Krzywe. Jedno z jezior Luboskich przypiera wybrzeżem płd. do granicy płn. powiatu. Lasy znaczniejsze są bukowieckie, tomyski i lwówecki. . Na Michorzewie, Michorzewku i Pakosławiu przechowały się dotąd następujące nazwy miejsc Białe, Królowe i Wachowe błoto, Bielawy, Duranki, Głożek, Głożyna, Jeleniec, Kaczy i Koni dół, Kąty, Kruczyce, Łaz, Łysa Góra, Miklasz, Nietrzeba, Nort, Okrąglica, Olszynki, Pielgrzymki, Pogorzelec, Przyjma, Siedliska, Stożyna, Szary Kierz, Wymokła, Zasieki, Zimna Góra i Żorawieniec ob. Sworzyce, w pow. bukowskim. Główną komunikacyę w powiecie stanowi przebiegająca część płd. na przestrzeni 21 klm. droga źel. marchijskopoznańska z 2 stacyami na Bukówcu Eichenhorst i pod Lutomyślem. Ogólna długość bitych traktów w powiecie wynosi 51, 5 klm. z pod Lutomyśla do Rolewic 10, z Opalenicy do Lwówka 23, z Lwówka na Trzciel do Świebodzina 14 i z Lwówka na Pniewy do Poznania 4, 5 klm. Ludność w płn. części jest przeważnie polska i katolicka, a w płd. niemiecka i protestancka. Uprawa chmielu, chów bydła, handel drzewa i gorzelnie są głównem źródłem utrzymania. Chmiel uprawiano już od wieków w okolicy Lwówka, jak dowodzi nazwa pobliskiej wsi Chmielinki; sprowadzaniem korzonków zagranicznych ulepszono rodzaj chmielu tomyskiego do tego stopnia, że obecne sprzęty przynoszą w przecięciu do 6 milionów mrk. Tego ulepszenia dokonał około r. 1840 jakiś Józef Jakub Flatau, prawdopodobnie ów żyd, którego wspomina H. Wuttke Staedteb. d. L. Posen, 385. Z większych posiadłości zajmują się chowem bydła Brody, Konin, Posadowe, Róża i Wąsowo. W powiecie znajdują się 2 stacye do stanowienia klaczy w Tomyślu i Lwówku. Gorzelnie, po części parowe, mają Brody, Chraplewo, Chudopsice, Głuponiu, Konin, Linie, Lwówek, Michorzewo, Pakosław, Róża, Tomyśl i Zębowo; browary Lwówek i Tomyśl; cegielnie Brody, Pakosław i Posadowo; młyny Brody, Chudopsice i Lwówek. Na Bukówcu stoją 2 piły parowe. Olejarnię ma Lwówek. Nabiałem zajmuje się Wąsowo. Prócz mieszczan, włościan i holendrów uprawiają chmiel Róża, Tomyśl i Wąsowo. Dzieje. Odwieczne lasy, w których gnieździły się niegdyś jaźwce, bobry i jastrzębie, zajmowały cały prawie obszar powiatu i się gały na zachód do Obry. Wśród tych lasów i na ich wschodniej krawędzi żyli ludzie, którzy zwłoki zmarłych palili, a popielnice z popiołami grzebali. W odkopanem na Wąsowie grobowisku znaleziono różne drobne naczynia i popielnice, między któremi jedna wyobraża twarz ludzką. W milowym od Wąsowa promieniu, ku wsch. i zach. , znachodzimy popielnice na Michorzewku i na holendrach Paprockich, które w nowszych dopiero czasach powstały na obszarze Tomyśla. Wykopany pod Lutomyślem młotek jest może zabytkiem z cmentarzyska paprockiego. Na widowni dziejowej pojawiają się tu równocześnie dwie osady, z których jedna, Witomyśl, graniczyła z Wąsowem, a druga, Brody, powstała o 9 tylko staj ku płn. W Poznaniu 29 czerwca 1250 r. ks. Przemysław I w otoczeniu kasztelanów gnieźnieńskiego, zbąszyńskiego, santockiego i brodzkiego, zatwierdził darowiznę Sulisława Brodowicza z Wyszanowa na rzecz osadzonych w Paradyżu cystersów. Świadkami czynności byli opat cystersów łekneńskich, zakonnik z tegoż klasztoru, pleban z Witomyśla i pisarz książęcy, zwyczajem ówczesnym jakaś osobistość duchowna Kod. Wielkp, , n. 286. Cystersi łekneńscy uważali się za starszych braci zakonników paradyskich, których sprawami się nieraz zajmowali; z obecności zaś plebana witomyskiego przy czynności książęcej domyślamy się, że on także był członkiem tego zakonu, osadzonym wśród puszczy tomyskiej, którą jakoby strzegła kasztelania brodzka, dzierżona wówczas przez Michała. Z mniejszem prawdopodobieństwem odnieść można do tych Brodów drugiego kasztelana Nazana, znajdującego się w r. 1271 w Inowrocławiu z ks. Bolesławem przy układach z Krzyżakami Kod. Wielkp. , n. 444. Po r. 1250 uzyskali cystersi paradyscy dwie włości w powiecie Linie i Sworzyce, między któremi, w samym środku, leży Witomyśl, siedziba plebana; wymienia je między posiadłościami klasztornemi list Przemysława I z r. 1257 Kod. Wielkp. , n. 351. Między r. 1258 i 1294 benedyktyni lubińscy posiadać mieli Zębowo Kod. Wielkp. , 368, 719; r. 1260 cystersi paradyscy otrzymali w darze dwa jeziora Linie i przypierający do Miłostowa las od Piotra z pobliskiego Konina Kod. Wielkp. , n. 383. Witomyśl był wsią książęcą, którą innemi w r. 1288 Przemysław II dał bisk. pozn. wzamian za leżące w ziemi sandomierskiej Skrzynno Kod. Wielkp. , n. 619. Tego rodzaju wsią był także Tomyśl, nadany w r. 1296 przez Łokietka sędziemu pozn. Gniewomirowi z Kurowa pod Grodziskiem, o 2 mile od Tomyśla; Kod. Wlkp. , n. 749. Gniewomir zapragnąwszy sąsiedniego Witomyśla, zamienił swe Kurowo na posiadłość biskupią; biskup atoli Andrzej Szymonowicz, unieważnił w 1298 r. uskutecznioną przez poprzednika zamianę Kod. Wielkp, , 780. W kilkadziesiąt lat potem, w r. 1379, pojawia się w powiecie pierwszy młyn wodny i pierwszy osadnik Niemiec; był nim Jakiś Jan, zwany Hempel Windemuler, któremu Józef z Grodziska Wezembor

Tomyśl