Inowrocławia. Bez wyraźnych odpływów mamy w powiecie jeziora Żabno 79, 5 mi pod Oporówkiem, Święte 79. 8 mt. pod Gąsawą, Wądół i Pniewskie 83. 5 mt. pod Pniewami, tudzież mnóstwo stawów i zbiorowisk wód, n. p. między Smolnikami, Piardowem i Wąsoszem 76 79 mt. n. m. , pod Zielonowem 92 mt. npm, , na Podgórzynie 100. 4 mi, na Sipiorach jeziorko 62 mt. , do którego ścieka woda z bagniska Studzien ką zwanego. Jeziorka Rzywno i Księże na łąkach łabiszyńskich wyschły. Powierzchnia tych łąk, najobszerniejszych w powiecie, pochyla się ku Noteci od 71. 5 do 67. 4 mt. npm. Mniejsze obszary łąk otaczają bagnisko Lasowin półkolem od Pińska na Zalesie do Słupów. Na wszystkich prawie łąkach wzdłuż Noteci i Gąsawki znachodzą się znaczne pokłady torfu. Lasy są przeważnie iglaste; największe obszary ich posiadają dobra Łabiszyn, rząd i Szubska Wieś. Obszar powiatu przedstawia równinę pagórkowatą; dwa znaczniejsze pasma wzgórz w płn. części powiatu, jedno ku zach. od Szubina, drugie ku wsch. poza Łabiszyn, ciągną się wzdłuż Noteci odl o 5 klm. , stanowiąc krawędzie doliny rzecznej, pokrytej łęgami. Najwyższy punkt na Łysej górze Bismarkskopf sięga 161. 9 mt. npm. ; a najniższy, na ostrowiu przy ujściu Łobżonki, ku zach. od Nakła, 53. 4 mt. ; przy Łysej górze dębogórskiej wzn. 154 mt. ; góra Kcyńska 130. 2 mi; wyżyny pińskie 115 125 mi; redczyckie Lawrenzhofer Berge 123. 5 mt. ; dobieszewskie 125 146 mt. ; jabłowskie 110 130 mt, ; wzgórze pod Annowem, na płd. zach. od Barcina, 122. 6 mi; druga w powiecie Łysa góra sterczy pod Dobieszewkiem, Gliniana góra Ziegelberg pod Szubinem, Kurza góra pod Kowalewem, Sekulego góra pod Łabiszynem. Z osad leży najwyżej Dębogóra 141 mi, potem Żórawin 133, Kcynia 121, Bożejewice 116, Chwaliszewo 115, Włodzimirzowo i Słupowo 113, Chraplewo i Drewno 112, Annowo 111, Ujazd i Mościszewo 110, Obódno 109, Jabłówko i Nowa Wieś Chomiąska 108, Osinin 107, Sarbinowo i Bielawki 106, Ciężkowo, Górki, Żarczyn, Mechnacz, Łękowice, Chomiąża Szlachecka, Bożejewiczki, Tupadły, Malice i Mamlicz 105, Retkowo i Wilkowo 104, Jadowniki, Góra i Białożewin 103, Pniewy, Murczyn, Murczynek, Łysinin, Januszkowo, Królikowo i Smarzykowo 102, Rozpętek, Grocholin, Kania, Buszkowo i Smogulecka Wieś 101, Sierniki, Dobieszewko, Podgórzyn i Elizewo 100 mt. . Najniżej położone mają 60 mt. wzn. Z nomenklatur topograficznych podajemy następująjce Czarne Błoto, Czarny Rów, Dąbrowa Turska, Dębinka, Dębowa góra, Dębowy ostrów na Noteci, Dziewcza góra, Grabina, Grabówka. Knieje, Komorowikie pole. Kopany las, Krzywy bór, Morgi, Osowa góra, Ostrów, Piaski, Sarni dół, Sarnia góry, Trawnik, Trzy kopce, Zimna woda i Żółwiniec. Gleba w powiecie jest prawie wszędzie dobra; około r. 1884 przynosiła w przecięciu 7 8 mrk czystego zysku z ha. Rola zajmowała 57, łąki 10. 9, pastw. 5. 1 lasy 20. 9. Droga żelazna z Poznania na Oborniki, Rogoźno, Wągrowiec, Domasławek, Żnin i Barcin do Inowrocławia przecina powiat od zach. ku wsch. na przestrzeni 37 klm. ; druga, z Gniezna na Janówiec, Kcynię i Szczepice do Nakła od płd. ku płn. na przestrzeni 21 klm. Ogólna długość dróg bitych wynosi 170 klm. , jako to z Szubina na Rynarzewo do Bydgoszczy 12 klm. ; na Samoklęski do Nakła 13. 5 klm. ; na Zalesie do Kcyni 17 klm. ; na Żnin i Gąsawę do Gniezna 38 klm. ; z Bydgoszczy na Łabiszyn i Barcin do Mogilna 25 klm. ; z Murczyna do Barcina 16 klm. ; z Barcina na Pakość do Inowrocławia 9 klm. ; z Nakła na Kcynię do Wągrówca 14. 5 klm. ; z Kcyni do Janówca i Wągrówca 7 klm. ; z Żnina na Murczyn do Łabiszyna 18 klm. ; na Sarbinowo do Wągrówca 5 klm. Noteć jest spławna na całej przestrzeni powiatu. Ludność, pomimo ciągłego napływu Niemców, przeważnie jeszcze polska i katolicka, trudni się uprawą roli, chowem bydła, połowem ryb, drobnym przemysłem i handlem. Ubiór ludu wiejskiego ulega modzie niemieckiej, której opierają się niektóre tylko okolice. Pod Obódnem np. mężczyźni nosząwestki, wołoszki i płaszcze granatowe, czerwonym opasane pasem; na głowie kapelusz, czarną wstążką i kwiatem ozdobiony. Dziewki noszą sznurówkę, kabat, fartuch wełniany, około głowy przepaskę koronkową w kwiaty i wstążki trzech kolorów ubraną; kobiety chodzą w czepkach. Przy zaręczynach, które lud zdawinami zowie, starszy drużba miewa mowę, upominającą kawalera, że przystępuje do aktu religijnego, z którego sobie żartować ani zawodu pannie młodej robić nie wolno Przed ślubem dwóch drużbów, przybranych w suknie granatowe, w ręku pęk kwiatów z białemi wstążkami, zaprasza na tę uroczystość gości długą oracyą, której treść religijna miesza się z dowcipami ludu wiejskiego. W okolicy Smogulca, przy zmowinach strzelają drużbowie z pistoletów, jadąc zaś do ślubu i od ślubu śpiewają Oj nasza, wywijając chustkami. Powiat szubiński w zakreślonych powyżej dawniejszych granicach liczył w 1830 r. 7 miast Barcin, Gąsawa, Kcynia, Łabiszyn, Rynarzewo, Szubin i Żnin, 288 osad wiejskich, 3761 dym. i 33329 mk. 19266 kat; , 11868 prot. , 2195 żyd. ; w r. 1889 było 37442 mk. ; 1871 r. 377 os. , 5533 dym. , 57404

Szubin