niemiecka wypiera zwolna wprawdzie, lecz niepowrotnie, stroje ludowe dawne. Podania ludowe ni sięgają czasów przedhistorycznych; najstarsze z nich, co do treści, mówi, że św. Wojciech odprawiał mszę w Wilkowyi. O zapadłym kościele, którego dzwony odzywają się około północy na Boże Narodzenie i Wielkanoc; o księdzu, który z garbatej sosny prawi kazanie; o duchach i czarnych psiskach z iskrzącemi oczyma, o kamieniu osiodłanym i o zdroju, który z powodu ze źródła jego podziemne sięgają Częstochowy, nigdy nie wysycha, opowiada sobie lud z okolic Jarocina. Aryanin pewien, jak opiewa inne podanie, wyswobodzony cudem z niewoli tureckiej, wystawił kościół w Bronisze wicach. Rodzina po szlachcicu, który polując umarł w skutek ran, jakie mu zadały spłoszone dziki, wzniosła na tem miejscu cerkiewkę, stąd powstać miała Cerekwica. Pierzchlińskiemu Jędrzejowi, dziedzicowi Lenartowic, objawił się krzyż w miejscu, na którem tenże postawił kapliczkę. O kupczyku zakochanym w córce kupca bogatego, którego rodzice panny wyprawili w świat na 4 lata, ażeby ostygł z swych zapałów, opowiada sobie lud z okolicy Pleszewa; przy rozstaniu się zawiesiła mu panna obraz M. B. Częstochowskiej na szyję; kupczyk został ministrem sułtana i wracał do gniazda rodzinnego w chwili, gdy wydawano za mąż narzeczoną jego, która gdy zoczyłaów św. wizerunek, padła na ziemię nieżywa; pochowaną następnie wykradł kupczyk z cmentarza, przywrócił do życia i zaślubił. Słynące cudami źródło znajduje się pod Lenartowicami, gdzie, w domu gospodarza Biadały, objawił się obraz N. M. Panny. Najsłynniejsze z cudów obrazy mieszczą się w kościołach Turska, Kolniczek i Panienki. Powiat liczy okręgów 14 państwowych, 4 miejskie, 152 wiejskich, 101 dominialnych i 394 osad; w pasie granicznem stoją 2 komory celne nad Prosną, jedna w Robakowie a druga w Bogusławiu; sądy okręgowe mają swe siedziby w Jarocinie i Pleszewie, a sąd ziemiański w Ostrowie; okręgów policyjnych jest 5; jarociński, kotliński, mieszkowski, pleszewski i sobocki Sobótka. Pod względem kościelnym dzieli się powiat na dekanaty Borek, Koźmin, Miłosław, NoweMia sto, Ołobok i Pleszew; 2 superintendentury protestanckie Ostrów i Krotoszyn. Osady powiatowe wchodzą w skład parafii katolickich Broniszewice, Brzezie, Cerekwica, , Czermin, Dębno, Droszew, Golina, Gołuchów, Góra, Górzno, Grodzisko, Jarocin, Jedlec, Karmin, Kolniczki, Kotlin, Kowalew, Kretków, Kucharki, Kuchary, Kuczków, Lenartowice, Lutynia, Magnuszewice, Mieszków, Nosków, Nowe Miasto, Panienka, Potarzyca, Radlin, Raszków, Rusko, Siedlemin, Sławoszew, Sobótka, Solec, Sośnica, Sowina, Tursko, Twardów Wilkowyja, Witaszyce, Żegocin i Żerków. Parafie te należą w części do dyecezyi poznańskiej a w części do gnieźnieńskiej. Niektóre z tych kościołów leżą poza granicami pow. pleszewskiego. Gminy protestanckie wcielone są do parafii Dobrzyca, Jarocin, Koźmin Książ, Ostrów i Pleszew; prócz tego znajdują się kościoły protestanckie w Górze, Sierszewie i Sobótce. Synagog jest 4 w powiecie, t. j. w Jarocinie, Mieszkowie, Nowem Mieście i Pleszewie. Szkół katolickich było w 1861 r. 62, protestanckich 16, żydowskich 2; szkoły te tracą coraz więcej charakter wyznaniowy. Osiedlanie pow. pleszewskiego rozpoczęło się od lewego brzegu Prosny, jak o tem świadczą liczne i obszerne cmentarzyska wzdłuż tego brzegu, spotykane we wsiach Gołuchów, Tursko, Grodzisko, Polskie, Zbiki, Żegocin, Łęg, Wieczyn, Gorzyce, Grab i Robaków, na przestrzeni 3 1 2 milowej. Cmentarzyska znaleziono też pod Bieganinem, Boguszynem, Dębnem, Górą, Gorzycami, Grabiem, Janko wem Kuczkowskim, Pleszewem, Robakowem, Stęgoszami, Wyszkami i pod Żegocinem. Popielnice i naczynia gliniane znaleziono w Bieganinie, Boguszynie, Czarnuszce, Górze, Gorzycach, Grabin, Grodzisku, Łęgu, Mieszkowie, Parzęczewie, Stęgoszach, Tursku, Wilkowyi i Wyszkach; wyroby kamienne w Gołuchowie, Ordzinie i Robakowie; krzemienne w Gołuchowie i Gorzycah; ceramiczne w Dębnie; żelazne w Górze, Gorzycach, Grodzisku, Kotowiecku, Zbikach i Żegocinie; bronzowe w Górze, Gorzycach, Grodzisku, Łęgu, Robakowie, Zbikach i Żegocinie; metalowe pod Pleszewem; spiżowe i srebrne w Gołuchowie; szklanne w Gorzycach i Robakowie; sprzączkę złotą i inne wyroby znaleziono w Brzezin; monety rzymskie z I i II w. tudzież medal złoty w Kotowiecku, a monety czeskie i inne z X i XI w. pod Jarocinem. Wykopaliska z Bachorzewa, Cielczy, Kotlina, Miniszewa, Polskiego i Wieczyna nie są dotąd, o ile nam wiadomo, zbadane. Nasypy wreszcie, czyli t. zw. okopy szwedzkie znachodzą się pod Cząszczewem, Grodziskiem i Lubieniem Małym. Świadectwa piśmienne o zaludnieniu powiatu sięgają roku 1136, w tym czasie pojawia się Sowina, r. 1160 Grodzisko, Rokutów, Sierszew i Janków Kuczkowski, r. 1198 Krzywosądów i Kuchary, r. 1218 Siedlemin, r. 1243 Wilkowyja, r. 1244 Rogusko, r. 1245 Gołuchów, r. 1257 Cielcza i Jarocin, r. 1262 Bielejew i Twardów, r. 1282 Mieszków, r. 1283 Kotlin i Nowe Miasto, r. 1284 Wieczyn, r. 1286 Chrzanów, r. 1288 Bronów i Tursko, r. 1289 Prusinów, r. 1290 Wolica Pusta, r. 1201 Radlin, r. 1292 Bieganin, r. 1294 Kolnice, r. 1296 Dębno, r. 1299 Klęka i Słupia, r. 1301 Chorzew i So

Pleszew