gm. w Koźminie, 8t. poczt. Koło. W skład gm. wchodzą Augustynów, Bór, Bród. Walentynów, Walontów. Gaj, Dąbrowa, Zagaj, Kordownia, Koźmin, Kozubów, Krzykosy, Kuźnica koźmińska, Kuźnica janiszewska, Lekaszyn, Łęg wielki. Lutomirów, Nasierdzie, Podłużyce, Posoka, Sacały, Sarbice, Janiszew ob. , Osiny. Koźmin, pow. starokonstantynowski, ob. Kośmin, Koźmin 1. niem. Koschmin, miasto, pow. krotoszyński, nad rz. Orlą, poboczną Baryczy, w równinie z gruntem dobrym; 8tacya kolei żelaznej gnieźnieńskooleśnickicj, otwartej roku 1875. Dwie miejsc a K. ; b osada Białydwór Weisshof. W r. 1880 było 4100 mk. , w r. 1875 3863 mk. , w r. zaś 1871 390 dm. , 3595 mk. , 611 ew. , 2397 kat. , 588 żydów. Mieszkańcy przeważnie pochodzenia polskiego, trudnią się rolnictwem żydzi handlem zbożowym. Siedziba komisarza obwodowego. Sąd okręgowy należy do sądu ziemiańskiego w Ostrowie. Kościół paraf kat. dekanatu koźmińskiego, kościół protest, dyecezyi krotoszyńskiej, synagoga, szkoła rektorska, szkoła elementarna kilkoklasowa, seminaryum nauczycielskie protestanckie; szkoła ogrodnicza z wielkim, pięknym ogrodem; w r. 1871 było 756 analf. Więzienie czyli inkwizytoryat w dawniejszym klasztorze bernardyńskim miejska kasa oszczędności, polskie to warz. pożyczk, liczące przeszło 100 członków, cztery jarmarki, apteka, dwóch lekarzy, skład towarów banku królewskiego, urząd pocztowy 3ej klasy ze stacyą telegraficzną, st. kol. żel. z Jarocina do Oleśnicy, o 16 kil. od Jarocina, poczthalterya, poczta osobowa chodzi do Bo ku, Dobrzycy, listowa do Rozdrażewa i Dobrzycy, Gościniec 1 z Ostrowa przez Krotoszyn, Koźmin do Borku, 3 do Dobrzycy i Pleszewa. W r. 1811 K. miał 327 dm. , 2039 mk. ; w r. 1837 było 3429 mk. , 3119 chrześcian, 320 żydów. W pierwszej jeszcze połowie wieku b. mieszkańcy trudnili się sukiennictwem i garbarstwem i była fabryka potażu. K. w dawniejszem wojewodztwie kaliskiem położony należy do najstarszych osad Wielkopolski. Mylnem jest jednakże zdanie, jakoby juź istniał w X wieku, jakkolwiek na ścianie kościoła parafialnego jest napis Erectum 999, restauratum 1671. Łukaszewicz w historyi kościołów dyecezyi poznańskiej II p. 20 słusznie twierdzi, że data powyższa erekcyi nie ma podstawy historycznej, gdyż Marcin Gallus, wymieniając zamki i miasta, które Bolesławowi Chrobremu ludzi do wojska dostawiły, nie przytacza Koźmina. Pierwsze pewne wiadomości w K. posiadamy z XIV wieku; wtedy był dziedzictwem Borkowiczów czyliowczenych dziedziców miasteczka Borku herbu Łodzia. Głównym z tej rodziny był słynny z bogactw i rozbojów Maciej Borkowicz, wojewoda poznański, którego Kazimierz Wielki za liczne zbrodnie głodem umorzyć kazał; poczem brat jego Jan, dziedzic Koźmina, podniósł bunt przeciw królowi, chcąc się pomścić śmierci brata, ale schwytany poniósł karę śmierci, a K. został miastem królewskiem. Kazimierz zapewne już K. opasał wałami i przekopami i zamienił na silną warownię. R. 1382 Zygmunt, margrabia brandeburski, zajął ją, starając się po Ludwiku o koronę polską, i załogą węgierską osadził. Na początku XV wieku, niewiadomo skąd, miasto zostało własnością Górków. W r. 1444 Łukasz Górka, wojewoda poznański, nadał przywilej cechowi sukienników w mieście Koźminie i on też lub jeden z najbliższych jego potomków wystawili wspaniały zamek. W drugiej połowie XV wieku był właścicielem K. Hińcza z Rogowa, kasztelan sandomierski, od którego nabył to miasto Jan Gruszczyński, arcybiskup gnieźnieński, r. 1470. Bracia arcybiskupa długi między sobą wiedli spór o posiadanie K. ; nareszcie jeden z nich dostawszy go na własność przezwał się Koźmińskim, herbu Poraj. W połowie XVI wio. ku dostało się znowu Górkom, którzy zamek jeszcze rozszerzyli; po śmierci zaś Andrzeja Górki, kasztelana międzyrzeckiego, przeszedł do rąk Wejherów, następnie Przyjemskich. Stanisław P. podejmował r. 1623 hojnie w zamku koźmińskim Zygmunta III z synem Władysławem powracających z Gdańska Za pierwszego właściciela K. z rodu Przyjemskich Zygmunt August zaprowadził r. 1565 w mieście jarmarki, i to miasto, jako położone niedaleko granicy szląskiej, przeznaczył na składy towarów. O ostatnim z Przyjemskich koźmińskich, który umarł r. 1694, jest podanie, że ciało jego, w sklepach kościoła farnego złożone, jak mumia bez psucia się zachowało, gdyż za życia słynął z rzadkiej ludzkości i dobroczynności. W XVIII wieku Sapiehowie byli ostatnią rodziną polską, posiadającą to miasto, której też zamek winien ostateczne powiększenie i ozdobę. K. w czasie obudwu wojen szwedzkich został kilkakrotnie zrabowany i spalony za Jana Kazimierza i Augusta II; ucierpiał również wiele od morowego powietrza. Pożary wyszły miastu o tyle na dobre, że po nich stanęły budynki piękniejsze murowane. Miasto posiadało obok różnych przywilejów także jus gladii t. j. prawo karania mieczem przestępców. Sapiehowie sprzedali to prawo feldmarszałkowi Kalkreuth, który część zamku kazał rozebrać. Kościół parafialny, fara, jest jeden z najstaroźytniejszych w dyecezyi poznańskiej, a jednakże, jak dowodzi Łukaszewicz, nie sięga XIII wieku, gdyż Andrzej Szymonowicz biskup poznański, który w r. 1298 dzielił kościoły w dyecezyi swej na arohidyakonaty, nie wspomina o nim. Kościół był z początku dre

Koźmin

Koło

Wale

Koźm

Koźmin

V w

W r

XVI w