rządzał Ż. najprzód Fedko Januszkiewicz 1495 l499 a potem Iwan Sapieha 1500 1507. Około tego czasu powróciły znów do rozporządzenia królewskiego, skoro starosta żyżmorski Bohusz Bohowitynowicz z rozkazu Zygmunta I buduje tu kościół. Gdy w r. 1534 bojar kn. Semen Fedorowicz Bielski, w obawie przed Telepniewem, umknął do Litwy, tam w sierpniu przysiągł królowi na poddaństwo i otrzymał na uposażenie Ż. , Stokliszki i Kormiałów. Nie długo jednak bawił na Litwie, pod pozorem bowiem pielgrzymki do ziemi św. wyjechał do hana krymskiego, a dobra jego powróciły do skarbu. Miasto, będące naówczas główną osadą starostwa, obdarzone podobno za wpływem Heleny wanówny, jeszcze w r. 1501, prawem magdebur. , leżąc przy ożywionym trakcie handlowym miedzy Wilnem a Kownem, musiało wkrótce znacznie sic zaludnić. Na bogatem starostwie żyżmorskiem oraz Kownie i wielu innych poblizkich osadach zabezpieczył Zygmunt August w r. 1549 oprawę królowej Barbary Baliński, Pisma, 315. Najście wojsk cara Aleksego Michajłowicza 1654 r. na Litwę zniszczyło mstko, przy ozem spłonął kościół parafialny. Według inwentarza z r. 1780 miasto posiadało około 100 włók ziemi z lasami, łąkami i pastwiskami, oraz odległy o 3 w. młyn na strumieniu Garkle, do Strawy wpadającym. Powinności mieszkańców stanowiły następujące czynsze po 5 złp. i 10 gr. z placu rynkowego i po 2 złp. i 20 gr. z placu ulicznego od żydów, po 16 gr. z placu od chrześcian, po 15 gr. z placu pustego i morga łąki i po 10 złp. z włóki ziemi ornej. Opłaty te wnoszone pierwotnie do skarbu starosty, gdy starostwo żyżmorskie na mocy konstytucyi sejmowej z r. 1768 przeszło na własność Pociejów, wpływały do ich prywatnej szkatuły. Dopiero ustawodawstwo sejmu wielkiego 1788 92 zniosło ostatecznie te ciężary, ogłaszając Ż. miastem wolnem J. K. Mści. Wsi wchodzące niegdyś w skład starostwa, od Pociejów, przeszły do ks. Józefa Poniatowskiego, w r. zaś 1791 wydzierżawione Wawrzeckiemu, a w r. 1801 sprzedane Wojciechowi Pusłowskiemu. Stanisław August aktem z d. 14 lutego 1792 r. potwierdził wszystkie przywileje poprzedników swoich, nadał miastu herb z wizerunkiem św. Stanisława biskupa, z napisem w otoku Wolne miasto J. K. Mści i Rzeczypospolitej Żyżmory rysunek współczesnej pieczęci miejskiej podał Baliński w Staroż. Polsce, t. III, str. 349. Z istniejącego naówczas ratusza dziś śladów nie pozostało. Tutaj odbywały się sejmiki powiatu starodubskiego i sądy ziemskie, które jeszcze w r. 1795 aktykowały dokumenta, czego ślad dochował się dotąd w akcie wydanym przez sstę rohaczewskiego i żyżmorskiego Michała Pocieja Johannowi Litke z d. 27 czerwca Słownik Geograficzny T. XIV. Zeszyt 168 1786 r. na plac przy zbiegu ulic Dwornej i Kamieńskiej posiadany. Ukaz z r. 1795 o pierwszym popisie ludności ścieśnił swobodę mieszczan; monopol wódczany, oddany w ręce żydów, również przyczynił się do zubożenia mka. W r. 1806 Pusłowski nabył w mieście plac pod nazwą Kiełczewszczyzna i 3 włóki ziemi miejskiej od Aleksandra Pocieja, oboźnego, od tego zaś w r. 1841 Benedykt hr. Tyszkiewicz, w którego posiadaniu dotąd zostaje. W r. 1812 Napoleon dążąc na wielką wyprawę pod Moskwę odpoczywał na cmentarzu przykościelnym. W miesiącu listopadzie t. r. , podczas odwrotu armii francuskiej, stoczoną była bitwa pod Ż. nad Strawa. Płatow, okrążywszy Wilno od strony rz. Mereczanki, miał zamiar przeciąć drogę ustępujacej w nieładzie wielkiej armii z Wilna do Kowna, tymczasem za lewym brzegem Strawy zebrana była piechota, po większej części wojsk niemieckich, która w dniu drugim po wyjściu Francuzów z Wilna, wstrzymała Płatowa, do czasu aż armia przeprawiła się przez Strawę. Bitwa była przeciągłą, bez wielkiej jednak straty z obu stron. Dotąd wśród mieszkańców przechowuje się podanie, iż uciekający Francuzi rozsypywali po rynku złoto, aby nie dostało się w ręce nieprzyjaciół. Żyżmorskie starostwo położone w wdztwie i powiecie trockim, według aktów podskarbińskich z r. 1569 stanowiło uposażenie stołu królewskiego, pierwotnie zarządzane, wreszcie oddane w zupełne posiadanie starostów. Lustracya z r. 1766 prócz mka Ż, podaje jako należące do starostwa wsi Ejtykany i Rejzany. Posiadał je Leonard Pociej, obożny w. ks. lit. , opłacając zeń kwarty złp. 1436 gr. 8, a hyberny złp. 966. Na prośbę tegoż starosty stany Rplitej na sejmie z r. 1768 pozwoliły mu zamienić dobra jego dziedziczne w wdztwie połockiem, zw. Porzecze, na to starostwo, i komisyę z 8 urzędników do tej zamiany sejm wyznaczył. leg. , VII, 859. Odtąd starostwo żyżmorskie stało się własnością prywatną Pociejów. Jako najdawniejszych sstów żyżmorskich podają metryki litewskie oprócz wymienionych powyżej Fedka Januszkiewicza i Iwami Sapiehy Bohusza Bohowitynowicza 1508 1509, Kopota Wasilewicza 1510 1512, Jana Hlebowicza ustąpił 1519, Jana Zawiszyca 1519 1524, Pawła Naruszewicza od 1524, kn. Semena Bielskiego 1534 8. Augustyna Fursowicza 1546 1550, Stanisława Komorowskiego 1550 3 i ks. Krzysztofa Radziwiłła 1576 9. M. R. Witan. Żyżmoryszki, zaśc. , pow. poniewieski, w 4 okr. pol. , o 32 w. od Poniewieża. Żyżmy 1. wś i folw. , pow. poniewieski, w 3 okr. pol. , o 54 i 55 w. od Poniewieża. 2. Ż. , 59 Żyżmoryszki Żyżmoryszki Żyżmy