mk. 27891 płci męz. , 29513 żeń. ; 33669 kat, 21415 prot. , 2320 żyd. ; 72 niewidomych, 115 głuchon. ., 95 obłąkanych. W r. 1837 liczono w powiecie 5038 koni, 16914 bydła rogatego, 76632 owiec, 88 kóz i 7906 sztuk nierogacizny. Chowem bydła na większą skalę zajmują się wszystkie prawie dwory; nabiałem Szczepice, Zazdrość i Wójtowstwo kcyńskie Hertzberg; chowem owiec Bielawki Wartenberg, Dobrylewo, Jeżewo, Łabiszyn, Obódno, Retkowo, Wójcin, Wolica i Żórawia; chowem koni Barcin, Iwno, Kowalewko, Sztubska Wieś, Wójcin i Zalesie chowem nierogacizny Bielawki, Wolica i Żórawia; wydzierżawione na Wolicy rybołówstwo przynosi rocznie 3315 mrk dzierżawy; trzciny sprzedaje się tam około 200 kóp po 10 mrk; wapno kopią na Jabłowie i Krotoszynie; źródła słone znajdować się mają na Słoniawach; bursztyn wyrzucały niegdyś w znacznej ilości jeziora Żnińskie, a na Obódnie pojawia się raz po raz w nizinach i wzgórzach. Gorzelnie mają Barcin, Grocholin, Jabłowo, Jeżewo, Komratowo, Krolikowo, Łabiszyn, Piechcin, Samoklęski, Słupy, Szczepice, Zalesie i Żurczyn; cegielnie. Białożewin, Brzyskorzystew, Chobielin, Chomętowo, Chraplewo, Dębogóra, Dobieszewo, Górki Dębskie, Grocholin, Gromadno, Jabłowo, Jadowniki, Iwno, Królikowe, Mechnacz, Obielewo, Piechcin, Pińsk, Słupy, Szczepice, Tur i Wilkowo; młyny Chobielin, Jabłowo, Jeżewo, Kowalewko, Królikowe, Łabiszyn, Nowawieś, Obódno, Słupy, Szczepice, Szubin, Tur, Wójcin, Wszeradów i Zazdrość; prócz tego istnieją młyny Bełka, Folusz pod Szubinem i drugi pod Gąsawą, Gąsawka, Hamernia i Hamerek, Skoczka, Szrama i inne. Wiatraki stoją przy znaczniejszych osadach, tartaki w Mamliczu, pod Turem i Szubinem; browary znajdują się na Szubskiej Wsi, w Gąsawie, Kcyni, Łabiszynie i Żninie; mączkarnie w Brzyskorzystwi, Wenecyi i Wolicy, olejarnia w Retkowie, szklarnia pod Turem; wyrabianiem serów zajmuja się Bielawy, Królikowe, Łabiszyn, Słupy, Szczepice, Tur i różni przedsiębiorcy. Stosunek ziemi dziedzicznej w ręku Polaków de nabytej przez Niemców miał się w r. 1889 jak 65 do 73. Kolonizacya niemiecka nabyła obszary dworskie Sadłogoszczy i Jabłowa, tudzież dwa gospodarstwa chłopskie w Jaroszewie; na Sadłogoszczy osadziła 19, a na Jabłowie 7 Niemców. W powiecie istnieje towarzystwo rolnicze polskie tudzież 2 banki ludowe, jeden w Kcyni, drugi w Żninie. Niemcy, prócz towarzystwa rolniczego, mają różne inne politycznopatryotyczne towarzystwa ku krzewieniu niemczyzny Bractwa strzeleckie istnieją w Żninie i innych miastach. Żydów nie cierpiano w Żninie dawnemi czasy; główne ieh siedliska były Kcynia, Barcin i Łabiszyn; obecnie siedzą po wszystkich miastach. Parafii katol. jest 16, dekanatów 3 żniński, kcyński i część inowrocławskiego; do dekanatu żnińskiego należą par. Barcin, Chomiąża Szlachecka, Gąsawa, Góra, Wenecya, Wójcin i Żnin, do kcyńskiego Brzyskostew, Chomętowo, Kcynia, Rynarzewo, Samoklęski, Słupy, Szubin i Wszeradów, do inowrocławskiego Łabiszyn. Par. protest. jest 8 Barcin, Kcynia, Kowalewko, Łabiszyn, Rynarzewo, Sipiory, Szubin i Żnin. Około r. 1860 żyło w powiecie 19314 protest. obok 27660 katol. Żydzi mają synagogi w Barcinie, Kcyni, Łabiszynie, Szubinie i Żninie. Rząd pruski zabrał dobra klasztorne i kościelne, ustanawiając w Gąsawie królewską domenę, która, prócz lasów, obejmowała 12885 ha 10499 włośc, 2001 dwors. i 385 miejskich; składały ją osady Balczewo, Bełka, Białożewin, Biskupin, Drewno, Folusz pniewski, Gąsawa miasto i folw. , Gąsawka młyn, Godawy, Gogółkowo, Góra, Januszkowo, Jaroszewo, Karolewo weneckie, Komratowo, Łysinin, Mościszewo, Murczyn, Osinin, Pniewy, Podgórzyn, Radacki folwark, Sarbinowo, Szrama, Wenecya, Wilczkowo, Wilczkowski młyn, Wójcin i Żędowo. Wójtowstwo kcyńskie Hertzberg, z obszarem dwors. 269 ha, wcielił rząd do ustanowionej w Wyrzysku domeny. Dzieje, Najstarszemi w powiecie osadami pominąwszy wątpliwy Szubin z r. 1065 są Kcynia r. 1086, odnośnie 1224, Żnin r. 1120 odm 1136, Białożewin, Biskupin, Brzyskorzystew, Chomętowo, Chomiąża Duchowna, Dobrylewo, Góra, Łysinin, Pniewy, Podgórzyn, Rydlewo, Wilczkowo i Żędowo r. 1136, Gąsawa, Jabłowo, Januszkowo, Komratowo i Załachowo r. 1145, Chomiąża szlachecka r. 1147, Dębogóra, Oleszno i Targowisko w r. 1153, Pińsko r. 1213, Gromadne r. 1214, Słupy r. 1233, Murczyn r. 1242, Łachowo w r. 1243, Łabiszyn r. 1247, Dobieszewo r. 1248, Królikowe i Żórawia r. 1259, Piechcin r. 1298, Rynarzewo r. 1299, Chwaliszewo i Słupowo r. 1301, Wieszki 1808, Smogorzewo r. 1327, Oporowo r. 1330, Wójcin r. 1331, Samoklęski, Tur i Żurczyn r. l337, Grzmiąca i Suchoręcz r. 1343, Mościszewo, Nowa Wieś chomiąska, Obódno i Sarbinowo n 1357, Dąbrówka słupska, Mamlicz i Sadłogoszcz r. 1362, Iwno i Sobiejuchy r. 1363. Dobieszewko i Szubin r. 1365, Młodocin r. 1368, Krotoszyn nie w r. 1282, Obielewo, Pilatowe Lubostroń i Ptur r. 1369, Gogółkowo i Micharzewo r. 1370, Roztrębowo r. 1373, Bożejewice r. 1376, Drewno 1378 nie Mechnacz w r. 1379, Wenecya 1381, Górki nie w r. 1235 i

Szubin