księstwie poznańskiem, pow. niegdyś bukowskim, dek. lwóweckim, par. witomyskiej, o 55 klm. ku zach. od Poznania i 28 klm. od Buku, nad Borujką dopł. Obry, w okolicy lesistej, przy drodze żel. marchijskopoznańskiej. Siedzibą władz powiatowych jest od r. 1848; przebywa też tu komisarz obwodowy, sąd okręgowy i urząd stanu cywilnego; jest kościół protest. , szkoła, apteka, lekarz, towarzystwo pożyczkowe, st. dr. żel. o 1500 kroków od miasta, st. tel. , urząd poczt. , 4 jarmarki do roku, 128 dym, , 538 rodzin, 1504 mk. 223 kat. , 1098 prot. , 183 żyd. ; 726 pł. męs. , 778 żeń. i 54 ha 40 ha roli. W r. 1881 było 1325 mk. ; 1871 r. 104 dm. , 1218 mk. 130 kat. , 923 prot. , 165 żyd. ; 1861 r. 1188 mk. ; 1843 r. 90 dym. , 773 mk. 46 kat. , 677 prot. , 50 żyd. ; 1837 r. 748 mk. ; 1816 r. 441 mk. ; 1811 r. 66 dm. , 438 mk. Przy schyłku zeszłego wieku było 60 dym. , 6 wiatraków i 430 mk. , między którymi 10 szewców, 6 młynarzy, po 5 rzeźników, piekarzy, sukienników, krawców i handlarzy, 4 garncarzy, 3 kowali, 2 stolarzy, jeden złotnik, kapelusznik, kuśnierz, garbarz, mosiężnik, siodlarz, farbiarz, murarz, powroźnik, bednarz, balwierz, aptekarz, organista i oberżysta. T. jest najmłodszem z miast w w. ks. poznańskiem; istnieje dopiero od stu kilku lat; herb jego wyobraża złotą łódź w czerwonem polu. Przywilejem Stanisława Augusta z d. 8 kwietnia 1786 r. Feliks Szołdrski, dziedzic, uzyskał pozwolenie na założenie miasta z prawem niem. i 8 jarmarkami, aw r. 1788 d. 18 lutego własnym przywilejem ustanowił stosunek osadników do dworu. Sprowadzonym już poprzednio Holendrom okolicznym wystawił w r. 1779 kościół prot. Parafia prot. w r. 1860 liczyła w 16 osadach już 5913 dusz, obok 2280 kat. Mieszkańcy miejscowi i okoliczni zajmują się przeważnie uprawą chmielu, który wywożą do Bawaryi, Czech i Anglii; roczny zbiór chmielu dochodzi tu do 50, 000 cent. Przez miasto przechodzi bita droga od dworca kolei do Bolewic, gdzie spływa do wielkiego traktu wiodącego z Wronek do świebodzina. Pod miastem wykopano młotek kamienny. Lutomyski powiat, poprzednio nowotomyskim zwany, powstał w r. 1887 w skutek ostatniego podziału w. kś. poznańskiego, z części zachodniej pow, bukowskiego, który przecięto linią Bródki Marszewo Głuponie Michorzewo Chrystyanowo Michorzewko Jastrzębniki Porażyn Bukowiec Sworzyce Kąkolewo; wschodnią częśó nazwano pow. grodziskim. Tak utworzony powiat leży między 52 14 a 52 31 płn. szer. i między 33 40 a 34 5 wsch. dłg. ; graniczy na północ z międzychodzkim i szamotulskim, na Słownik Geograficzny T. XII. Zeszyt 137. wschód z grodziskim, na południe z babimoskim, na zach. z międzyrzeckim; największa długość jego od północy na południe wynosi 32 klm; szerokość od wschodu na zachód 27 klm. Obszaru ma w ogóle 52, 518 ha 32, 906 ha roli, 3681 łąk, 12, 225 lasu; czysty doch. z ha roli 7, 44, z ha łąk 10, 18, z ha lasu 2, 74 mrk. Obszaru miejskiego jest 1105 ha 883 roli, 91 łąk, wiejskiego 25, 553 ha 19, 696 roli, 2059 łąk, 1834 lasu i dworskiego 25, 860 ha 12, 327 roli, 1531 łąk, 10, 391 lasu. Cały obszar podzielony jest na 2 okręgi miejskie, 52 wiejskie, 20 dworskich, tudzież na 3 obwody policyjne i 7 okręgów stanu cywiln. ; liczy 118 osad, 3647 dym. , 6466 rodzin i 31, 964 mk. 15, 056 płci męz. , 16, 908 żeń. ; 16, 564 kat. , 14, 786 prot. , 614 żyd. według spisu z d. 1 grudnia 1885 r. ; w r. 1880 było 31, 189, w 1875 r. 29, 709, w 1871 r. 29, 655 mk. Na okręgi miejskie przypada 383 dym. , 876 rodzin i 3874 mk. 1853 płci męz. , 2021 żeń. ; 1601 kat. , 1696 prot. , 577 żyd. ; w 1880 r. było 3791, w 1875 r. 3595, w 1871 r. 3674 mk. Na okręgi wiejskie przypada 64 osad, 2941 dym. , 4583 rodzin i 22, 544 mk. 10, 717 męz. , 11, 827 żeń. ; 10, 195 kat. , 12, 312 prot. , 37 żyd. ; w 1880 r. było 21, 862, w 1875 r. 20, 651, w 1871 r. 20, 639 mk. Na okręgi dworskie przypada 52 osad, 323 dym. , 1007 rodzin i 5546 mk. 2486 męż. , 3060 kob. ; 4768 kat. , 778 prot. ; w 1880 r. było 5536, w 1875 r. 5463, w 1871 r. 5342 mk. Siedziby komisarzy obwodowych są w Kuślinie, Lutomyślu i Lwówku, a urzędy stanu cywiln. w Bukówcu, na Holendrach Cichogórskich, w Kąkolewie, Kuślinie, Lutomyślu, Lwówku i Zębowic. Parafii kat. jest 5 Brody, Bukówiec, Lwówek, Michorzewo i Witomyśl; z pogranicznych powiatów wchodzą par. Lubosz, Opalenica i Pniewy. Z tych należą do dekanatu lwóweckiego Brody, Lubosz, Lwówek, Pniewy i Witomyśl, a do grodziskiege Bukówiec, Michorzewo i Opalenica. Parafii prot. jest 4 Kąkolewo, Kuślin, Lutomyśl i Lwówek; z innych powiatów wchodzą Borują, Duszniki, Lewice i Trzciel. Powierzchnia powiatu w międzyrzeczu Obry i Warty jest równiną lesistą i nieco wzgórzystą w okolicy Bukówca i Tomyśla. Rzeczka Sępolna Neustaedter Wasser, z praw. dopł. Rudną, Grudzianką i Suchą, zrasza na przestrzeni około 18 klm. płn. zach. część powiatu; lewy jej dopł. Bobrówka z jez. Bobrowem i Mniszkiem odgranicza na przestrzeni 11 klm. zach. płd. część powiatu od międzyrzeckiego; w płd. części jego powstają Borujka i Dojca, a w płn. wsch. Mogilnica Prut, dopływy Obry. Największe w powiecie jezioro jest Zgierzynieckie pod Zmierzynką, w pobliżu którego znajdują się mniejsze jeziora Konińskie, Linie, Długie i 25 Tomyśl