militibus opulens. Ale stopniowe obniżanie się wód i powstałe stąd przerwy w komunikacyi sprowadziły zanik Kruszwicy i innych miast, które tym warunkom komunikacyi oraz obronnemu położeniu śród jezior i bagien zawdzięczały swe znaczenie; ognisko państwa Polskiego przeniosło się gdzieindziej. d Wielkopolska składa się z czterech dolin rzecznych, zwróconych głównie ku zachodowi Noteci, Warty poniżej Koła, Obry i Baryczy Barcz oraz z dwóch zwróconych ku północy Warty powyżej Koła i Prosny. Warta i w części swej poniżej Koła zwraca się chwilowo na północ i przerzyna doliną poprzeczną wynioślejsze i suchsze pasmo, dzielące dwie smugi dolin podłużnych; w tem miejscu, z powodu wyższych i suchszych brzegów przeprawa przez rzekę jest najdogodniejsza i temu zawdzięcza Poznań swe znaczenie jako twierdza pierwszorzędna, broniąca drogi do Berlina. Dolina Warty, obfitująca w węgiel brunatny, jedyną prawie obok torfu kopalinę tego kraju, posiada dość żyzne gliniaste grunta, podczas gdy Obra i Noteć płyną śród obszarów piaszczystych wyjąwszy wspomnianą już przy Kujawach okolicę goplańską, które ku Odrze łączą się ze sobą i jednają ciągnącej się dalej na zachód Brandenburgii miano piaseozniczki. Piaski te były dawniej podstawą hutnictwa szklannego, które jednak upadło z powodu wyniszczenia lasów. Same nadrzeczne smugi Obry i Noteci są błotniste, a raczej były błotniste przed uregulowaniem tych rzek. Noteć, która płynęła pośród wielkich lasów, była zawalona drzewami, tamującemi swobodny odpływ, a przez to ulegała wielkim wylewom Nil polski i zabagniała wciąż swą dolinę. Błotnista dolina Noteci stanowiła trudną do przebycia tamę dla lądowych komunikacyi z północy na południe; była też ona linią obronną Polski od Pomorza, a nieliczne brody, przez które szły drogi, były obwarowane. Po uregulowaniu i uspławnieniu Noteci bagna te zamieniły się w bujne łąki i stały się siedzibą kolonistów niemieckich, trudniących się przemysłem nabiałowym. Żegluga na Noteci i Gople zaczęła się ożywiać statki parowe i żaglowe spławiają zboże do Szczecina i Gdańska przez kanał Bydgowski, którego przekopaniu Bydgoszcz zawdzięcza swój bystry wzrost oraz zaopatrują cukrownie nadgoplańskie w surowy materyał i rozwożą ich produkty. Obra płynęła również śród błot, w których się gubiła, dzieliła na liczne odnogi, podlegała bifurkacyi, spływając częścią do Odry. Obecnie rzeka ta też została uregulowana, błota w części przynajmniej osuszone i zamienione w bujne łąki z hodowlą bydła, koni i owiec. Błotnisty charakter ma też dolina Baryczy dopływ Odry, która bierze początek bardzo blisko Prosny na niewyraźnym błotnistym dziale wodnym. Błotnistość doliny Baryczy miała dawniej znaczenie obronne tu było niegdyś gniazdo łupieskich raubritterów Bartosz z Odolanowa, a w 1848 r. szukali tu punktu oparcia powstańcy poznańscy 1. 4. Północny pas wyżyn wraz z pobrzeżem Baltyckiem. Pas ten, ciągnący się wzdłuż wybrzeży Bałtyku, pod względem wysokości ustępuje nieco południowemu okolica Suwałk wznosi się do 300 m. , malowniczy Turmberg pod Gdańskiem 300 m. a najwyższe punkta okolic Nowogródka i Mińska, dosięgające prawie wysokości wyżyny Wałdajskiej 350 m. , jeszcze są o 100 m. niższe od okolic Lwowa i Ogrodzieńca. Pasmo to na północowschodzie Estonia i na zachodzie Pomorze dochodzi prawie bezpośrednio do wybrzeży Baltyku, pośrodku zaś pozostawia szerszą nieco, błotnistą nizinę nadbrzeżną Parnawska, Rygska, Mitawska i Pruska, obejmująca ujściowe obszary Niemna, Pregla i Wisły. I na tym jednak nadbrzeżnym obszarze spotykamy półwyspowo lub chociaż wyspowo rozrzucone wyniosłości, nieraz bardzo malownicze, np. Liwońska Szwajcarya, Samlandya, oddzielona wyspowo bifurkacyą Pregla i t. d. Tu należy też góra Biruty, wyniosłość nieznaczna, lecz jako leżąca śród niziny i na wybrzeżu morza, czyniła ona tak wielkie wrażenie na okolicznych mieszkańcach, że uważali ją za miejsce święte Wajdelotki, litewskie Westalki, utrzymywały tu wieczny ogień, Znicz i dotąd nawet uważają, z tą różnicą, ze miejsce dawnego Znicza zajęła chrześciańska kaplica 2. Sam rąbek wybrzeża jest otoczony diunami; po wewnętrznej stronie diun rozlewają się jeziora nadbrzeżne haffy. Pasmo północne swym krajobrazowym charakterem i genezą różni się znacznie od południowego podczas gdy ostatnie, pominąwszy sfałdowanie gór KieleckoSandomierskich, przedstawia powierzchnię pierwotnie równą, nierówności zaś, jakie się tam znajdują, zbyt rzadkie zwykle, aby zmienić charakter powierzchni, zostały utworzone przez wody płynące doliny i góry erozyjna, góry jako szczątki wyżyny oszczędzone przez denudacyę, to pasmo północne przedstawia liczne, choć nieznaczne nierówności, przedstawia powierzchnię falistą nieznacznej amplitudy, utworzoną przez wzgórza kopułowate, elipsoidalne lub wałowe, między któremi leżą liczne kotliny i doliny, E. Calier, Słownik Geograficzny Odolanów. K. Łapczyński, Pamiętnik Fizyograf. , IV, str. 217.

Polska