticam arceantur, quam si forte contempserint, per seculare brachium a talibus compescantur. Et quoniam 5) preterita pericula nos circa futura faciunt cautiores, volumus et ordinamus, ut si alique persone vel collegia a nostra prouincia se separauerint, scisma quodammodo faciendo, cum iam quidam per factum huiusmodi a sui diocesani obedientia recesserint, pontificalia eis ministeria, et ecclesiastica beneficia, sepulture videlicet et elemosine, penitus denegentur, et si — canonice moniti — ad unionem vel ad obedientiam non redierint, extunc populus ab ipsorum communione districtius arceatur. Insuper a personis ecclesiasticis ad hospicia nullatenus colligantur; hoc ipsum extendi volumus ad eos, qui iam scisma et inobedientiam huiusmodi commiserunt. De apostatis. Prohibemus, ne apostate, vel cuiusuis religionis professores, habitum sui ordinis mutantes, cum ex eo excommunicationis sententiam dinoscantur contraxisse, ad ecclesias regendas, vel eorum vicarias, aliquatenus admittantur. De raptoribus 6). Mandamus uniuersis plebanis, et aliis clericis, cuiuscunque fuerint status, in virtute sancte obedientie, et sub pena priuationis officii et beneficii, ne aliquem raptorem, proscriptum, bannitum, profugum, vel incendiarium, aut eorum rapinas, 1) W ed, I i w ed, z r. 1512: in officio suo torpescant; w ed. z r. 1527 i 1528: in offi­cio suo minime torpescant. — 2) In Sext. (V. 2); Clement (V. 3). — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: nec christianis, nec scismaticis ministrare ecclesiastica i t. d. — 4) W ed. z r. 1512 1527 i 1528: omnes. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 stanowi dalszy ciąg tego rozdziału od słów „Et quoniam" aż do słów „huiusmodi comiserunt" osobny tytuł pod napisem: De recedentibus ab unione et obedientia superiorum. — 6) W ed. z r. 1512 napis tego tytułu opiewa: De raptoribus, proscriptis, bannitis, profugis et incendariis; w ed. zaś z r. 1527 i 1528: De Raptoribus, Incendariis et Furtis. LIBER V. DE RAPTORIBUS. 243 in domibus recolligant vel conseruent, aut ipsis extra domos suas expensas seu alimenta ministrent, siue ipsos l) literas vel legationes ad quascunque personas perferant, a quibus plerumque huiusmodi pestiferum genus hominum per comminationes de occidendis personis, vel earum 2) bonis cremandis, pecunias extorquere conantur. Cum 3) in quibusdam locis quorundam iniquitas inualuerit, quod in rebus ecclesie furtum reputatur sagacitas. rapina probitas, et violentia fortitudo, hoc sacro approbante concilio, cupientes secularium potestatum audaciam — quantum cum deo possumus — refrenare, sanctiraus: quod quicunque princeps, seu capitaneus terre, baro, aut miles, aut nobilis, vel offlcialis eorum, et generaliter queuis alia persona, spiritualis vel secularis, cuiuscunque dignitatis, status, et conditionis existat, decimas, tributa, castra, villas, munitiones, possessiones et bona, ac alias res mobiles et se mouentes 4), ad ecclesias et pia ac religiosa loca, personasque ecclesiasticas spectantia et pertinentia, aut etiam pauperum hominum in ipsorum bonis degentium — rapuerit, inuaserit, occupauerit, aut illicite detinuerit, exactionauerit talias, seu collectas imposuerit, seu iniuste impignorauerit, aut occasione pignoris aliquid extorserit, vel quouis sumpto colore grauauerit, vel rapti 5), inuadi, occupari, detineri, impignorari, exactionari mandauerit, ordinauerit, seu ratum habuerit, aut raptorem, inuasorem, occupatorem, et detentorem illicitum cum re rapta, inuasa, occupata, detenta, conseruauerit, seu in defensionem susceperit, aut in bonis eisdem notorium damnum, seu manifestam offensam intulerit — nisi infra trium dierum spacium a tempore rapine, inuasionis, et occupationis perpetrate et commisse, omnia et singula rapta, inuasa et occupata, seu pignorata, nec non de iniuriis et daronis datis, et offensa manifesta, condignam emendam et satisfactionem impenderit — cum eorum in hac parte complicibus excommunicationis sententiam incurrat ipso facto. Et nihilominus in illa, seu illis parrochia, seu parrochiis, de qua, seu de quibus, raptores, seu inuasores, occupatores, damnum dantes, seu manifestam offensam irrogantes fuerint, aut in quibus larem seu habitationem suam habuerint, seu habere consueuerint, et ad quam, seu quas, res et bona predicta sic rapta, inuasa, et occupata ad conseruationem ipsarum deducta, ac in ipsis detenta fuerint, quousque ad restitutionem et satisfactionem plenariam, aliaque loca quecunque, ad que prefati raptores, inuasores, et occupatores, detentores, et minantes 6), damnum dantes, aut offensam predictam inferentes cum eorum complicihus peruenerint, seu alter eorum peruenerit, et quamdiu in eisdem locis seu eorum altero moram traxerint, seu traxerit, ipso facto ecclesiastico suhiaceant interdicto. 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ipsorum. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: eorum.— 3) W ed. z r. 1512 stanowi dalszy ciąg tego tytułu — od wyrazów „Cum in quibusdam" aż do słów „inuiolabiliter obseruare" — osobny tutuł pod napisem: „De Furtis: Raptoribus: Violentatoribus decimarum et rerum ecclesiasticarum : mobilium et immobilium. Et que sit pena talium facientium: receptatorumque ipsorum". — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: mobiles, immobiles, et se mouentes. — 5) We wszystkich innych wydaniach tu porównanych, z wyjątkiem ed. I: rapi,— 6) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: iniuriantes. 244 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Et quoniam excommunicatus ab uno, ab aliis est vitandus, decernimus, quod si predicti raptores, inuasores, occupatores, damnum dantes, seu offensam inferentes, cum suis complicibus, de aliena seu alienis diocesibus fuerint, seu alter ipsorum fuerit, episcopus loci, de quibus dicti raptores et alii prefati fuerint, vel ad quos confugerint, extunc virtute constitutionis presentis, et laudi communis, recepta — si opus fuerit — ab episcopo loci, vel iniuriarii 1) passo, informatione summaria, teneantur huiusmodi raptores, inuasores, occupatores, et damnum dantes, cum eorum complicibus, excommunicatos per se et suos subditos publice nuntiari, et in parrochiis et lous predictis, prout superius exprimitur, interdictum ecclesiasticum facere inuiolabiliter obseruare 2). Cum 3) ad ea, que frequentius accidunt, iura debeant adaptari, etraptus virgijium et mulierum in plerisque partibus frequentius attemptatur, precipimas et mandamus firmiter obseruari, quatenus in vestris sinodis, subditis in virtute sancte obediencie precipiatis, ne qua ecclesiastica secularis ve persona audeat a rapta virgine vel muliere requirere, an consentiat in raptorem, vel in eum, cuius nomen 4) aliquam constiterit esse raptam. Alioquin consensum rapte duximus non tenere, donec in pristinam parentum et amicorum redierit potestatem, vel per eam stetit 5), cominus redire potuit. Contrarium faciens, si clericus fuerit, ab officio et beneficio ad arbitrium sui superioris suspendatur, et alias puniatur iuxta canonicas sanctiones; si laicus similiter ad arbitrium iudicis castigetur. Statuimus 6), quod ad bona decedentium episcoporum, seu episcopatuum, et aliorum inferiorum prelatorum secularium, seu religiosorum monachorum, vel aliarum ecclesiarum vacantium, nullus laicus, quantecunque et cuiuscunque altioris excellentie, conditionis vel status, manus suas extendi faciat, vel permittat bona ihuiusmodi anteferendo 7), aut etiam occupando occupatione 8) iurispatronatus, vel alio quocunque pretextu; quod si quis laicorum contra constitutionem huiusmodi venire presumpserit, ingressum ecclesie et perceptionem seu participationem sacramentorum, ac etian ablatarum 9) sibi nouerit interdictos, saluis aliis penis predictis, et aliis constitutionibus nostris expressis, saluis etiam iuribus communibus, tam nouis, quam antiquis. De usuris 10). Usurariorum prauitatem 11) — qui plerumque mercatorum famam inquinant, dum sub mercationis velamine diuersis adinuentis fraudibus, plus secum contrahentes 1) W ed. z r 1512, 1527 i 1528: iniuriam. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528 następuje teraz ustęp w innych wydaniach nieco niżej zamieszczony, poczynający się od słów „Statuimus, quod ad bona" a kończący się słowy „quam antiquis". — 3) W ed. z r. 1512. 1527 i 1528 stanowi ustęp od słów „Cum ad ea" aż do wyrazów „iudicis castigetur" włącznie — osobny tytuł pod napisem: De raptu virginum et mnlierum. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: nomine. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: steterit. — 6) Ustęp ten od słowa „statuimus" aż do słów „quam antiquis" stanowi w ed. z r. 1512 osobny tytuł pod napisem: „De pena laicorum occupantium bona ecclesiastica: episcopalia: vel alia quecunque post vacationem". — 7) W ed. z r. 1512, 1527 i 1428: auferendo. — 8) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: occasione. — 9) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: oblatarum.— 10) W ed. z r. 1512 napis tego tytułu brzmi jak następuje: De usuris. Qui usurarii censendi sunt. Et quo penitentia eis sit iniungenda. — 11) W ed.z r. 1527 i 1528: prauitate. LIBER V. DE USURIS. 245 damnificant, quam illi, qui nullo quesito colore, directe mutuant ad usuras — detegere cupientes, et ne etiam iuris ignorantiam simulatam circa hoc possint pretendere, et 1) suos errores decetero friuolis rationibus excusare, declaramus et decernimus: quod, cum usura tantum committatur in mutuo, mutuum autem tantum his rebus consistat, que determinantur numero, pondere, vel mensura, non solum, qui rem huiusmodi eo pacto vel principaliter ea spe mutuat, ut aliquod emolimentum temporale ultra sortem recipiat, quantumcunque sit paruum, sed etiam, si fructus seu prouentus rei pignorate in sortem non computat ad pignus mutuans, usurarius est censendus, sed et ille, qui mercem quantamcunque, que venditionis tempore communi estimatione minus valet, et quam tunc vendituras erat, carius vendiderit, solutionera precii differens ea vice et 2) qui statim soluit precium cuiuscunque rei empte pro minore, quam tunc valeat, lucri causa, eiusdem rei traditioni 3) dilata ad terminum, in quo constat ipsam rem plus valere — usurarii sunt censendi, et qui tales probari 4) possunt, ad notitiam diocesanorum, vel eorum officialium, perferantur, ut per eos ad restitutionem usurarum ipsi, vel eorum heredes, districtione canonica compellantur. Confessores autem in foro anime tales ad restitutionem inducant efficaciter, si suaram animarum damnationem cupiunt euitare. Sane si quis in illum errorem inciderit, vel pertinaciter affirmare presumat exercere usuras non esse peccatum, ille velut hereticus condemnetur. Precipimus autem plebanis locorum, ac illis, qui habent officium predicandi, quod saltim bis in anno, videlicet prima dominica aduentus et quadragesime, statutum presens fidelibus exponant vulgariter, ac eos salutaribus inducant monitis, ut abstineant a criminibus et fraudibus usurarum, et innotescant omnibus, et eis in remedium peccatorum suorum iniungant, ut ipsi in nostro, seu suffraganeorum nostrorum, consistoriis, usuras, aliquo de predictis modis solutas, repetant, vel si non soluerint, sed soluere promiserint, a promisso se subtrahant, presentis constitutionis srffragio se defensuri. Quamquam 5) voraginem usurarum, que animas deuorat, et facultates exhaurit, utriusque testamenti pagina condemnet, et demum constitutiones sanctorum patrum in lateranensi, lugdunensi et vuienensi conciliis prodite, sub diuine maledictionis interminatione ac diuersis exageratis penis, prohibeant et interdicant: nonnulli tamen, tam spirituales, quam seculares nostre prouincie, in uetitum laborantes, suarum animarum in detrimentum, aliis licitis negociis pretermissis, illicite exercent usuras. Nos quoque attendentes, quod maliciis hominum non est aliquatenus indulgendum, hoc sacro approbante concilio, prohibemus, ne de cetero quisquam, cuiuscunque gradus, status, conditionis et preeminentie existat, presumat exercere usuras, quod si qui tales manifesti usurarii reperti fuerint, statuimus et mandamus, ut contra illos 1) W ed. z r. 1527 i 1528: ad. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ei. — 3) W ed. z r. 1527 i 1528: traditione. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: probari et conuinci. — 5) Dalszy ustęp tego tytułu od słowa ,,Quamquam" aż do słów końcowych „decernimus obserumdum" — zamieszczony jest w edycyi z r. 1512 jako osobny tytuł pod napisem: De penis usurariorum manifestorum et penitentia eorum. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. per ordinarios loci, et parrochialinm ecclesiarum rectores, iuxta vim et formam dictorum lateranensis, lugdunensis, et vuiennensis statuti conciliorum procedatur, modo, qui sequitur: videlicet, quod ab eisdem manifestis usurariis nullus omnino oblationes recipiat, nec ad comnmnionem admittatur altaris, nec si in peccato huiusmodi decesserit — recipiatur ad ecclesiasticam sepulturam. Qui autem contra premissa fecerit, ea, que acceperit, restituere compeilatur, et donec secundum nostrum, aut sui diocesani, arbitrium satisfecerit, ab officii sui maneat executione suspensus. Tales autem 1), qui respicere 2) non curauerint a peccato, tamdiu excommunicati publice nuntientur, donec ad gremium sancte matris ecclesie reuertantur, post restitutionem eorum, que male extorserint per usurariam prauitatem, si ad restitutionem omnium eorum snfficiant fucultatis 3), vel, si in totum soluendo non fuerint, prius restituta ea, ad quam sufficiunt portionem - de reddendo residuo fortuito tempore sufficientem cautionem adhibeant eis, vel eorum heredibns, si extant, a quibus extorserint usuras, si vero non extant, pauperibus, vel piis usibus, iuxta ordinationem archidyaconi, plebani sui, vel confessoris idonei, si summam duorum florenorum hungaricalium non excedat. Si vero excedit, diocesanorum satisfactione idonea, vel cautione de toto vel residuo — ut premittitur prestita, ah eisdem diocesanis, archidyaconis, vel confessoribus, et plebanis ipsorum, absolutionis beneficium consequantur. Et hoc idem in rebus vagis, vel male ablatis vel acquisitis — decernimus ohseruandum. Quod si usurarii prescripti, spe finalis penitentie et absolutionis extreme, claues ecclesie sane contempserint, et temere sustituerint anathema, seque in extremis absolui petierint, non prius est eis ahsolutio impendenda, nisi prius sub proprio iuramento cuncta male extorta restituant, dummodo tantum in bonis mobilibus et immobilibus habeant, quod restituere valeant uniuersa, vel saltim refundant, in quantum eorum se extendunt facultates, et de reliquo refundendo et satisfaciendo loci ordinario, vel eius vicario, aut saltim rectori parrochie sue, sanitate percepta et copia rerum nacta, dederit 4) fideiussores idoneos, quod si fideiussores tales non extiterint, et in eis appareant vere penitentie signa, recepta sub forma prescripta proprio eorundem egrotorum iuramento, admittantur ad penitentie et eukaristie sacramenta. Sed in penam tam diuturni contemptus clauium ecclesie, ad terrorem aliorum, negetur eis extrema unctio, et ecclesiastica sepultura, nisi forte, suadente causa legittima, hoc nobis, vel nostris comprouincialihus episcopis, ex gratia contingerit indulgeri, ad ea que etiam ultima consequenda non sufficiant proprium iuramentum, et penitentie signa, si heredes male acquisita restituere minime sint parati, sed forsan sibi contradicunt, vel pro parentibus filii nolunt premissas exhibere cautiones, vel si uxor pro marito, vel maritus pro uxore similia facere detractauerint. Adicientes, quod si usurarii manifesti per mensem unum temere in excommunicatione perdura- 1) Cały ten ustęp — od słów „Tales autem"; aż do wyrazów „Et hoc idem in rebus vagis vel małe ablatis vel acquisitis — decernimus obseruandum" włącznie — przy końcu tego tytułu prawie dosłownie powtórzono. — 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: resipiscere. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: facultates. — 4) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528: dederint. LIBER V. DE USURIS. 247 uerint, tunc uxoribus, et filiis, ac eorum familiaribus, et mancipiis diuina sacramenta et eukaristia subtrahantur, baptismate paruulorum et penitentia morientium tantum exceptis. Si quis autem religiosus vel seeularis clericus, exemptus vel non exemptus, manifesti usurarii scienter corpus in eeclesia vel cimiterio — aliter, quam supra scriptum est — ausu temerario sepelire presumpserit, ipsum decernimus, sicut in vuiennensi concilio decretum est, ipso facto sententiam excommunicationis incurrisse, a qua non prius absoluatur, nisi a diocesano cui premissa fnerit iniuria irrogata, satisfactionem exhibuerit competentem. Verum quia, qui manifesti usurarii censeri debeant, apud nonnullos in dubium reuocatur: nos presenti sinodali constitutione illos manifestos usurarios declaramus, qui publice et probabiliter exercent usuras, bancos publicos tenentes ratione nmtui dandi ad usuras, aut qui decem marcas mutuant, et undecim 1) ratione usure pereipiunt, vel si fructus seu prouentus rei pugnorate in sortem non computantur, et de hoc coram ecclesiastico iudice conuicti vel confessi fuerint, seu euidentia facti eorum tanta fuerit. quod nulla tergiuersatione eorum prauitas celari possit, vel aliquatenus occultari. Preterea illos declaramus usurarios esse 2) manifestos, qui publice exercent usuras, bancos publicos tenentes ratione mutui dandi ad usuras, aut qui coram iudice ecclesiastico de iure conuicti fuerint vel confessi, quique per iuraus villarum pro usurariis sunt publice proclamati, qui singulis diebus dominicis excommunicentur solenniter, nominatim cum eis, qui soluunt usuras, nec accusant eos post solutionem factam eisdem infra mensem; ab usurariis autem manifestis iuxta lateranense concilium nullus omnino oblationes recipiat, nec ad communionem admittantur altaris, nec — si in hoc peccato decesserint — recipiantur ad ecclesiasticam sepulturam; qui autem contra premissa fecerit, ea, que acciperit, restituere compellatur, et donec secundum nostrum, aut episropi diocesani, arbitrium satisfecerit, ab officii sui maneat executione suspensus. Tales autem, qui resipiscere non curauerint a peccato, tamdiu excommunicati publice nuncientur, donec ad gremium sancte matris ecclesie reuertantur, post 3) restitutionem, que male extorserunt 4) per usurariam prauitatem, si ad restitutionem omnium eorum suffecerint facultates, vel si in totum soluendo non fuerint prius restituta ea, ad quam sufflciant portionem — de reddendo residuo fortuitu tempore sufficientem cautionem adhibeant eis, vel eorum heredibus, si extant, a quibus extorserint usuras; si vero non extant, pauperibus aut piis usibus, iuxta ordinationem archidyaconi, vel confessoris idonei, si summa duorum florenorum hungaricalium non excedit. Si vero excedit, diocesanorum idonea prestita cautione, a predictis absolutionis beneficium consequantur. Et hoc idem in male ablatis decernimus obseruandum. 1) W ed. z r. 1527 i 1528: undeciraam. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: fore.— 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: post eorum restitutionem. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: extorBerint. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. De sortilegiis. Excommunicamus et anathematizamus omnes sortilegos, qui per inuocationem demonum vel res sacras sortilegia exercent, firmiter prohibentes, ne ab aliquo, quam a suo episcopo — nisi forte in mortis articulo — absoluantur. Ceteri vero sortilegi per presbyteros proprios, penitentia condigna imposita, absoluantur; et hanc excommunicationis sententiam bis in anno, in prima scilicet dominica aduentus et quadragesime, per sacerdotes in eorum ecclesiis et capitulis precipimus publicari. De clerico excommunicato ministrante. Cum scriptum sit in lege domini, quod quicunque non obtemperasset sacerdotibus, extra castra positus lapidabatur a populo, aut gladio ceruice subiecta expirabat contemptum, et in primitiua ecclesia inobedientes, eiecti de ecclesia, rabido ore demonum trahebantur: Multi enim sacerdotes, censuram ecclesie contemnentes, excommunicati vel suspensi a prelatis suis, exigentibus culpis eorum, immemores, quod episcopis et prelatis clauium celorum sit collata potestas, attemptare sibi interdicta ministeria non verentur: contra quos volumus rigorem ecclesiasticum exercere. Statuimus igitur, quod clerici, qui excommunicati, suspensi aut in 1) officio suo ministrant ut prius, tales sine spe restitutionis ab officiis et beneficiis deponantur, et infames ac detestabiles sint, et decetero ad beneficia ecclesiastica nullatenus admittantur, nisi per penitentiam approbatam et conuersationem laudabilem sedis apostolice gratiam meruerint obtinere. De priuilegiis et priuilegiorum excessibus. Preterea statuimus, ne religiosi, cuiuscunque ordinis vel religionis existant priuilegiati, fines suorum excedant priuilegiorum, cum priuilegium mereatur ammittere, qui concessa sibi abutitur potestate. Si qui etiam religiosorum per donationem, vel alium legittimum titulum, iurapatronatus aliquorum beneficiorum ecclesiasticorum acquisierint, talia beneficia propria temeritate suis usibus non usurpent, sed, ipsis vacantibus, ad ea sacerdotes idoneos presentent. Alioquin elapso tempore a iure statuto, loci ordinarius — prout ecclesie expediat — prouidum instituat incurratum 2). Si quas etiam ecclesias parrochiales, infra quarum limites grangias et monasteria habuerint, terras, agros, prata, vel vineas, aut alia bona, de quibus iure decimam soluere tenentur, in decimatione defraudauerint, omnes ipsis ad hoc opem vel operas in premissis dantes, et ipsorum seruitiis intendentes, decernimns ipso facto excommunicationis sententiam incurrisse. 1) W ed. z r. 1527 i 1528: suspensi sunt ab offlcio suo ministrant; w ed. z r. 1812: suspensi sunt in offlcio suo ministrant. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: instituat ibidem curatum. LIBER V. DE INIUR IS ET CLERICORUM PERCUSSORIBUS. DE POENIS. 249 De iniuriis et clericorum percussoribus 1). Et quia de prelatis, et canonicis, et ceteris clericis conuitiatoribus et percussoribus, per predecessorum nostrorum concilia seu statuta nulla certa forma vel pena preter eam, que iure communi comprehenditur, inuenitur expressa, nos, attendentes, quod plus timeri solet, quod specialiter iniungitur, quam quod generaliter imperatur, approbatione totius concilii necessario duxirnus statuendum: ut prelatus vel canonicus, qui sue ecclesie prelatum vel canonicum in capitulo verbis probosis seu contumeliosis affecerit manifeste, per quartam partem anni a consortio sui capituli, et perceptione distributionum quottidianorum 2), que aliis accrescunt, ipso facto sit exclusus. Ad cuius quidem statuti et pene executionem, capitulum infra quindecim dies, sub pena suspensionis ab ingressu ecclesie, teneatur. Si quis autem prelatorum, canonicorum in predictas personas etiam citra sanguinis effusionem manus iniecerit temere violentas, penas per predictas dupliciter puniatur; pro vulnere vero huiusmodi personis, vel aliquo predictorum, illato, etiam si nulla membri mutilatio ex tali vulnere fuerit subsecuta, sine omni remissione per predictas penas quadrupliciter puniatur, insuper in utroque casu, iuxta sui diocesani arbitrium, leso satisfaciat competenter, antequam restitutionem predictorum assequatur. Sed si per temerariam membri mutilationem excesserit, beneticio ecclesiastico, quod in eadem ecclesia obtinet, sit priuandus; saluis tamen aliis penis, in sacris canonibus contra temerarios violentarum manuum in clericos iniectores expressis, saluis et aliis iuribus, que vim repellere vi permittunt. De penis. Crescente quottidie malicia peruersorum, et in deteriora seculo declinante, cogimur ex preteritis casibus futuris periculis obuiare, vestigiis iuris communis inherentes, sanctione constituimus sinodali: ut si unquam rex, princeps, vel quiuis alius, cuiuscunque status, conditionis vel eminentie existat, archiepiscopum vel episcopum comprouincialem iniuriose vel temere percusserit, aut ceperit 3), seu banniuerit, vel hoc mandauerit fieri, aut facta ab aliis rata habuerit, vel socius fuerit facientis, aut consilium dederit in his vel fauorem, seu scienter defensauerit, ultra penam sententie excommunicationis, quam in ipso facto 4) incurrunt, statim in tota prouincia cessent diuina officia ipso facto, nec exhibeantur in ipsa aliqua ecclesiastica sacramenta, preter baptisma paruulorum et penitentias morientium, ecclesiastica sepultura specialiter interdicta; quod si vero — quod absit— occidant, bona ipsius mobilia et immobilia, ecclesie iure perpetuo applicentur, quod si minor pre- 1) W ed. z r. 1527 i 1528: napis tego tytułu brzmi: De iniuriis.— 2) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: qnotidianarum.— 3) W ed. I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ininriose ceperit, vel temere percusserit. — 4) W ed. z r. 1527 i 1528: ipso facto. 32 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. latus ecclesie cathedraiis, aut canonicus in tota diocesi, si vero collegiate vel conuentualis ecclesie captus vel occisus fuerit, in toto archidyaconatu, in quo scelus patratum est, si vero plebanus aut presbyter, seu quilibet in sacris ordinibus, siue secularis vel regularis fuerit, in decanatu rurali, vel archipresbyterali sede, si vero alius clericus in minoribus constitutus, locus ille et parrochia loci illius ecclesiastico subiaceant interdicto, de atroci vero vulnere relinquitur arbitrio ordinarii quo ad interdictum ponendum; et interdictum, presenti constitutione prolatum, ab omnibus firmiter obseruetur. Nec a quoque, nisi ab ipsa sinodo, vel a metropolitano, suffraganeis requisitis, pro maiori prelato, scilicet archiepiscopo vel episcopo comprouinciali; pro minori vero, vel clerico diocesano, congrua satisfactione premissa, per diocesanum suum relaxetur. Et ne malefactores huiusmodi propter similia pericula fraudulenter procurent et obtineant se absolui, statuimus: ut non nisi in euidenti articulo mortis, satisfactione premissa congrua, absolutionis beneficium valeant obtinere, vel saltim cautione prestita idonea de satisfaciendo infra mensem, alias in eandem sententiam incidant ipso facto. Statuimus etiam, ut tales malefactores omnibus innotescant, ut eo amplius confundantur, quod tempore talis interdicti populus, sono percusso tabule, omnibus diebus dominicis et festivis ad ecclesiam conuocetur, ibi festa et ieiunia populo indicentur, et exhortatione facta, et causa interdicti exposita, malefactores huiusmodi, ter pulsatis campanis, et candelis extinctis, excommunicati publice nuntientur. Et ut populus ad conueniendum illic amplius inuitetur, conuenientibus illic, et excommunicatis 1) vitantibus XL. dies indulgentiarum concedantur. Verum si clericus vagabundus in furto, vel in alio recenti maleficio deprehendatur, et habeatur de fuga suspectus, ex hac nostra generali licentia, quam presentibus impartimur, secularis potestas sub testimonio trium clericorum, si commode haberi poterint — vel alio fidedigno, malefactorem huiusmodi poterit captiuare, ac eum quam primum ecclesiastico iudici presentare, iuxta traditiones sacrorum canonum puniendum. De penitentiis et remissionibus. Doceant maxime ante quadragesimam sacerdotes, ut omnis utriusque sexus christianus, postquam ad annos discretionis peruenerit, omnia sua fideliter confiteatur peccata, saltim semel in anno proprio sacerdoti, iniunctamque sibi penitentiam studeat pro viribus adimplere. Si quis autem iusta causa alieno sacerdoti voluerit confiteri sua peccata, licentiam prius postulet et obtineat a proprio sacerdote, cum alienus eum non possit aliter absoluere vel ligare. Sacerdos autem sit cautus et discretus, ut more periti medici superinfundat vinum et oleum vulneribus sauciati, diligenter inquirens et pectoris circumstantias et peccati 2). Caueat autem omnino, 1) Excommunicatos?— 2) Ob. simile w statutach biskupa Nankiera, w rozdziale: De sacramento penitentie na st. 6. LIBER V. DE POENITENTIIS ET REMISSIOMBUS. 251 ne verbo, aut facto, signo, aut aliquouis modo prodat 1) aliquatenus peccatorem. Si autem prudentiori consilio indiguerit, id absque ulla expressione persone caute requirat, quoniam qui peccatum in iudicio penitentie sibi detectum presumpserit reuelare, non solum a sacerdotali officio decernimus deponendum, verum etiam ad agendum penitentiam in artum monasterium detrudendum. Consulimus et monemus, ut sacerdotes passim et indistincte missas non iniungant confitentibus, sed cupiditatis notam fugientes in hac parte, fructus, qui ex tali iniunctione solent sacerdotibus prouenire, precipiant 2) pauperibus erogare. Ad audiendam quoque confessionem eminentem sibi locum eligant sacerdotes, ut possint communiter videri, et non in locis obscuris, abditis, vel absconsis; in qua quidem confessione habeant sacerdotes vultum humilem, et oculos in terram fixos, ne indiscrete et frequentius faciem inspiciant confitentis, et maxime mulieris, sed patienter audiant quicquid dixerit in spiritu lenitatis, et ei — pro posse suo — et pluribus modis suadeant, ut confiteatur integre, unde si aliter dicatur, confessio non valebit. In confessione caueant sibi sacerdotes, ne inquirant nomina personarum, cum quibus peccauerunt penitentes, sed circumstantias tantum, que possunt aggrauare peccatum. Cum experientia certa didicimus, pro fornicatione, vel etiam peccatis maximis, fere nullam vel minimam penitentiam penitentibus iniungi a sacerdotibus ignorantibus, seu negligentibus canonica instituta: precipimus igitur, quod sacerdotes studeant inquirere diligenter et peccata usitata, et circumstantias usitatas peccatorum, maxime gule, luxurie, et cupiditatis, quibus genus humanum frequentius corrumpitur et defedatur. Statutum est in concilio generali et districte iniunctum medicis corporum, cum eis 3) ad infirmos vocari contingit, ut ipsos ante omnia moneant et inducant, quod prius medicos aduocent animarum, ut postquam infirmo fuerit de spirituali salute prouisum, ad corporalis medicine remedium salubrius procedatur. Ceterum autem, cum anima sit multum preciosior corpore, sub interminatione anathematis prohibemus, ne quis medicorum pro corporali salute aliquid egroto suadeat, quod in periculum vergat animarum. Et quia plerumque infirmus sua confiteri peccata propter multorum presentiam erubescit, id a sacerdotibus districtissime suademus obseruari, ut prius familiariter et secrete audiant confessionem ipsius, si mortis periculum non obsistat, et postea ei conferant cum deuotione eukaristiam salutarem. Licet fratribus predicatoribus, et minoribus sit a iure permissum, ut ex eis persone sufficientes, idonee, vite probate, discrete, modeste atque perite, per eorum certos superiores electe et presentate diocesanis locorum, in eorum ciuitatibus et diocesibus, de ipsorum petenda licentia, gratia, vel beneplacito, confessiones 1) W ed. z r. 1527 i 1528: procedat. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: iniungaut; w ed. z r. 1512: recipiant. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: eos. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. sibi confiteri volentium audire valeant, et imponere penitentias salutares ac absolutionis beneficium impeudere possint: quia tamen sumus certius informati, quod idem religiosi, contempta eiusdem iuris forma, indifferenter omnes, dummodo sint presbyteri, etiam non presentati episcopo, audiunt confessiones singulorum — in damnatum suorum 1) et sibi confitentium periculum animarum, ne per errorem huiusmodi anime subditorum nostrorum periclitentur, de cetero, hoo sancto approbante concilio, omnibus rectoribus parrochialibus nostrarum diocesis et prouincie firmiter inhibemus, ne parrochianos suos permittant dictis fratribus confiteri, nisi illis duntaxat, qui per patentes litteras diocesani episcopi pro ipsis eonfessionibus audiendis nominatim fuerint deputati, quas quidem litteras de cancellaria nostra, et suffraganeorum nostrorum, gratis et sine solutione pecunie aliqua ipsi fratres habent recipere, et eas rectoribus ecclesiarum debent presentare, qui rectores — ad requisitionera ipsorum fratrum — teneantur in suis ecclesiis eas publicare. Verumtamen, si episcopus fratribus ipsis — ut premittitur— electis et presentatis, sine causa recusauerit audiendi confessiones licentiam exhibere, extunc fratres ipsi ex speciali concessione apostolica id faciendi habeant liberam facultatem; in nullo tamen casu circa absolutionem maiorem auctoritatem habeant, quam parrochiales presbyteri, nisi episcopus, vel superior, qui potest, ipsis uberiorem gratiam specialiter duxerit concedendam, nec etiam possunt dicti fratres, seu quiuis alii religiosi, clericis vel laicis — sine speciali licentia parrochialis presbyteri — ministrare alia sacramenta; et qui contrarium fecerint, excommunicationis sententiam incidant ipso facto. In ecclesiis quoque parrochialibus dicti fratres non possunt, nisi de ipsorum rectorum beneplacito et assensu , predicare verbum dei. Cum autem fratres ipsi festiuis diebus in domibus suis in mane predicationes faciunt, non eas in tantum pertrahant, quod plebs ad predicationem et summam missam sue parrochie, cui tunc interesse tenentur (sic), negligant horam debitam veniehdi, nec parrochianos in suis sermonibus detineant, nisi cum forte domorum festiuitates indicant, nec girando per ecclesias et eorum ambitus populum aqua benedicta aspergant, aut cinerum vel frondium , palmarumque benedictionibus se occupent, cum talia in parrochialibus ecclesiis de iure et de antiqua consuetudine peragantur. Non impediant etiam dicti fratres — per suas predicationes — stationes et processiones solemnes, qnas obseruat ecclesia generalis. Quia frequenter in penitentiis iniungendis quidam casus emergunt, qui propter ignorantiam sacerdotum expediri non possunt, et qui absolutionem et dispensationem episcopalem requirunt, ideo salubriter duximus statuendum, quod quilibet episcopus eo, quod propter occnpationes multiplices eius copia quandoque haberi non potest, unum ad minus penitentiarium penes se habeat honestum, prouidum et discretum, et nihilominus alium, vel alios, instituat in ecclesia sua cathedrali, ut 2) saltim ad ipsorum alterum recursus in huiusmodi 3) casibus habeatur, qui etiam 1) Suarum?— 2) W ed. z r. 1527 i 1528: vel.— 3) W ed. z r. 1527 i 1528: eiusmodi. LIBER V. DE POEMTENTIIS ET REMISSIONIBUS. 253 in illis casibus, in quibus episcopi dispensandi pariter et absolvendi obtinent facultatem, ipsorum auctoritate dispensent et absoluant. Archidiaconi quoque, archipresbyteri et plebani, suis subditis presbyteris in penitenciali iudicio districte iniungant, ut in casibus memorati l), siue occnlti, siue manifesti existant criminis. recursum habeant ad penitentiarios supradictos, opportunum ab eis consilium querentes. In furto usura, rapina, et fraude ante omnia iniungant penitentibns, ut, si possunt, ablata restituant, alias nulla eis valeat satisfactio ad salutem: cum non dimittatur pecoatum, nisi ablatum restituatur. Statuimus, quod sacerdotes in confessione et in satisfactionibus iniungendis maiora maioribus reseruantes, mittant ad episcopos penitentes per ipsos episcopos absoluendos: omnes blasphemos omnipotentis Dei, et beate Marie, et Sanctorum; homicidas facto, opere, casu, consilio vel auxilio; filiorum oppressores; iniectores manuum in parentes, siue in clericos, vel quoscunque religiosos; sacrilegos, et ecclesiarum et cimiteriorum effractores et violatores; simoniacos, scismaticos, et hereticos, apostatas, sacrilegos, diuinatores, et qui ad eos accedunt — ut premissum est — et qui sacramentis aliqua malefina commiserunt, vel auxilium. aut occasionem, vel causam prestiterunt; lirterarum, sigillorum, monete, seu mensurarum falsarios; periuros solemnes ; incestuosos cum consanguinea vel affini, vel cum alia, que votum emisit; et detestabile peccatum contra naturam committentes cum brutis, vel cum monialibus rem habentes; adulteros, maleficos, qui maleficia inter coniuges faciunt, vel procurant, ne coire possent, vel sterilitatem mulierum, vel aborsum; qui bis se baptizare vel confirmare permiserunt, et qui interfuerunt scienter; qui sine preuia 2) tonsura aliquem ordinem sacrum. vel per saltum susceperunt; qui — contra iustitiam vel conscientiam — consilium siue auxilium in aliquo prestiterunt, unde mors hominum, membrorum vel mutilatio est secuta, vel qui in huiusmodi scienter occasionem, consilium siue causam dederunt; qui litteras dictant, scribunt, legunt, vel ad hoc aliquod 3) amminiculum prestiterint, ut aliquis iniuste mutuetur 4); et clericos, qni suspensi, vel excommunicati sunt promoti aut diuina celebrauerunt; sacerdotesque seu ministros, quorum negligentia aliquid inhonestam circa sacramentum altaris, quocunque modo, euenit; in huiusmodi peccatis et similibus detentos, mittant sacerdotes ad episcopos absoluendos, nec eos absoluant, preterquam in mortis articulo, absque loci ordinarii licentia speciali; declarantes, quod illi 5), quibus duxerimus talium absolutionem committendam, potestatem illam aliis personis non habeant committendi. In dubio autem consulant episcopum, vel eius vicesgerentem, vel alios eapientes, quorum consilio penitentem absoluant, vel transmittant ad alium absoluendum, quibus quidem omnibus suprascriptis — preterquam illis, qui per uiolentiam 6) manuum iniectionem in personas ecclesiasticas in canonem late sententie inciderunt, 1) W ed. z r. ]512, 1527 i 1528: memoratis. — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: prima. — 3) W ed. ?. r. 1512, 1527 i 1528: vel aliquod. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528 mutiletur.— 5) W ed z r. 1527 i 1528, ille. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: violentam. STATUA PRIMATIS POL. NICOLAl II. TRĄBA A. 1420. quos episcopi absoluere non possunt, et similiter irregularibus exceptis, qui excommunicati diuina celebrauerunt, quorum dispensatio ad solum summum spectat pontificem — per nos, vel alios episcopos, de absolutionis beneficio potest prouideri. Plerique episcopi 1), per indiscretam et superfluam indulgentiarum concessionem, claues ecclesie contemptibiles reddunt, et penitentiam et satisfactionem eneruant, non aduertentes, quod romanus pontifex, qui plenitudinem obtinet potestatis, in hoc tamen moderamen consueuit obseruare, qui in capella sua personaliter celebrans, vel predicans, interessentibus contritis et confessis ad maximum septem annos indulgentie, et carenas totidem largitur. Ne igitur per temeritatem huiusmodi simplicitati fidelium de cetero illudatur, ut secundum iuris dispositionem communis — cum dedicatur basilica — non extendantur indulgentie ultra annum, siue ab uno solo, siue a pluribus episcopis dedicetur; in anniuersario vero dedicationis tempore quadraginta dies de iniunctis peniteniiis indulta remissio non excedat; et similiter, quando ex aliis rationabilibus causis per litteras suas episcopus huiusmodi remissiones suis subditis voluerit indulgere, quadraginta dierum et non amplius numero sit contentus, nec remittentium indulgentias subditi percipiant alieni, nisi hoc — ut ipsi uti possint — eis proprii iudices specialiter duxerunt indulgendum. Huic autem statuto necessario duximus annectendum, quod nullus clericus secularis vel religiosus, exemptus vel non exemptus, in ecclesia sua, seu monasterio, indulgentias, preterquam per diocesani patentes litteras fuerint approbate, pronuntiare et concedere presumat; nam frequenter in diuersis ecclesiis siue locis multorum annorum et carenarum indulgentie sub nominibus summorum pontificum, et etiam episcoporum ignotorum, conceduntur, que propter nimimii2) excessum de falsitate vehementer sunt suspecte, et propter hoc huiusmodi indulgentiarum littere per diocesanum examinari et approbari debent, cuius interest, ne ipsius subditi ex spe, quam ad huiusmodi mendosas et falsas indulgentias obtinent, ab agenda condigna penitentia retrahantur, nisi episcopus ex aliqua causa rationabili aliud duxerit faciendum. Sed 3) episcopus suo subdito concesserit, ut sibi possit idoneum eligere confessorem, ille quem is elegerit in casibus, qui eidem episcopo specialiter reseruantur, nullam habet penitus potestatem, nisi hoc in confessione specialiter exprimatur, cum in generali confessione 4) illa non veniant, que non esset quiuis verisimiliter in specie concessurus. Nulla quoque potest consuetudine introduci, quod aliquis, preter sui superioris licentiam, confessorem sibi eligere valeat specialem, qui eum posset soluere vel ligare. Cum, secundum statuta canonica, ultimo deputandis supplicio negari — si petant — non debet penitentie sacramentum, abusum damnabilem, in quibusdam partibus contra hoc introductum, aboleri omnino volentes, institiarios 5) omnes et dominos temporales, ut ab huiusmodi desistant abusu, hortamur in domino et obse- 1) W ed z r. 1512, 1527 i 1528, zamiast episcopi": etiam. — 2) W ed. z r. 1518: nimii: w innych wydaniach: nimium. — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: Si. — *) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: confessionali. — 5) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: iusticiarios. LIBER V. DE SENTENTIA EXCOMMUNICATIONIS. 255 cramus per viscera misericordie Ihesu Christi, locorum nihilominus ordinariis iniungentes, ut eos ad hoc, cum primum commode poterint, diligenter mouere, et si necesse fuerit, ecclesiastica censura compellere non obmittant. De sententia excommunicationis. Statuimus, et presentis concilii auctoritate inuiolabiliter precipimus obseruari, quod inferendis 1) sententiis per iudices ius commune teneatur, et presertim capitulum: ,,sacro" 2) — de sententia excommunicationis. Si episcopus aliquem excommunicat ex certa causa, denunciet vicinis episcopis per suas patentes litteras, ut excommunicatum faciant denuntiari, et tune sine difflcultate aliqua vicini episcopi excommunicatum facient publice nuntiari, et in diocesibus suis artius euitari. Si vero episcopi in hoc fuerint negligentes, vel excommunicatis communicauerint, tamdiu cathedralium ecclesiarum canonici sibi non communicent, quamdiu huic salubri statuto presumpserint obuiare. Statuendum duximus, quod nullus excommunicatum a 3) domino papa, aut a 4) quocunque, ordinariam aut delegatam iurisdicionem habente, absoluere debeat nisi forte in mortis periculo 5) constitutum, quia tunc excommunicatus huiusmodi etiam a simplici sacerdote, et iuxta formam ecclesie potest absolui. Forma autem ecclesie hec est: quod excommunicatus pro contumacia, prestito iuramento, quod ecclesie et illius, qui eum excommunicauit, parebit mandatis, et quod expensas taxandas restituet, potest in tali casu absolui. Si vero pro offensa, vel re iudicata excommunicatus fuerit, tunc, prestito iuramento — ut supra — et ante omnia debet rei iudicate parere, et iudicis seu boni uiri arbitrio satisfacere de offensa, quod si ille, vel illi, pro quo, vel pro quibus, huiusmodi sententia lata fuit, aut cui, seu quibus, est satisfactio exhibenda, forsitan absque infirmi periculo inueniri aut haberi non possint, nihilominus sacerdotis et bonorum arbitrio pareat, sicut potest, et ipsorum arbitrio peccuniam pro satisfactione illius nomine, quem offendit, in ede sacra, vel penes honestos viros deponat; quod si parere vel satis facere forte non possit, pignora predicto modo pro satisfactione deponat; quod si facere hoc non possit, fideiussores idoneos ponat; quod si forte horum nihil facere possit, precipiat sibi absoluens, sub debito prestiti iuramenti, quod infra mensem, postquam fuerit restitutus sanitati, presentiam sui excommunicatoris adibit, et pro causis, pro quibus excommunicatus fuerat siue extitit, ecclesie et iudicis reuerenter parebit mandatis. Si vero aliquis quem ex causis predictis excommunicatum, non seruata in suis casibus forma prefata, absoluere presumpserit, ad damna et interesse excommunicatori et aduersario, vel eius heredibus, teneatur, et alias nihilominus per diocesanum vel alium prelatum, seu superiorem suum, acriter arguendus. 1) W ed. z r. 1518, 1527 i 1528: in ferendis. — 2) Jest to: caput 48. X. (V. 39). — 3) W ed. I „a" opuszczono. — 4) W ed. I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: „a" opuszczono. — 5) W ed I, w ed. z r. 1512, 1527 i 1528: articulo. STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. Quia quorundam peruersornm, claues ecclesie contemnentium, in tantum excreuit temeritas, ut per eorum obstinatam maliciam ecclesie videatur auctoritas vilipendi, cum excommunicationis sententiam, in se pro manifestis et notoriis causis rationabiliter prolatam, in suarum animarum periculum, et plurimorum scandalum, animo sustinent pertinaci, non attendentes, quod tanto grauiora sunt peccata, quanto diutius infelicem animam retinent alligatam: propter quod huic morbo necessariam — quantum possumus — volentes adhibere medelam, statuimus: ut quicunque excommunicationis sententiam ex iusta causa modo predicto in se latam, infra spacmm sex mensium, a die prolate in eum sententie computandum, animo sustinuerit indurato, ad arbitrium excommunicatoris pro huiusmodi pertinatia puniatur. Si vero in ea infra spacium unius anni, obstinatione damnabili, presumpserit perdurare. anno elapso, dominus ipsius temporalis, siue supremus, siue hereditarius, bona ipsius mobilia et immobilia teneatur contiscare, ea in usus proprios conuertendo; quod si dominus ipse in his exequendis negligens innentus fuerit aut remissus, ad id exequendum per loci diocesani 1) censura ecclesiastica compellatur. Item in quibusdam locis — ut accepimus —- intantum excreuit temeritas et presumptio laicorum, quod si aliquando, auctoritate ordinaria, seu delegata, m terram, villam, aut castrum interdictum generale ponatur, idem laici officium sacerdotum, immo quod tunc temporis sacerdotibus est prohibitum, usurpare conantes, ut ecclesiasticam per hoc magis censuram elidant, apud loca taliter interdicta sepelire presumunt in cimiterio corpora defunctorum. Licet autem contra presumptores huiusmodi iure communi sit prouisum, quia tamen per illos, contra quos interdictum ponitur, antequam satisfaciant, frequenter in pactum deducitur, ut exhumationis pena ab ordinario, seu delegato, ante omnia simpliciter remittatur, ne forte huiusmodi delinquentium temeritas hac occasione impunita remaneat, et per hoc ceteris detur audacia similia presumendi, sacri approbatione concilii huius, statuimus et mandamus: ut quicunque in antea intra cimiterium loci interdicti aliquod corpus, seu corpora defunctorum, scienter sepelire presumpserint, excommunicationis sententiam incurrant ipso facto, a qua 2) non nisi per solum metropolitanum, vel diocesanum, aut cui super hoc suas commiserint auctoritates, absoluantur; metropolitanus vero, vel eius dyocesanus, aut eorum in hac parte vicarius, nequaquam ad impendendum talihus beneficium absolutionis procedat, nisi prius, sepultis talibus corporibus exhumatis, et Iocis reconciliatis, et ecclesie ac personis, quibus ex hoc iniuria dinoscitur irrogata, satisfactum fuerit competenter; et statim cum in ecclesiis parrochialibus, vel in aliis, —pront iura permittunt— denunciati fuerint nominati (sic), mox ab omnibus, tam exemptis, quam non exemptis, debent euitari, nec extunc aliquis, qui hoc scire tenetur, credat se per ignorantiam excusari, cum talis denuntiatio publica neque possit, neque debeat singulorum auribus incultari3). 1) Dioeesanum? — 2) W ed. z r. 1527 i 1528: quo! — 3) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: inculoari LIBER V. DE VERBORUM SIGNIFICATIONE. DE REGULIS IURIS. 257 De verhorum significatione. Intelligentia verborum ex causis dicendi assumenda est 1), verba intentioni deseruiant, ea tamen, que sunt in voce earum que in anima passionum note fiunt, in omni sermone ad communem verbi intelligentiam recurrendum est (sic). De regulis iuris. Sanctorum patrum regulis et statutis quilibet christianus regatur in vita, verbis et factis, ut sciat et faciat, quod acceptum est deo etc. Acta sunt hec in choro ecclesie collegiate in Kalis, Gneznensis diocesis, anno a natiuitate domini Millesimo quandringentesimo vicesimo, indicione XIII, pontificatus sanctissimi in Christo patris et domini nostri, domini Martini, superna prouidentia pape quinti, anno tertio, die mercurii vicesima quinta mensis septembris, hora tertiarum vel quasi, presentibus reuerendis in Christo patribus dominis Alberto Cracouiensi, Jacobo Plocensi, et Andrea Poznaniensi, episcopis, nec non venerabilibus et egregiis viris dominis: Clemente, abbate monasterii de Moghilna 2), ordinis sancti Benedicti, Stephano Paletz 3), Kalisiensi, Nicoiao Peyser Sandomiriensi, sacretheologie professoribus, Nicolao de Eikij archidyaconis 4), Petro Vuolurami scolastico, Vuladislao de Opporou 5) Gneznensis, et Stanislao de Scarbuniria 6) Cracouiensis ecclesiarum canonicis, decratorum doctoribus, multisque aliis prelatis, tam religiosis quam secularibus, tunc in sancta prouinciali sinodo in spiritusancto legittime congregatis. Et ego Johannes Alberti de Wyetlathou, clericus Gneznensis diocesis, publicus imperiali auctoritate notarius, quia dictorum statutorum lectioni, correctioni, moderationi, eorumque approbationi, penarum et sententiarum promulgationi, aliisque omnibus et singulis premissis, dum sic — ut premittitur — coram prefato reuerendissimo iu Christo patre domino Nicolao, sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopo, ac sancta prouinciali Gneznensi sinodo, et per ipsum dominum arcbiepiscopum primatem agerentur et fierent, una cum prenominatis testibus presens interfui, eaque omnia et singula sic fieri vidi et audiui; ideo, me aliis arduis occupato negociis, per alium fidelem notarium scribi feci, de mandato quoque ipsius domini archiepiscopi et primatis — facta diligenti auscultatione — exinde presens publicum instrumentum confeci, et in hanc publicam formam redegi, et me huic subscripsi, signo quoque et nomine meis solitis et consuetis, una cum appensione sigilli ipsius requisitus consignaui in fidem et testimonium omnium premissorum 7). 1) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: ut verba. — 2) W ed. z r. 1518: Mogilla; w ed. z r. 1527: Mogilna; w ed. z r. 1528: Mogila.— 3) We wszystkich innych wydaniach tu porównanych: Palecz. — 4) W ed. z r. 1512, 1527 i 1528: archidiacono. — 5) W ed. z r. 1527 i 1528: Opporow. — 6) W ed. z r. 1527 i 1528: Scarbimiria. 7) Po ogłoszeniu drukiem — i to pod powagą urzędową— powyższych statutów synodalnych zmalało nieco znaczenie odnośnych kodeksów rękopiśmiennych; zachowały one już przeważnie wartość bibliograficzną. W tym też kierunku wzbudzić by mogło pewne zajęcie porównanie takich manuskryptów z rękopisem, przechowanym w archiwum kapituły poznańskiej, a opisanym przez członka tejże kapituły X. Jana Nep. Jabczyńskiego. (Wiadomość o Synodach prowincyonalnych polskich i zbiorach ich statutów — w IV tomie roczuika Tow. nauk. krak. z r. 1849 — str.: 44.). 33 258 STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA. A. 1420. REGESTRUM TITULORUM 1). LIBER PRIMUS. De summa Trinitate 2). De Constitutionibus. Z tem wszystkiem wynik mozolnej pracy porównywania manuskryptów byJby może mniej wydatnym, zwłaszcza dziś, gdy o istocie rzeczy, to jest o treści w mowie będących statutów, już całkiem dokładne mieć możemy wyobrażenie, tym dokładniejsze, ile że porównywanie różnych drukowanych i to urzędowych edycyj statutów zrozumienie rzeczy niezmiernie ułatwia; głównym przeto wynikiem podobnej pracy byłoby wykazanie różnic w pisowni, zwłaszcza w pisowni nazwisk. Pod tym względem pkazała by się niewątpliwie pewna rozmaitość. Na dowód tego pozwolę sobie, w sposobie przykładu, przytoczyć tu jeden ustęp z manuskryptu tych statutów, który mam właśnie pod ręką. Jest to kodeks będący obecnie własnością Jerzego br Szembeka; dawniejszym jego właścicielom był ś. p. Józef Muczkowski. Kodeks ten obejmujący 39 kart in folio dobrze jest dochowany, a według znajdujących się na papierze znaków wodnych spisano go prawdopodobnie w r. 1445, (według Dra Piekosińskiego przedstawia znak wodny: głowę wołu z krzyżem wyniosłym między rogami, na nim róża) pismem wyraźnem i starannem, w dwóch kolumnach na każdej stronnicy. Napisu i rejestru tu nie ma, nie masz tu także formalnego podziału statutów na pięć ksiąg; tylko początkowe słowa pierwszego rozdziału każdej księgi nieco większemi pisane są literami. Kodeks poczyna się od słów: In nomine sancte et indiuidue trinitatis Amen. Ad perpetuam rei memoriam, alma mater ecclesie i t. d. w przedmowie Mikołaja Trąby, a kończy się słowy: Ego Johannes Alberti de wyelatowo clericus gneznensis — w notaryalnem poświadczeniu autentyczności statutów. Otóż w ustępie z kodeksu tego, który tu przytaczamy, a jest to właśnie ustęp końcowy, pisownia kilku nazwisk już jest nieco odmienną. Oto dosłowny odpis tego ustępu: „Acta sunt hec et data in choro Ecelesie Collagiate in Calis Gneznensis dyocesis Anno a Natiuitate domini Millesimo quandringentesimo vicesimo Indicione XIII pontificatus Sanctissimi in christo patris et domini nostri domini Martini Superna prouideucia pape quinti Anno tercio die Mercurij XXV mensis Septembris hora terciarum vel quasi presentibus reuerendissimis in christo patribus dominia Alberto Cracouiensi Jacobo Plocensi et Andrea Poznaniensi Episcopis Nec non Venerabilibus et Egregijs viris dominis Clemente Abbate Monasterii de Mogilna Ordinis sancti Benedicti Stephano de Palecz Archidyacono Calisiensi Nicolao Beysser Sandomiriensi sacre Theologye professoribus Nicolao de Kyky Archjdiacono Petro Wolfrumo scolastico Wladislao de Opporowo Canonico Gneznens et Stanislao de Skarbimiria Crac. Ecclesiarum Canonicis depretorum doctoribus multisque alijs prelatis tam lieligiosis quam secularibus tunc in sancta provinciali Synodo in Spiritu sancto legittime congregatis etc Et ego Johannes Alberti de wyelatowo Clericus Gneznensis". Na tych słowach kończy się manuskrypt. Niektóre ciekawe szczegóły o aktach, odnoszących się do synodu WieluńskoKaliskiego a prze­chowanych w archiwach poznańskich i gniezneńskich, podaje Dr. Stanisław Smolka w swem sprawozdaniu z podróży odbytej właśnie w celu zwiedzania archiwów W. X. Poznańskiego. Zajmujące to sprawozdanie ukaże się prawdopodobnie niebawem w roczniku Akademii Umiejętności w Krakowie. 1) Rejestr ten dosłownie wyjęty jest z wydania z r. 1528. W edycyi z r. 1518, tudzież w edycyi, z której tu text zamieszczono, nie masz osobnych rejestrów tytułów; w okazie wreszcie edycji statutów Mikołaja Trąby z r. 1527, który mam pod ręką (własność Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego), również nie ma osobnego rejestru, a to z tej przyczyny, ponieważ, jak to już raz przytoczyłem, w exemplarzu tym brakuje pierwszego arkusza (sign.: A), czyli 4 kart z przodu obejmujących tytuł, przedmowę (ad lectorem) i rejestr (regestrum titulorum). Wszelkie zmiany odnoszące się do podziału tytułów statutów Arcybiskupa Trąby w rejestrach lub w texcie wydań tu porównanych — uwidocznione są w notach. 2) W ed. z r. 1518 napotykamy nieco odmienny napis tego tytułu, a mianowicie: De docenda fide. REGESTRUM TITULORUM. 259 De Consuetudine 1). De Electione. De supplenda negligentia Praelatorum. De Renunciatione, De Tempore Ordinandorum. De Filiis Praesbiterorum. De Clericis Peregrinis. De Officio Archidiaconi. De Officio Vicarii. De Officio Ordinarii. De Majoritate et Obedientia. De Procuratoribus. Quod Metus Causa. De Alienatione Mutandi Iudicii. LIBER SECUNDUS. De Iudiciis. De Foro Competenti. De Feriis. De Sequestratione Fructuum. De Iure Iurando. De Fide Instrumentorum. LIBER TERTIUS. De Vita et honestate Clericorum. De Cohabitatione Clericorum et Mulierum. De Clericis non Residentibus. De Institutionibus. Ne Sede Vacante 2). De rebus Ecclesie non alienandis 3). De Emptione et Venditione. De Pignoribus. De Testamentis et ultimis voluntatibus 4), De Anno Gratiae 5). 1) W ed. z r. 1818; De consuetudine Gneznensi. — 2) Jak już powyżej (str. 211) nadmieniono, rozpada tekst tego tytułu w edycyjach z r. 1512, 1527 i 1528 na dwie części pierwsza poi napisem: Ne sede vacante; druga pod napisem: De his, qui bona rapiunt beneficiati post mortem post se relicta.— 3) W edycyi tych statutów z r. 1512 podzielono ten tytuł na dwie części— pierwsza pod napisem: De rebus ecclesie non alienandis; druga ma nadpis: De rebus ecclesia (Ob, str. 212). - 4) W edycyi z r. 1512 rozpada znów tekst tego tytułu na dwa rozdziały—pierwszy pod napisem: De testamentis et ultimis voluntatibus;, drugi pod napisem: De statutis laicorum circa testamenta (Ob. str. 215). — 5) W edycyjach z r. 1527 i 1528 (i to w tekście, nie w rejestrze) napis tego tytułu opuszczony. (Ob. str. 216). STATUTA PRIMATIS POL. NICOLAI II. TRĄBA A. 1420. De Sepulturis. De Parrochiis. De Decimis. De statu Monachorum et Canonicorum regularium. De Capellis Monialium 1). Ce (sic) Iure patronatus. De Consecratione Ecclesiae vel Altaris. De Celebratione Missarum. De Baptismo. De Custodia Eucharistiae. De obseruatione Ieiuniorum. De Ecclesiis edificandis. De Immunitate Ecclesiarum 2). Ne Clerici vel Monachi se negotiis secularibus immisceant. LIBER QUARTUS. De Sponsalibus. De Cognatione Spirituali. De Consanguinitate et Affinitate. LIBER QUINTUS. De Simonia. Ne Praelati suas vices annuo censu exponant. De Judeis. De Hereticis. Remedia contra Hereticos. De Scismaticis 3). De Apostatis. De raptoribus 4). 1) W innych wydaniach tu omówionych (tak w rejestrze, jak w tekscie), a nawet w tekscie edycyi z r. 1528: De capellis monachorum. — 2) W ed. z r. 1512 rozpada tekst tego tytułu na dwie części— pierwsza pod napisem: De immunitate ecclesiarum; druga pod napisem: De hereticorum excommunicatione, (Ob. st. 231). — 3) W edycyjach z r. 1512. 1527 i 1528 składa się ten tytuł z dwóch rozdziałów — pierwszy pod napisem: De scismaticis; drugi pod napisem: De recedentibus ab unione et obedientia superiorum. (Ob. str. 242).— 4) W edycyi z r. 1512 rozpada tekst tego tytułu na cztery rozdziały pod napisami: 1 ) De Raptoribus: proscriptis: bannitis: profugis : et incendariis. 2) De Furtis: Raptoribus: Uiolentatoribus decimarum et rerum ecclesiasticarum: mobilium et immobilium. Et que sit pena talium facientium: receptatorumque ipsorum. 3) De raptu virginum et mulierum. 4) De pena laicorum occupantium bona ecclesiastica: episcopalia: vel alia quecunque post vacationem. — W edycyjach znów z r. 1527 i 1528 rozpada tekst tego tytułu na dwie części pod napisami: 1) De Raptoribus, Incendariis et Furtis, 2) De Eaptu Virginum et Mulierum. (Ob. str. 243 i 244.) REGESTRUM TITULORUM. 261 De Vsuris 1). De Sacrilegiis 2) De Clerico excommunicato ministrante. De Priuilegiis et eorum excessibus. De Iniuriis et Clericorum percussoribus. De Poenis. De Poenitentiis et Remissionibus. De Sententia Excommunicationis. De Verborum significatione. De Regula Juris. FINIS TABULE. 1) W ed. z r. 1512 znów spotykamy się z podziałem tekstu tego tytułu na dwie części — pod napisami: 1) De usuris. Qui usurari censendi sunt. Et que penitentia eis sit iniungenda. 2)De penis usurariorura manifestorum et penitentia eorum.— 2) W innych wydaniach tu porównanych, tak w tekscie, jak w rejestrze: De sortilegiis. 34 I N D E X. ABBAS 42, 54, 56, 197, 221, 222, 223, 225, 226. ABBACIA 55, 56, 132. ABBATISSA 221. ABORSUS 29, 74, 253. ABRAAM 96. ABRAHAM de Przeswodi v. P. ABSENCIA . 17, 19, 37, 145, 148, 149, 160, 183, 184, 193. ABSENS ... 10, 149, 183, 184, 188. ABSOLUCIO 41, 42, 43, 44, 105, 106, 108, 109, 196, 199, 246, 250, 252, 254. ACCEPTIO personarum .... 194. ACCOLITUS 237. ACERVUS , . . 97. ACETUM 8, 67. ACTIO 199, 200, 201 ACTOR 201. ADALBERTUS . . 58, 91, 202, 217. ADAM 63. ADAUCTUS 58. ADMINISTRACIO 169, 192, 197, 221, 222, 223. ADMISSIO 206. ADULTER (—rium) . 99, 100, 234, 253. ADVENTUS 9, 57. ADVITALITAS 170. ADVOCACIA . . 134, 135, 162, 170. ADVOCATUS *) . . . 49, 104, 224. *) Wyrazy poczynające się na: „ae" za­mieszczono według starożytnej pisowni pod lit. e. AFFINITAS 29, 236, 253. AGER 99, 214, 220, 248. AGAPITUS s 58. AGATHA s 13, 58. AGNES s 58, 202. AGRICOLA 105 ALBERTUS s 13. — Jastrzębiec v. J. ALEA 37, 221, 233. ALEXIUS s 58. ALIENACIO 134, 142, 162, 183. 200. ALIENUS 24. ALIMENTUM 243. ALIMONIA 232. ALLODIUM 105, 142, 148. ALMUCIUM . . 135, 136, 162, 197, 209. ALTARE 10, 49, 82, 90, 96, 97, 108, 134, 137, 161, 162, 224, 225, 227, 234, 236. — maius 120, 128, 159, 186, 209, 225. — viaticum 224. ALTARISTA 84, 95, 151, 152, 154, 155, 159, 162, 167, 208, 209, AMBROSIUS s. . 6, 13, 58, 64, 68, 202. AMENS 69. AMICUS .... 98, 216, 221, 244. AMMONICIO v. Monicio ... 81. AMPULA , . . . 150. ANATHEMA . . 109, 232, 246, 251. ANCILLA 240. ANDREAS s 59, 202. — Ep. Poznanieasis . . 176, 257. ANGARIA 232. ANGELUS 202. ANIMA 14, 40, 90, 92, 123, 137, 138, 139, 140, 145, 159, 163, 185, 215, 216, 217, 251, 252. ANIMAL 25, 216. ANNIVERSARIUM 13, 139, 140, 141, 144, 149, 163, 164, 165, 203, 215, 254. ANNONA 21, 39, 147, 231. ANNULUS 208, 221. ANNUNTIATIO 202. ANNUS 17, 18, 19, 23, 27, 36, 38, 113, 114, 123, 129, 131, 142, 143, 150, 156, 161, 163, 165, 166, 187, 190, 191, 195, 196, 197, 212, 213, 215, 216, 225, 226, 229, 245, 249, 256. — discretionis 250. — gracie 122, 136, 137, 139, 141, 163, 164, 214, 216. — probationis 221. APOLLLNARIS s 58. APOSTATA . . . 198, 221, 242, 253. APOSTOLUS 5, 9, 13, 36, 79, 181, 202, 203, 205. 233. APPARAMENTUM .... 82, 236. APPELLACTO . . 103, 104, 165, 182. AQUA 5, 6, 8, 10, 11, 76, 81, 83, 226, 230, 252. ARATRUM 21. ARATURA 22, 44, 97. ARBITER 104. ARBITRIUM 54, 106, 206, 207, 214, 215, 218, 221, 225, 237, 239, 244, 246, 249, 250, 255. ARCHIDIACONUS 14, 17, 21, 25, 26, 30, 54, 108, 113, 114, 121, 124, 160, 191, 195, 216, 240, 241, 246, 247, 253. ARCHIDIACONATUS . 154, 195, 250. ARCHIEPISCOPUS 175, 189,196,197,206, 212, 217, 218, 249, 257. ARCHIPRESBYTER .... 253. ARENDA 164. ARENDACIO 110, 142. ARGENTUM 14, 17, 19, 23, 25, 26, 197. ARMA 17, 37. ARNOLFUS s 58. ARTES liberales 17. ARTICULUS fidei 15, 180. — necessitatis 5, 75. — mortis 7, 40, 68, 69, 73, 105, 106, 247, 250, 253. — statutorum 125. ASCENSIO (f.) 13, 16, 58, 121, 160, 202. ASCRIPTICIUS 105, 233. ASSUMPCIO (f.) 22,23, 57, 121, 160, 202. AUGUSTINUS s. 13, 35, 58, 64, 95, 202. AUGUSTUS 110. AUIS 223, 234. AURES 206. 226. AURORA 57. AURUM 197, 206, 207. B. BALNEUM 239. BALTHASSAR 178, 179. BANCI 109, 247. BANNITUS 242. BANNUM . . . . 74, 99, 112, 210. BAPTISMA (us) 4, 10, 64, 65, 75, 77,80, 82, 90, 109, 209, 220, 226, 236, 238, 247, 249. BARBARA s 59. BARNABAS s 58. BARO 104, 243. BARTHOLOMEUS s. . . . 58, 202. BARUCHOWSKY Johannes . . . 156. BASILICA 128, 227, 254. BEGINA 48. BELLUM 69, 82, 104, 106, 133, 134, 162. BENEDICCIO . 9, 11, 82, 198, 236, 252. BENEDICTUS s. . . 42, 58, 234, 257. BENEFACTOR 97, 218. BENEFICIATUS 38, 91, 95, 97, 159, 162, 167, 209, 211, 216, 226. BENEFICIUM 18, 19, 36, 38, 54, 55, 56, 57, 90, 96, 97, 104, 105, 110,111, 114, 121, 124, 130, 133, 134, 137, 151, 162, 165, 167, 192, 193, 194, 195, 201, 203, 204, 207, 209, 210, 211, 214, 219, 224, 225, 228, 237, 242, 244, 248, 249. BERNHARDUS s 58. BESTIA 147. BIGAMIA 29. BINDA 6. BIRRETUM 15, 209. BLADUM 230. BLANDOW, Mathias de B. . . . 156. BLASIUS s 58. BLASPHEMIA 29. BLASPHEMUS 41, 78, 253. BODZANTA Joh. Ep. Crac. 122, 123, 125, 126, 127, 136, 160, 163. BOHEMIA 241. BOLESLAUS 118, 159. BONA ecclesie . 212, 213, 214, 231, 243. BONIFACIUS VHI p. 3. 6, 13, 21, 31, 48, 203. BORKOW 152, 168. BRACHIUM seculare . 112, 241, 242. BRICCIUS 59. BRUTUM 29, 253. BULIŃSKI 3. BULLA 175, 178. c. CADAVER 168. CALCEUS 17, 207. CALCIAMENTA 207. CALIGE 17. CALISTUS III. p 110. CALIX 10, 25, 36, 65, 76, 82, 83, 127, 130. 131, 150, 161, 212, 226. CALIXTUS s 59. CAMEEA 17, 25, 41. CAMISIA 207, 209. CAMPANA 27, 57, 80. 81, 82, 152, 153, 167, 168, 186. 190, 192, 250. CAMPANARIUS 209. CANCELLARIA 252. CANCELLARIUS . . . . 119, 159. CANDELLA .... 140, 164, 250. CANIS 223, 234. CANON 25, 29, 37, 41, 42, 47, 48, 76, 195, 253. CANONICATUS 133, 169. CANONICUS 15, 16, 54, 56, 80, 95, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 130, 132, 135, 148. 151, 152, 153, 159, 160, 162, 183, 185, 197, 198, 204, 208, 209, 212, 216, 217, 221, 222, 223, 225, 249. CANTOR . 54, 121, 140, 160. 164, 170. CANTUS 11, 15. CAPECIA 97, 98. CAPELLA 80, 155, 199, 223, 242, 254. CAPELLANUS . . 26, 44. 199, 223. CAPILLUS 207. CAPITANEUS . . 170, 218, 219, 243. CAPITULUM 36, 111, 184, 185, 186, 193, 197, 199, 204, 205, 212, 228. 249. CAPITULUM cath. Crac 4, 36, 89, 107, 115 et seq. CAPPA, cappatus 15, 56, 119, 131, 132, 133, 159, 161, 162, 197, 222. CAPSA 140 CAPUCIUM 7. 209. CARACTER 9. 64, 69. CARCER . 104, 198, 205, 209, 221, 240. CARENE 254. CARNICZE, Derslaus de C . . . 156. CARNIS priuium 227. CARO 128, 222. CARTA 206, 237. CARTULA , . 176. CASEUS 83. CASTELLANUS 211. CASTELLUM 42. CASTITAS 9, 41. CASTRUM 49, 79, 82. 125, 130, 135, 155, 160, 199, 200, 231, 233, 243, 256. CASUS (episcopales reservati) 28, 193, 194, 254. — necessitatis . . 181, 197. 208. CATHARINA s. . . . 13, 17, 58, 202. CATHEZIZACIO 82. CAUSA civilis criminalis, major, ma- trimonialis 25. 201. CAUCIO 40, 108, 109, 237, 246, 247, 250. CECILIA s 14, 59. CECUS 69. CELEBRACIO 10, 14, 17, 43, 57. 202. CELLA 42. CENA 82, 181. CENSITA 105. CENSURA 21, 79. 121. 122. 125. 138, 139, 160, 161. 177, 196, 197, 201, 213, 232, 239. 242. 248. 255, 256. CENSUS 20, 147, 148, 153, 165, 168, 201.238. CERA 120. CEREFERARIUS . . . . 140, 164. CEREUS 16. CESSACIO a divinis 26. 27. 32. 122. 152, 157. 249. CESSIO . 200 CHOREA 207, 221. CHORUS 121, 133, 141. 145. 152. 159, 160. 164, 165. 168. 182. 204, 208, 257. CHRISTIANUS 14, 49. 238. 239. 240, 242, 257. CHRISTUS 4, 5, 7, 21. 27, 36, 49. 57, 67, 73.91.96, 117. 121, 129. 130, 137, 160, 162, 180, 181. 198, 202, 203, 217. 238, 255. 257. CHRZELOW v. Nyemyerza. CIBUS 83, 218. 221. CIMETERIUM 40, 44, 56, K), 81, 82. 109, 121, 217. 224. 229, 233, 237. 247, 253. 256. CINIS 10, 252. CIRCULUS 239. CIRCUMCISIO . 58, 137. 163. 202, 216. CIRULUS s 92. CISTA 140. CITACIO 98, 103. 107, 145, 155, 156, 165, 166, 182, 184, 196, 200. CIVITAS 42, 49, 50. 57, 79, 80, 81, 82, 105, 121, 122, 129, 151, 152, 160, 168, 178, 179. 196, 218, 219, 231, 232, 239, 240. CLANDESTINA matrimonia 9, 43, 235. CLAUSTRUM ... 42, 208, 221, 222 CLAUSURA 31. 42, 208. CLAVIS 7, 109, 127, 140, 164. CLEMENS s 14, 58. — Abbas de Mogila . . 257 — V. p. . . 12, 20, 22, 31. CLEMENTINE . . . 22, 31, 230, 242. CLENODIUM 150. 167, 212. CLERICUS 37, 40, 53, 82, 107. 113, 201, 202, 205, 206, 207, 209, 211, 212, 215, 231, 232, 233. CLERTCUS conjugatus . 18, 19, 38, 55. — excommunicatus . . . 248. — non residens 17, 18, 19, 37, 210. — ordinandus 194 — peregrinus 195. — vagabundus .... 250. CMETHO (v. Kmetho) 220. COADJUTOR 196. COELECTOR 188 COEPISCOPUS . .193, 198, 226, 230. COGNACIO spiritualis 68, 99, 235, 236. COGNITIO .... 199, 201, 230, 235. COHABITACIO fclericorum et mu- lierum) 20, 209. COITUS 74, 240. COLENDA 91. COLLACIO .... 38, 184, 185. 187. COLLECTA 16, 126, 161, 170, 232, 243. COLLECTOR .... 126, 219, 228. COLLEGA .... 185, 186, 189, 190. COLLEGIATA ecclesia v. ecclesia COLLEGIUM . 154, 187, 189, 199, 242. COLLIGATIO 183, 203. COLLOQUIUM 10, 209. COLOCA 184. COLONUS ... 23, 39, 40, 99, 220. COLOR 207, 222. COLUMBACIO 21, 39. COMA 91, 207. COMES 134, 211. COMMATER 4 COMMENDA 110. COMMENDARIUS .... 110, 203. COMMERCIUM . . . .17, 207, 239. COMMINATIO 183. COMMISSARIUS 227. COMMISSIO 97. COMMUNIO 242, 246, 247. COMMUNITAS . . . . 154, 221, 240. COMPATER — nitas 4, 5, 6, 10. 99, 221, 235, 236. COMPLEX 243, 244. COMPROMISSUM . 183, 184, 188, 190. CONCANONICUS 188. CONCEPCIO Ł02. CONCILIUM 68,111, 183, 196, 197, 200, 231. CONCILIUM Basiliense .... 92. — Carthaginense 66. — Constanciense . . . . 179, 181. — Lateranense 21, 108, 232, 234, 245, 246, 247. — Lugdunense . . .108, 245, 246. — Thuronense 238. — Tolletanum 66. — Viennense 17, 22, 41, 108, 109, 245, 246, 247. CONCORDATUM 95 CONCUBINA 20,38, 111, 112, 195, 209, 214. CONCUBINARIUS . 38, 11, 111, 112. CONCUBINATUS 111, 112. CONDUCCIO — tor . . 110, 233, 238. CONFABULATIO 209. CONFESSIO 6, 7, 11, 22, 28, 70, 81, 84. 85, 90, 91, 92, 105, 111, 129, 205, 218, 251. CONFESSOR 27, 71, 100, 105. 108, 194, 202, 226, 245, 246, 247, 254. CONFIRMACIO 5. 10, 67, 77, 80, 82, 188, 190, 191, 192, 236. CONFRATER 217. CONJUGATUS v. Clericus CONJURATIO 203, 204. CONSANGUINEUS (— guinitas) 9, 29, 99, 135, 185, 236, 253. CONSCRIPTIO 212. CONSECRACIO 16, 76, 188, 190, 191, 224, 236, CONSENSUS . 4, 9, 73, 127, 131, 154. CONSILIARIUS 231. CONSILIUM . . 4. 177, 179, 204, 208. CONSISTORIUM 201, 245. CONSPIRATIO .... 183, 203, 204 CONSTANTIA 180, 181. CONSTITUCIO 4, 30, 182. CONSUETUDO 13, 24, 27, 39, 44, 73, 74, 80,90, 92, 98, 99, 105, 117, 119, 120, 121. 122, 123, 124, 125, 126, 13), 132, 148, 151, 155, 160, 162, 178, 181, 182, 183, 195, 203, 204, 205, 211, 214, 215, 216. 217, 220, 225, 228, 230, 231, 234, 238, 254. CONSUL 49, 231, 232. CONTINENCIA 9, 20. 209. CONTRACTUS usurarius .... 24. CONTUMACIA—max 38, 63 81, 106. 132, 199, 239, 255 CONVENTUS 81. 199. CONUERSUS 222. COPIA 47, 106, 107, 169. COPULA 9, 73, 234, 235. CORINTHIUS ." 79 CORITHNICZA 156 CORONA 91. 207. CORPORALE 10, 227. CORPUS Christi II. 58. 65, 69, 75, 76, 81. 82. 83, 180, 198, 202. COSMAS s 58. CRACOVIA—(-iensis) 13, 31, 44. 47, 50, 53, 64, 86, 89, 90, 91, 95, 100. 105, 107, 113,114, 117, 118, 119, 122. 123.124, 125, 127, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 135. 136, 137, 138, 141. 142. 143. 144, 145, 147, 148, 150, 151, 152, 153. 154, 155, 156,159,160. 161, 162. 163, 165, 166, 167, 168, 169. 170, 175, 176, 257. CRAPULA 36. CREATIO 206. CREDITOR 144, 163, 165. CRIDA 43, 210. CRIMINOSUS 194. CRISMA . . 4, 6, 11. 29, 82, 226, 238. CRISOGONUS s 59. crocum 72. CRUSLOWA v. Pyenyąsek .... 6. CRUX .5. 13, 17, 58, 81. 154, 155, 202. CUCULLA v. Gugulla. CULTELLUS 208 CURA anhnarum 113, 114, 195, 196, 203, 205, 210, 225. CURATUS 47, 162, 180, 194. 195, 205, 211, 214, 215, 228. CURIA 7, 18, 30, 37, 107, 126, 161, 168, 196, 204, 237, 241. CURRIS 134. CUSTODIA . . 10, 127, 150, 226, 227. CUSTOS 42, 54, 56. D DACIA 134. 162 DALMUCIUM v. Almucium. DAMIANUS s 58. DANIEL 185. DEBITUM . . 26, 144, 146, 161, 216. DECALOGUS 203. DECANATUS 250. DECANUS 25, 26, 30, 54, 56, 89, 119, 120, 124, 130, 159, 161, 195, 209, 216, 235. DECENNIUM (142). 164. DECIMA 22, 23. 27, 29, 43, 44 84, 86, 89, 90, 91. 95, 96, 97, 98, 100, 105, 107, 120, 121, 122, 125, 134, 141, 142, 156, 160, 164, 165, 196, 212, 218, 219, 220, 221, 224 228, 243. DECIMACIO 23, 98, 248. DECIMATOR 98. DECRETUM 77, 181, 186, 188, 191, 205. DEFLORATOR virginum .... 29. DEFUNCTUS 14, 37, 122, 123, 137, 138, 139, 140, 145, 146, 147, 149, 159, 163, 165, 166, 183, 189, 215, 216, 217. 218, 256. DELICTUM 81, 182, 194. DENAKIUS 17, 164, 221. DENUNCIACIO . 43: 44, 220, 235, 256. DEPOPULATOR agrorum . . 29, 229. DEPOSICIO 6, 201, 251. DERSLAUS 143. DESERTOR 193. DESPONSACIO clandestina ... 99. DETENTOR 104, 243. DETRUSIO in monesterium . . 6, 251. DIACONUS . . . 8. 10, 140, 225, 237. DIES 10, 15, 57, 82, 139, 183, 186, 188, 19!, 197, 198, 200, 202, 203, 217, 222, 223, 235, 243, 247, 249, 256. DIFFAMACIO (-tus) . . 25, 111, 241. DIGESTIO 11. DIGNITAS 55, 105, 122, 124. 131, 142, 169. 183, 192, 208, 210, 211, 225. DIOCESANUS 181, 195, 199, 242, 246. 247, 249, 255, 256. DIOCESIS 19, 50, 57, 91, 97, 98, 104, 106, 107, 154, 162. 166, 169, 178, 179, 193, 194, 195,196, 202, 203, 210. 218, 241. 242, 244, 250. DISPENSACIO 37, 152, 168. 191, 192, 194, 195, 210, 252, 254. DISTRIBUCIO 118. 128, 129. 140, 143, 144; 145, 146. 150, 152, 153, 160, 165, 166, 167, 168, 229, 249. DIULNATOR . 253. DIVISIO 16. DŁUGOSZ 3, 47, 156. DOBROGOST 47. DOCTOR 202, 257. DOLUS 194, 232. DOMICILIUM 148, 166. DOMINICUS s 13. DOMINUS 39, 98, 99, 141, 145, 148, 150, 165, 196, 199, 213, 214, 218, 219, 227, 233, 239, 241, 254, 256. DOMUS 42, 43, 44, 180, 145, 149, 151, 161, 163, 165, 167, 214, 222, 227, 230, 239, 243. DONACIO 135, 149. DONATUS s 58. DORMITORIUM 222. DOROTHEA s 58, 114, 202. DOS 80. DUPLEX (festum) 13. DUX 159, 170, 233. DYONISIUS s 69. DZIWISSIUS prepositus Scarbimiriensis 143. E. EBDOMADARIUS 28, 119, 141, 159, 164. EBRIETAS 36, 233. EBRIOSUS 75. EBRIUS 74. ECCLESIA 193, 236, 237, 242, 247, 253. — Cathedmlis 10, 15, 16, 30, 36, 111, 113, 121, 123, 130, 137, 182, 183, 186, 189, 191, 196, 197, 198, 200, 204, 206. 208, 209, 212, 216, 217, 218, 225, 228, 237, 238, 250, 252, v55. — Collegiata 10, 15, 30, 36, 43, 56, 114, 130, 134, 139, 152. 154, 155, 161. 162, 182, 183, 198, 209, 212, 216, 225, 228, 250, 257. — Cracoviensis *) 90, 95, 137, 161, 169. — Parochialis 16, 17, 30, 39, 40, 43, 44, 50, 56, 110, 112, 114, 130, 137, 152, 154, 155, 161, 196, 200, 203, 210, 212, 217, 218, 223,241, 248, 252, 256. *) Wyrazy: Ecdesia Craooviensis i ecclesia cathedralis często użyte są jako równoznaczne. ECCLESIA regularis (conventualis) 10, 56, 183, 209, 216, 250. — ruralis 216. EDES 106. EDICTUM 184 EDIFICIUM . . . 139, 148, 149, 227. EGIDIUS S 58. EGRITUDO 129. EGROTUS . . 6, 8, 109, 152, 246, 251. ELECCIO 40, 55, 80, 103, 125, 183, 184, 185,186,188,189, 190, 191,192, 210, 217. ELECTOR 186, 192. ELEMOSINE 12, 22, 44, 49, 50, 72, 123, 136, 137, 209, 228, 242. ELIAS 110. ELISABETH S 59, 202. EMPHITEOSIS(-oticus contractus) 80, 212. EMPTIO 213, 239. EMPTOR 147, 166, 214. EPILENTICUS (sic) 74. EPIPHANIE (F,) . 9, 13, 58, 92, 202, EPISCOPUS 10, 16, 23, 28, 29, 42, 70, 80, 86, 92, 95, 96, 97, 98, 109, 124, 125, 130, 134, 135, 152, 160, 161, 186, 191, 193, 194, 196, 198, 199, 202, 204, 205, 209, 211, 212, 213, 216, 217, 218, 223, 225, 227, 228, 230, 236, 241, 244, 249, 255, 257. EPISTOLA ........ 192. EQUITATURA 221. EQUUS 134. ERARIUM 127, 132. ETAS . . 9, 186, 187, 190, 191. 194. EUKARISTIA 7, 65, 77, 84, 109, 181, 225, 226, 238, 246, 251. EVANGELIUM 90, 92. 125, 127, 153, 168, 227, EXACCIO ... 20, 39, 231, 232, 237. EXAMEN , 25, 194. EXAMINATOR 194. EXCEPTIO 201. EXCESSUS 37, 196, 207, 219, 221, 223, 248. EXCUSATIO 197. EXCOMMUNICACIO (-tus) 7, 10, 11, 20, 22, 23, 24, 26, 28, 29, 30, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 49, 50, 54, 55, 56, 67, 75, 81, 85. 89, 90, 91, 92, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 112, 118, 119, 122, 123, 124, 125, 129, 137, 138, 150, 152, 159, 163, 165, 168, 183, 192, 194, 195, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 211, 212, 216, 217, 220, 224, 230, 231, 232, 233, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 247, 248, 249, 252, 253, 255, 256. EXECUCIO 24, 44, 48, 107, 108, 143, 159, 179, 200, 210, 212, 216, 226, 246, 249, EXECUTOR 48, 80, 107, 122, 123, 136, 137, 146, 147, 166, 169, 215, 226. EXEMPCIO (-us) 31, 43, 56, 109, 124, 197, 226. EXEQUIE . 26, 57, 141, 145, 215, 216. EXERCITUS 106, 231, 233. EXHUMATIO 256. EXORCISMUS 226. EXORCISTA 8. EXPEDICIO . 104 106, 133, 134, 232. EXPENSA 99, 150, 151, 167, 195, 202. 243. F. FABRICA 17, 54, 96, 111, 113, 128, 160, 170, 197, 206, 207, 208, 210, 213, 215, 218, 226, 228, 237, 238. FACTOR 147. FALSARIUS 29, 182, 198. FALX 201, 202, 253. FAMA 244. FAMILIA 199. FAMILIARIS 81,109,119, 123, 135, 159, 247. FELICITAS s 92. FELIX s 58. FEMINA 4, . . 10, 41, 49, 50, 72, 73. FENESTRA 81, 208, 239. FENUM 147. FEODUM 80. FERIE 202. FERRAMENTUM 208. FERTO 17, 36, 134, 138, 152, 162, 167. FESTIVITAS 58. FESTUM 13, 114, 118, 202, 203, 226, 250. FETOR 153. FIDEJUSSOR 106, 109, 149, 166, 246, 255. FIDES .... 74, 180, 205, 206, 241. 35 2 70 FILIUS 5, 194, 211, 213, 214, 246, 247, 253. FLORENUS 108, 131, 161, 206, 207, 237, 247. FLORIANUS s 13, 5P, 91. — Mokrski v. Mokrski. FONS 226. FORMA 5, 64,65,73, 75,106,119, 129, 146, 150, 183, 184, 186, 187, 189, 190, 192, 207, 226, 230, 231, 242, 255. FORMADIUM 83. FORNICACIO 74, 112, 209, 214, 240, 251. FORNICATOR 92. FORTALICIUM 125, 160. FORIZATIO 203. FORUM 53, 99, 182, 196, 200, 201, 203,230. FOSSATA 232, 239. FRANCISCUS s 14, 58. FRATER6,9, 56.58, 84,117,119,121,123, 124, 125, 126, 127, 131, 132, 136, 138, 139, 140, 141, 142, 145, 147, 148, 149, 151, 153, 154, 213, 252. FRAUS 22, 84, 122, 200, 203, 214, 232, 233, 244, 253. FRENETICUS 69. FRONS 5, 6, 252. FRUCTUS 109, 111, 122, 123, 137, 146, 166, 203, 204, 208, 210, 214, 216, 226. FRUMENTUM 105, 137,146, 147, 163,166. FUNDACIO 95. 155. FUNUS 49, 138, 163. FURIOSUS 69, 74. FURTUM . . 100, 220, 243, 250, 253. G. GALLUS. . . . 58. GAY 148. GELASIUS p 96 GEMA 197. GENTILIS .... 240. GENUFLEXIO 90. GEORGIUS 13, 58. GERMANIA 110. GERTRUDIS s 58, 92. GLOWINA Paulus de G 156. GNEZNENSIS (archiepiscopus, eccle- sia, prouincia) 114, 175, 177, 178, 179, 182, 188, 189, 190, 196, 198, 203, 204, 227, 231, 239, 257. GRADUS 90, 92, 119. GRANGIA 248. GRANUM 128, 147, 166, 220. GRACIA 7, 8, 9, 67, 69, 122, 126, 136, 143, 160, 190. GREGORIUS s 13, 58, 202. — p. 12, 47, 66, 68, 77, 98. GROSSUS 36, 37, 41, 44, 86, 119, 121, 138, 139, 140, 141, 150, 152, 163, 164, 167, 168, 197. GROT Johannes Ep. Crac. 35. 47, 113, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 136, 138, 159. GUGULLA 56, 532. GUIDAIJA (Guidagia) ... 20, 222. GULA 233, 251. H. HABITATIO 243. HABITUS 36, 41, 56, 99, 119, 197, 198, 207, 221, 242. HEBDOMADARIUS v. Ebdomadarius HEDVIGIS s 59, 202. HELIAS v. Elias. HELY , . 236. HENRICUS repti (sic) 143. HEREDITAS . 41, 141, 142, 143, 219. HERES 23, 95, 97,105, 108, 109, 219, 245, 246, 247, 255. HERESIS 78, 83, 194, 241, HERETICUS . 29, 40, 66, 67, 180, 181, 231, 240, 245, 253. HIEREMIAS v. Jeremias HIERONIMUS s. . . 12, 58, 74, 202. HIPPOLITUS v. Ippolitus. HISTORIA 110. HOMICIDA 75, 253. HOMICIDIUM 29. 75, 229. HOMO 105, 197, 200, 202, 218, 219, 232, 233, 243. HORA 10, 11, 12, 13, 15, 16, 31, 91, 92, 113, 152, 154, 155, 225, 252. HORREUM 23, 97, 218. HORTULANUS v. Ortulanus. HOSPICIUM 197, 242. HOSPITALE 105. HOSPITALITAS .... 26, 37, 231. HOSTIA ... 8, 29, 67, 76, 90, 198. HOSTIARIUS (Ostiarius) .... 8. HOSTIUM (Ostium) . . 44, 56, 80, 239. HUS JOHANNES . . . . 180, 241. HUSITA 83. HYSTRIO 66. I. J. JACOB 96. JACOBUS Ap. 8, 58, 70, 96, 110, 202. — Archiep. Gneznensis . . . 216. — Plocensis 176, 257. JANISLAUS 143. — Archiep. Gnezn. . . . 31, 32. JANUA 81, 154, 155. JARMARCKT 203. JASTRZĘBIEC Albertus Ep. Crac 63, 86, 113, 176, 257. ICONOMUS 203. IDEOMA 221, 222. JEJUNIUM (-nus)25, 57, 66. 68, 76, 181, 222, 227, 250. JEREMIAS 232. JERONIMUS v. Hieronimus. JERUSALEM 110. JESUS CHRISTUS v. Christus. IGNORANTIA 4, 28, 30, 40, 235, 237, 245, 252. IMMUNITAS 29, 104, 105, 125, 160, 229. IMPEDIMENTUM 15, 18, 43,99,138, 143, 184, 192, 193, 216,218,219,225,226,235. IMPENSA 126. IMPETRACIO 99. IMPETRATOR 230. INCANTATOR 29. INCENDIARIUS 29, 242. INCENDIUM 227. INCESTUS 29. INCOMPATIBILIS 142. INCONTINENTIA .... 207, 209. INCORPORATIO 201. INCORRIGIBILIS 209. INDAGO 107. INDEMNITAS 212. INDULGENCIA 12, 14, 28, 90, 170, 197, 198, 217, 250, 254. INDUMENTUM 135, 162. INELIGIBILIS 192, 211. INFAMIS 36, 248. INFANS 5. INFANTULUS 4. INFIDELIS 65, 73. INFIRMUS 7, 11, 40, 69, 82, 100, 129, 152, 164, 198, 209, 222, 238, 251,255. INFULA . . . . 197. INGRESSUS beneficii 54. — capituli 153. — domorum violentus . 26. — ecclesie 16, 19, 30, 37, 42, 44,119,131,150, 159, 167, 206, 208, 237, 244, 249. — monasterii .... 42. — thabernarum.... 36. INHABILIS 18,19,36, 38, 104, 105, 111, 130, 144, 151, 161, 164, 165, 166, 167, 210, 224. INJECCTO MANUUM 28. INIMICITIA 208. INJURIA 249. INNOCENTES s 58, 202. INNOCENTIUS s 81. INPREGNACIO 74. INQUILINUS 40. INQUISICIO . . . . 111, 186, 194. INQUISITOR .... 181, 241, 242, INSPIRATIO 183, 191. INSTALLACIO 132. INSTITUCIO 18, 19, 42, 55, 114, 210, 224, 237. INSTRUCTOR 188, 191. INSTRUMEMTUM 54, 55, 104, 107, 133, 169, 170, 183, 184, 185, 205, 206,257. INTENCIO 65. INTERCESSIO 151, 167. INTERDICTUM 16, 19, 20, 29, 30, 32, 40,42,43, 44, 48, 79, 80, 81, 122, 152, 154, 155, 168, 199, 202, 211, 216, 218, 219, 220, 231, 243, 244, 250, 256. INTERRUPCIO 153. INTESTATUS 137, 139, 161, 163, 215. INTERVALLUM 220. — lucidum 69. INTROITUS 110, 131,134, 140, 150, 163, 225, 231. INVASOR 105, 243, 244. INVENTARIUM 124, 139, 163, 165, 215. INVESTITURA 18, 237. JOBAGIO 211. JOOHER 175. JOCULATOR 233. JOHANNES . . . 143, 156, 176, 180. — Andree 82. — ante portam latinam . 58. — Baptista . 13, 22, 58. 202. — Ewangelista 58, 110, 121, 160, 202. — Grot v. Grot. — Ludko v. Ludko. — p. XXII. . 3, 27, 136. 216. — p. XXIII. 169, 176. 178, 179. — Radlicza v. Radlicza. — Rzeschowsky v. Rzeschowsky. JOHEL 70. IPPOLITUS s 58. IRREGULARIS (- laritas) 30, 44, 80. 81, 82, 122, 152, 168, 194, 203, 254. ITER ... 24, 26, 29, 126, 207, 208. ITINERANTES 17, 36, 37. JUDAS s 5, 53, 59, 202. JUDEUS . . 36, 40, 73, 238, 239, 240. JUDEX 24, 25, 54, 70, 98, 99, 103, 104, 106, 107, 109, 124, 160, 168, 169, 199, 200, 201, 202, 205, 230, 247, 250, 254. JUDICIUM 54, 97, 98, 99, 124, 199, 200, 201, 202, 251. 253. JULIUS p 6. JURAMENTUM 21, 106, 109, 114, 117, 121, 125, 126, 127, 130, 135, 151, 162, 194, 199, 203, 204, 211, 217, 218, 234, 246, 255. JURATUS 49, 109, 247. JURISDICIO 70, 124, 182, 193, 195, 200, 202, 216, 230, 232, 234, 255. JUS canonicum . . . 177, 178, 195, 208. — canonicum, civile . .105, 169, 229. — cummune . . . . 43, 44, 255, 256. — divinum humanum . 3, 97, 181, 220. — ecclesiasticum 219. — laycorum 25. — naturale 69. — patronatus v. patronatus. — presentandi v. presentandi. — thewtunicum v. thewtunicum. JUSJURANDUM 203, 205. JUSTITIARIUS 234, 254. K. KALENDARIUM 139, 164. KALIS 47, 176, 257. KATHARINA v. C. KAZIMIRIA 122. KMETHO ... 95, 97, 100, 147, 148. KORABOWYCZE Johannes de K. 143. KYLIANUS s 58. L. Ł. LACUS 124. LAMINA 197. LAMPAS 152, 168. LANEUS 148, 165. LAPIS primarius 227, 228. LAR 243. LASKI Johannes 175. LATERANENSE concilium v. concilium. LATOSCHYN, Johannes de L. . . 156. LATRO 29, 229. LAURENTIUS s 58, 202. LAYCUS 5, 6, 7, 25, 26, 30, 36. 37, 38, 40, 43, 44, 48, 49, 50, 56, 68, 69. 81, 85, 89, 90, 95, 103, 104, 106, 125, 153, 178, 180, 181, 192, 198, 201, 202. 205, 206, 207, 209, 211, 212, 215, 216, 220, 222, 224, 226, 227, 229, 231, 240, 244, 256. LECTIO 129. LECTISTERNIUM 221. LECTOR 8, 54. LEGATUM 26, 214, 216. LEGATUS . 70, 73, 80, 175, 177, 178. LEPRA ( - prosus) . . . . 66, 71, 74. ŁETOWSKI 3. 35, 63. LEUANS - uatus 235. LEVITA 97, 218, 220. LEX 127. LIBELLUS 175, 176, 182. LIBER 10, 12, 31, 36, 38, 82, 83, 127, 150, 176, 212, 241. — 233. LIBERALITAS 131. LIBERTAS 29, 125, 134, 160, 200, 211, 230, 231, 232. LICENCIA 6, 7, 17, 19, 27, 30, 37, 4l, 42, 43, 50, 69, 84, 86, 92, 105, 106, 110, 163, 179, 195, 196, 199, 205, 208, 210, 212, 218, 223, 226, 242, 250, 251, 252, 253, 254. LIGNUM 149, 166. LINTHEUM 10. LIS ... 53, 136, 143, 155, 165. 233. LITERE 5. 18, 19, 24, 29, 44, 50, 54, 105, 119, 120, 159, 168, 176, 177, 178, 179, 184, 192, 193, 194, 199, 200, 206, 224, 230, 243, 252, 253, 254. LITIGANS .... 155, 156, 165, 230. LOCACIO 97, 238. LOCUS 7, 133, 162, 167, 182, 184, 191, 195, 202, 204, 216, 222, 224, 227, 231, 250, 251. LONGINUS s 92. LUBUCENENSIS E 176. LUCAS s 58, 202. LUCIA s 14, 59 LUCRUM 233. LUDKO Johannes Ep. Cr. . . 136, 162. LUMEN 138, 139. LUMINARE . . 49, 120, 159, 163, 228. LUXURIA 251. M. MACHINACIO in mortem conjugis 29, 99. MAGISTER 42, 54, 56, 133. 161, 162, 169, 190. MAGISTRA 41,42,221. MAGNATES 233. MAJORITAS 128. MALACHIAS 97. MALDRATA? 100, 219. MALEFICUS 253. MALICIA 235. MANCIPIUM 109, 240, 247. MANDATUM 44 MANICA 85, 208. MANSUS 148. MANSIONARIA 134, 162. MANSIONARIUS 137, 151, 153, 154, 155, 159, 167, 168, 209. MANTUA 170. MAECA 14, 15, 17. 19, 23, 24, 25, 26, 30, 36, 37, 41, 44, 47, 54, 57, 107, 109, 118, 119, 120, 131, 132, 140, 152, 161, 162, 163, 164, 167, 197, 206, 226, 227, 238, 247. MARCELLINUS 58. MARCUS s. . . -. 58, 77, 121, 160, 202. MARE 82. MARGARETHA s 14, 58, 202. MARIA Egypciaca 92. — Magdalena . . . 14, 44, 58, 202. — Virgo 13, 22, 57, 58, 59, 73, 92, 120, 121, 128, 130, 140, 150, 167, 176, 202, 2u3, 253. MARITUS • 29, 109, 246. MARTINUS s. 14, 39, 40, 59, 123, 144, 165, 170, 202. — de Olschowa v. Olschowa. — de Postantalice v. Postantalice. — p. V 176, 178, 257. MARTYR 91, 92, 202. MATHEUS 202. MATHIAS Frater 114. — s 58, 202, 227. MATER 4, 5. MATRIMONIUM 5, 9, 10, 29, 37, 41, 43, 73, 74. 77, 80, 82, 112, 186, 187, 190, 191, 196, 234, 235, 236. MATRONA 48, 49. MAURICIUS s 59. MAYSTRA 42. MCZISLAUS Abbas Thinicziensis . 143. MECZSLAUS Ade 143 MEDICINA 11, 66, 251. MEDICUS 251. MEDIETAS bonorum 38, 137, 147, 148, 152. 159, 165, 166. MELCHISEDECH 96 MELIORACIO .... 142. 143, 146. MLMBRANA 206. MENSA 118, 121, 134, 135, 144, 159, 162, 228. MENSIS 20, 30, 37, 43, 44, 47, 48, 49, 89, 106, 107, 109, 111, 114, 119, 120. 129, 132, 137, 138, 139, 145, 150, 159, 161, 163, 165, 167, 182, 189, 191, 195, 196, 197, 199, 202, 203, 206, 209, 210, 213, 219, 225, 232, 237, 239, 246, 247, 250, 255. MENSTRUUM 66, 74. MENSURA . . . .213, 233, 245, 253. MERCANCIA 99. MERCATOR 244. MERITUM 184, 185, 187. MESSIS . . 23, 98, 146, 166, 201, 202. METRICA 112. 206. METUDIUS s 92. METUS 19, 192, 194. 199. MICHAEL s. 13, 58, 114, 120, 143, 144, 147, 159, 202. — Scholasticus Gneznensis . . 143. MILES . . . 22, 74, 95, 104, 218, 243, MINE 192. MINISTER 11, 17. 38, 75, 85, 113, 135, 212, 218, 220, 227, 231, 234. MINORES fratres 6, 251. MISERABILIS persona 201. MISSA 11, 15, 16, 18, 37, 43, 44, 57, 75, 76, 83, 90, 92, 118, 120, 129, 133, 137, 138, 140, 141, 153, 159, 163, 164, 165, 168, 195, 197, 198, 217, 224, 225, 226, 251. MISSALES 21, 39, 98. MITRA 197, 209, 221. MOGILA 257. MOKRSKI Florianus Ep. Crac. 47, 50. 113. MOLENDINARIUS 40 MOLENDINUM 21. 24, 142, 148, 165, 170, MONACHUS 42, 56, 183, 208, 221, 222, 223, 233, 234, 244, MONASTERIUM 41, 42, 105, 134, 162, 183, 199, 208, 212, 221, 223, 231. 234, 248, 251, 254. MONETA 253. MONIALIS . 31, 41, 42, 208, 221, 253. MONICA s 85. MONICIO 21, 27, 36, 56, 98, 99, 107, 110, 197, 206, 216, 229, 231. MONSTRUM 75. MORA 184, 220. MORS ... 26, 40, 138, 192, 216, 253. MORTUUS 137, 146, 163, 166, 193, 217. MOYSES 110, 117, 195. MULIER 7, 10, 20, 29, 65, 68, 71, 74. 81, 111, 112, 209, 234, 244, 251, 253. MUNITIO 243. MURUS 239. MUSIOA 170. MUSICUS 170. MUSTRUM 67. MUTILATIO (tus) ... 69, 249, 253. MUTUS 68, 73. MUTUUM 214,245,247. MYRZYNYECZ, Arnolfus de M. . 156. N. NANKERUS Ep Crac. 3, 31, 35, 36. 38, 39, 44, 47, 48, 113. NATALIS d 13, 222. NATIO 221, 222, 241. NATIVITAS C. 11, 16. 22, 92, 57, 58, 202, 224. NAVIGANS 69. NEGLIGENTIA 193. NEGOC1UM 42, 126, 151, 152,153, 161, 167, 168, 183, 195. 205, 233, 234. NEMUS 214 NEPOS 98. NICOLAUS s 13, 59, 202. — p. V 132, 176. — Poray v. Poray — Trąba v. Trąba. NOBILIS 37. 80, 85, 86, 95, 96, 97, 99, 100, 104, 141, 198, 199, 205,219,220, 243. NOBILITAS 96. NOLA 198. NOMEN 5, 6, 85, 226, 251. NOTARIUS 18, 50, 54, 107, 133, 150, 162, 169, 188, 200, 205, 206, 237, 257. NOVALIS 92, 125. NOVITIUS 221. NUMERUS . . 184, 185, 187, 197, 245. NUNCIUS 105, 177, 178, 184, 193, 197,200. NUNDINE 203. NUTRIX 240. NYEMYERZA, Florianus Petri. — de Chorzelow 143. NYEWESCH v. Pelka. O. OBEDIENCIA 41, 178, 179, 198, 199, 211, 242. OBEX 68. OBLACIO . . 49, 108, 225, 229, 246. OBLIGATIO 203, 204. OBSERVANCIA 10, 11, 36, 80, 90, 124, 131, 132, 161. OCCISOR 29, 104 OCCUPATIO ( - tor) . . 199,243,244. OCULUS 68. 251. OFFERTORIUM . . 16, 118, 133, 159. OFFICIALIS 98, 100, 103, 104, 124, 160, 181, 193, 196, 206, 211, 218, 219, 236, 238, 240, 241, 243. 245 OFFICINA mineraria, vitrearia. . 170. OFFICIUM 10. 169, 183, 195 196, 206, 209, 212, 219. 221, 224, 225, 226, 240, 242, 244, 246, 248. OLEŚNICKI Sbigneus Ep. Cr. 89, 91, 113, 129, 130, 131, 133, 151, 161. OLEUM . . 68, 120, 168, 209, 226, 238 OLIVA 68, 82 OLLA 121, 132, 153, 168. OLSCHOWA Martinus de O. . . 143. OMELIA 92. ONUS 232. OPCIO 142. OPIDUM 49, 50, 105, 134, 135, 162, 231. OPPATOW 44 OPPOROU, Vuladislaus de O. . . 257. OPPRESSOR 253. ORACIO 5, 12, 14, 27, 57, 73, 90, 137, 138, 154, 155, 208. ORATORIUM 242. ORDINACIO 133, 137. ORDINARIUS . . . 109, 196, 206. ORDO 8, 18, 20, 29, 36, 38, 42, 69, 77, 80, 113, 186, 187, 190, 194, 195, 196, 207, 210, 223, 224, 225, 226, 242, 250. OREUM v. Horreum. ORNAMENTUM 10, 36, 212, 228, 233. ORNATUS . . 127, 150, 212, 213, 221 ORPHANUS 233. ORTULANUS . . . . 21, 40, 99, 147. ORTUS 148, 165. OSEAS 72. OSTIUM v Hostium. Ovum 83. P. PABULUM 147, 226. PAGANUS 40. PALETZ Stephanus 257. PALLA 10, 227. PALMA 16, 252. PANIS 128, 151, 167. 181, 221, 2-6. 230. PANNUS . 49, 139, 144, 163, 222, 239. PAPA 30, 70, 73,83. 84, 96. 97, 99, 126, 16!, 194. PARASCEUE d 29, 82, 83. PARENTES 28, 204. 221, 235, 244, 246. 253. PAROCHIA . . 40, 41, 218, 228, 239. PAROCHIANUS .... 21, 24, 84. PARS sanior 177, 179, 184, 186. 187, 193, 204 PARVULUS 65. 67, 80, 82. 83, 109, 247. 249. PASCHA 9, 11. 222. PASCUA 230. PASCHALIS II. p 96. PATER 4, 5. PATER familias 241 PATRIA 220. PATRIMONIUM 194. PATRINUS 5, 65. 226. PATRONATUS jus 23, 27, 99, 214, 223. 224, 248. PATRONUS 19, 25, 26, 27, 30, 80. 81. 91, 92, 186, 202, 203, 210, 212. 218, 223, 224. 228. PAULUS. . 13, 58, 170, 180. 202. 217 PAUPER 25, 26,37, 72, 86, 96, 105. 108, 124, 138, 142, 196, 208, 232. 237, 238, 243, 246. 247. 251. PAX 27, 57. PECUNIA 128, 132, 133, 139. 140, 150, 161, 164, 167, 170, 185, 195. 213. 214, 224. 243. PECUS 25, 105. 147. PEDAIJA (pedagia) .... 20. 231. PELKA Johannes de Nyewesch . 143. PENA 202, 203, 204, 205, 206, 208. 224. 249. PENITENCIA 6, 27, 40, 41, 70. 77, 80, 90, 109, 197, 205, 217, 218, 221. 235, 246, 247, 248, 249, 250, 251, 252, 253. 254. PENITENCIARIUS ... 27. 72. 252. PENSIO 110. PENTHECOSTE 9, 11, 17, 22, 58, 92, 202. PERCUSSOR presbyt. ... 105, 249. PEREGRINUS 37, 218 PERGAMENUM 237. PERIURIUM 85, 205 PERIURUS 253. PERPETUA s 92. PERSONATUS 55, 120, 122, 123, 124, 131, 142, 169, 183, 210, 211, 225. PERTINACIA .... 27, 57, 256. PERTINAX 43, 45. PETITIO 191. PETITOR 14, 25. 48, 49, 50. PETRUS s. 13,58, 79, 178. 180, 202, 217. — Wysz v. Wysz. PEYSER Nicolaus 257. PHARAO 232. PHILIPPUS s 58, 202. PIGNORATA res 109. — terra 80. PIGNUS 36, 140, 164, 214, 243, 245, 255. PLATEA 149, 167. PLEBANUS . 70, 89, 95, 108, 162, 196, 209, 213, 218, 235, 242, 246, 250. PLEBEUS 104. PLEBS 4. 5, 235. PLOCENSIS E 176, 257. PLUVIALE 197. POSTANTALICE, Martinus de P. 143. PODUODI 233. POLONIA .91, 105, 118, 120, 159, 169. POLONICA ecclesia 129. — terra 239. POLLUCIO ecclesie 29 PONDUS 213, 233, 245. PONTIFEX 82, 151, 167, 175, 186, 189, 191, 193, 204, 206, 207, 228, 232, 254. POPULARIS 99. POPULUS 11, 14, 15, 16, 81, 180, 186, 189, 197, 198, 203, 205, 209, 225, 242, 250, 252. PORAY Nicolaus 143. PORCIO ... 16, 129, 140, 144, 151. POSSESIO fsor) .... 92, 232, 243. POSTULACIO 142, 183, 190. POTESTAS (potencia) secularis 55. 192, 241, 243, 250. POTUS 11, 221. POZNANIENSIS E 175, 176. PRATUM 214, 248. PRAXEDIS s 58. PRAVITAS heretica . . 240, 241, 242. — usuraria . . 214, 244, 246. PREBENDA 18, 55, 97, 123, 131, 133, 134, 141, 142, 143, 162, 165, 169, 204. PREBENDARIUS .... 154, 155. PREBENDATUS 56. PRECEPTOR 54, 56. PREDICACIO . ... 22, 77, 79, 252. PREDICATOR 6, 77, 78, 79, 84, 198, 241, 251. PREDIUM 105, 214. PREDO 40. 213. PREGNANS 82. PRELATURA 55, 91, 95, 119, 120, 123, 124, 130, 132, 133, 135, 145, 162, 165, 211. PRELATUS 14, 15, 27, 72, 95, 129, 131, 132, 133, 135, 136, 148, 153, 159, 162, 167, 183, 193, 197, 198, 199, 208, 209, 212, 215, 216, 117, 223, 238, 244, 249. PREPOSITURA .... 55, 124, 197. PREPOSITUS . 17, 25, 42, 54, 56, 186. 197, 221, 222, 223, 225. PRESBYTER 10, 43. 199, 218, 235, 237. PRESENTACIO 38, 55. PRESENTANDI jus . 23, 210, 214, 224. PRESENTATOR 237. PRIMAS 175, 257. PRINCEPS 74, 105, 118, 126, 133, 141, 151, 154, 159, 161, 162, 167, 202, 204, 218, 219. 221, 222, 223, 233, 234, 239, 241, 243, 249. PRIOR 54, 56. PRIORATUS 55. PRIORITAS 128. PRIORISSA 41, 42, 221. PRISCA s 58, 130, 131. PRIUACIO 18, 20, 38, 111, 139, 149, 195, 204. 242. PRIUILEGIATUS ( - gium ) 30, 43, 65, 80, 81, 84, 95, 99, 125, 130, 148, 155, 160, 197, 208, 214, 219, 229, 248. PROCESSIO 57, 121, 129, 152, 160, 252. PROCESSIUS 58. PROCESSUS 104,106,107. 111, 112. 124, 125, 143, 160, 165, 168, 169, 182, 186, 195, 200, 242. PROCOPIUS s 58. PROCURACIO . 21, 150, 195, 222. 23), 233, 234, 236, 237. PROCURATOR 104, 123, 124. 126. 127, 128, 129, 132, 136, 137, 138. 139, 140. 141, 145. 148, 149 150. 152, 153, 161, 163, 164, 167, 168, 188, 190. 199, 218, 219. 233, 240 PROFESSIO 42, 221, 222. PROFESSOR 242, 257. PROFESSUS 41, 42, 221. PROFUGUS 242. PROLES 41, 74, 235. PROMISSIO . . . 203, 204, 211. 224, PROMOCIO per saltum 29, 69, 129, 253 PRONUNTIATIO 186. PROPHANUM 25. 227. PROSCRIPTUS 242. PROTHOCOLLON 205. PROTHONOTARIUS . . . . 53, 128 PROUENTUS 211, 213, 231. PROVINCIA 79. 80, 181, 183, 193, 195, 202. 206. 215, 218, 220, 228, 242, 245, 249. PROVISIO 142, 144, 145, 146, 147, 148, 164, 165, 183, 188, 189, 194. PRZESWODI, Abraham de P. . . 143. PSALMUS . . . 11, 16, 90, 154. 155 PSALTERISTA 137, 151, 152. 154. 155, 159, 167, 209. PSALTARISTIA (134) 162. PUBLICACIO ... 30, 47, 185, 186. PUER 68, 69. 222, 226. PULSUS vesperarum 17. PURIFICACIO 16,74,128, 129, 132, 143, 145, 150, 156, 159. 167, 202. PYENYASEK Johannes de Cruslowa 156 Q. „QUAM dilecta" 11. QUARTALE 100. QUATERNUS 176, 229. QUESTOR 14, 25, 48, 50. QUINDENA 140. QUINQUAGENA 16. r. RACIO 138, 140.150, 163,167,193,213,229. RADOLIN 53. RADLICZA, Johannes de R. — Ep. Crac. 127. RADOSCHOWNYCZA Jacobus de R. 156. RAPINA 29, 105, 220, 233. 242, 243, 253. RAPTOR 37, 40, 104, 103, 106, 107, 125, 163, 242, 243, 244. RAPTUS 9. RECEPCIO 121, 123, 133. RECONCILIATIO 237. RECTOR 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 39, 40, 41, 48, 49, 50, 54, 56, 77, 84, 85, 86, 91, 108, 109, 117, 121, 122, 152, 164, 195, 196, 197, 198, 203, 212, 216, 217, 223, 228, 229, 231, 232, 237, 240, 241, 246, 252. REEMPTIO 213. REFECCIO 151, 165 167. REFECTORIUM ....... 222. REFORMACIO. ... 143, 148, 165. REGENS 148, 165. REGESTRUM 112. REGIMEN animarum . . 4, 11, 18, 57. REGINA 134, 162. REGNUM ... 79, 91, 92, 97, 181. REGULA 80, 257. REGULARIS 90, 207, 235. RELIGIO 9, 41, 207, 242. RELIGIOSUS 22, 27, 28, 30, 31, 32, 37, 41, 42, 43, 48, 50, 82, 84, 105, 109, 197, 211, 216, 217, 218, 221, 223, 231, 234, 244, 247, 248, 252, 253. RELIQUIE 81, 91, 127. REMEDIA 240, 241. REMISIO .... 27, 250, 251, 254. RENUNCIATIO 193, 194. RES ecclesie 212. — pignorata 109, 247. — predata ........ 213. — viciosa 213. 36 RESIDENCIA . . 17, 18, 37, 110, 153. RESTITUCIO 28, 29, 72, 86, 105, 109, 213, 217, 218, 243, 245, 246, 247, 248, 249. RESURECCIO . . . 13, 16, 58, 92, 202. REVELACIO 191. — peccati 6, 29, 251. REVELATOE confessionis ... 67. REVOCATIO 199. REX 16, 21, 27, 28, 105, 118, 119, 120, 126, 133, 134, 141, 151, 159, 161, 162, 167, 169, 241, 249. RIKIJ, Nicolaus de Eikij .... 257. RITUS 240. ROBUE 166. ROCZNY targ 203. ROGACIONES 9, 121, 160. ROKIETHA 207. ROMA 178. „ROEATE celi" 57. RUBETUM 142. RUBEICA 19, 47, 82, 83. RUSTICUS 148, 211. RZEPXICKI 3, 35, 103. RZESCHOW 153. RZESCHOWSKY Johannes Ep. Crac. 153. s. SABBATUM s 82, 203. SACEEDOS 8, 43, 68, 70, 90, 105, 197, 198. 205, 209, 215, 218, 225. SACERDOCIUM 154. SACRAMENTUM (v. baptismus, confirma- cio, penitencia, eukaristu, ordo, matrimonium, unccio extrema) 4, 22, 24, 40, 42, 43, 74, 76, 77, 90, 113, 181, 198, 217, 218, 220, 223, 238, 242, 244, 247. 249, 253. — iurisjurandi 21. SACEILEGIUM (-us) 26, 29, 43, 50, 104, 105, 181, 253. SACEISTIA 212. SAL , 226. SALAEIUM 237. SALIVA 66, 226. SALOMON 42, 43. SALTUS 69, 253. SALUTACIO angelica 14. SANCTIMONIALIS 29. SANCTUAEIUS . . 19, 152, 167, 209. SANCTUS 12, 13, 41, 57, 58, 202, 253. SANGUIS 222, 224, 249. — C 83. SANDOMIEIENSIS (canonicus, terra) 95, 100, 257. SANIOE v. pars. SBIGNEUS Archidiaconus .... 143. — Olesnicki v. O. SCAEBUNIEIA, Stanislaus de S. . 257. SCAPULAEE 222. SCAPULE 5, 8. SCHADEK Jacobus de S 156. SCHAEFFENBEEGK 175. SCIENTIA . 4, 186, 187, 190, 191, 194. SCISMATICUS . . 29, 40, 67, 242, 253. SCISSUEA 208. SCOLA . 17, 99, 113, 133, 161, 162, 241. SCOLAEIS 17, 119, 140, 159. 164, 238, 241. SCOLASTICA 58. SCOLASTICUS 54, 257. SCOLTECIA. . . . 134, 135, 162, 170. SCOTUS 21. SCEINIAEIUS 54, 55. SCEUTATOE . . . 184, 185, 186, 187. SCEUTINIUM . 183, 184, 185, 186, 187. SCULTETUS 49, 213, 221. SCULTETOE 213. SCUTELLA 5. SEBASTIANUS 58. SECEETUM 205. SECTA 240, 241. SEDES apostolica (romana) 30, 105, 122, 152, 168, 170, 177, 178, 192, 208, 210, 212, 248. — archipresbyterialis .... 250. — metropolitana 182. — vacans 211, SEGES 220. SEMEN 143, 166, 224. SEMLXACIO 146. SENES 68. SENIOE 212, 219, 228, 229. SENIUM 133, 162. SENTENCIA 24, 103, 104, 111, 199, 202, 204, 205. SEPES 139. SEPTA 41, 42, 223. SEPTIMANA 144, 151, 167. SEPULCRUM 153. SEPULTURA 24, 26, 30, 37, 40, 41, 48, 49, 57, 59, 108, 109, 138, 139, 163, 183, 184, 186, 189, 191, 217, 220, 238, 242, 246, 249. SEQUESTRATIO 203. SERA 120, 140, 159, 226, SERMO .... 22, 78, 92, 153, 198. SERVITOR 123, 124, 144, 161,163, 165, 216. SERUUS 240. SETEGIUS Custos Wislicziensis . 143. SEXAGENA 152, 168. SEXTUS 31, 193, 230. 242. SEVERIENSIS (dux) 170. SEVERINUS s 59. SIGILLUM 24, 120, 159, 182, 185, 191, 196, 212, 228, 253, 257. SIGNIFICACIO verborum. . . . 257. SILENTIUM 222. SILIGO 166. SILVA 142, 148, 149, 214. SILVESTER s 58. SIMONIA (-cus) 19, 23, 29, 72, 194, 224. 236, 253. SINCOPA 10. SIRADIA 95. SLUPCZA Johannes de S. ... 156. SMIGMA 72. SOBOLIS 235. SOCIUS 223, 227, 249. SODOMITA 29. SOLUCIO 109, 219. SORDES 227. SORS 24, 109, 214. SORTILEGUS 29, 248. SPECIES 181. SPECTACULUM 207. SPOLIUM 106, 165. SPONSA 9, 37. SPONSALIA 9, 234, 235. STACIO . . 133, 134, 162, 231, 252. — crucis 17. STALLUM . . 119, 141, 159, 164, 204. STANISLAUS s. 12, 58, 91, 118, 120, 129, 130,133,137, 150,159, 167, 170,202. STATUTARIUS 231. STATUTUM 38, 39, 49, 57, 80, 89, 104, 113, 114, 119, 123, 128, 130, 132, 137, 141, 148, 149, 150, 151, 153, 155, 156, 159, 160, 161, 164, 167, 170, 176, 177, 178, 194, 195, 198, 203, 206, 2L1, 214, 215, 217, 220, 225, 226, 231, 249, 255. 257. STEPHANUS 58, 202. STERILITAS 29, 253. STIPENDIUM 139,236. STOLA 7, 197. STRAMEN 97, 147, 166. STREGUNENSIS (Strigoniensus, arcMdya- conus, canonicus, ecclesia) 184, 186, 188, 189, 190, 191. STRZELECZ Petrus 143. STRZĘPIŃSKI Thomas Ep. Crac. 103, 114, 133, 134, 135, 162. STUBA 239. STUDIUM 129. SUBCUSTOS 119. SUBDIACONUS . 8, 10, 140, 225, 237. SUBSTITUTUS 130, 161. SUBURBIUM 17, 81, 121, 122, 152, 160, 168. SUCCESSOR 26, 57, 137, 146, 147, 163, 166, 212, 215, 216, 217, 219. SUFFRAGANEUS 177, 178, 179, 182, 227, 236, 237, 245, 250. SUMMACIO 250, 167. SUPELLEX 105, 227. SUPERPELLICIATUS (-cium) 7, 15, 85, 86. 119, 121, 159, 197, 208, 209, 222. SUPPLICIUM 254. SUSPENSIO (-sus) 16, 19, 23, 30, 36, 44, 69, 75, 99, 104, 108, 111, 119, 129, 159, 167, 193, 195, 199, 207, 210, 212, 218, 220, 223, 235, 237, 238, 246, 248, 249, 253. SWYRADZICZE Stanislaus de S. 156. SYMBOLUM .... 4. 14, 69, 180. SYMON s 53, 59, 202, 224. SYNAGOGA 239. SYNODICON Poloniae . 3, 47, 136, 216. SYNODUS 4, 27, 30. 35, 47, 56, 82, 83, 86, 97, 99,103,111,112,113, 176,193, 196, 197, 199, 203, 205, 244, 250, 257. SZYSZKOWSKI Martinus Ep. Crac. 169, 170. T. TABULA 250. TALTA 232, 243. TAXA 139, 147, 149, 163, 166, 213, 237. TAXILLUS 37, 221. „TE DEUM LAUDAMUS" 186, 187, 190, 192. TEMPLUM 218, 227. TEMPUS 5, 9. 92, 194. TENUTA 135. TENUTAEIUS. ... 144. 146, 147. TEEMINUS 183, 186, 188, 189, 191, 202. 213, 215, 225, 235, 245. TERRA 98, 109, 219. 220, 223. 233, 239, 242. 243, 248, 256. TEEEIGENA 220. TESTATOR 40. TESTIMONIUM 85, 205, 208, 215, 220, 250, 257. TESTIS . . . 41, 112, 182, 205, 257. TESTAMENTUM 26. 35, 40. 47, 48. 54. 123, 139, 214 215, 216, 218. THABELLIO . 54, 104, 107, 169, 185 THABELLIONATUS 54, 55, 104. 107, 169. THABERNA 17,25,36.43, 100, 165, 207. THABERNACULUM 77. THABERNAEIUS . . 21, 40, 99, 142. THABOR 110. THAENOW Joh. Eaph. de T. . . 156. THAESIS 21. VHELONEA 20, 231, 240. THEWTUNICUM jus . . .21, 39, 40. THEZAUEUS . . .127, 128, 150, 218. THOMAS 59, 76, 202. — de aquino 92. — Strzępinski v. S. THOENEAMENTUM 40. THORUS 194. THURONENSIS v. Concilium. TIMOTEUS 58. 78. T[TULUS 110 TITUS 79. TOLLETANUM v. Concilium. TONSURA 17, 36. 56, 91, 99, 119, 159. 207, 253. TRĄBA Nicolaus, Archiep. Gnez. 175, 176, 178. 257. TEANSACCIO 54. TEANSFIGUEACIO . . . 110, 114. TEANSGEESSOE 207. TEANSSUBSTANCIACIO ... 83. TEEMESTEE tempus 165. TEIBUTUM 243. TEIDUUM 100, 106. 220. TEIEXNIUM . 192, 195, 196, 197, 235. TEINITAS s. . . . 13. 110, 180, 181. TEITICUM 8. 146. 166. TUMULACIO 153. TUNICA 85. 222. TUEBATOE 192. TYBUECIUS 58. TYNTYNABULUM 77. TJ. UNCCIO extrema 8, 68. 77. 82, 109. 246. UNGUENTUM 72 UNIEJÓW 47. UNIO 242. UNIVEESITAS . . 80, 81. 211. 231. UEBAN IV. p 12. USUEA . 24, 29, 56, 57, 108. 109. 229, 239, 244. 247, 253. USUEAEIA pravitas v. pravitas. USURAEIUS 7. 24, 30. 40, 56. 57. 108, 109. 214. 244, 245, 246, 247. UTEEUS 75 UXOE 5. 74. 109, 246, 247. V. VACACIO . . 145, 165, 184, 189, 224. VALENTINUS s. ...... 58. VAS 5, 7, 9. 227, 236. VASALLUS 211. VENCESLAUS . . . . 58, 91, 92. 130. VENDITIO (-tor) 213, 214. 220, 239, 245. VELUN 176. VENEEACIO sanctorum . . . 12. 57. VESPEEE 16, 17, 83. VESTIARIUM 222. VESTIMENTUM . . 10, 209, 227, 236. VESTIS . . 10, 17, 105, 207, 221, 222. VETULA 65. VEXATOR 97. VIATICUM 80, 82, 137. VIATOR 37, 218, VICARIA .... 130, 137, 161, 242. VICARIUS 15, 19, 23, 28, 30, 56, 79, 84, 103, 104, 105, 118, 121, 127, 129, 130, 137, 139. 140, 141, 151, 152, 153, 154, 155, 159, 161, 162, 167, 16b, 193, 195, 208, 209, 214, 216, 218, 223, 225. 240. VICECUSTOS 150, 167. VICEDECANUS 130, 209. VICINUS 221. VIDUA 233. VIENNENSE concilium v. concilium. VIGILIA 14, 37. 57, 92, 118, 137, 138, 140, 141, 154, 155, 159, 163, 164, 217, 227. VILLA . 21, 23, 42, 49. 50, 79, 96. 99, 105, 109, 122, 128, 130, 133. 134, 135, 139, 141, 142, 144, 143, 146. 147, 148, 149, 151, 152, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167. 168, 212, 213, 214, 218, 219, 221, 231. 133, 234, 239, 240, 243, 247, 256. VILLANUS 221. VINCENCIUS s 58. — de Valencia . . . 114. VINUM 8, 67,76, 120, 121, 131, 132,153, 168, 181. 221. VIOLATOR (constitucionis, immuni- tatis) 29. 44. 104, 105. 134, 152, 233, 237, 253. VIR 5, 10, 68, 234, 255. VIRGO 41, 244. VIRGULTUM .... 148, 149, 166. VIS 194, 199. VISITACIO (-tor) 21. 32. 113, 121, 160, 165, 166, 195, 202, 241. VITA (et honestas clericorum) 17, 49, 56, 206, 207. VITRICUS ... 25. 48. 49, 209, 228. VOCATIO 184. VOLUMEN 150, 175. VOLUNTAS ultima .... 54, 214. VOTUM 20, 41, 153, 168, 185, 187, 188, 191, 217, 253. VOX . . . 36, 133, 185, 191, 223, 225. VRATISLAVIA (- iensis) 35, 175, 176. VULNUS 249, 250. VUOLURAMI Petrus 257. VULTUS 251. W. WENCESLAUS v. Venceslaus. WIJKELFE Johannes 180. WLADISLAUS 169. WOYENNE 134, 162. WOYSCHYK Johannes .... 156. WYETLATHOU, Johannes Alberti de W 257. WYSLICIA 53. WISLICZIENSIS v. Setegius WYSLICZKY Stanislaus de Corith- nicza 156. WYSZ Petrus Ep. Cr. . . . 113. 128. Y. YDIOTA 71. YDOLATRIA 83. z. ZALUSKIJ. A. . . . 3. 47, 136. 216. ZELUS 184. 185. ZUPPA 118. 159 *) *) Wyrazy, które się ciągle, niemal na każdej karcie tekstu, powtarzają, (n. p. episcopus, ecelesia, canonicus, capitulum, clericus, diocesanus i t. p.) przytoczono w indeksie tam tylko, gdzie na wyrazy te szczególny położono nacisk. REGESTA. Pag. Praefatio I. Statuta synodalia Nankeri Episco- pi Cracoviensis ann. 1320 . 3 Proemium — De sacramento baptismi .... 4 De sacramento confirmationis . . 5 De sacramento poenitentiae ... 6 De sacramento eucharistiae ... 7 De extrema unctione 8 De sacramento ordinis — De sacramento matrimonii ... 9 De custodia vestium 10 De divinorum officiorum celebratione — De animarum et ecclesiarum regi- mine 11 De festo Corporis Christi venerando — De veneratione Sanctorum ... 12 De divinis officiis 13 De celebratione vigiliarum pro ani- mabus defunctorum 14 De articulis fidei — De diversitate missarum .... 15 De missis conventualiter celebrandis — De collectis pro llege et Episcopo . 16 De consecratione cereorum ... — De clericis non residentibus ... 17 De clericorum vita et honestate . — De praebendis non acceptandis si- ne investitura 18 De non celebrantibus — De non residentibus in proprio be- neficio — De receptoria habenda 19 De institutionibus. liubrica ... — De cohabitatione clericorum et mu- lierum 20 De censibus et exaccionibus, ne fiant De columbationis solutione . . . De procuratione visitatoris . . . De decimis solvendis De decimis et decimatione . . . Symoniace praesentans et praesentatus aeternaliter damnantur, si non poenituerint De usurariis contractibus .... 24 Ad divina non admittantur alieni . — De executionibus faciendis, . . . — De judicibus et causis, quas, quan- do et quomodo debeant judicare — In ecclesiis non locentur prophana 25 De vitricis — De violento ingressu domorum . . 26 Patroni defendant ecclesias ... — De poenitentiis et remissionibus. . 27 De oratione pro pace — De casibus non concessis in con- fessione 28 De casibus episcopalibus .... — De sententia excommunicationis . . 29 De excommunicatis publice et nominatim, ut evitentur .... 30 De sepulturis — Quod omnes tenentur habere istas constitutiones — De clausura monialium 31 Janislai Archiepiscopi Gnesnensi constitutio, constitutionem quam- dam Nankeri Episcopi temperans 32 Joannis Grot statnta. Ann. 1331 . 35 De thabernas visitantibus clericis . 36 De aliis excessibus clericorum . . 37 De non residentibus — De ministris ecclesiae coniugatis . 38 De concubinariis clericis .... — De columbatione 39 De missalibus solvendis .... — Testamentum cuilibet licet facere . 40 Quibus denegatur ecclesiastica se- pultura — De feminis religiosis nubentibus, qua- liter cum ipsis procedendum est 41 De monialibus. ne exeant septa mo- nasterii, exceptis Magistra et Priorissa — De monachis extra claustra et cel- las morantibus 42 De religiosis ministrantibus sacra- menta sine licentia episcopi . . — Matrimonia clandestina 43 De celebratione missarum in eccle- sia — De executione mandatorum ... 44 Statuta Floriani Mokrski. A. 1373. 45 Rubrica de testamentis 47 Ut nullus inducatur ad eligendam sepulturam 48 Ut vitrici per rectores ecclesiarum eligantur — U laici non prohibeant circa fune- ra oblationes 49 De luminaribus utendis in ecclesiis — De petitoribus, ut non admittantur . 50 Statuta Petri Vissi de Radolin A. 1396 53 Sequitur de foro competenti: quod clericus clericum non trahat ad forum seculare — De notariis publicis et fide instru- mentorum 54 De institutionibus clericorum: scili- cet, quod non recipiant ecclesia- stica beneficia sine canonica in- stitutione 55 De vita, habitu et honestate cleri- corum 56 Sequitur de usuris, et usurariis in sacris locis non sepelliendis . . — De celebratione missarum et vene- ratione sanctorum 57 De vigilia assumptionis B. V. Ma- riae 57 De festivitatibus sanctorum cele- brandis 58 Statuta Alberti Jastrzębiec A. 1423 63 I. (Proemium) — Pars prima II. De sacramento bap- tismi 64 III. De sacramento eucharistiae . 65 IV. De confirmationis sacramento . 67 V. De sacramento unctionis extremae 68 VI. De ordinis sacramento .... 69 VII. De poenitentia 70 VIII. De sacramento matrimonii . 73 Pars secunda. IX. Cautelae baptismi 75 X. De accidentibus et de defectibus circa missam — XI. Quae sacramenta sunt necessi- tatis • 77 Pars tertia. XII. De praedicatoribus — XIII. De modo praedicandi ... — XIV. Quod praedicator magis debet docere exemplo bonorum operum. quam doctrina .... 78 XV. A quibus et ubi verbum sit proponendum — XVI. Aliter doctis, aliter indoctis praedicetur 79 Pars ultima XVII. De censuris . — XVIII. Regulae circa observantiam interdicti 80 XIX. De rubricis suspectis in li- bris missalibus contentis in Pa- rasceve et sabbato sancto ... 82 XX. De fratribus presentatis ad au- diendas confessiones 82 XXI. De non ferendo testimonio in terminis terrestribus 85 XXII De manicis laycalibus ... — XXIII. De ministris ecclesiae, quod superpelliciati intrare debent circa tempus determinatum . . — XXIV. De clericis, qui vagas decimas recipiunt, sine licentia episcopi 86 XXV. De vaga restitutione brevi- ter — Statuta Sbignei Oleśnicki a. 1436 87 1. Proemium 89 2. De decimis de manibus laicorum non recipiendis — 3. De accessu altaris orando ante missam a quolibet sacerdote . . 90 4. Contra detinentes decimas ... — 5—10. Statuta Sbignei mixti tenoris 91 Concordata dominorum laicorum cum praelatis ecclesiae ... 93 StatutaThomae Strzępiński a.1459 101 Proemium 103 I. Ne iudices quicumque evocentur post appellacionem factam ab ipsis — II. Contra raptores bonorum eccle- siae, verberantes executores, aut portitores vel detentores proces- suum nostrorum 104 III. Absolutio excommunicati per confessorem in mortis articulo . 105 IV. Forma autem ecclesie [in hu- iusmodi absolutione] est haec . 106. V. Contra presbyteros cum raptori- bus in expedicionem procedentes — VI. De sententia excommunicationis ferenda, copiis processuum reti- nendis et petenti tradendis . . — VII. De exsecutione processuum de Curia 107. VIII. De usuris 108. IX. De festo transfigurationis domini. 110. X. De non conduccione seu arendacione ecclesiarum et fructuum ipsarum — XI. Contra concubinarios notos . .111. XII. De regestris sive metricis ha- bendis 112. XIII. De clericis promovendis ad ordines 113. XIV. De habendis et legendis statutis — XV. Sequitur statutum de novis, festis et est provinciale . . .114. Statuta Capituli Ecclesiae Cathedralis Crncoviensis a. 1328— 1478 115. Proemium in statuta eccl. Crac. edita per Johannem Grothonis episcopum et capitulum Cracoviense . 117. Statuta Johannis Grothonis, episcopi Cracoviensis, capitulum primum de distributione quotidiana vica- riorum . 118. De novis canonicis recipiendis, Jo. hannis Grothonis episcopi ... — De gradibus et stallis formarum . 119. De habitu et tonsura praelatorum et canonicorum ecclesiae Cracovi- viensis, Johannis Grothonis epi- scopi — De celebratione missae ad majus altare, Johannis Grothonis epi- scopi 120. De convocandis canonicis ad capitula generalia, Johannis Grothonis episcopi — De revocatione facti super provisio- nibus decimarum, Johannis Gro- thonis episcopi — De non faciendis amplius canonicis gracialibus, Johannis Grothonis episcopi 121. Johannis Grothonis episcopi [De pro- cessionibus] *) — De interdicto tam in civitate quam in suburbiis communiter tenendo, Johannis Grothonis 122. Secuntur statuta edita per Bodzantam, episcopum Cracoviensem, et capitulum, de pena lata in transgressores statuti, et primo de anno graciae fratribus coucesso. — De testamentis per praelatos et cano- nicos Cracoviensis ecclesie faci- endis 123. Statutum Johannis Grothonis, epi- scopi Cracoviensis, de exemptione praelatorum et canonicorum a ju- risdictione quorumcunque judicum diocesanorum praeter auctorita- tem ordinariam 124. Statuta episcopum Cracoviensem tangentia, per Bodzantam epi- *) Napisy w nawiasach umieszczone wzięte są z osnowy odnośnych rozdziałów. 37 2bC scopum condita quarto Idus Mai, 1356 124. Bodzantae episcopi, quod censurae capituli per episcopum non debent revocari 125. Bodzantae episcopi (De decimis in novalibus) — Bodzantae episcopi (De castris et fortaliciis ecclesiae) — Bodzantae episcopi (De graciis per episcopum personis ecclesiasticis factis) 126. Bodzantae episcopi (De impensis pro aedificanda ecclesia maiori). — Bodzantae episcopi (De canonico in itinere constituto ...... — Bodzantae episcopi (De sumptibus pro negociis ecclesiae expediendis) . — Bodzantae episcopi (De collectis) . 127. Bodzantae episcopi (De vicariis) . — Statutum Johannis Radlicza, episcopi Cracoviensis, ut omnes res thesauri et claves earum procuratores capitulares servent . . — Statutum de distributionibus quoti- dianis Petri Wysz, episcopi Cra- coviensis 128. Sbignei cardinalis et episcopi Cra- coviensis statutum (De vicariis cathedralibus et juramento epi- scopi Cracoviensis) 129. Statutum de aureo calice per quem- libet episcopum Cracoviensem solvendo et dando, conditum per Sbigneum cardinalem et episco- pum Cracoviensem 130. Statutum (Sbignei) quod duodecim marce pro cappa et vino per quemlibet installandum solvantur . . 131. Sbignei cardinalis et episcopi Cra- coviensis statutum (De senio ca- nonicorum) 133. Thomae, episcopi Cracoviensis (De immunitate ecclesie Cracovien- sis) — Thomae, episcopi Cracoviensis (De mensa episcopali) 134. Thomae, episcopi Cracoviensis (De eodem) 134. Thomae, episcopi Cracoviensis (De castris episcopalibus) .... 135. Thomae, episcopi Cracoviensis (De almuciis) — Statutum Johannis Ludkonis, episco- pi Cracoviensis, pro universa dio- cesi (De anno graciae) . . . .136. Sequuntur capitularia statuta, et pri- mo capitulare statutum de legen- dis missis et celebrandis vigiliis pro anima fratris defuncti . .137. Statutum capitulare (De sepultura fratris defuncti) 138. De anniversariis capitulare . . .139. Capitulare (De eodem) 140. Capitulare (De eodem) — Capitulare (De eodem) 141. Capitulare (De eodem) — Capitulare (De eodem) — Capitulare (Do eodem) — Statutum super provisionibus Capi- tuli . . • — Statutum capitulare (De „litiganti- bus super prebendam in eadem ecclesia"). . , 143. Statutum capitulare (De executione processuum) — Statutum capitulare contra non sol- ventes census 144. Statutum capitulare (De villis prae- stimonialibus) — Statutum capitulare (De eodem) . — Statutum capitulare (De eodem) . 145. Aliud statutum de villa praestimo- niali capitulare 146. Capitulare (De eodem) 147. Statutum de censibus, ratione villa- rum capitularium per tenutarios huiusmodi villas (sic) solvendis — Statutum capitulare (De absentia prae- latorum et canonicorum Crac.) . 148. Capitulare (De donatione lignorum de silvis villarum capituli) . . — Statutum capitulare de taxatione domus 149. Capitulare (De eodem) — Statutum capitulare (De conditione domorum capitularium) .... 149. Statuta capitularia ad regulanda facta et negotia capitularia sa- lubriter edita .... . — Statutum capitulare (De pecuniis capituiaribus) 150. Statutum capitulare (De clenodiis ecclesiae cath. Crac.) .... — Statutum capitnlare (De refectioni- bus fratris missi in negotiis ca- pitularibus) 151. Statutum capitulare (De fratre recusante venire ad capitulum) . . — Statutum capitulare (De eo, qui usus est intercessione regum, pontificum, principum aut alia- rum personarum ad obtinendum beneficium) — Capitulare (De appulsu campanarum). — Capitulare (De interdicto in ecclesia Cracoviensi lato) 152. Capitulare (De officio possessoris medietatis villae Borkow) . . — Capitulare (De negotiis capitularibus) — Capitulare (De residentia) .... 153 Capitulare (De interruptione voto- rum in capitulo) — Capitulare (De tardo ingressu in capitulum) — Capitulare (De tumulatione in ec- clesia cath. Crac) — Statutum Johannis Rzeschowsky, episcopi Cracoviensis(De servan- do interdicto) — Statutum novum capitulare (De litigantibus super praelatura, canonicatu vel praebenda in eccle- sia Cracoviensi) 155 Statuta summaria cnpituli eccle- siae cathedralis Cracoviensis 157 Statuta (summaria) Johannis Grothonis, episcopi Cracoviensis . . 159 Statuta (summaria) episcopum Cracovieusem tangentia, per Bodzantam episcopum condita .... 160 Statuta (summaria) Sbignei Cardi- nalis 161 Statuta (summaria) Thomae episcopi 162 Statuta (summaria) Johannis Lud- konis e — Statuta (summaria) Bodzantae e. . 163 Statuta (summaria) capitularia concernentia provisiones et villas praestimoniales 164 Statuta (summaria) capitularia do- mos tangentia 166 Statuta (summaria) capitularia ad regulanda facta capitularia salu- briter edita 167 Statuta (summaria) de suscipiendis et exequendis literis et processibus quorumcunque judicum . 168 Statutum P. Johannis XXIII. (De recipiendis canonicis ad capitulum eccclesiae cathedrahs Cracovien- sis) 169 Statutum Martini Szyszkowski, episcopi Cracoviensis, de canone pro fabrica ecclesiae cathedralis Cracoviensis solvendo .... 170 Statutum Martini Szyszkowski, episcopi Cracoviensis, de consolatione ex restante pecunia pro mu- sica — Statuta toti provineiae Gnesuensi valentia, condita in synodo provinriali VielunoCalissiensi a. 1420, praeside archiepiscopo Nicolao II. Trąba (Addi- tamentum) 173 Proemium 175 Literae apostolicae Johannis P. XXIII 176 Literae apostolicae Martini P. V. 178 Liber I. De summa Trinitate 180 De constitutionibus 182 De consuetudine — De electione 183 De supplenda negligentia praelato- rum 193 De renunciatione — De tempore ordinandorum . . . 194 De filiis presbyterorum .... — De clericis peregrinis 195 De officio archidiaconi 195 De officio vicarii — De officio ordinarii 196 De maioritate et obedientia . . . 198 De procuratoribus 199 Quod metus causa — De alienatione mutandi iudicii cau- sa facta 200 Liber II. De iudiciis — De foro competenti 201 De feriis 202 De sequestratione fructuum . . . 203 De iurejurando De fide instrumentorum .... 205 Liber III. De vita et honestate clericorum . 206 De cohabitatione clericorum et mu- lierum 209 De clericis non residentibus . . 210 De institutionibus — De sede vacante 211 De rebus ecclesiae non alienandis 212 De emptione et venditione . . . 213 De pignoribus" 214 De testamentis et ultimis volunta- tibus — De anno gratiae 216 De sepulturis 217 De parochiis 218 De decimis — De statu monachorum et canonico- rum regularium 221 De capellis monachorum .... 223 De jure patronatus — De consecratione ecclesiae vel al- taris 224 De celebratione missarum . . . 224 De baptismo 226 De custodia eucharistiae .... — De observatione jejuniorum . . . 227 De ecclesiis aedificandis .... — De immunitate ecclesiarum . . . 229 Ne clerici vel monachi saecularibus negociis se immisceant . . . 233 Liber IV. De sponsalibus 234 De cognatione spirituali .... 235 De consanguinitate et affinitate . 236 Liber V. De simonia — Ne praelati suas vices sub annuo censu exponant 238 De Judaeis — De haereticis 240 Remedia contra haereticos; ... — De scismaticis 242 De apostatis — De raptoribus — De usuris 244 De sortilegiis 248 De De clerico excommunicato mini- strante — De privilegiis et privilegiorum ex- cessibus — De iniuriis et clericorum percusso- ribus 249 De poenis — De penitentiis et remissionibus . 250 De sententia excommunnicationis . 255 De verborum significatione . . . 257 De regulis juris — Regestrum titulorum 258 ERRATA. Str. IX wiersz 16 z dołu po: „1864" opuszczono: synody dyjecezalne odbyte w Pradze w r. 1863 i 1873 (ost. omówił Dr. Klemens Rorovy) it. d. XVI 12 z góry po słowie „czasów" należy wykreślić przecinek. 15 z dołu po słowie „dziś" opuszczono przecinek. 7 12 19 20 21 41 44 5 „ zamiast: „Estereicherowi" ma być: Estrejcherowi. 10 z góry „ „sacerdotis", „ „ sacerdotes. 11 „ „ „conflitentibus" „ „ confitentibus. 2 „ „ „que" „ „ quem. 2 „ po słowach „propria" i „canonica" opuszczono przecinek. 13 z dołu po słowie: „superiores" opuszczono notę tej treści: Kod. Jag. syn : rectores ecclesiarum et earum superiores. 11 z dołu po słowie: „personarum" opuszczono przecinek. 14 „ zamiast: „festis" ma być: festiuis. 15 z góry po słowie: „jure" opuszczono przecinek. 23 z dołu po słowie: „exequentur" opuszczono notę: Kod. Jag. syn.: exe- 49 50 quantur. 14 z góry, zamiast: „eleemosinis" ma być: elemosinis. 1 „ po słowie: „altaribus" opuszczono notę: Kod. Jag syn.: in sa- cris altaribus. 53 54 55 56 66 78 78 81 92 134 142 144 4 „ po słowie: „laycus" opuszczono przecinek. 10 „ po słowie: „presentis" należy wykreślić przecinek. 12 „ zamiast: „aliquis", ma być aliquas. 9 „ zamiast: publice et autentice, ma być: publici et autentici. 2 z dołu, zamiast: „heiditaria" ma być: hereditaria. 10 z góry, po słowie: „jejunium" należy wykreślić: (sic). 7 „ po słowie: „moderantur" opuszczono:Kod. Jag. syn.: mordeantur. 17 „ zamiast: „exemplo" ma być: exempla. 20 „ „ „ver" „ „ vel. 8 z dołu „ „retormetur ma być: reformetur. 1 „ „ „psalteriarum" ma być: psalteristiarum. 25 „ po „nostre" należy wykreślić przecinek, a po „dispensandum" dodać opuszczone słówko: (sic) 14 z góry po „ut" opuszczono przecinek. 15 „ po „venditis" opuszczono przecinek. 19 „ zamiast „villc" ma być: ville. 149 17 z dołu, przecinek położony przed „prioris" należy umieścić po sło­wie: prioris 162 165 167 175 179 184 187 188 197 204 207 216 217 218 219 220 240 265 267 275 294 Str. 150 wiersz 2 z góry, po słowach „publice" i „attente" opuszczono przecinek. „ 8 z dołu, zamiast: „sacerdotalio" ma być: sacerdotalia. „ 3 „ „ „obtare" ma być: optare. » 7 „ „ „pontificium" ma być: pontificum. „ 4 z góry „ „plerunque" ma być: plerumque. „ 10 z dołu „ „humilibet" ma być: humiliter. „ 15 z góry, po „alicui" należy opuścić przecinek. „ 10 „ zamiast: „scrutabuntur" ma być: scrutabantur. „ 1 „ „ „humanitate" ma być: humilitate. „ 19 „ „ „aquirant" ma być: acquirant. „ 1 „ „ „ut" ma być: aut. „ 22 z dołu „ „constitui" ma być: constituti. „ 5 „ „ „negligatur" ma być: negligantur. „ 1 z góry „ „dicctam" ma być: dictam. „ 19 z dołu „ „plebanus" ma być: plebanos. „ 11 z góry „ „quoruncunque" ma być: quorumcunque. „ 16 z dołu „ „puispiam" ma być: quispiam. „ 14 z góry, po słowie: „absolutione" opuszczono notę tej treści: z r. 1512. 1527 i 1528: a solutione. „ 9 „ zamiast: „quaruncunque" ma być: quarumcunque. po słowie „Carta" opuszczono: Carthaginensis v. Concilium. po słowie „Constantia" opuszczono: Constantiensis v. Concilium. przy słowie: „ordinacio" opuszczono: 120. „ 3 z dołu, po słowie: „Beneficium" opuszczono: Bernardiuus 114. Supplementum. STATUTA SYNODALIA ANDREAE EPISCOPI POSNANIENSIS SAECULO XVmo CONFECTA EDIDIT Dr UDALRICUS HEYZMANN ACADEMIAE LITTERARUM CRAC. SOCIUS. CRACOVIAE A. MDCCCLXXVII. Sumptibas Academiae litterarum. TYPIS VLAD. LUD. ANCZYC & COMP. PRZEDSŁOWIE. Uzupełniając starodawne zabytki ustawodawstwa kościoła polskiego, za­mieszczone w poprzednich tomach „Pomników" — podajemy tu statuty syno­dalne biskupa poznańskiego Andrzeja IIgo Godziemba Gosławickiego. Zbyteczną byłoby rzeczą, rozprawiać dziś o ważności uchwał synodal­nych dla historyi prawa kościelnego, to też pod tym względem zgadzamy się zupełnie ze zdaniem Schultego, utrzymującego: Es ist fur die Geschichte des kanonischen Rechtes nichts so sehr zu bedauern, als dass so viele Synoden noch unedirt sind 1). Jakoż obecnie świat uczony skrzętnie zajmuje się wydawnictwem tego właśnie rodzaju pomników prawa. Wspomnę tu tylko o takiem wydawnictwie w bieżącym roku przez Dra Herrmanna Muellera dokonanem 2). 1) J. F. Schulte, Das katholische Kirchenrecht, Giessen, 1856, II. T. I. Ab. S. 351. 2) Statuta synodalia dioecesis Caminensis (na Pomorzu) anni 1500 i Statuta Capituli Gaminensis annorum 1576—1579, drukiem ogłoszone w „Archiv fur katholisches Kirchen­recht", Moguncyja 1877, II i III z. Statuty te biskupstwa niegdyś pomorskiego pod wielu względami tak podobne są do statutów uchwalanych dla innych biskupstw dawnej Polski, iż uważamy za stosowne podać tu przynajmniej sumaryjusz takowych, dający najlepsze wyobra­żenie o ich treści. I tak, Statuta synodalia dioecesis Caminensis zawierają następujące rozdziały: Proemium, De vita et honestate clericorum ; Quod praeventio habeat locum; Ne clerici saecularibus negotiis se immisceant; Ne presbyteri onus procurationis in se suscipiant; De concubinariis; Ut plebani ecclesiarum curatarum apud suas ecclesias personaliter resideant; Omnes ecclesiae inferiores debent esse conformes matrici; Ut in omnibus oppidis inferiores ecclesiae se conforment principaliori; Quod imagines non sint adorandae; Ut ad missarum celebrationem bonum vinum reservetur; Quod ecclesiae et capellae non erigantur de novo, nisi episcopus primarium lapidem ponat; De commuratione cimeteriorum; Quod nemo in ecclesia larvatus incedat; Quod missae celebrentur in locis consecratis horis canonicis completis; Ne sub sermone presbyter celebrare praesumat; Ne presbyter sine ministro celebret; Quod plebani singulis dominicis diebus tenentur in ecclesia parochiali celebrare; De mandatis peregrinis; Ut quilibet plebanorum habeat discretum custodem; Ut ornamenta sint munda; Furtum rerum ecclesiasticarum committens pro sacrilego habendus est; Res sacrae nec alienari nec impignorari debent; Quivis sanae mentis testari potest; Judex saecularis de causis testamentorum cognoscere non debet; Testamentarii debent infra annum calculum de testamento facere ordinario loci; Fons baptismalis singulis annis et innovandus; De innovatione chrismatis; De My podajemy tu, jak właśnie powiedziano, statuty synodalne Andrzeja IIgo biskupa Poznańskiego. Andreas Lyaskarius de Goslawicze, nobilis de domo Godziamba 1), czyli według Rzepnickiego 2): Andreas II Lascary Gosławicki de stemmate Godziemba, a według Łukaszewicza 3): Andrzej Laskary z Go­sławic, XLI 4) biskup Poznański, syn Laskarego i Doroty Gosławickich 5), deportatione sacramenti eucharistiae ad infirmos; De confessione; Quilibet tenetur suo proprio sacerdoti confiteri; Qui sunt casus episcopales; De modo confitendi; Ne pro confessione pe- cunia exigatur; De capellanis recipiendis; Ne praelati institutiones ministrent; Clerici nostrae dioecesis ab alieno episcopo sacros ordines suscipere non debent; Ut ordinandi ad sacros ordines habeant litteras commendatitias suorum praelatorum; Ne clandestina matrimonia fiant; Quod laicis copulare matrimonialiter non licet; Quod unusquisque in sua parochia debet se- peliri; De habitu clericorum; De cessionibus vitandis; Quod abbates parochiales ecclesias suis monasteriis incorporare seu suis fratribus commendare non praesumant; Ut terminarii finitis eorum terminis ad monasteria eorum revertantur; De sanctimonialibus; Ne minori pretio reditus comparentur, quam hactenus consuetum est fieri; De creatione et fide notariorum; De interdicto in causis pecuniariis non ponendo; In navibus non esse celebrandum; Ne fiat circuitus cum sacramento et ne in capsis seu monstranciis ponatur; Quod religiosi non debent audire confessionem infirmorum; Ne laicus laicum citet; De ordine saecularium et religiosorum; De privilegiis clericorum et exemtionibus eorundem; De immunitatibus eccle- siarum; De octava dedicationis ecclesiae; De octava sancti Martini; De die dominico et non sabbato celebrando; Quod sextis feriis lacticiniis nemo utatur; De gloria in excelsis; Quod nemo clericorum possit esse acephalus; Conclusio. — Statuta Capituli Caminensis rozpadają się znów na pięć części, partes. I tak, pierwsza część traktuje po stósownym wstępie w pier- wszym rozdziale: De religione, a w drugim: De illustrissimorum patronorum Ducum Pome- raniae in dioecesi et capitulo Caminensi jure, itemque de ecclesiae et capituli pactis, transac- tionibus et privilegiis. Druga część traktuje w 20-tu rozdziałach: De episcopi electione, qua- litate et electi officio. Trzecia część zawiera następujące rozdziały: De personis, jure, qualitate et immunitate eorum qui ecclesiae et collegio Caminensi praeficiuntur, itemque de praebendis et benefciis w 17 ustępach; De praelatis eorumque officiis; De praeposito ejusque officio; De decano ejusque officio; De jurisdictione decani; De vicedominatu et vicedomini officio; De thesaurario et thesaurarii munere; De cantore ejusque officio; De scholastico ejusque officio; De officio residentium in genere; De ministris ecclesiae et scholae in collegio; De moribus, vita et honestate eorum, qui de collegio sunt, deque modo puniendi transgressores statutorum et legum; De juramentis (juramentum episcopi, juramentum eorum, qui recipiun- tur in Collegium et ad consilium collegii, forma juramenti ministrorum ecclesiae et scholae, aliorumque beneficiariorum, notarii juramentum). „Quarta pars statutorum" zawiera jeden tylko rozdział: De episcopi proventibus et annuis reditibus. Piąta wreszcie i ostatnia część tych statutów obejmuje następujące rozdziały: De ecclesiae et collegii proventibus atque an- nuis reditibus aliisque rebus ad eam rationem pertinentibus; De episcopali praebenda; Cano- nicatus et praebenda ditionis Stetinensis; Canonicatus et praebenda ditionis Wolgastensis; De heredibus demortuorum canonicorum; De simplicibus beneficiis ecclesiae sive collegii et quae ad hanc rationem pertinent. 1) Tak nazywa go Długosz, Histor. Poloniae ed. Przezd. z r. 1877 t. XIII. kś. XI str. 168. 2) F. Rzepnicki, Vitae praesulum Poloniae (Posn. 1762 T. II. str. 121). 3) Józef Łukaszewicz, Opis dyecezyi poznańskiej, T. I. str. 12. 4) Niesiecki, Herbarz polski (wyd. J. N. Bobrowicza, poczet biskupów poznańskich). 5) Rzepnicki 1. c. mąż rzadkiej zdolności i niezwykłej charakteru zacności 1), otrzymał sakrę biskupią na soborze, którego zadaniem była reforma kościoła in capite et membris, t. j. konstancyjskim, gdzie przebywał w przymiocie posła króla pol­skiego 2). Nie dziw przeto, że Andrzej, wróciwszy do kraju i ująwszy silną ręką ster rządów duchownych, usiłował, i to właśnie za pomocą statutów synodalnych, wpłynąć na poprawę karności kościelnej w dyjecezyi swej pieczy powierzonej. Za jego bowiem czasów zaczęły się tam zagęszczać różnego rodzaju nad­użycia, tamujące nietylko pomyślny rozwój samych instytucyj kościelnych, lecz oddziaływających nawet zgubnie na obyczajowość społeczną. Te więc nadużycia Andrzej w dyjecezyi swej usunąć usiłował, już to doraźnem przedsięwzięciem pewnych, i to częstokroć dość bezwzględnych i surowych, reform, już to ogłoszeniem statutów synodalnych. Tak n. p. po­stanowił Andrzej Laskary 3) aby wikarzy katedry poznańskiej nie mieli ża­dnego beneficyum", które to postanowienie zniósł w r. r. 1429 biskup po­znański Stanisław Ciołek; tak znów z drugiej strony w statutach swych syno­dalnych uwidocznił niewątpliwie ową dążność do reformowania. Niejakie wyo­brażenie o nadużyciach, jakie Andrzej za pomocą właśnie statutów synodal­nych usunąć pragnął, powziąść możemy z osnowy statutów: De columbationibus, De ludis festorum, De abusionibus carnisprivii, De incantationibus mendosis et benedictionibus, De pactatione ovorum, De imagine straminis in jejunio, De abusionibus circa funera, De non mendicatione sacerdotum, De ovationibus scolarium, De insolenciis primarum missarum, De choreis nocturnis festorum, tudzież postanowień o symonii, lichwie, pijaństwie i t. p. 1) Długosz mówiąc o jego wyborze na biskupa poznańskiego, wyraża się o nim (L. c. p. 169): Electus est vir judicio humano ex omnibus optimus. Zamieszczamy tu nadto zdanie Długosza o Andrzeju podniesione także przez Rzepnickiegó (L. c.) Vir erat simplex, pudicus, vitae castae, nitidae et exemplaris, magnus patriae amator, qui nihil scivit adumbrare, rarae insuper religionis in deum, pietatis vero singularis in pauperes. Takąż opinię zjednał sobie Andrzej i zagranicą. Jakoż w pomnikowem dziele Wetzera i Weltego (T. VI. str. 354 wyd. z r. 1851) nazwanym jest: ein ebenso frommer, als gebildeter und sittenreiner Bischof. Za­miłowanie w nauce było także powodem rezygnacyi Jędrzeja z biskupstwa Poznańskiego. Stolica Apostolska nie przyjęła jednakże tej rezygnacyi, mającej mu ułatwić osiedlenie się w klasztorze Benedyktynów w Melku w Austryi. Mianowicie odznaczał się Jędrzej wielkim darem wymowy, a przytem znajomością języków, zwłaszcza niemieckiego. To też z natężoną uwagą słuchano jego mów, wygłoszonych na powszechnym soborze kostnickim w języku nie­mieckim. Jeśli kiedy to tu sprawdziło się przysłowie: Nomen — omen, gdyż nasz Andrzej Andreas, rzeczywiście mętnie stał na stanowisku, na które powołała go Opatrzność. 2) Ambassiator Regis et Regni. Ob. Długosz w przytoczonem wyżej dziele str. 200, 216. Przy tej sposobności nadmieniamy, że mowa Mateusza z Krakowa, miana „in consecra- cione Andree episcopi Posnaniensis", a zamieszczona na karcie 239 rekopisu Biblioteki Ja­ giellońskiej N. J. 173 — odnosi się do biskupa Poznańskiego Andrzeja III z Bnina, a nie do Andrzeja Laskarego, jak to z pewnćj strony mylnie twierdzono. Dodajemy tu wreszcie, że Andrzej Laskary był poprzednio dziekanem krakowskim. 3) Według świadectwa Łukaszewicza (1. c. st. 12). Lecz jednego jeszcze zamiaru urzeczywistnie miał na myśli Andrzej, ogła­szając statuty które poniżej zamieszczamy — mianowicie: podtrzymanie w swej dyjecezyi powagi ekumenicznego soboru konstancyjańskiego, podówczas wła­śnie co rozwiązanego. Już osnowa statutu: „De detractione concilii generalis" niewątpliwym jest tego dowodem. To nasze zapatrywanie sie na rzecz uzupełniamy jeszcze następującą uwagą: W rękopisach statutów synodalnych Andrzeja Laskarego, które mamy pod ręką, nie znajdujemy żadnej wzmianki ani o miejscu, ani o czasie, gdzie i kiedy odbył się odnośny synod dyjecezalny. Otóż co do miejsca, działo się to prawdopodobnie w kościele katedralnym poznańskim, gdyż katedra dyjecezalna zwyczajnem jest zebrań podobnych miejscem. Co do czasu zaś, w którym się odbyć miał w mowie będący sobór, to czytamy wprawdzie na karcie 23o (a względnie 11tej) rękopisu, oznaczonego przez nas znakiem S. 1. 2., słowa: Statuta Synodalia Ecclesie poznaniensis doctoris egregij domini Episcopi laskarij an — lecz rok nie jest tu wyrażonym. W dwóch innych uwzględnionych tu rękopisach nie znajdujemy i tego słówka an (anno), a nawet w dziełach traktujących ex professo o synodach w Polsce, albo wcale żadnego nie znajdujemy tej kwestyi wyjaśnienia 1), lub też spoty­kamy się tam ze zbyt ogólną w tej mierze wzmianką. Tak czytamy na przy­kład w spisie synodów dyjecezalnych polskich X. Pawła Władysława Fabisza pobieżną tylko wzmiankę, iż za Andrzeja IIgo Godziemba Gosławickiego odbył się „r. 1420 synod dyecezalny poznański" 2). Otóż, zdaniem naszem, wszystko przemawia za tem, że poniżej zamie­szczone statuty biskupa poznańskiego Jędrzeja IIgo są to właśnie statuty uchwa­lone na owym synodzie dyjecezalnym poznańskim, odbytym w r. 1420. Pozwolimy sobie twierdzenie to nieco bliżej uzasadnić. Z historyi kościelnej wiadomo, że po rozwiązaniu soborów ekumenicznych metropolici, powróciwszy do swej ojczyzny, zwołują zwykle sobory prowin­cyjonalne, a to w celu wprowadzenia we wykonanie uchwał soboru powsze­chnego w prowincyjach kościelnych swej pieczy powierzonych. Przykład me­tropolitów naśladują znów podlegli im biskupi po zamknięciu soborów pro­wincyjonalnych, obznajmiając swe duchowieństwo z uchwałami tychże soborów na synodach dyjecezalnych, tym właśnie końcem przez siebie zwołanych. Również znaną jest rzeczą, że arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba wraz z biskupem Poznańskim Andrzejem Laskarym uświetnili 3) swą obecnością 1) N. p. w Synodicon Poloniae orthodoxae Andrzeja Załuskiego (Vars. 1744) lub w pracy X. J. N. Jabczyńskiego: Wiadomość o synodach prowincyjonalnych polskich i zbiorach ich statutów, zamieszczonej w Roczniku Tow. Nauk. Krak. t. IV. r. 1849. 2) Wiadomość o synodach polskich. Kępno 1861, k. 275. 3) Wyraz ten użyty tu być może bez wszelkiej przesady. powszechny sobór konstancyeński. Sobór ten, który trwał od r. 1414 do 1418go, pod niejednym względem zajmował się sprawami polskiemi. Tak wyjednał na tym soborze arcybiskup Mikołaj — nawiasowo mówiąc, podówczas jeden z kan­dydatów do tiary papieskiej — dla siebie i swych następców zatwierdzenie tytułu prymasa korony polskiej i wielkiego księstwa litewskiego; tak uzyskał na tym soborze Andrzej Laskary ,,confirmationem et consecrationem" 1) na biskupstwo poznańskie. Na tym również soborze ukaranym został — i to na żądanie wła­śnie Andrzeja Laskarego 2) — dominikan Jan Falkenberg za napisanie paszkwilu ubliżającego Polsce. Wybraniec wreszcie soboru tego, papież Marcin Vty, nadał królowi Jagielle tytuł wikaryjusza jeneralnego kościoła rzymskiego „w rzeczach doczesnych tyczących się kościoła w Polsce i Litwie" 3). Było więc rzeczą całkiem naturalną, że arcybiskup Mikołaj, niemniej jak biskup Gosławicki wszelkich dołożyli starań, aby rozpowszechnić w swych dyjecezyjach uchwały soboru, na którym tak wpływowe zajęli byli stanowisko. Jakoż prymas Mikołaj, wróciwszy z Konstancyi do kraju, zwołał rzeczy­wiście w powyższym celu sobór prowincyjonalny do Wielunia, na którym obecnym był także biskup poznański Andrzej IIgi Gosławicki 4). Otóż sobór ten, przeniesiony później do Kalisza, zamknięto na dniu 25tym września 1420 r. 5). W prooemium zaś do zamieszczonych tu statutów biskupa Andrzeja IIgo czytamy: Nos legem Dei et statuta provincialia (są to właśnie statuty owego soboru prowincyjonalnego wieluńskokaliskiego) pro fundamento supponentes, — infrascripta statuta nostra, addentes statutis praedecessorum nostrorum, edenda decrevimus i t. d. Okazuje się więc z tego całkiem jasno, że dopiero po odbyciu soboru wieluńskokaliskiego odbyć się mógł w mowie będący synod dyjecezalny po­znański pod biskupem Andrzejem IIgim, to znaczy, najwcześniej w roku 1420 6), (co jest najbardziej prawdopodobnem, gdyż nigdzie nie znajdujemy wzmianki o kilkakrotnem zwołaniu synodu dyjecezalnego przez tegoż biskupa), a w ka­żdym razie, między tym rokiem 1420 a 1426, to jest rokiem zgonu biskupa Andrzeja IIgo Gosławickiego. Zamieszczone tu tegoż biskupa statuty, są przeto uzupełnieniem poniekąd statutów prymasa Mikołaja IIgo 7), podanych przez nas w IVtym tomie staro­dawnych prawa polskiego pomników. 1) Długosz w przytoczonem wyżej dziele str. 200. 2) Długosz, tamże str. 216. 3) Por. także: Fabisz 1. c. 4) Starodawne prawa polskiego pomniki t. IV. str. 257. Por. także: Jabczyński, w przy­ toczonej powyżej pracy str. 43. 5) Długosz, w przytoczonem wyżej dziele str. 345. 6) i to w jednym z ostatnich trzech tego roku miesięcy. 7) a względnie metropolity wobec biskupa Andrzeja Gosławickiego, gdyż dyjecezyja po­znańska należała do prowincyi kościelnej gnieznieńskiej. Mieliśmy pod ręką trzy rękopisy statutów Jędrzeja Laskarego, pochodzące z wieku, w którym zostały ogłoszone 1). Wszystkie trzy są własnością Jerzego hr. Szembeka 2) i mieszczą się w dwóch papierowych, dobrze zacho­wanych, oprawnych kodexach małego formatu. Kodexy te oznaczamy tu — ze względu na ich właściciela — znakami S. I. i S. II. Ponieważ zaś w pierw­szym z tych kodexów mieszczą się znów dwa rękopismienne statutów La­skarego okazy, przeto — dla uniknienia zamięszania — oznaczamy pierwszy z tych dwóch rękopisów znakiem: S. I. 1, a drugi znakiem S. I. 2. Jakoż przy cytowaniu w mowie będących trzech rękopisów posługiwać się tu będziemy znakami: S. I. 1. S. I. 2. i S. II. Kodex S. I., obejmujący rękopisy S. I. 1 i S. I. 2, składa się z 26 kart. Rękopis S. I. 1 zajmuje pierwszych ośm 3) ścisłem pismem zapisanych, liczbą nieoznaczonych kart. Na następnych dwóch kartach 9tej i 10tej mieści się cał­kiem odmiennem pismem spisane kazanie na cześć Maryi Panny 4), które tu opuszczamy jako nienaleźące wcale do przedmiotu naszego zbioru. Z tegoż samego powodu nie zamieszczamy tu rozprawy teologicznej o człowieczeństwie Chrystusa Pana 5), zapełniającej kartę 11ta i 12ta i to pod całkiem niewłaści­wym starożytnym napisem: Statuta Synodalia Ecclesie poznaniensis doctoris egregij domini Episcopi laskarij an (roku niewyraźono). Na następnych 14 kartach (t. j. 13 — 26), mieści się drugi rękopis statu­tów synodalnych biskupa Andrzeja, oznaczony przez nas znakiem S. I. 2. Rękopis ten wraz z poprzedzającą go rozprawą teologiczną zdaje się być wy­jęty z innego obszerniejszego kodexu, co wnoszę z oznaczających paginacyją liczb 23o do 245 6). Kodex znów S. II., cały zapełniony trzecim okazem statutów synodal­nych biskupa Andrzeja Laskarego, obejmuje 17 kart. Co do formy zewnętrznej tych rękopisów nadmieniamy jeszcze, iż rękopis S. II. odznacza się inicyjałami czerwonego koloru, poprzedzającemi każdy po- 1) Najdawniejszy z nich jest według zdania Dra Piekasińskiego, specyjalisty w tej mierze, kodex oznaczony przez nas znakiem S. I. 1. Jak wiadomo wysnuwa Dr Piekosiński swe wnio­ski ze znaków wodnych znajdujących się na papierowych kartach kodexów. 2) Przypominamy tu, że jeden z antenatów teraźniejszego właściciela tych rękopisów, to jest Krzysztof hr. Szembek, siedział na biskupim tronie poznańskim. 3) Na karcie gtej znajduje się tylko jeden, t. j. ostatni wiersz statutów biskupa Andrzeja Laskarego. 4) pod napisem: Sequitur sermo de visitacione beate virginis Maria (sic). 5) poczynającej się słowy: Exijt edictum a Cesare Augusto. 6) Są to — według naszego sposobu liczenia — karty: 11-ta do 26-tej, z których 11-ta i 12-ta obejmuje powyżej nadmienioną rozprawę teologiczną, 13-ta zaś do 26-tej włącznie drugi okaz statutów biskupa Jędrzeja. jedynczy ustęp, podczas gdy w rękopisie S. I. 1. znajdujemy — oprócz głó­wnej inskrypcyi i litery początkowej prooemium, dość starannie w czerwonym kolorze wykończonej — tylko na pierwszych 5 kartach, tu i owdzie bez wszel­kiego systemu porozrzucane czerwone kropki, mające oznaczać litery począ­tkowe niektórych pojedyńczych słów. W rękopisie wreszcie S. I. 2. tylko główny napis i pierwsza litera wstępu pisane są czerwoną farbą. Nadto znajdujemy w rękopisie S. I. 1. zwłaszcza na pierwszych kartach, częste poprawki, i w ogóle spotykamy się tu z ustępami bardzo niedbale pisanemi, zdradzającemi albo nieznajomość rzeczy, albo, co najmniej — pewną opieszałość piszącego. I dwa inne uwzględnione tu manuskrypty nie są wolne od błędów, utrudzających zrozumienie rzeczy, jak to okazuje się ze zamie szczonych przez nas pod textem not 1). Podajemy tu bowiem text w konjekturze, uwidoczniając waryjanty poszczególnych rękopisów w notach. Podnieść tu jeszcze wypada, że rękopisy S. I. 2. i S. II. tem zbliżone są do siebie, iż w obudwóch text podzielony jest na poszczególne rozdziały, po­przedzone stósownemi nagłówkami czyli inskrypcyjami, podczas gdy w ręko­pisie S. I. 1. takiego podziału wcale nie masz. Lecz zwracamy zarazem i na to uwagę, że między rękopisami S. I. 2. i S. II. — tak co do podziału textu na rozdziały, jak co do odnośnych nad niemi napisów znaczne zachodzą ró­żnice. I tak, text rękopisu S. I. 2. podzielony jest — bez prooemium — na 7.7, rękopisu zaś S. II. na 66 rozdziałów; nadto napisy nad jednym i tym samym rozdziałem w obu tych rękopisach częstokroć różnie opiewają, jak to znów wykazujemy w zamieszczonych przez nas pod textem notach. Z tego też po­wodu postąpiliśmy sobie z pewną swobodą tak pod względem podziału textu statutów na rozdziały, a względnie na ustępy, jak też co do zamieszczenia nad pojedynczemi rozdziałami inskrypcyj. Podzieliliśmy bowiem cały text statutów — oprócz prooemium — na 59, rozdziałów, oznaczając je liczbami rzymskiemi; pojedyncze zaś tych rozdziałów ustępy, opatrzone w rękopisach osobnemi napisami, oznaczyliśmy liczbami arabskiemi. Wreszcie zamieściliśmy nad poszczególnemi rozdziałami inskrypcyje, jakie uważaliśmy za najstosowniejsze, biorąc je jednakże najczęściej z jednego z dwóch przerzeczonych kodexów. W końcu, biorąc wzgląd na wysoki stopień nauki biskupa Jędrzeja Laskarego, zataić nie możemy powątpiewania, czy też podane tu statuty tego biskupa rzeczywiście wyszły z rąk jego zupełnie w tej właśnie formie, w jakiej je w przerzeczonych trzech rękopisach znajdujemy. Wątpliwość ta nasuwa nam się mianowicie z powodu dziwacznego sy­stemu, z jakim się tu przy ugrupowaniu pojedynczych statutów spotykamy. Statuty n. p. traktujące o tej samej materyi, a więc uzupełniające się nawzajem, porozrzucane są po całym zbiorze. I tak powinnyby niewątpliwie następować 1) Przytem pisownia w jednym i tym samym ustępie nie jest jednostajną. N. p. bene dictio, pactacio; taberna, thaberna i t. p. B. Xl bezpośrednio po sobie statuty: IIgi (De celebratione diei dominici) i XXIII 7 (De festis celebrandis); XXIVty (De jejuniis), XXXIIgi (De inceptione jejunii), XXXVIImy (De jejunio quadragesimae), a poniekąd i XXXVty (De imagine straminis in jejunio); XIIIty (De vase vini), XXVIIImy (De celebratione missae), a XLIVty (Non celebretur aceto) i następne dwa; XIVty (De banno nuptiali), XVty (Non copuletur rapta) i LIII (De copulatione) i t. p. Tymczasem jak z powyższego już zestawienia przekonać się można, rzecz się ma inaczej. Niemniej wydaje nam się zbyt surową kara klątwy (połączona nadto z karą pieniężną), zagrożona w ostatnim rozdziale za uchybienie natury for­malnej. Z tem wszystkiem znajdujemy tu postanowienia, wyświecające poniekąd ówczesne stosunki społeczne, a pod względem prawniczym zawiera mianowicie statut o lichwie bardzo dokładne określenia. W każdym razie, sądzimy, że ogłoszenie drukiem tych statutów, ułatwia­jących pogląd na ustawodawstwo kościoła polskiego w XVtem stuleciu, nie jest bez korzyści, chociażby przez to tylko podaną być miała sposobność poró­wnania zamieszczonych tu statutów synodalnych z innemi tychże okazami. Kraków dnia 26. października 1877. Br Udalryk Heyzmann. STATUTA SYNODALIA REVERENDI IN CHRISTO PATRIS DOMINI, DOMINI ANDREAE EPISCOPI POSIANIEISIS 1) In nomine Domini. Amen. , Andreas Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopus Posnaniensis ad perpetuam rei memoriam. Quamvis humanae debeat sufficere naturae ad benevivendum si suis terminis sit contenta 2), crescentc tamen malitia hominum, effrcnata cupiditas, radix malorum omnium, seraper nititur ad vctita, tendit ad noxia et declinatur ad prohibita— palmites suae propaginis siciosae ad deteriora quaelibet extendendo. Haec est illa [ratiol, quae compellit canones condere, leges instituere et statuta edere, ut humani generis coerceatur 3) audacia et appetitus noxii sub juris regula 4) limitentur. Quia tamen nostris temporibus quidam, tam clerici quam laici, propriis finibus non contenti, habcnas laxantes in vetitum prosiliunt, et exinde plurrima veniunt pericua animarum 5): Nosjngi meditatione in armario cordis nostri revolventes, ex officii nostri dcbito hujusmodi incommodis 6) et animarum periculis, deo propicio, occurrere volentes, legem dei, canones et statuta provincialia pro fuudamento supponentes, infrascripta statuta 7) nostra, addentes statutis praedecessorum nostrorum, edenda decrevimus hujus modi sub tenore: 1) Napis ten wzięty z kod. S. II. W k. S. I. 1. napis opiewa dosłownie: Statuta (in Christo?) beate memorie Episcopi reverendissimi domini Andreae lascarij poznaniensis decretorum doctoris (egregii?); w kodeksie wreszcie S. I. 2. czytamy napis: Statuta diocesana ecclesie Poznaniensis et omnibus rectoribus salubria — nie mówiąc już o napisie, umieszczonym (jak to już nadmieniliśmy w przedsłowiu) w tymże kodeksie niewłaściwie na k. 230 temi słowy: Statuta Synodalia Ecclesiae poznaniensis doctoris egregii Episcopi laskarij an. (roku nie wyrażono). W tymże kodexie znajdują się tuż po napisie (opuszczone w k. S. I. 1. i S. II) słowa: In nomine Domini Amen. 2) S. II: si suis sit contenta terminis. 3) coarceatur (S. I. 1); coartatur (S. I. 2); coherceatur (S. II). 4) sub jure (S. II). 5) plurima proveniut scandala (S. II). 6) incommodi (S. I. 1). 7) Słowa: „provincialia pro fundamento supponentes, infrascripta statuta" zamieszczone są w kodeksie S. 1. 1. na dólnym marginesie. I. De usurariis manifestis 1). 1. Quoniam voraginem 2) usurarum lex divina et humana sub divinae 3) maledictionis interminatione 4) Christi fidelibus prohibuit, et inter diversas exaggeratas poenas contra manifestos usurarios proditas lex canonica has expressit, quod nullus manifestorum usurariorum testamentis intersit, aut eos ad confessionem admittat sive absolvat, vel defunctos sepeliat, donec de usuris 5) satisfaciant 6), vel de satisfaciendo pro suarum viribus facultatum praestent 7) illis, quibus facienda est restitutio, si praesentes fuerint, vel — eis absentibus — episcopo, vel ejus vicesgereuti, sive rectori ecclesiae, in cujus parochia manifestus usurarius habitat, coram fide dignis ipsius parochiae, 8) cautionem. Et si quantitas usurarum exactarum manifesta fuerit, illa semper in cautione 9) hujusmodi exprimi debet 10). 2. Alioquin tam religiosi, quam saeculares, qui scienter manifestos usurarios admittere ausi fuerint ad ecclesiasticam sepulturam, praeter alias poenas, sunt ipso jure sententiae excommunicationis vinculo innodati. Nec etiam ad eandem ecclesiasticam sepulturam et confessionem sunt admittendi, si de usuris 11), quas receperant, satisfacere exprcssa quantitate, vel indistincte, in ultima voluntate mandaverint 12), donec de usuris ipsis fucrit, prout patiuntur facultates eorum, plenarie satisfactum, vel, ut praedictum commodo, cautio de satis faciendo sit facta 13). 1) Co już w przedsłowiu nadmieniliśmy, przypominamy tu raz jeszcze, to jest, iż w texcie zamieszczonym w kod. S. I. 1. nie ma wcale ustępów z osobnemi napisami. W kodexach zaś S. I. 2. i S. II. spotykamy się wprawdzie i z podziałem textu na poszczególne rozdziały i z napisami nad takowemi, lecz liczne zachodzą między niemi w tej mierze różnice, uwidoczniane przez nas w notach. Z tego też powodu używamy tu z pewną swobodą inskrypcyj, jakie uwa­żamy za najodpowiedniejsze, oznaczając przytem poszczególne rozdziały liczbami rzymskiemi, pojedyncze zaś tychże rozdziałów ustępy, opatrzone w rękopisach osobnemi inskrypcyjami, liczbami arabskiemi. Dodajmy jeszcze, że w kod. S. I. 2 znajduje się na tem miejscu napis: De usuris, w kodexie zaś S. II: De uburariis non sepelliendis. 2) S. I. 1. i S. I. 2: voragine. 3) S. I. 1. diuina. 4) S. I. 1. indenunciacione; S. II: denunciacione. W tychże dwóch rękopisach czytamy nieco niżej po słowie „prohibuit" zamiast „et": „ut". 5) de usuris ipsis (S. I. 2, S. II.) 6) satis fecerit (S. I. 2), satis fecerint (S. 11). 7) prestant (S. I. 2) 8) we wszystkich trzech rękopisach znajduje się w tem miejscu słowo: prestiterit. 9) caucionem (S. I. 1.) 10) Napis: Usurarii manifesti non sepelliantur (S. I. 2). 11) si usuras (S. I. 1.) 12) madauerint (S. I. 1.), demandauerint (S. II.). 13) velud est commodo caucio de satisfaciendo sit facta (S. I. 1); velut predictum est, quod, (quando?) caucio de satisfaciendo sit facta (S. II). W kod. S. I. 2 następuje teraz oso­bny rozdział pod napisem: Qui dicuntur manifesti usurarii. 3. Verum quia „qui manifesti 1) usurarii censeri debeant" apud nonnullos in dubium revocatur 2), nos praesenti synodali constitutione dubietatem hujusmodi semovere volentes, usurarios fore declaramus omnes tenentes in pignore seu obligatione civitates, castra, oppida, villas vel partem earum, terras, tabernas, hortos, vineas, domos, molendina, agros, prata, pomaria 3), silvas, borras, mericas et hujusmodi, nisi fructus ex eis perceptos computaverint in sortem pecuniae capitalis; nec non omnes dantes seu comodantes decem marcas, vcl plns aut minus, et undecimam marcam vel ultra aliquid amplius annuatim ex cis 4) ratione usurae sub vocabulo census, vulgariter „plath", percipientes 5). 4. Item omnes comodantes currentcm monetam sub tempore et postea latos grossos ex pacto 6) recipientes — usurarios declaramus, horum omnium usurariorum 7) absolutionem, excepto mortis articulo, sedi nostrae episcopali et ejus, seu nostris, confessoribus apud ecclesiam cathedralem tantummodo 8) reservamus. II. De celebratione diei dominici 9). Volens deus omnipotens nos iu se cum nostris operibus quicscere diebus dominicis, ipse septimo die a suis opcribus legitur 10) quievisse, sub exclusione beatitudiais praecipiens iu decalogo memoritcr sabbata ll) sauctificare. Quamobrem discrete praecipieudo, sub poeuis infra scriptis universis Ghristi fldelibus nostrae dioecesis mandamus, ut in diebus dominicis dies fori non ponant et positos revocent. Quod 12) si non fecerint, locus, in quo 13) forum hujusmodi sic positum servatum fuerit, et negotiationes et forisationes admitterentur ct servarentur, post lapsum trium mensium a die praeseuti subjaceat ipso facto ecclesiastico interdicto, quod l4) interdictum rectores ecclesiarum sine alia reqnisitionc, sub poena synodali et irregularitatis, firmissime observent. 1) W kod. S. I. 1 i S. II „manifesti" opuszczono. 2) reuocata (S. II). 3) pomearia (S. II.) 4) W kod. S. I. 1. „ex eis" opuszczono. 5) Napis: Usurani (sic) monete (S. I. 2); napis czerwonem pismetn: Ad idem 2-do sequitur (S. II.) 6) pacta (S. II.) 7) W kod. S. I. 1. ustęp ten kilkakrotnie poprawiano. 8) (S. I. 1) omnino. 9) Nadpis wyjety z kod. S. I. 2; w kod. S. II znajdujemy tu inskrypcye: De foris domi- nicalibus. 10) W kod. S. I. 1 i S. II ,,legitur" opuszczono. 11) sublata (S. n.) 12) Que (S. I. 2). 13) quorum (S. I. 1.) 14) quod quidem (S. II.) III. De suspectis mulieribus 1) Item statuimus, quod clerici suspectas et juvenes mulierculas, sed 2) neque matrem, amitam 3) vel sororem — quia, instigante diabolo, et in illis scelus perpetratum reperitur — aut etiam pedissequas earum, ad sibi cohabitandum recipiant, nisi forte tales sint, in quibus naturale foedus nihil permittit saevi 4) criminis suspicari. IV. De concubinis ciericorum 5). Statuiraus etiam, quod nullus clericus de caetero praesumat coucubinam tenere in domo vel extra domum; quod si manifestus concubinarius extiterit, citra poenas in statutis 6) provincialibus contra concubinarios promulgatas, quas infringere non possumus nec debemus, si infra mensem a die publicationis praesentis statuti nostri eam non dimiserit, ipsam 7) vel aliam nunquam de caetero 8) recepturus, est pro primo incarcerandus, ut sit 9) in poenitentia per unum mensem; si — quod absit — rediret ut canis ad vomitum, illam dimissam vel aliam reassumendo, stabit in gravioribus carceribus per duos menses puniendus. Sed si, meritricia 10) faeie indutus, ei adbaerere incorrigibiliter non desierit, extunc beneficio, quod in dioecesi et civitate posnaniensi babet, ipso facto sit privatus et alias ad arbitrium uostrum punicndus. V. Quod fiat exhortatio ad populum 11) Item statuimus et ordinamus districte praecipiendo 12), quod plebani et caeteri curam animarum habentes saepius in suis ecclesiis populum exhortentur 13), ut quilibet, quam primum ad annos dicretionis pervenerit, teneatur scire dominicam 1) Napis wyjęty z kod. S. I. 2. W kod. S. II, znajduje się tu napis: De concubinis. 2) sed scilicet recipiant neque (S. I. 2). 3) amicam (S. I. 1.); nadto w k. S. I. 1 i S. II po „matrem" czytamy słówko „et". Wyraz „matrem" pisany jest we wszystkich trzech rękopisach w ten sposób: mrem, coby mo­ gło także oznaczać: mulierem. 4) se in (S. I. 2). 5) Napis wyjęty z kod. S. I. 2. (Właściwszym byłby może napis: De concubinariis). 6) institutas (S. I. 1., S. II). 7) et ipsam (S. I. 1., S. II.) 8) de cetero nunquam (S. II). 9) W kod. S. I. 1 „sit" opuszczono. 10) meretrici (S. I. 1., S. II.) 11) Napis wyjęty z kod. S. I. 2. W kod. S. II czytamy napis: De dominicali oracione. 12) precipientes (S. I. 2). 13) exhortent (S. II). orationem, angelicam salutationem et symbolura apostolorum, et etiam omnibus diebus dominicis „Pater noster", „Ave Maria", „Credo" ac „Decem praecepta" bis in mense infra exhortationem in eorum ecclesiis 1) vulgari populo pronuntient; et quod parochiani eorum, cum ad annos discretionis pen enerint, saltem ad minus semel in anno sua peccata debeant confiteri et in Pascha corpus Christi suscipere, id est iu coena Domini, vel feria sexta magna, vel sabbato scilicet in vigilia Paschae, et sequentibus tribus diebus Paschae; alias—si anticipaverint— statuto 2) ecclesiae non sufficiunt et tenebuntur denuo 3) suscipere. Transgressor vero hujus statuti, vivens ab ingressu ecclesiae arceatur, et moriens careat eeclesiastica sepultura, nisi forte abstineat de consilio proprii saeerdotis. VI. De vestibus clericorum 4). 1. Praeterea 5) quoniam qui, abjectis vestibus 6) proprio congruentibus ordini, alias assumere et in pnblico portare, rationabili causa cessantc, praesumit, professorum ordinis illius praerogativa se reddit indignum, idcirco statuimus: ut nullus elericus de caetero vestes rubei ut viridis coloris, partitas et virgatas 7), aut circa fimbrias in quatuor partibus seu 8) aliqua earum divisas, aut nimis longas, aut nimis breves 9) aliquatenus deferre audeat, excepta veste 10), in qua aliquem equitare eontigerit, in qua aperturas hujusmodi perraittimus 11). 2. Manicas autem longas, latas et magnas 12) de caetero sub poena trium 13) marcarum currentis monetae, quam 14) transgressores praesentis statuti incurrere volumus post duorum mensium lapsum — omnino prohibemus. 1) infra exhortacionem eorum (S. I. 2), eorum in ecclesiis (S. II.) 2) statuta (S. II). 3) divłna (S. II). 4) Napis wzięty z małą modyfikacyją z kodexu S. II. Tu bowiem znajdujemy na dolnym marginesie napis: „De vestibus" z dodaniem słów: Vide S. Propterea, co oznaczać ma, iż napis ten umieścić należało na wstępie tego statutu, a to tem pewniej, gdyż tylko w kod. S. II po­ czyna się ten statut słowem: Propterea, w innych zaś dwóch rękopisach tu uwzględnionych słowem: Preterea. W kodexie znów S. I. 2 znajduje się tu inskrypcyja: De rubea et viridi veste non ferenda. 5) Propterea (S. II). 6) W kod. S. I. 1. słowo „vestibus" opuszczono. 7) vergatas (S. II). 8) sine (S. II). 9) W kod. S. I. 1. słowa: ,,aut nimis longas" opuszczono. 10) vesta (S. I. 1). 11) W kod. S. I. 2. znajduje się tu napis: De manicis longis. 12) longas et magnas (S. II). 13) trium w kod. S. I. 1 opuszczono. 14) quas we wszystkich trzech rękopisach. VII. De fonte baptismali 1) Item statuimus et sub poena trium marcarum mandamus, ut quilibet curatus fontcm baptismalem, crisma et oleum sacrum, ac sacratissimum corpus domini nostri Jesu Christi sub seris et ckusuris semper babeant (sic), ut nulli alteri quam ipsis (sic) pateat accessus propter sortilegia 2) et maleficas mulieres, et conservent (sic) in mundis et decentibus locis; caldareque 3) aereum vel plumbeum in fonte baptismali 4) infra hinc et festum Pascbae proximum babeaut comparatum propter stillicidium, quod fit de fontibus ligneis 5). VIII. De superpilliciis 6). Item statuiraus, quod quilibet curatus et ejus vicarius, dum missam, matutinum et vesperas in eorum ecclesia celebrant et peragunt 7), vel cum confessiones andiunt, parvulos baptizant 8) et alia sacramenta in ecclesia, vel infirmis in loco, in quo est eorum ecclesia sita, ministrant, sint senrper superpilliciati 9) presbyteri 10) cum stola, sub poena quatuor grossoruro pro ecclesia ipsorum convertendorum. Et cum ad infirmos corpus Cbristi, sacrum crisma et oleum deferunt, callopedibus prcsbyteri non utantur. IX. De alibi ordinatis 11). Item statuimus, quod nullus plebauus permittat in sua ecclesia 12) ordinatum alibi sine dimissorialibus literis nostris ad sacros ordines celebrare, nisi per nos, vel per nostrum officialem, cum ipso fuerit declaratum. 1) Napis wzięty z kod. S. II. W kod. S. I. 2 znajduje się napis: De fonte servando. Jak się z treści całego rozdziału okazuje, oba te napisy są niedokładne; właściwszym byłby może napis: De servandis in ecclesiis sub seris, lub temu podobny. 2) sorciarias (S. I. 2; czy nie sorcerias?) 3) caldarisque (S. I. 2). W glossarium mediae et infimae latinitatis Du Cange`a czy­ tamy pod wyrazem: Caldare: Caldare vas ex aere caldarioseu fusili, n.p. caldare pro aqua bene- dicta cum aspersorio. 4) baptismi (S. I. 1; S. I. 2). 5) ligneas (S. I. 2). 6) Napis wzięty z kod. S. II. W kod. S. I. 2. znajdujemy tu napis: Ut in superpilicijs semper ministri seruiant. 7) dum missa, matutinum et vespere in eorum ecclesia celebrantur et peraguntur (S. I. 2). 8) parvulos audiunt (S. I. 2). 9) super pelliciati (S. I. 1). 10) W kod. S. I. 2 „presbiteri" opuszczono. 11) Napis wzięty z k. S, II. De celebracione vagorum (S. I. 2). 12) in ecclesia sua (S. II). X. De novis miraculis 1) Item statuimus, ut 2) nullus, cujuscunque status, gradus, conditionis et ordinis aut praecminentiae existat, de caetero praesumat prodigia aut 3) miracula apud imagines vel ecclesias quascumquc apparentia populo enuntiare, donec nos de ipsorum veritate cognoscamus et denuntiationem fieri mandemus; alioquin ipsis tanquam figmentis non stetur, nec credatur, et hoc ipsum quilibet curatus saepius 4) enuntiare populo studeat et procuret. XI. De incendiariis 5). Item statuendo inhibemus omnibus clcricis, tam religiosis, quam saecularibus, quod nnllus causas incendiariorum sine consultatione et licentia nostra, aut nostrorum officialium, de caetero tractet, ad quam consultationem habendam et licentiam obtinendam 6) caute et prudenter agendo 7) eisdem terminum assignet ;alias ad arbitrium nostrum 8) punietur. XII. De renovatione sacramenti eucharistiae 9). Item statuimus, ut in qualibet septimana renovetur sacramentum eucharistiae de recenti pane. XIII. De vase vini 10). Item statuimus, quod quilibet curatus provideat infra quatuor menses de una flasca 11), seu de uno vase stanneo, in quo vinnm ad sacrifieium— per ipsos (sic) — et non ministrum ecclesiae — comparatum praeservari possit a corruptione 12); trium marcarnm 13) sub poena. XIV. De banno nuptiali 14). Item nullus sacerdos personas quascunque in matrimonio copulet, nisi praemissis bannis seu proclamationibus in tribus festivitatibus se sequentibus. Et si 1) Napis wzięty z k. S. II. Odnośny napis w ręk. S. I. 2 opiewa: Miracula populo non pronuncientur. 2) quod (S. I. 1., S. I. 2). 3) et (S. I. 2); w ręk. S. I. 1 nie masz ani słówka ,,et" ani „aut". 4) W k. S. II. saepius opuszczono. 5) S. II. Causa incendariorum (S. I. 2). 6) licenciamque obtinendo (S. 1. 1, S. II). 7) agat (S. 1. 1, S. II). 8) W k. S. I 1. i S. II „nostrum" opuszczono. 9) Rozdział ten pod powyższym napisem znajduje się tylko w k. S. II. W. r. S. I. 1. i S. I. 2 cały ten ustęp opuszczono. 10) Napis wzięty z r. S. I. 2. W k. S. II. czytamy napis: De vasis vini. 11) flaschka (S. II). 12) possit a corruptione preseruari (S. II). 13) marcharum (S. II). 14) De banno ante copulam (S. I. 2); De proclamationo contrahentium (S. II). C. post aliquam hujusmodi proclamationem aliquod impedimentum apparuerit, ad ulteriora non procedatur, donec a nobis, vel officiali nostro, aliud rcceperitis in mandatis, sub poena synodali trium marcarmn 1). XV. Non copuletur rapta 2). Item nullus in sacris constitutus audcat mulierem vel virginem raptam rapienti copulare, nec 3) inquirere, an rapta consentiat 4) in raptorcm; sub poena trium marcarum 5), vel aliis gravioribus poenis ad arbitrium nostrum infligendis. XVI. De sigillis sacerdotum 6) Item statuimus et sub poena unius fertonis mandamus, quod plebani et bcneficiati ac vicarii eorum propria sigilla habeant pro executione mandatorum nostrorum facienda, et se 7), sub poena eadcm, in omnibus litcris nostris et ofticialium nostrorum 8), pro quarum 9) executione rcquisiti fuerint, cum nominibus propriis et 10) de die exccutionis et modo, si personas, contra quas executiones faciunt, personaliter apprehenderint, omnino subscribant. XVII. De manu laicali decima non recipiatur 11). Item nullus clericus recipiat 12) dccimam de manu laici, quae de jure debetur alteri ecclesiae, sub poena excommunicationis et alias ad arbitrium nostrum puniendus 13). XVIII. De tabernis 14). Item prohibemus omnibus clericis curatis et non curatis tabernas, ut eas causa bibendi non frequentent 15), nisi in itinere constituti, sub poena uuius 1) „trium marcarum" w k. S. I. 1 i S. II. opuszczono. 2) Napis wzięty z r. S. I. 2; w k. S. II znajduje się tu całkiem ogólny napis: De co- pulatione. Ob. rozdział LIII. 3) ac (S. II). 4) consenciet (S. I. 1). 5) marcharum (S. II). 6) Napis wzięty z k. S. II; w r. S. I. 2 czytamy napis: Sigilla habeant. 7) W r. S. I. 1 „se" opuszczono. 8) Ustęp od słowa „facienda" aź do „nostrorum" w k. S. II. opuszczono. 9) quorum (S. I. 1 i S. II). 10) W k. S. I. 1 i S. I. 2 „et" opuszczono. 11) Napis wzięty z r. S. I. 2; w k. S. II znajdujemy znów zbyt ogólny napis, mianowicie: De decimis. 12) W r. S. I. 2. „recipiat" opuszczono. 13) puniendus est (S. II). 14) Napis wzięty z S. II. W r.,S. I. 2. czytamy napis: De ingressura thabernarum. 15) curatis et non curatis uti thabernas et eas causa bibendi i t. d. (r. S. I. 1); curatis et non curatis tabernas ut tabernas et eas cau3a bibendi (S. II.) W tymże ustępie pisane jest słowo taberna w k. S. II: „taborna", to znów: „thaberna". marce 1) totiens committenda, quotiens fuerit contraventum; alias, si acusatus et convictus 2) negaverit, se purgabit proprio juramento. XIX. De ludis clericorum 3). Item clerici in alca non ludant nec taxillis 4), nec lndentibus se ingerant, nec chorcas ducant, ncc bujusmodi vanitatibus intersint. XX. De rebus ecclesiae 5). Item nullus clericus curatus calices, libros, ornatos et res ccclcsiae suac sine nostro consensu impignorare praesumat. XXI. De residentia clericorum 6). Item curati clcrici in suis beneficiis residentiam faciant personalem, ad quam de jure tcnentur sub poena prh ationis. XXII. De casibus episcopo reservatis 7). Quia nonnulli vestrum — umbram quidera ostendentes in opere, cura veritas non subeat in effectum 8) — saepius confitentcs similiter in casibus a jure nobis reservatis absolvere non formidant, ignorantia eorundem casuura se excusantes, unde ne de caetero ignorantiam crassam praetendant vel supinara, casus nobis reservatos hos esse dicimus et eos nobis praesenti statuto reservamus, videlicet: homicidas voluntarios et casuales, parvulorum oppressores, abortivos (sic) procnrantes 9), usurarios, sacrilegos 10), parentum et clericorum percussores, sodomitas et contra naturam et cum bestiis coeuntes, incestum facientes scilicet cum sorrore vel cum moniali 11), defloratores ct oppressores virginum 12), adulteros, sortilegos, incantatores, divinatores, perjuros, incendiarios, sacerdotes et clericos 1) marche (S. II) 2) contraventus (S. I. 1 i S. II). 3) Napis wzięty z r. S. I. 2; w k. S. II opiewa odnośna inskrypcyja: De aleis et choreis. 4) taxillos (S. II.) 5) S. I. 2; S. II. 6) S. I. 2; S. II. 7) Napis tego rozdziału opiewa w r. S. I. 2.: Casus reseruantur, w kod. zaś S. II.: De casibus episcopi. 8) Ustęp ten, zresztą nie całkiem jasny, dosłownie wzięty jest z r. S. I. 2. W r. S. I. 1. czytamy zamiast „umbram": „per umbram"; zamiast „subeat": „subiaceat"; zamiast „effectum": „effectu". W k. S. II: „subiacet". 9) procreantes (S. I. 1., S. II.) 10) sortilegos (S. II.) 11) incestum scilicet cum sorore et moniali facientes (S. I. 2), incestum facientes scilicet cum sorore vel moniali (S. II). 12) defloratores et virginum oppressores (S. II). in sacris coustitutos fornicantes 1), blasphemos, ecclesiarum effractores, et dubiarum et inventarum ac vagarum rerum — scilicet quando dubitatur, cui sint restituendae — dispositores 2). XXIII. De festis ceiebrandis 3). 1. Item, quia ecclesia catholica, quae unica est, unum Deum praedicat atque colit, consequens est, ut in praeconiis et in cultu hujusmodi inter alia etiam 4) uniformitatem quoad 5) festorum cclebrationem et jejuniorum observaiionem, quantum commode fieri potest, imitetur. Proinde 6) statuimus, ut haec et non alia festa populo celebranda nuntientur, scilicet: Nativitas Christi cum tribus diebus sequentibns, Circumcisio Domini, Epiphania Domini, Conversio sancti Pauli, Purificatio sanctae Mariae, Mathiae Apoatoli, Annuntiatio sanctae Mariae 7), festum Paschae cum duobus diebus sequcntibus, sancti Adalberti, Marci Evangelistae usque ad meridiem propter 8) processionem, Philippi et Jacobi Apostolorum, Inventio sanctae Crucis 9), Stanislai Martyris passio tantum 10), dies Ascensionis Domini, festum Penthccostes 11) cum duobus diebus sequentibus, sanctac Trinitatis, Corporis Christi, Johannis Baptistae, Petri et Pauli Apostolorum, Visitationis Mariae, Sanctae Margarethae, Agnetis, Dorotheae, Dhisionis Apostolorum 12), Mariae Magdalenae, Jacobi Apostoli, Laurentii Martyris, Assutnprionis Mariae sanctae, Bartholomaei Apostoli, Nativitatis sanctae Mariae, Exaltationis sanctae Crucis, Mathaei Apostoli et Evangelistae, Michaelis Archangeli, Hedvigis, Simonis et Judae Apostolorum 13), Omnium Sanctorum, dies Animarum ad meridicm, Martini, Elisabeth, Catharinae, Andreae Apostoli, Nicolai Confessoris, Conceptionis sanctae Mariae, Thomae Apostoli, dies Dcdicationis ecclesiae Patroni seu Patronae 14), in cujus honorem ecclesia quaelibet est fundata, tantum in illa parochia 15) celebrari mandetur. 1) fornicatores (S. II). 2) disposiciones res (S. I. 1); disposiciones (S. I. 2). 3) Napis wzięty z k. S. II. W ręk. S. I. 2 znajduje się wprawdzie ten sam napis, lecz niewłaściwie nieco niżej położony, jak to następna nota (10) wykazuje. 4) inter aria vel eciam (S. I. 2). 5) quem ad (S. I. 1); que ad (S. II). 6) Tu znajduje się w r. S. I. 2 inskrypcyja: De festis celebrandis. 7) słowa: „Mathie apostoli, anunciacio sancte marie" znajdują się w r. S. I. 1 na gór­ nym marginesie. — Purificacionis Marie, Agnetis, Dorothee, Mathie apostoli, anunciacio sanete Marie (S. II). 8) Marci ewangeliste ad meridiem tantum propter i t. d. (S. I. 2). 9) Invencio crucis (S. I. 1), Invencioni3 sancte Crucis (S. II). 10) Stanislai Martyris (S. I. 2), Passio sancti Stanislai (S. II). 11) Penthecosten (S. I. 2); w kod. S. II słowo „festum" opuszczono. 12) visitationis sancte Marie, diuisio apostolorum (S I. 2), visitacionis sancte" Marie, Mar- garethe, Diuisionis apostolorum (S. II). 13) W ręk. S. I. 1. ,,Apostolorum" opuszczono. 14) Andree apostoli, dies dedicacionis, Nicolai confessoris, concepcionis sancte Marki Thome apostoli et patroni sen patrone (S. I. 2); dies patroni siue patrone (S. II.) 15) in parochia (S. II.) De festivitatibus autem 1) Annuntiationis Mariae, Sanctoram Benedicti, Ambrosii, Adalberti, Marci Evangelistae, quorum dies infra dies Palmarum et Resurrectionis Domini 2) saepius occurrunt, sic volumus observari, ut quocienscunque festum Annuntiationis Mariae in dominicam Palmarum vel alium quemcunque diem sequentem inciderit, semper ad Sabbatum diem ante Palmarum 3) cum omni celebritate et officio sit 4) translatum, et per vos peragatur ac celebrari 5) mandetur. Et hoc ipsum de die sancti Benedicti et officio ejus est observandum, ut, quando dies Annuntiationis sanctae Mariae de feria secunda, tertia 6), quarta, quinta post dominicam Palmarnm cadens ad Sabbatum ante Palmas translata fuerit, tunc dies beati Benedicti 7) cum officio feria quinta ante Palmas peragatnr cum novem lectionibns sine cclebritate. Si vero de die dominica Palmarum festum Annuntiationis ad Sabbatum ante Palmas translatum fuerit, tuuc dies cum officio beati Benedicti fcria quinta ante in qnam ceciderit 8) peragatur. Dies autem sancti Ambrosii, si in aliquem dienun Palmarum ceciderit, ad Sabbatum ante Palmas 9) semper transferatur cum officio. Si vero ipse dies beati Ambrosii infra octavas Pascbae ceciderit, post dominicam „Quasi modo geniti" ad feriam secundam cum officio transferatur 10). 2. Itaque 11) dies beati Adalberti feria secunda, dies sancti Georgii feria tertia, dies sancti Marci feria quarta, et sic consequenter aliorum sanctorum ordinatc celebritates et officia aliis diebus competentibus peragantur. XXIV. De jejuniis 12). 1. Jejunia autem haec ct non alia populo servanda sunt praecipienda, videdelicet 13): Vigilia Nativitatis Ckristi, Mathiae Apostoli, Ascensionis Domini 14), 1) ante (S. I. 1) 2) resurreccionem domini (S. I. 2) 3) palmas (S. I. 2.) 4) W r. S. I. 2 „sit" opuszczono. 5) ac populo celebrari (S. II) 6) tercia, secunda (S. II) 7) dies Benedicti (S. II). 8) cecidit (S. I. 2) 9) ante ad sabbatum ante palmas (S. I. 1), ante sabbatum ante palmas (S. II). 10) Słowa: „ad feriam secundam cum officio" w r. S. I. 2. opuszczone. 11) Ustęp ten końcowy począwszy od słowa „Itaque" wzięty jest z k. S. II. W r. S. I. 1. opiewa on dosłownie: Dies vero beatorum (sic) Adalberti feria secunda, dies sancti Marci feria tercia et sic consequenter aliorum sanctorum ordinate celebritates et officia alijs diebus competentibus peragantur. W rękopisie wreszcie S. I. 2 ustęp ten stanowi osobny rozdział pod napi­sem: „Dies Adalberti" i brzmi jak następuje: Itaque dies beati Adalberti feria secunda, dies Marci feria tercia et sic consequenter aliorum sanctorum ordinate celebritates et officia alijs diebus competentibus peragatur (sic). 12) Napis wzięty z S. II. W r. S. I. 2. czytamy napis: Jeiunia vigilarum. 13) populo seruari scilicet sunt precipiendo (sic) scilicet (S. I. 1) 14) vigilia f (festi?) ascensionis domini (S. I. 2). Penthecostes, Johannis Baptistae, Petri et Pauli, Jacobi Apostoli, Laurentii Martyris, Assumptionis Mariae 1), Bartholomaei Apostoli, Matthaei Apostoli et Evangelistae, Simonis et Judae Apostolorum, Omnium Sanctorum, Andreae, Thomae Apostoli, feriae quartae et sextae et dies Sabbati in singnlis quatuor temporibus anni 2). . 2. Item singuli dies quadragesimae incipiendo a die cinerum usque ad Pascha, exceptis diebus dominicis. In die autem sancti Marci Evangelistae et feria secuuda et feria tertia Kogationum consuetudo teneatnr ut servatur 3). Ad alia autem jejunia populns hortari potest, sed non cogatur. 3. Exhortationes ad plebanos 4). Praeterea videant curati et rectorcs ecclesiarum, ut suis ovibus fidelem custodiam die ac nocte agant 5) circa populum sibi commissum. XXV. De baptismo 6). 1. Item, quia baptismus est omnium sacramentorum fundamentum, igitur infantes 7) quantocicius baptisate in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti, et instruite laicas personas et praesertim mulieres, ut, si aliquam periclitari contigerit in partu, et forte puer non egrederetur in toto ex utero, dum caput cjus eminet, baptisetur in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. 2. Et si aliquod aliud membrum quam caput de utero materno egressum fuerit, baptisetur in nomine Patris et Filii et Spiritns sancti 8), cum ita anima 9) sit in illo membro, sieut in capite et in contingentibus; certius eligatur. 3. Et si casus se obtulerit, quod extrinsecae personae non adessent, extunc parentes baptisent in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti 10). Nec propter hanc necessitatem matrimonio 11) irrogabit aliquod impedimentum. Caveant autem parentes, ne extra casum necessitatis baptisent pueros proprios maliciose vel scienter 12). 1) sancte Marie (S. II). 2) W r. S. I. 2 znajduje się tu napis: Jeiunia alia. 3) et seruetur (S. I- 1 i S. I. 2) ut servetur (S. II.) 4) Słowa te: „Exhortaciones ad plebanos znajdują się w k. S. II na bocznym marginesie, w r. S. I. 2. całkiem są opuszczone. W r. wreszcie S. I. 1, gdzie—jak to już podniesiono — wcale żadnych niema napisów, czytamy tu w texcie słowa: Cohortaciones ad plebanos. Ustęp ten, traktowany w rękopisach jako dodatek do poprzedniego rozdziału, mógłby—nawet pomimo swej całkiem ogólnikowej treści— stanowić osobny rozdział. 5) We wszystkich trzech kodexach tu uwzględnionych znajdujemy: agentes, co się usprawiedliwionem okazuje tylko względnie rękopisu S. I. 2. Tu bowiem czytamy: ut sint suis ovibus fideles, custodiam i t. d. agentes. 6) S. II. W r. S. I. 2. znajduje się napis: Baptismus. 7) infantulos (S. I. 2). 8) W r. S. I. 2. czytamy tu napis: De quolibet membro. 9) W r. S. I. 1. i S. II. „anima" opuszczono. 10) W r. S. I. 2. znajduje się na tem miejscu napis: In necessitate parentes baptisent. 11) matrimonium (S. II) 12) W m. S. I 1, i S. I. 2 „vel scienter" opuszczono. XXVI. De confirmatione puerorum 1). Item arccatis subditos 2), ut post baptisma pueros doli eapaces procurent per episcopum confirmari. XXVII. De confessione et poenitentia 3). 1. Itcm in confessionibus non quaeratis pecunias et nolite spoliarc homines vobis confitentes, psalteria et missas pro poenitentia comparare eis injungentes 4), quia ex fomitc cupiditatis haec procedere videntur, ut per hoc extorqueant pecunias 5). 2. Item poenitentias per superiores confessores injunctas non relaxetis, ut est cxpertum aliquos proptcr pecuniam 6) vel aliquod lucrum temporale 7) haec fecisse 8). 3. Item, quia ex consuetudine prava communis populus villarum, imo et aliquarum civitatum, consucverit 9) primo quaerere confessores et poenitentias post Palmas, id est dominicam Palmarum, ubi tunc, sacerdotibus divinis officiis et horis canonicis occupatis, populus negligitur, cum ipsi sacerdotes non sufficiant eos expedire, imo nec sic sero possunt se digne ad cucharistiae perceptionem praeparare, quapropter incitetur et arceatur populus statim post initium quadragesimae primo confiteri, et secundo circa medium quadragesimae, et ultimo circa Palmas et ante sumptionem corporis Christi, agni paschalis 10). 1) Napis wzięty z k. II, W r. S. I. 2. czytamy inskrypcyją: Ut confirmentur omnes. 2) W k. S. I. 1 i S. II. „subditos" opuszczono. 3) W k. SI. 2. i S. II. rozdział ten rozpada się na kilka ustępów, każdy z osobnym napisem i tak w r. S. I. 2 czytamy tu napis: Non spolientur homines in confessione, w k. zaś S. II: De confessione. 4) et spoliare homines, psalteria confitentibus et missas injungentes (S. I. 1); et spoliare homines, psalteria confitentibus et missas iniungendo (S. I. 2); et spoliare homines vobis no- lite confitentes psalteria et missas pro penitencia comparare non iniungentes (S. II.). Tę osta­ tnią werzyją przyjęliśmy tu z pewną modyfikacyją. 5) pecunias extorqueant (S. I. 2). Nadto czytamy w m. S. I. 2 na tem miejscu napis: Non relaxent inferiores penitencias, w kod. zaś S. II znajduje się tu napis: De penitencia. 6) ut est apertum aliquos et repertum propter peccuniam (sic) (S. II). 7) temporale lucrum (S. I. 2). 8) W m. S. I. 2. znajduję tu napis: Cito confiteantur, w kodexie zaś S. II: Exhortacio de confessione vulgi. 9) consueuerunt (S. I. 2). 10) Ustęp ten końcowy wyjęty jest dosłownie z r. S. I. 2. W r. S. I. 1 opiewa on: quapropter incitetur et arceatur populus statim post inicium quadragesime et ultimo circa palmas et ante sumpcionem corporis Christi, agni paschalis (sic); w k. wreszcie S. II: Quapropter in­citetur et arceatur populus statim post inicium ąuadragesime et imo circa palmas et ante sump­cionem corporis Christi, agni paschalis, confiteri. XXVIII. De celebratione missae 1). 1. Item ad missarum solemnia se disponant sacerdotes cum apparatu actualis devotionis, nec indevoti accedant, et quod ante celebrationem nihil sumant nec de medicinis, nec 2) apothecis 3). 2. Item in die Nativitatis Christi volens celebrare duas missas vel tres—non capiat ablutioncm in prima, si vult celebrare secundam, et in secunda, si vult celebrare tertiam. Sed statim post 4) sumptionem calicis ablutiones, quotquot fccerit, det ministranti 5); alioquin, si quid sumpserit de aqua vel alia re post sumptionem sacrae eucharistiae, reddit se inhabilcm ad aliam missam celebrandam 6). 3. Item prohibetur sub poena excommunicationis ipso facto in statutis provincialibus 7), ne quis saccrdotum praeter diem Nativitatis Domini praesumat una die celebrare plures missas; nec tamen est contrarium sacris canonibus, ut praeter diem Nativitatis Christi quis in certis casibus duas missas cclebret, et hoc necessitate exigente 8) aliam pro defunctis, aliam de die. Etiam idem potest fieri propter necessitatem peregrinorum hospitum communicautium, et infirmorum, et propter necessitatem nuptiarum, ubi tempus laberetur. Et secundum Hosticnsem 9) propter raritatem clericorum, vel paupertatem ecclesiarum, quando plures ecclesiae uni commendantur 10). Non tamen cclcbret ultra duas missas praeter festum Nativitatis Domini 11). 1) W kodexach S. I. 2 i S. II. rozdział ten podzielony jest na kilka ustępów z osobnemi napisami, które podajemy w notach. I tak pierwszy ustęp tego rozdziału zamieszczony jest w m. S. I. 2 pod napisem: Deuote sacerdotes accedant, w kodexie zaś S. II pod napisem: De disposicione ad celebracionem misse. 2) uel (S. I. 2). 3) W ręk. S. 1. 2 znajduję tu osobny ustęp pod napisem : In natali domini de ablu- cione, w kodexie zaś S. II pod napisem: De celebracione plurium missarum. 4) sub (S. II). 5) ministro (S. I. 2, S. II). Nadto w r. S. I. 2. następuje tu znów osobny rozdział pod inskrypcyją: De ablucione. 6) W r. S. I. 2. znajdujemy tu osobny ustęp pod napisem: Semel celebret, nisi necesitas euenerit. 7) Item sub pena excomunicacioni3 prohibeatur (sic) ipso facto in i t. d. (S. I. 1. S. II). 8) necessitate urgente seu exigente (S. II) 9) Oznaczać to ma, iż zdania tego był kardynał Henryk z Ostyi, sławny kanonista XIII wieku i autor znakomitego dzieła: Summa decretalium. Henryk odbywał studyja w Bononii pod słynnymi podówczas profesorami prawa rzymskiego, jak Balduinus i Homobonus. R. 1261 zamianowany został Henryk przez papieża Urbana IV. kardynałem i biskupem Ostyi. Pozosta­wił on wiele dzieł i taką jako prawnik i kanonista cieszył się sławą, iż poszło w przysłowie: „Hostiensem sequi", co znaczyło mniej więcej: poświęcić się nauce prawa kanonicznego, biorąc sobie przytem za wzór Henryka.— Et hoc secundum Hostiensem (S. II.) 10) quando due ecclesie uni commendantur (S. I. 2); quando ecclesie uni comendentur (S. I. 1). 11) S. I. 2. Osobny ustęp pod napisem: Sit presbiter ieiunus. 4. Semper tamen presbyter 1) celebrans sit jejunus, sic, quod post medium noctis nibil sumat de cibo vel de potu, imo nec de aliqna confcctione vel electuario 2). 5. Itcm celebrans 3) non acceleret 4) legendo, sed raorose legat, et verba dcbitc 5) proferat, et studeat pro posse, ut sit attentus ad ea, quae legit, et praecipue circa verba consecrationis ct boras lcgat morose 6). 6. Item post sumptioncm corpom Christi non cito spuatis nec comedatis 7). 7. Item, cum paratis calicem in missae offioio, modicum de aqua apponatis, ct quanto debilins vinum, tanto minus dc aqua apponcndum est. XXIX. De columbationibus 8). Item probibeatis columbationes nocturnas in festo sancti Stepbani, cum illa nocte furta, bomicidia ct plura mala committantur 9). XXX. De ludis festorum 10). Item in vigilia Nativitatis Cbristi 11) probibeantur 12) ludi et superstitiosae opiniones, quae — prob dolor! — in bac vigent patria 13). XXXI. De incantationibus mendosis et benedictionibus 14). Item superstitiosae benedictiones et mendosae, quae non habent in sacris scripturis fundamentum, prohibeatis 15). Item omnes incantationes, quae consueverunt fieri de nocte sanctorum Philippi et Jacobi Apostolorum prohibeantur 16). 1) sacerdos (S. II.) 2) Tu następuje w m. S. I. 2 osobny rozdział pod napisem: Missam non festinanter legat, w k. zaś S. II pod napisem: De morositate celebrandi. O użytym tu wyrazie „electuarium* czytamy między innem w glossariura Du Cange`a: Electuarium dicitur ab electione rerum, e quibus conficitur. Electuariorum alia sunt dulcia, quaedam amara, quaedam acria — a nieco dalej: utuntur e. passim medici. 3) sacerdos (S. II). 4) accelitet (S. I. 1.) 5) W r. S. I. 1 i S. I. 2 „debite" opuszczono. 6) S. I. 2. Osobny ustęp pod napisem: Post missam non cito comedat nec spuat. 7) W r. S. I. 2 następuje tu znów osobny rozdział pod napisem: Nota, w kodexie zaś S. II pod napisem: De comixtione aque cum vino. 8) Napis wzięty z k. S. II. Napis w r. S. I. 2 opiewa: Columbaciones prohibentur. 9) comituntnr (S. I. 1, S. I. 2.). 10) Napis wzięty z k. S. II. W rękopisie S. I. 2 znajdujemy napis: Ludi prohibentur. 11) W rękopisie S. I. 1 „Christi" opuszczono. 12) prohibeant (S. I. 1) 13) in hac patria vigent (S. I. 1, S. I. 2). 14) Napis wyjęty z r. S. II. W k. S. I. 2 czytamy tu napis: Incantationes. 15) prohibeantur (S. I. 2). 16) W k. S. I. 1 i S. I. 2 „prohibeantur" opuszczono. XXXII. De inceptione jejunii 1). Item doceatis populnm, ut 2) in carnisprivio statim post cocnam primam non comedant carnes nec lacticinia, imo nec etiam alia cibaria, quia statim jejunium quadragesimae incipit post primam coenam. Kt idcm 3) intelligendum est de quolibet alio die, post qnam sequitur alia dies jojunii. XXXIII. De incantationibus et abusionibus carnisprivii 4). Item, quia multe incantationes ct supcrstitioncs consueverunt fieri in carnis privio, arceatis 5) populum, verum ut a talibus desistcret 6), et a dissolutionibus effrenatae consuetudinis, ut viri mulicrum vcstibus, et mulieres virorum vcstibus utantur 7). XXXIV. De pactatione ovorum 8) 1. Itcm prohibeatis, ne feria secunda et tertia post fcstum Pascbae 9) masculi foeminas, ct focminae masculos pracsumant pro ovis ct aliis muneribus depactare 10), vulgariter dyngowacz 11), nec ad aquam trahere, cum tales insolentiac et strangulationes non sunt 12) sine grau pcccato ct sinc divini nomiuis offcnsa 13), cum in dic Pasche vel circa hoc tcmpus sunt eucharistiae saeramcnto procurati; igitur sint solliciti qualitcr in omni devotionc ct discipliua morum se custodiant et observent 14). 2. Item prohibcatis comcssationcs et cbrietates, cum seeundum apostolum tales reguum Dei non possidcbunt, et praescrtim in fcstivitatibus Pentecostes 15), Nativitatis Uomini et aliis festis, sed ut divinis officiis sint intenti 16). 1) Napis wziety z k. S. II. W manuskrypcie S. I. 2. napis opiewa: In carnispriuio non cenetur bis. 2) quod (S. I. l.) 3) Et hoc idem (S. I. 2). W tymże rekopisie nieco niżej po iutelligendum słówko ,,est" opuszczono., 4) S. II. De mutatione habitus (S. I. 2). 5) articulate (S. II) 6) resisterent (S. II). 7) ut viri mulierum vestibus, nec mulieres virorum utantur (S. 1. 1); ut viri mulierum utantur (S. II). 8) S. II. Dingus prohfbetur (S. I. 2). 9) post pasche (S. I. 1) 10) depagare (S. II). 11) alias dyngowacz (S. II). 12) S. I. 1 ,,sunt" opuszczono. 13) non sunt sine gravi divini nominis offeusa (S I. 2). 14) reservent (S. I. 2). W tymże rekopisie nastepuje tu nadto osobny rozdział pod napi- sem: Ebrietas prohibetur. 15) Penthecosten (S. I. 2). 16) Słowa: „sed ut divinis officiis sint intenti" opuszczone sa w k. S. II. XXXV. De imagine straminis in jejunio 1). Itera prohibeatis, ne in dominica „Laetare", alias „Biała niedziela" 2), superstitiosam consnctudinem observent, efferentes 3) quamdara imaginem, qnam mortem vocant, et in lntum postea projjciunt, quia non carent hujusmodi facta scrupulo superstitionis. XXXVI. De silentio in ecclesiis 4). Item prohibeatis, ne in ecclesiis fiant collocutiones, susurationes 5), sed ea fiant in ipsis 6), ad quae sunt consecratae 7). XXXVII. Oe jejunio quadragesimae 8). Itera fidcles Lortentur et 9) [quidem] omnes, qui viginti nnum annum 10) expleverunt, ut cx toto quadragesimam jejunent 11), sub poena mortalis peccati, nisi adeo sint pauperes 12), quod non haberent, quo plene semcl in die 13) possent refici, vel debiles 14), vel in gravibus et in nimiis laboribus occupati, quos non possent ad aliud tempus differe; et qui 15) parvulos babent, quibus tenentur de nccessariis providere, et qua die 11011 laborarent 16), eadcm dic nec ipsi, nec 17) pueri haberent quid ad manducandum. XXXVIII. De registro ecclesiae 18). Itcm quilibct habeat inventarium sive rcgistrum, ut constare possit, quando de beneficio sc intromisit, ct quantum percepit, ut 19) apparere possit, an sit utilis 20) rector bonorum ecclesiae. 1) S. II. De morte non ferenda. (S. I. 2). 2) Byala Nedzela (S. I. 1)., Byala Nyedzela (S. I. 2), w byala nyedzyela (S. II). 3) offerentcs (S. I. 2) 4) S. II. In ecclesiis non sit murmur. (S. I. 2). 5) zuzuraciones (S. II) 6) in ipsis ecclesiis (S. I. 1, S. I. 2) 7) consecrata (S. I. 1.) 8) S. II. Viginti (sic) annos habens ieiunet (S. I. 2). 9) nt (S. I. 1., S. I. 2). 10) W k. S. II „annum" opuszczono. 11) ieiunant (S. I. 1). 12) defectuosi (S. II.) 13) W k. S. I. 1 i S. II „in dic"opuszczono. 14) dolores (S. II.). 15) que (S. I. 2., S. II.). 16) laborant (S. I. l, S. I. 2.) 17) nec ipsi pueri (S. I. 1) 18) S. II. Inventarium quilibet habeat (S. I. 2). 19) et (S. I. 2) 20) W r. S. I. 1 ,,utilis" opuszczono. XXXIX. De visitatione infirmorum 1). Item quando contigerit 2) aiiquem infirmari ex vobis, statim pro duobus vicinioribus plebanis infirmus 3) dirigat, et isti benc procurent eum sacramentis, et bona temporalia conscribant, et [haec] sub 4) eorum tuitione consistant. XL. De abusionibus circa funera 5) Item superstitiosas consuetudines, quae consueverunt fieri circa fanera, prohibeatis. XLI. De detractione concilii generalis 6). Item detrahcntes concilio generali, damnantes facta ejus, et Hus 7) justificantes — ipsos denuntiate excommunicatos. XLll. De praedicatione 8). Item praedicate omni festo evangelium, vel epistolam, vel aliam sacram scripturara, quia secundum Henricum de Gandow 9), Quodlibeto XII° 10): curatus non praedicans populo est in mortali peccato. XLIII. De parochianis 11). Item divina officia missarum diebus dominicis et festivis apto tempore sub cantu peragantur 12), et quod parochiani in suis 13) ecclesiis circa divina sint 14), et alias ecclesias non quaerant ex contemptu, nisi subsistat causa 15). 1) 2) 3) 4) 5) 6) Napis wzięty z k. S. II. contingit (S. I. 1, S. II). vicinioribus plebanus infirmus (S. I. 2); vicinioribus plebanis firmis (S. II). super (S. II). Napis wzięty z k. S. II; w r. S. I. 2 napis opiewa: Supersticiones circa funera prohibeantur. Domniemywać się należy: Constantiensis. Zapis wzięty z k. S. II. W rękopisie S. I. 2 napis odnośny opiewa: Contra hussz (Hus). 7) Hys (S. I. 1) 8) S. II. Curatu3 predicet (S. I. 2.). 9) Gandowo (S. I. 2). Henricus de Gandavo, urodzony w r. 1222 w Mudzie, miejscu znajdującem się w pobliżu żuławskiego miasta Gandawy, nazywał się właściwie Goethals (Hen­ricus Bonicollius). Był on jednym z najznakomitszych przedstawicieli szkoły t. z. scholastycznój. W Paryżu, gdzie przez dłuższy czas wykładał teologię i filozofię, uzyskał zaszczytny tytuł: Doctor solemnis. Z prac jego wyliczam następujące: Summa theologiae, Quodlibeta aurea theologica, komentarz do pism Arystotelesa o metafizyce, Biografia św. Eleuterego, De viris illustribus, sive de scriptoribus ecclesiasticis. Zmarł Henryk w Tournay 29. czerwca 1293 r. 10) XIII0 (S. I. 2). Właściwszą tyłaby tu następująca cytacyja: Quaestio XVI. Quodlibeti Xmi 11) 12) 13) 14) 15) S. H. Dominicis diebus officium cantetur (S. I. 2) agantur (S. I. 2). W r. S. I. 1. „in suis" opuszczono. sint circa divina (S. II). W r. S. I. 1. „circa" opuszczono. nisi causa subsistat (S. II). W r. S. I. 1. „causa* opuszczono. XXIX XLIV. Non celebretur aceto 1). Item nullo modo celebrare praesumatis in aceto vini, quia non fieret 2) calicis consecratio. XLV. Calix non tergatur capsa 3). Item 4), postquam susccperitis sangninem Christi, non tergatis calicem cum capsa, quia sordes raauuum, oculorum, faciei et aliorura membrorum astringuntur, sed babeatis pannum 5) specialem circa calicem, quo 6) tergatis. XLVI. De mundatione corporalis 7). Item post sumptionem sacrac eucharistiae mundetur bene corporale et [calix] 8) cum patena, et 9) si reliquac spccies fuerint, tollantur et consumantur 10). XLVII. De reversione ab infirmo cum corpore Christi 11). 1. Item cum infirmos visitatis, non faciatis 12) ibi 13) moram comedendo vel bibendo 14), sub poena synodali, sed quanto cicius revertimini cum corpore Cbristi; et si quod vobis datum fuerit, recipiatis 15). 2. Item in viaticis 16) fractis non cclebretis. XLVIII. De absolutione excommunicationis 17). Item nullus absolvat a sententia excommunicationis aliquem 18), etiam in minima laesione, sine nostra 19) speciali commissione. 1) Napis wzięty z S. I. 2. W k. S. II napis opiewa: De aceto vini. 2) fiet (S. I. 2.) 3) Nagłówek wzięty z r. S. I. 2. 4) Non (S. II.) 5) paniculum (S. II). 6) in quo (S. I. 1). 7) S. H. Corporale et calix mundetur (S. 1. 2). 8) Zdaje się, że tu opuszczono słowo ,,calix", co wnoszę z napisu zamieszczonego nad tym rozdziałem w rękopisie S. I. 2 a opiewającego: Corporale et calix mundetur. 9) W r. S. I. 1 i S. I. 2„ et" opuszczono. 10) sumantur (S. I. 1, S. I. 2.). 11) S. II. Eundo cum sacramento ad infirmum non faciat moram (S. I. 2.). 12) W r. S. I. I „faciatis" opuszczono. 13) W r. S. I. 1 i S. I. 2 „ibi" opuszczono. 14) W k. S. I. 1 i S. II „bibendo" opuszczono. 15) W r. S. I. 2. znajduje się tu napis: Nota. 16) Dorozumiewać się należy: altaribus. 17) Napis wyjęty z k. S. II. 18) W r. S. I. 2 „aliquem" opuszczono. 19) W k. S. II. „nostra" opuszczono. XLIX. De alienis parochianis 1). Item alienorum parochianornm 2) sine liccntia proprii 3) saccrdotis vel cpiscopi confessiones non audiatis, nisi sit casus necessitatis. L. De visitatione infirmorum 4). Item infirmos visitate vestros, exhortantes eos, ut quanto cicius confiteantur et procurent se sacramentis 5), et ue expectent extrcmura, cum nec tunc loqui possint. Ll. De absolutione in extremis 6) Item absolvatis in extrcmis 7) laborantes ab omni vinculo excommnnicationis majoris, sivc sit homiuis, sive 8) canonis. Et ecelesiastica sepultura sic absolutis non est deneganda 9), nisi forte 10) processus judicis prohibeat sepulturam, proviso tamen, quod fiat satisfactio pro quo 11) fuit excommunicatus; si 12) fuerit in solvendo, et si convaluerit et non curaverit obcdire mandatis ecclcsiae sanctae, reducatur in eum prior sententia. Lll. Simonia vitetur 13). Item pro sepulturis et aliis sacramentis, videlicet: sacra unctione, benedictione mulierum, crismate, psaltcriis et vigiliis ac missis nihil exigatis, sed post sepultnram et alia sacramcnta, si quid de consuetudine laudabili fuerit oblatum, capiatis 14); exigendum exigatis judicis officio. 1) S. II. Alienos parocbianos non admitatis (S. I. 2). 2) We wszystkich trzech rekopisach tu uwzględnionych czytamy: alienos parocbianos. 3) W r. S. I. 1 „proprii" opuszczono. 4) Napis wzięty z k. S. II. W r. S. I. 2. napis tego rozdziału opiewa: Nota. 5) W rękopisie S. I. 2 następują tu całkiem błędnie pod napisem: „Absolvatis in ex- tremis", należące niewątpliwie do poprzedzającego rozdziału słowa: Extremum nec tunc loqui possint. Poczem następuje bez wszelkiego ustępu statut poczynający się słowy: Item absolva- tis, zamieszczony przez nas pod napisem: De absolutione in extremis. 6) Napis wzięty z k. S. II. 7) extremo (Ś. I. 1, S. II) 8) vel (S. II) 9) sic absoluatis (sic) ecclesiastica sepultura cis non est deneganda (S. I. 1.); Et ecclesiastica sepultura eis non est deneganda (S. II.). W rękopisie wreszcie S. I. 2 rozdział ten koń­czy się całkiem niewłaściwie słowy: „sic absolutis", a następny pod napisem: „De sepultura" poczyna się słowy: Ecclesiastica sepultura eis non est deneganda. 10) W k. S. 1. 1 i S. II „forte" opuszczono. 11) W r. S. I. 2 „quo" opuszczono. 12) siue (S. I. 2) 13) Napis wzięty z r. S. I. 2. W k. S. II. znajdujemy tu nie całkiem stosowny napis: De sepulturis. 14) W r. S. I, 2 i S. II słowa: „oblatum capiatis" opuszczono. Llll. De copulatione 1). 1. Itcm matrimonia non autorisetis in locis secretis et privatis, sed in ecclesia et ante fores ecclesiae 2), bannis praeviis inquirentes de impedimentis matriraonii contrahendi 3). 2. Item non copuletis matrimonialiter nisi eos, qui sunt aptae aetatis, puta: masculus XIV annorum 4), et foemina XII. Sponsalia vero in actate septennii contralu possunt 5). 3. Item alicuas oves nou 6) copulctis, quia plures copulantur non copulaudi, et pericula gravia exinde oriuntur. LIV. De alienis et peregrinis sacerdotibus 7). Itom pcregrinos sacerdotes ad cxecutionem divinorum oificiorum et curae pastoralis non assumatis, nisi habucriris litteras dimissoriales et receptorias 8). LV. De non mendicatione sacerdotum 9). Item non pcrmittantur clerici superpelliciati hostiatim, sieut consucvcrunt, cum caliee mcndicarc, ct praesertim pro sua prima missa, quia id juri contrarium ct iniquum existit. Lcgitur cnim in cauone: ,,Diaconi" nonagcsima tertia distinctionc 10): 1) Użyliśmy tu całkiem ogólnej inskrypcyi: „Do copulatione", nadanej w k. S. II — może nie zupełnie trafnie — XVmu rozdziałowi. W kodexach S. I. 2 i S. II. rozdział LIII podzielony jest na kilka ustępów z osobnemi napisami, jak to wykazujemy w notach. I tak w kodexie S. I. 2 pierwszy zaraz ustęp tego rozdziału ma napis: Extra ecclesiam non copuletur, w kodexie zaś S. II: De proclamatione matrimonii. Jak się z treści w mowie będącego ustępu okazuje, żaden z tych napisów nie jest dokładnym, raczej oba te napisy w połączeniu przedstawiły by rzecz wyczerpująco. Dla tego też użyliśmy tu całkiem ogólnej inskrypcyi: „De copulatione" obejmującej wszystkie o tej materyi traktujące ustępy. Zresztą objawia się tu znów owy brak systematyczności w podziale materyału, o którym wspominaliśmy już wyżej. Chcąc bowiem rzeczy brać systematycznie, należałoby połączyć rozdziały XIV, XV i LIII. 2) W k. S. II „ecclesiae" opuszczono. 3) Napis: Etatem non habentes non copulentur (S. I. 2); napis: De etate copulandorum (S. 11). 4) viginti quatuor annorum (S. II). (oczywisty błąd). 5) Napis: Nota (S. I. 2); napis: De non copulando alienos (S. II.) 6) W r. S. I. 1 „non" opuszczono. 7) S. II. Peregrinos sacerdotes non assumatis (S. I. 2). 8) nisi sint cum litteris dimissorialibus et receptorijs (S. I. 1); nisi fuerint cum literis dimissorialibus et recepcionis (S. I. 2.). 9) S. II. Non mendicent (3. I. 2.). 10) in canone Dijacoui nonagesima distinccione tercia (S. I. 1); in canone diaconi XC distinccione III (S. I. 2); in canone diaconi XC dis. III (S. II.). Sposób cytacyi nie całkiem dokładny. Jest to bowiem kanon XXIII „Diaconi sunt (Hieronymus), dist. XCIIItej dekretu Gracyjana. „Mendieat infelix clericus in plateis et servili 1) operi mancipatus publicam dari a quolibet petit elemosinam 2), qui ex eo magis despicitnr a cunctis 3), quo miser 4) dcsolatus justc putatur ad hanc ignominiam dcvenisse (sic) 5). LVI. De ovatione scolarium 6). Item curati ministris ecclesiarum, seu rectoribus scolarum 7) inbibeant de cetero [ad] ovatum seu aspersum 8) — ut eorum verbis utamur — clericos mittere, quibus et nos inhibemus; alias ad arbitrium nostrum decrevimus puniendos. LVII. De insolentiis primarum missarum 9). Item in primis missis novorum sacerdotum non pcrmittantur fieri insolcntiae et dissolutiones chorearum ct cantilenarum inhonestarum. LVIII. De choreis nocturnis festorum 10). Item inhibeatis 11) nocturnas choreas in 12) diebus sabbativis et 13) in vigiliis sanctorum Joannis Baptistae, Petri et Pauli 14), cum plures fornicationes, adulteria et inccstus illis temporibus committuntur 15). LIX. De habendis statutis praesentibus 16). Volumas et in virtute sanctae obedientiae, ac sub excommunicationis et infra scriptis 17) poenis, universis et singulis hebdomadariis, tam cathcdralibus 18), quam 1) W niektórych wydaniach C. j. c: civili. 2) publicam a quolibet petit dari elemosinam (S. II.). W źródłach: publicam a quolibet deposcit alimoniam. 3) W k. S. I. 1 i S. II „a cunctis" opuszczono. 4) comissor (S. II). W r. S. I. 1 wyraz ten napisany tak, iżby czytać można: idmissor 5) W źródłach ustęp ten opiewa: Et quidem ex eo despicitur cunctis sacerdotale officium, dum misericordia desolatus, juste putatur ad hanc ignominiam devenisse. 6) S. II. 7) scolarium (S. I. 1) 8) per aspersum (S. I. 2). 9) S. II. De primis missis (S. I. 2.). 10) S. II. Coree prohibentur (S. I. 2) 11) probibeatis (S. I. 2.). 12) W r. S. I. 2 „in" opuszczono. 13) W r. S. I. i S. II. „et" opuszczono. 14) Iohannis baptiste Iohannis et Pauli (S. I. 1), Iohannis baptiste et Iohannis Pauli (S. 1.2). 15) cum plures fornicaciones et adulteria illis temporibus et incestus committuntur (S. I, 1. S. II); cum plures fornicaciones adulteria in hys temporibu3 et incestus comittuntur (S. I. 2). 16) S. II. Quilibet ipsa statuta habeat (S. I. 2). 17) scripta penis (S. I. 1; S. I. 2.) 18) cathedralis (S. I. 1.) eollegiatis, eeterisque rectoribus parochialium ecclesiarum in dioecesi nostra Posnaniensi consistentibus districte praecipiendo mandamus: quatenus quilibet eorum praesentia 1) nostra statuta in sua ccclcsia, infra hinc et tres menses, habere 2) teneatur in pergamcnea tabula conscripta, quae in choro publice suspendatur 3), ut 4) ea saepe saepius 5) relegere 6) teneatur 7), quibus quidem tribus mensibus a die publicationis elapsis, apud quem per archidiaconos vel nostros officiales non fuerint inventa 8), sic — ut praemittitur 9)—in ecclesia pendentia, licitum sit ipsis archidiaconis vel nostris officialibus poenam unius fertonis pro totiens quotiens ab eo exigere 10). Ameu ll). 1) W k. S. I. 1 i S. II zamiast „praesentia": „pendat". 2) et habere (S. I. 1, S. II). 3) suspendantur (S. I. 1, S. II.) 4) et (S. I. 1., S. II.) 5) sepe et sepius (S. I. 2). 6) legere (S. II) 7) (teneantur S. I. 1, S. II). 8) W k. S. I. 1 „inventa" opuszczono. 9) W k. S. I. 2 „ut praemittitur" opuszczono. 10) Zamieściliśmy tu powyższą wersyją jako najprostszą, gdyż we wszystkich trzech ręko­pisach przez nas użytych ustęp ten końcowy nie jest dość ściśle określony. I tak, w r. S. I. 1. brzmi on jak następuje: quociens hec exigerp et eum pro talibu3 interrogare. W rękopisie znów S. I. 2 ustęp ten opiewa: quociens hec exigere eum mulctare; w kodexie wreszcie S. II: quociens hec exigere et eum pro talibus contigerit accusare. 11) W k. S. I. 2 i S. II „Amen" opuszczono. Natomiast czytamy w rękopisie S. I. 2 na­stępujące końcowe słowa: Et sic est finis huius operis, poczem następuje dopisek, inną ręką pisany, co do odprawiania trzech mszy św. w dzień Bożego narodzenia. h. SPIS ROZDZIAŁÓW STATUTÓW SYNODALNYCH ogloszonych przez BISKUPA POZNAŃSKIEGO ANDRZEJA IIgo z GOSŁAWIC. Str. Prooemium XI I. De usurariis manifestis XII II. De celebratione diei dominici XIII III. De suspectis mulieribus XIV IV. De concubinis clericorum — V. Quod fiat exhortatio ad populum — VI. De vestibus clericorum XV VII. De fonte baptismali XVI VIII. De superpilliciis — IX. De alibi ordinatis — X. De novis miraculis XVII XI. De incendiariis — XII. De renovatione sacramenti eucKaristiae — XIII. De vase vini — XIV. De banno nuptiali — XV. Non copuletur rapta XVIII XVI. De sigillis sacerdotum — XVII. De manu laicali decima non recipiatur — XVIII. De tabernis — XIX. De ludis clericorum XIX XX. De rebus. ecclesiae — XXI. De residentia clericorum — XXII. De casibus episcopo reservatis — XXIII. De festis celebrandis XX XXIV. De jejuniis XXI XXV. De baptismo XXII XXVI. De confirmatione puerorum XXIII XXVII. De confessione et poenitentia — Str. XXVIII. De celebratione missae XXIV XXIX. De columbationibus XXV XXX. De ludis festorum — XXXI. De incantationibus mendosis et benedictionibus .... — XXXII. De inceptione jejunii XXVI XXXIII. De incantationibus et abusionibus carnisprivii — XXXIV. De pactatione ovorum . . . . — XXXV. De imagine straminis in jejunio XXVII XXXVI. De silentio in ecclesiis .... — XXXVII. De jejunio quadragesimae — XXXVIII. De registro ecclesiae — XXXIX. De visitatione infirmorum XXVIII XL. De abusionibus circa funera — XLI. De detractione concilii generalis — XLII. De praedicatione — XLIII. De parochianis — XLIV. Non celebretur aceto XXIX XLV. Calix non tergatur capsa — XLVI. De mundatione corporalis — XLVII. De reversione ab infirmo cum corpore Christi — XLVIII. De absolutione excommunicationis — XLIX. De alienis parochianis XXX L. De visitatione infirmorum — LI. De absolutione in extremis — LII. Simonia vitetur — LIII. De copulatione XXXI LIV. De alienis et peregrinis sacerdotibus — LV. De non mendicatione sacerdotum — LVI. De ovatione scolarium XXXII LVII. De insolenciis primarum missarum — LVIII. De choreis nocturnis festorum — LIX. De habendis statutis praesentibus — INDEX ALFABETYCZNY 1). Ablutio XXVIII. 2. Abortus XXII. Absolvcre XXII. Absolutio I. 4, XLVIII, LI. Abusio XXXIII, XL. Adalbertus s. XXIII. 1. Adulterium LVIII. Adulterus XXII. Aetas LIII. Ager I. 3. Agnes s. XXIII. 1. Alea XIX. Ambrosius s. XXIII. 1. Amita III. Andreas Ap. XXIII. 1. Andreas Episc. Posn. Prooemium. Anima XXIII. 1, XXV. 2. Annus V, XXIV, 1., XXXVII. Apertura VI. 1. Apostolus XXIII. 1, XXIV. 1; LVIII Apotheca XXVIII, 1. Aqua XXVIII. 2. 6., XXXIV. Arbitrium XI, XV, XVII, LVI. Archidiaconus LIX. Artieulus mortis I. 4. Ascensio D. XXIII. 1., XXIV. 1. Aspersus LVI. Ave Maria V. B. Bannus nuptialis XIV, LIII. Baptisma XI. XXVI. Baptismus XXV. Bartholomaeus Ap. XXIII. 1, XXIV. 1. Benedictio XXXI, LII. Bcnedictus s. XXIII. 1. Benefkium IV, XXI. Bestia XXII. Blasphemus XXII. Bona ecclcsiae XXXVIII. — temporalia XXXIX. Borra I. 3. C. Caldare VII. Calix XX, XXVIII. 2. 7., XLIV, XLV. Callopedcs VIII. Canon, Prooem. LI. Cantilena LVII. Cantus XLIII. Capsa XLV. Caput XXV. 2. Carccr IV. Carnis privium XXXII, XXXIII. Caro XXXII. Castrum I. 3. Casus necessitatis XXV. 3., XLIX. — reservatus (I. 4.) XXII. Cautio I. 1. 2. Celebratio II, XXIII, XXVIII. Celebritas XXIII. 1. Census I. 3. Chorea XIX, LVII, LVIII. Chorus LIX. Christus V. VII, VIII, XXIII. 1., XXIV. 1., XXVII. 3., XXVIII. 2. 3., XXX, XXXIV. 2., XLV, XLVII. Cibarium XXXII. 1) Liczby rzymskie oznaczają poszczególne statutów rozdziały, liczby arabskie tychże rozdziałów ustępy. Cibus XXVIII. 3. Circumcisio XXIII. 1. Civitas I. 3., IV, XXVII. 3. Clausura VII. Clericus, Prooem.IV, VI, XI, XVIII, XIX, XX, XXI, XXII, XXVIII. 3., LVI. Coena XXXII. Coena Domini V, VII. Collocutio XXXVI. Columbatio XXIX. Comodare I. 3. 4. Comessatio XXXIV. 2. Concilium XLI. Concubina IV. Concubinarius IV. Confectio XXVIII. Confessio I, XXVII, XLIX. Confessor I. 4., XXVII. 2. 3. Confirmatio XXVI. Consecratio XXVIII. 4, XLIV. Constitutio I. 3. Consuetudo XXIV. 2., XXVII. 3., XXXV, XL, LII. Copulare, copulatio XIV, XV, LIII. Corporale XLVI. Corpus Christi V, VII, VIII, XXIII. 1., XXVII. 3., XLVII. Crisma VII, VIII, LII. Crux XXIII. 1. Curatus VII, VIII, X, XII, XVIII, XX, XXIV. 3., XLII, LVI. D. Decalogus II. Decima XVII. Dedicatio XXIII. 1. Deflorator virginum XXII. Defunctus I. Detractio XLI. Dies XXIII. 2. XXVIII. 3. XXXVII. — animarum XXIII. 1. — cinerum XXIV. 2. — dedicationis ecclesiae XXIII. 1. — dominicus II, V., XXIII. 1., XLIII. — fori II. — jejunii XXXII. — nativitatis Christi XXVIII. 2. 3, — palmarum XXIII. 1. — publicationis LIX. Dies quadragesimae XXIV. 2. — sabbativus LVIII. Dioecesis Posn. LIX. Discretio (annus d.) V. Dispositor rerum inventarum XXII. Divinator XXII. Divisio Ap. XXIII. 1. Dominica „Laetare" XXXV. — palmarum XXIII. 1., XXVII. 3, — „Quasimodo geniti" XXIII. 1. Domus I. 3. Dorothea s. XXIII. 1. Dyngowacz XXXIV. E. Ebrietas XXXIV. 2. Ecclesia VIII, XXII, XXIII, XXXVI, XXXVIII, XLIII, LIII, LVI. Ecclesia cathedralis I. 4. Effrator ecclesiarum XXII. Electuarium XXVIII. 3. Elisabeth s. XXIII. 1. Episcopus, Prooem. I, XXII, XXVI, XLIX. Epistola XLII. Exaltatio s. Crucis XXIII. 1. Excommunicatio I. 2., XVII, XXVIII, 3., XLVIII, LI, LIX. Excommmunicatus XLI, LI. Executio XVI, LIV. Exhortatio V. XXIV. Extremum L, LI. EuchaVistia XII, XXVII. 3., XXVIII. 2., XXXIV. 1., XLVI. Evangelium XLII. F. Feria XXIII. 1., XXIV. 1. 2., XXXIV. Ferto XVI, LIX. Festivitas XIV, XXXIV. 2. Festum XXIII, XXIX, XXX, XXXIV. 2., XLII, LVIII. Figmentum X. Fimbria VI. Flasca XIII. Foemina XXXIV. 1, LIII. 2. Fons baptismalis VII. Forisatio II. Fornicatio LVIII. Fornicator XXII. Forum II. Funus XL. Furtum XXIX. G Gandow (Henricus de G.) XLII Georgius s. XXIII. 2. Grossus I. 4., VIII. Hebdomadarius LIX. Hedvigis s. XXIII. 1. Henricus (de Gandow) XLII. Homicida XXII. Homicidium XXIX. Hora XXVII. 3., XXVIII. 4. Hortus I. 3. Hospes XXVIII. 3. Hostiensis XXVIII. 3. Hus XLI. I. Ignorantia XXII. Imago X, XXXV, Immunitas eccl: XXII. Impedimentum XIV, XXV. 3., LIII Impignorare XX. Incantatio XXXI, XXXIII. Incantator XXII Incendiarius XI, XXII, Incestus XXII, LVIII. Infans XXV. Infirmus VIII, XXVIII. 3., XLVII, L. Inhabilis XXVIII. 2. Insolentia XXXIV, LVII Inventio s. crucis XXXIII. 1. Inventarium XXXVIII. Irregularitas II. Iter XVIII. J Jacobus s. XXIII. 1., XXIV. 1., XXXI. Jejunium XXIV, 1. 2., XXXII, XXXV, XXXVII. Jejunus XXVIII. 3, Johannes B. XXIII. 1., XXIV. 1. LVIII. Judas A. XXIII. 1., XXIV. 1. Judex LI, LII. Juramentum XVIII. L. Labor XXXVII Lacticinium XXXII. Laetare dom. XXXV Laicalis XVII Laicus, prooem. XVII, XXV. Laurentius s: XXIII. 1. XXIV. 1. Liber XX Licentia XI, XVI, XLIX. Litterae IX, LIV. Locus VII, VIII, LIII. Ludus XIX, XXX Lutus XXXV. M. Manica VI. 2 Manifestus concubinarius IV. usurarius I. 1. 2. 3. Manus XLV. Marca I. 3, VI. 2., XIII, XV, XVIII. Marcus E. XXIII. I., XXIV. 1. Margaretha s. XXIII. 1. Maria Magdalena XXIII. 1. — virgo XXIII. 1. XXXIV. 1. Martinus s. XXIII. 1. Masculus XXXV. 1. LIII Mater III. Mathaeus Ap. XXIII. 1. XXIV. 1. Mathias Ap. XXIII. 1. XXIV. 1. Matrimonium XXV. 3., LIII. Matutinum VIII. Medicina XXVIII. 1. Membrum XXV. 2., XLV Mendicatio LV, Mensis IV, XIII, LIX. Merica I. 3. Michael Arch. XXIII. 1 Minister LVI. Ministrans XXVIII. 2. Miraculum X. Missa VIII, XXVII, XXVIII, LV, LVII. Molendinum I. 3. Monialis XXII. Mors XXXV. XXXIX Mulier XXV, XXXIII, LII. — malefica VII — rapta XV. — suspecta III. Mundatio XLVI. Munus XXXIV. N. Nativitas Christi XXIII. 1., XXIV. 1. Negotiatio II. Nicolaus conf. XXIII. 1. Niedziela biała XXXV. Nox XXVIII. 3., XXXI. Nuptiae XXVIII. 3. O. Obedientia LIX. Obligatio I. 3. Octava XXIII. 1. Oculus XLV. Officialis IX, XI, XIV, XVI, LIX. Officiura XXIII. 1., XXXIV. 2., XLIII, LII. Oleum VIII. Oppidum I. 3. Oppressor (parvulorum, virginum) XXII. Oratio dominica V. Ordo IX. X. Ornatus XX. Ovatio LVI. Ovatus LVI. Ovum XXXIV. Pactatio XXXIV. Palma XXIII. 1. 2., XXVII. 3. Panis XII. Pannus XLV. Parens XXII. XXV. 3 Parochia XXIII. 1. Parochianus XLIII, XLIX. Partus XXV. Parvulus XXXVII. Pascha V, VII, XXIII. 1., XXIV. 2., XXXIV. 1. Patena XLVI. Patria XXX. Patrona — us XXIII. 1. Paulus A. XXIII. 1., XXIV. 1., LVIII. Pauper XXX VII. Peccatum XXXIV. Pecunia XXVII. 1. 2. Pentecostes f. XXIII. 1., XXIV. 1., XXXIV. 2 Peregrinus XXVIII. 3., LIV. Percussor (clericorum, parentum) XXII. Perjurus XXII. Petrus A. XXIII. 1., XXIV. 1., LVIII. Philippus A. XXIII. 1., XXXI. Pignus I. 3. Plath I. 3. Plebanus V. IX, XVI, XXIV. 3., XXXIX. Poena I. 2., II, IV, VI, VII, VIII, XIII, XV, XVI, XVIII, XXXVII. Poena excommunicationis XVII, XXVIII. 3., LIX. — privationis IV. XXI. — synodalis II. XIV. XLVII. Poenitentia IV, XXVII. Pomarium I. 3. Populus V, X. XIII. 1. XXIV. 1. 2., XXVII. 3. XXXII. XXXIII. XLII. Potus XXVIII. 3. Posnaniensis Prooem., IV, LIX. Praedicatio XLII. Pratum I. 3. Presbyter VIII, XXVIII. 3. Privatio (tus) IV. XXI. Processus LI. Prodamatio XIV. Prodigium X. Psalteria XXVII. 1., LII. Quadragesimae t. XXIV. 2., XXVII. 3, XXXVII. Quasimodo genitus XXIII. 1. Quodlibetum t. XLII. R. Rapta —or XV. Rector Ecclesie XXIV. 3., XXVIII, LIX. — scolae LVI. Registrum XXXVIII. Religiosus I. XI. Renovatio (s. Euch.) XII. Res ecclesiae XX. — inventae XXII. — vagae XXII. Reservare (casus) I. 4., XXII. Residentia XXI. Restitutio I. 1. Resurrectio D. XXIII. 1. Rogationum fest. XXIV. 2. S. Sabbatum II, V, XXIV, I. Sacerdos XIV, XVI, XXVII, 3., XXVIII. 3., XLIX, LIV, LV, LVII. Sacramentum VIII, XII, XXXIX, L, LII. Sacrificium XIII. Saecularis I, XI, Salutatio Angelica V. Sanctus (Omn. s. f.) XXIII. 1, XXIV. 1. Sanguis Ch. XLV. Scola LVI. Scolaris LVI. Scriptura s. XXXI, XLII. Septimana XII. Sepultura I, 1. 2., V, LI, LII. Sera VII. Sigillum XVI. Silentium XXXVI. Silva I. 3. Simonia LII. Sodomita XXII. Soror III, XXII. Sors I. 3. Sortilegium VII. — gus XXII. Species XLVI. Stanislaus M. XXIII. 1. Statutum (provinciale, synodale) Prooem., I V, VI. 2., XXII, XXVIII. 3., LIX. Stephanus s. XXIX. Stillicidium VII. Stola VIII. Stramen XXXV. Strangulatio XXXIV. Superpellicium VIII.. Superpelliciatus VIII, LV. Superstitio XXXIII, XXXV. Susuratio XXXVI. Symbolum apostolicum V. Synodalis - e (v. constitutio, poena, statutum). T. Taberna I. 3., XVIII, Tabula LIX. Taxillus XIX. Tempus (quatuor t.) XXIV. 1. Terra I. 3. Testamentum I. 1. Thomas s. XXIII. 1., XXIV. 1. Transgressor (statuti) V, VI. 2. Trinitas s. XXIII. 1. XJ. Usurae I. 1. 2. 3. Usurarius I. 1. 2. 3. 4. Uterus XXV. Vas XIII. Verbum (cons.) XXVIII. 4. Vesperae VIII. Vestis XXXIII. — clericorum VI. 1. 2. Viaticum XLVII. z. Vicarius VIII, XVI. Vigilia XXIV. 1., XXX, LII, LVIII. Villa I. 3., XXVII. 3. Vinea I. 3. Vinum XIII, XXVIII. 6., XLIV. Violator (immun. eccl.) XXII. Vir XXXIII. Virgo XV. Visitatio XXXVIII, L. Voluntas ultima I. 2.