leżący śród tych ramion wznosi się 841 mt. npm. Powierzchnia ostrowia, na którem rozsiadło się stare miasto, pochyla się ku zach. od 79, 8 do 77, a na połd. sięga 81, l mt. Młyn miejski stoi na praw. brzegu Wełny; most przy nim łączy oba brzegi rzeki, tudzież stare z nowem miastem, mającem stacyą drogi żeL i kościół prot. Zach. część nowego miasta przypiera do połd. kończyny jez. Durowskiego; równolegle z torem dr. żel. bieży ku zach. trakt rogoziński, z którego wychodzą bite trakty do Margonina ku północy i do Kcyni ku półn. wschodowi; z starego miasta wychodzi ku połd. wschodowi trakt gnieźnieński, tudzież droga do sąsiedniego Łęgowa. Wzdłuż toru kolejowego bieży ku wsch. stary gościniec na Rąbczyn do Żernik. Nowe miasto rozwija się na praw. brzegu Wełny. Wschodnia część miasta zowie się Bielawami, a zachodnia starego miasta Podklasztorzem, które mieszanem bywa z Klasztorkiem, pierwotną siedzibą cystersów, leżącą nad Jez. Łekneńskiem, wprost Łekna. Obszaru obejmuje W. 837 ha 632 roli i 111 łąk. Na około miasta stać miało 12 posągów, przedstawiających 12 apostołów. Herb wyobraża modlącego się zakonnika. W. jest siedzibą urzędów powiatowych, tudzież sądu okręg. , komisarza obwod. i urzędu stanu cywil. ; ma dwa kościoły parafialne katolicki i protestancki, gmachy poklasztorne, kaplicę katol. , synagogę, dom miłosierdzia pod zarządem sióstr św. Wincentego à Paulo, dom sierot, szpital, gimnazyum katol. , wyższą szkołę żeńską, dwie szkoły elementarne, drukarnię, aptekę, bank ludowy, różne towarzystwa i 4 jarmarki. Kościół katol. , p. w. św. Jakuba, istniał już w r. 1381, gdy na dniu 22 grud. opat cystersów łekneńskich Ewerard przystąpił do uposażenia go, przekazując plebanowi Piotrowi dwa łany ziemi, które sam sobie wybierze, i dwa korce mąki tygodniowo z młyna wągrowieckiego; dziesięcinę z ról uprawianych na Straszewic oraz meszne po dwa korce żyta i tyleż owsa z każdego łanu; łąkę przy kończynie jez. Durowskiego, ciągnącą się aż do rzeki; rybaka z wolnem rybołówstwem na wodach Wągrówca, Durowa i Łęgowa; kolendę na Boże Narodzenie, którą siedlacy hospites po pół grosza, a zakładnicy subsides po ćwierć grosza płacić mają; prócz tego ustanowił, że mieszczanie, którzy nie uprawiają roli, dawać będą na Wielkanoc dawnym zwyczajem po groszu, w czterech zaś porach roku pobierać mają kleryk i sługa kościelny od Siedlaków po cztery, a od zakładników po dwa denary Kod. Wielkop. , n. 1796. To uposażenie zatwierdził około r. 1429 opat Adolf, dorzucając leżący między plebanią a rybitwą kawał ziemi, gdzieby pro boszcz mógł osadzić zagrodnika, tudzież wolny wrąb w lasach klasztornych. Końcowy dopisek nadania był wynikiem sporów, jakie się toczyły między opatem a plebanem Maciejem Gołąbkiem. Sąd konsystorski przyznał plebanowi wolny wrąb w tychże lasach, a domowników opata, którzy plebana rzeczonego, gdy chciał brać drzewo z lasu, pobili i sponiewierali, skazał na publiczne przeproszenie skrzywdzonego i na pół kamienia wosku do kościoła gnieźn. Łaski, Lib. Ben. , I, 112 przyp. . Proboszczowie utrzymywali zwykle dwóch wikaryuszów, kaznodzieję i nauczyciela, z którymi dzielili się do połowy wszelkiemi oblacyami, odstępując im w całości inne dochody i meszne w Bartodziejach, t. j. po 2 korce żyta i tyleż owsa z łanów kmiecych. W mieście posiadał pleban dworek przy kościele i kawał ziemi. Na jeziorze i na wodach, płynących między jez. Durówskiem i Łęgowskiem, miał wolne rybołówstwo drobnemi sieciami i w tym celu utrzymywał rybaka. Z młyna wodnego, stojącego w mieście, pobierał tygodniowo 2 miary mąki pszennej. Dziesięcinę snopową z pola, Sadami zwanego, zwozili mu mieszczanie, którzy tam rolę uprawiali inni zaś płacili na Boże Narodzenie po pół grosza z dymu, a na Wielkanoc po groszu; komornicy po 4 denary i po pół grosza. Prócz ziemi przy probostwie miał pleban dwa łany roli na każdem polu. tych samych co łany miejskie rozmiarów. Mieszczanie posiadający role dawali meszne po 2 kor. żyta i tyleż owsa z łanu. Tyle też dawali kmiecie w Łaziskach, Ochodzie i Bartodziejach, osadach składających około r. 1520 parafię wągrowiecką, której dochód obliczony był na jednę grzywnę srebra. Plebanem ówczesnym był Paweł z Łobżenicy, archidyakon kamieński. W r. 1550 przelano trzy dzwony kościelne; Krzysztof Grzymułtowski z pobliskich Grzymułtowic darował czwarty. Około r. 1570 stanął nowy, istniejący dotąd kośoiół z cegły, w stylu ostrołukowym, poświęcony w r. 1575 przez sufragana gnieźn. Stanisława Chwalęckiego. W kościele znajduje się cudowny obraz św. Walentego. Zaprowadzono tu bractwa Różańcowe w r. 1592, św. Anny i Bożego Ciała r. 1683, Miłosierdzia i Wstrzemięźliwości około r. 1860. Księgi ślubów zaczynają się od r. 1636, zmarłych od r. 1701, chrztów od r. 1724. Szczegółowy opis kościoła wydali w r. 1881 dr. H. H. i kś. M. C. pod napisem Wiadomości historycznostatystyczne o parafii katol. w W. Dr. Hockenbeck wydał w Lipsku r. 1879 1883 przyczynki do dziejów klasztoru i miasta Wągrówca z czasu od r. 1143 do 1553, p. t. Beitraege zur Geschichte des Klosters Łekno und der Stadt Wongrowitz.

Wągrowiec