ne zarośla. Z ogólnego obszaru 109, 264 ha przypada na więks2ą własność 68s366, 97 ha a reszta na budynki, drogi, wody i mniejsze posiadłości, niezależne od większych. Bydła rogatego było w 1879 r. 14, 615, owiec 92, 631, koni 5301, nierogaeiaay 6780, kóz 109 i osłów 44. Liczby te powiększają się z każdym prawie rokiem. Tuci i chów bydła jest powszechny; prócz rasy swojskiej spotykamy holenderską, fryzyjską, Shortorn i krzyżowane; miejsce dawnych owiec merynosów zajmują obecnie Rambouillet, Negretti, Southdown i icl odcienia; między końmi pojawiają się także trakeńskie; stacyami do stanowienia są Kicin i Wierzonka; gospodarstwa mleczne zaprowadzone są w Będlewie, Chmielnikach, Gortatowie, Mrowinie, Kicinie, Konarzewie, Ławicy, Rosnowie, Sobiesiemiu, Trzebawiu, Trauskotowie i Złotnikach. Młyny parowe znajdują się w Chmielnikach Stęszewskich, Gołęcinie, Modrzu, Nowym Młynie i Trzcielinie. Gorzelnie stoją w następujących dobrach Bolechowo, Chmielnikij Chojnica, Dąbrówka, Golęoin, Jankowice, Jeziorki, Junikowo, Kicin, Krzesiny, Lusowo, Modrze, Owińska, Plewiska, Radojewo, Rokitnica, Sierosław, Sołacz. Spławie, Strykowo, Strzeszyn, Swadzim, Tarnowo, Trzcielin, Trzuskotowo, Wierzenica, Wierzonka, Wrączyn i Złotniki. Cegielnie dominialne znajdują się w Bolechowie, Jankowicach. Jeziorkach, Kiekrau, Kobylem Polu, Morawsku, Naramowicach, Owińskach, Plewiskach, Radojewie, Rosnowie, Strzeszynie, Trzebawiu, Trznskotowie, Wierzonce, Wirach, Żabikowie i Złotnikach; inne na Ratajach, Jerzycach i t. d. Fabryki krochmalu są w Gołęczewie, Sapowicach i Sobiesierniu; fabryka serów w Górze, olejarnia w Podolanach i pierwszorzędny browar w Kobylem Polu. Jerzyce pod Podaniem mają fabrykę manzyn, wyrobów żelaznych, nawozów chemicznych i t. p. Na wszystkich znaczniejszych dopływach Warty stoją młyny. W XVI w. istniały dwie papiernie, jedna w Głównie, druga na Czerwonaku i hamernia na Jerzycach. Szkoła rolnica istniała dawniej w Żabikowie. Towarzystwo rolnicze polskie obejmuje powiaty poznański i szamotulski. Drogi komunikacyjne rozpromieniają się na wszystkie strony z miasta stołecznego. Trakty bite wychodzą z P. na Suchy Las i Chludowo do Obornik 19 kim. w powiecie, na Główne i Owińska do Rogoźna 17 Mm. , na Jerzyce, Swadzim i Tarnowo do Pniew 22 klm. , na Krzesinki do Kurnika 9, 5 Mm. , na Swarzędz do Wrześni 12 klm. ; z Swarzędza na Gruszyn do Kobylnicy około 5 klm. , z Stęszewa na Wielką Wieś i Tomice do Baku około 10 klm. i z Modrza do Dębiny 4 klm. ; drogi żelazne górnosdąska do Wrocławia ze stacyą w Żabikowie, starogardzkopoznańska ze st. w Rokitnicy, marchijskopoznańska ze st. w Dąbrówce i Górczynie, poznańskotoruńsko bydgoska ze st. w Kobylnicy, poznańskobiało grodzka odn. dzierzłowska, poznańskoklucz borska i poznańskowrzesińska. Ordynacyi powiatowej, zaprowadzonej w państwie pruskiem, odmówiono w. ks. poznańskiemu. Pod względem archeologicznym nie ustępuje powiat ten innym wielkopolskim. Ślady mieszkań nawodnych znachodzimy pad Lusowem i Mrowinem, śmietniki kuchenne w Kiekrzu, Pawłowicach i Radojewie, groby skrzynkowe pod Owińskami i Golęcinem, grobowisko bez kamieni w Sołaczu, wał kolisty w Dąbrówce, okopy pod Złotnikami, kościotrupy z naczyniami glinianemi pod Rokitnica, monety arabskie z VIII i IX w. pod młynem. Łącznym, inne z X XII w. pod Dębcem, stary pierścień pod Knyszynem, kamień ofiarny na wzgórzach Swięconki, cmentarzysko z popielnicami i róźnemi narzędziami kruszcowemi lub kamiennemi w Swadzimiu, Zalewie, Pamiątkowie, Żydowie, Złotnikach, Cerekwicy, Szelągu, Dębinie, Fabianowie, Stęszewie, Janikowie, Naramowicach, na Wildze i pod młynem Świętojańskim. Popielnicę z wyobrażeniem twarzy wykopano w Golęcinie. Osady pojawiają się w dokumentach w następującym porządku Poznań roku 963, Słupia 1140, Lusowo 1142, Wierzenice 1153, Krzyszkowo dokąd miał zapędzić się Fryderyk Rudobrody w r. 1157, Krzesiny, Skorzęcin, Suchy Las i Wielkie 1170, Golęcin, Minikowo i Wierzbica Wilda 1235, Plewiska 1237, Glinienko 1238, Modrze 1240 Trzebawie 1241, Chartowo 1245, Stryków 1246, Rokitnica 1249, Bolechowo, Wierzonka, Miękowo, Głuchów i Radojewo 1252, Starołęka, Umółtowo, Jerzyce, Zegrze, Rataje, Winiary, Piątkowo i Niestachów Sołącz 1253, Żydowo 1257, Skórze wo 1265, Łódź 1271, Trzuskotowo 1282, Zaparciu, Rudnica i Żabików 1283, Górczyn 1284, Junikowo 1287, Rumianek, Sobiesiernie, Tarnowo, Kobylniki, Sierosław i Swadzim 1288, Wiorek, Marlewo i Koziegłowy 1296, Komorniki 1297, Ceradz i Stęszewo 1298, Złotniki 1308, Gołęczewo 1313, Luboń i Kicin 1316, Kobylepole 1330, Dębogóra i Krzyźowniki Rangocin i Kanclerzewice 1335, Chojnice 1337, Barcinek 1340, Będlewo i Niestachowski młyn 1343, Rosnowo i Łagiewniki 1352, Wiry 1355, Górka 1358, Babki 1364, Dąbrowa 1365, Gruszczyn, Gortatowo, Swarzędz, Jasień, Rabo wice, Zalasewo i Naramowice 1366, Sobota 1367, Kondorf 1373, Lisówki, Dupiewiec i Nowawieś 1380, Janikowo i Mychowo 1383, Pawłowice 1388, Bytkowo 1392, Czapury 1394, Chomęcice 1399, Zawady, Dupiewo 1445, Tomice 1450, Goździchówko i Srocko 1460,

Poznań