szyby sprowadzane są z Belgii. Zatrudniają one 46 robotników i produkują za 200, 000 rs. Z pomiędzy około 600 cegielni, rozrzuconych po całym kraju, z których kilkadziesiąt znajduje się pod Warszawą, jako najznaczniej sza na wymienienie zasługuje cegielnia Granzowa w Kawęczynie za Pragą, wyrabiająca rocznie do 12 milionów sztuk cegły, oprócz dachówek i drenów. Roczna suma jej produkcyi wynosi 150 da 200, 000 rubli. W Dąbrowie górniczej istnieje także specyalna fabryka cegły ogniotrwałej W. Lesickiego. W 1886 r. w Brzostowej, pod Ćmielowem pow. opatowski, otwarto fabrykę rur glinianych glazurowanych Fabryk kafli jest kilkanaście w Warszawie, Mszczonowie, w gub. siedleckiej i lubelskiej, ale produkcya ich jest bardzo ograniczoną. Z właściwych fabryk wyrobów ceramicznych istnieje w królestwie 6 fabryk fajansu 2 we Włocławku, w Nowym Dworze, w pow. łowickim, w Iłży i Ćmielowie ta ostatnia wyrabia także i porcelanę; wszystkie one należą do kategoryi średnich zakładów fabrycznych, a produkcya żadnego nie przechodzi l00, 000 rs. rocznie. Najgodniejsza uwagi w tym dziale przemysłu jest fabryka majolik, w r. 1881 założona przez ks. Radziwiłła w Nieborowie pow. łowicki, zatrudniająca około 100 robotników i do 20 artystów i artystek malarzy, a swoją produkcyę roczną oblicza ona na l00, 000 rubli. Z pokrewnych gałęzi na zaznaczenie zasługuje fabryka cementu krajowego w Grodźcu pow. będziński, własność Ciechanowskiego, istniejąca od r. 1857, zużywa siłę 150 koni parowych, zatrudnia do 500 robotników i wyrabia około miliona pudów cementu rocznie przy obrocie do 400, 000 rubli Kilka fabryk gipsu w Warszawie, mają produkcyą małoznaczącą. Zakładów wypalających wapno znajduje się w kraju kilkadziesiąt, w gub. piotrkowskiej, lubelskiej i radomskiej, między niemi najznaczniejszemi są wapielnie Sulejowskie, w pow. piotrkowskim, posiadające piec nowego systemu Rumforda i produkujące rocznie do 100, 000 korcy. Ogółem suma wartości wytworu tej gałęzi przemysłu za rok 1884 ustanowić się daje w przybliżeniu na 4, 000, 000 rubli. Mydlarni i fabryk świec na większą skalę istnieje w Warszawie i jej okolicy kilkanaście, nadto po kilka lub kilkanaście drobniejszych po wszystkich guberniach. Ogólna ich produkcya w 1884 r. dosięga zaledwie 2, 000, 000 rs. Największym zakładem w tej grupie jest fabryka świec stearynowych Jana Hocha w Grochowie, za Pragą, założona w r. 1840, poruszana motorem parowym i zatrudniająca około 130 robotn. Roczny jej obrót w r. 1884 wynosił już do 671, 000 rs. Drugą jest fabryka świec stearynowych i mydła Scholtzego w Śzopach Niemieckich, o 55 robotn. , z produkcya do 300, 000 rs. W samej Warszawie istnieje kilka fabryk mydła toaletowego i kosmetyków, jak warszawskie laboratoryum chemiczne Hipolita Majewskiego, fabryka Pulsa i trzy inne pomniejsze. Wosk pszczelny na świece i inno wyroby, tudzież miód, przerabia kilka małych fabryk w Warszawie i Lublinie, ale zupełnie nową gałęź przemysłu krajowego od razu znaczniejsze sumy wytworu przedstawiającą, stanowią dwie od lat kilku dopiero założone fabryki dla przeróbki wosku ziemnego, sprowadzanego z Galicyi, na cerezynę i parafinę, zastępujące wosk pszczelny. Jedna z nich Gartenberga, Lauterbacha i Ski w Strzemieszycach roczną sumę produkcyi za r. 1884 podała na 1, 200, 000 rs. ; druga Reichera, Openheima i Ski w Sosnowicach, dopiero w r. 1834 założona, przy pomocy maszyny parowej zatrudniała od razu 120 robotników, a swój obrót roczny oblicza na 600, 000 rs. Wyrób przetworów chemicznych zaczyna się rozwijać dopiero. Oprócz dawnej z 1822 r. fabryki Kijewskiego i Scheltzego w Warszawie, która produkcyą swą doprowadziła do 400, 000 rs. rocznie, istnieje druga świeżo założona w Sosnowcu. Bo specyalnych fabryk tego działu na większą nieco skalę zaliczyć należy zakłady E. Wernera w Warszawie, wyrabiające ultramarynę i farby chromowe, jako też polewy na kafle i kwas octowy, tudzież fabrykę Spiessów w Tarchominie, za Pragą, która oprócz farb olejnych i lakierów, dostarcza nawozów sztucznych. Drugą znaczną fabryką farb olejnych i lakierów jest w r. 1880 dopiero założona w Helenówku, pod Pruszkowem, fabryka W. Karpińskiego i W, Lepperta, która nadto pierwsza w kraju wyrabiać zaczęła farby drukarskie. Na zaznaczenie także zasługuje speeyalna fabryka farb cynkoyych Kramstów, w pow. będzińskim. Produkcya jej roczna dosięga 120, 000 rs. , a w specyalności swej jest ona jedyną na całe królestwo i Rossyę. Znaczna jest także fabryka farb olejnych i lakierów Krauzego w Warszawie. Rozwinęło się także w Warszawie przedsiębiorstwo asfaltowe, przerabiające rocznie do 2, 200 tonn tego zagranicznego materyału surowego, już to na chodniki, już też na dachy, do którego to ostatniego celu tektura w zwojach dotąd sprowadzaną być musi z zagranicy. Fabryk gam na większą skalę, oświetlających całe miasta, znajduje się dotąd cztery w Warszawie, Łodzi, Kaliszu i Lublinie, a wartość ich wytworu ogólna wynosi do 800, 000 rs. rocznie, w czem samej warszawskiej fabryki rs. 680, 000. Fabrykacya zapałek w królestwie zajmuje 7 zakładów, ale suma ich produkcyi dotąd jest małoznaczną. Najlepsze wychodzą z fabryki Bieńkowskiego za Pragą, i z fabry

Polska