o K. Pewniejsze wiadomości historyczne posiadamy dopiero od Mieczysława I, pierwszego chrześciańskiego księcia w Polsce. Tenże założył w K. katedrę biskupią, hojnie ją uposażając dobrami i dziesięcinami. K. do końca XI wieku należała do rzędu pierwszych miast kraju. Katedra przez 200 lat nosiła tytuł biskupstwa kruświckiego; pierwszym biskupem był Lucidas włoch, przysłany przez papieża Jana XIII R. 1034, kiedy Przedzisław, książę czeski, mieczem i ogniem kraj polski pustoszył, nie oszczędzając nawet kościołów, K. równego doznała losu. R. 1096 Zbigniew, syn Władysława Hermana z nieprawego łoża, wypędzony przez ojca z Wrocławia, zbiegł do K. Nim król z ludem swoim z pod Wrocławia nadszedł, Zbigniew już znaczną liczbę zebrał wojska, najwięcej z różnych zbiegów z kruświczan i dziczy pomorskiej. Władysław otoczył zamek, gdzie Zbigniew osadził straż; sam zaś z kilku oddziałami wyszedł w pole do boju otwartego. Wydano bitwę nad Gopłem, Spiskowi stawali mężnie; ale przemocą zaskoczeni, cofać się musieli ku jezioru. Król wpędził ich w znacznej części do wody, i tam ich wycinano z taką srogością, że za świadectwem kronikarzy Gallusa, Kadłubka, Długosza i Kromera, prócz zasłanych trupami pól okolicznych, Gopło napełniło się martwemi ciałami, a woda, krwią zrumieniona, na długi czas zatruła ryby i połów uniemożliwiła. Sam Zbigniew uciekł do zamku, gdzie go żywcem dostano i w zamku sieciechowskim osadzono. Król, rozgniewany na kruświczan, że do buntu dopomagali, wydał miasto na rabunek i spustoszenie. Wtenczas i kościół katedralny wiele szkody poniósł, i od tej pory poczyna się upadek K. , która już nigdy nie wzniosła się do poprzedniej świetności. R. 1109 Bolesław III Krzywousty ściągnął wojska pod K. w celu poskromienia ustawicznie buntujących się Pomorzan i stąd udał się do Nakła. Na początku r. 1149 odbył się w K. zjazd książąt, na którym obecni byli Bolesław Kędzierzawy i brat jego Mieczysław, synowie Krzywoustego; Fryderyk, arcybiskup magdeburski; wielu książąt saskich; między tymi znajdował się Otton II, margrabia północny, syn Alberta Niedźwiedzia a zięć Bolesława Krzywoustego. Celem zjazdu było zawarcie przymierza i zapewnienie sobie wzajemnej pomocy. R. 1159 Onolt czyli Onoldus, ostatni biskup kruświcki, z rzędu dziesiąty, przeniósł katedrę z K. do Włocławka, i odtąd dyecezya przybrała nazwisko kujawskiej czyli kujawskopomorskiej, R 1230 Konrad I, książę Mazowsza i Kujaw, nadał w Kruświcy powtórnie krzyżakom, z dokładniejszem dawnej darowizny opisaniem, ziemię chełmińską, między rzekami Wisłą, Drwęcą i Osą leżącą. R. 1271 Bolesław, książę wielkopolski, ogniem zniszczył zamek kruświcki, w roku poprzednim przez Ziemomysła, księcia kujawskiego, sobie dany, z obawy, aby w wojnie, która pomiędzy książętami pomorskimi powstała, nie wpadł w ręce nieprzyjaciół. Kazimierz Wielki zaś podźwignął go w części i na miejsce dawniejszego drewnianego wystawił nowy z cegły. R. 1370 zapisał obok innych posiadłości Kruświcę wnukowi swemu Kaźmierzowi z córki Elżbiety i Bogusława księcia szczecińskiego. Testament ten jednakże później unieważniono i zamek wraz z K. wrócił do korony. R. 1383 Abraham Socha, h. Zagłoba, wojewoda płocki, po zabraniu Brześcia na imię Ziemowita, księcia Mazowsza, pretendenta do ręki królowej Jadwigi, przybył pod K. , która zaraz poddała się, a za nią poszły i całe Kujawy. Z tego powodu książę mazowiecki do tytułów swoich przydawał tytuł księcia kujawskiego. Socha, mianowany starostą kruświckim, wysyłał z tego miejsca oddziały na łupienie włości duchownych. W kilkadziesiąt lat później w drugiej połowie XV w. , za czasów Długosza, K. już niczem się nie różniła od wioski. Klęski różne wojenne tamowały żeglugę na Jopie, odwracały prowadzony tędy handel do Gdańska i przywodziły mieszkańców do coraz większego ubóstwa. Władysław Jagiełło przywilejem z r. 1422 polepszył byt miasta, uwalniając mieszczan od wszelkiej jurysdykcyi kasztelanów, sędziów, podsędków, czyli przenosząc K. z prawa polskiego na magdeburskie, t. j. nadając moc sądzenia, karania a nawet i skazywania na śmierć burmistrzowi czyli wójtowi miejskiemu. Kaźmierz IV Jagiellończyk uwolnił r. 1460 mieszkańców K. , przybywających do innych miast w Kujawach, od wszelkich opłat targowego, brukowego, bramowego, i nawzajem uwolnił wszystkich przybywających z towarami do K. na jarmark lub na targi od opłaty bramowej. Zygmunt III r. 1592 ustanowił 4 jarmarki. Przywileje te były zatwierdzane przez następnych królów w latach 1635, 1680, 1701 i 1720. W XIV w. K. była miastem powiatowem, zamek był mieszkaniem starosty, uległ ruinie, ostatni raz go naprawiono około r. 1590 za Adama z Chomiąży Balińskiego, starosty kruświckiego. Kiedy został zupełnie zniszczony, niewiadomo; zdaje się jednak, że do całkowitego upadku przyczyniła się wojna szwedzka za Jana Kazimierza. Wówczas zamek jeszcze istniał i mocne posiadał mury, po za któremi Szwedzi się obwarowali. Pierwszy raz go opanowali na początku r. 1655 Usiłował ich wyparować Stefan Czarniecki, kasztelan kijowski, lecz ponieważ siły jego były niedostateczne, odstąpił zamiaru. R. 1657 dnia 18 czerwca w czasie odwrotu Szwedów z Polski, zamek zburzony i spalony został. Szwedzi dograbilli reszty, a ostatnie

Kruszwica