wań. Zamek Stary zajmuje cypel skalisty, uformowany z brzegu rs. Smotrycza i z wpadającej doń rzeczułki. Na zamek ten składały się bastyony, połączone blankami; od zach. południa i wschodu broniły go skały i sąsiedziwo miasta; od północy cały szereg fortyfikącyj ziemnych o wałach i fortach, napełnianych wodą w razie potrzeby. Była to najsłabsza część warowni; tędy weszli turcy do zamku. Rondel, służący niegdyś za bramę wjazdową na zamek od strony miasta, to początek warowni; na prawo stąd obwarowana droga do Żwańca; żeby się tą drogą dostać na przedmieścia, trzeba przebyć 2 bramy; pierwsza zamkowa o 3 arkadach sklepionych z królewską koroną z ciosu i cyfrą Stanisł. Aug. Na tablicy na połudn. froncie jest tu następujący napis Felix regnum, quod tempore pacis tractat bella. Na froncie północnym tablica z resztkami tureckiego napisu, pod nią na gzemsie, , Optimus princeps in pace bella prospiciens securitati MDCCLXXI. Pochlebstwo dla Poniatowskiego, który bramę te kazał naprawić. Za bramą wjazdową ciągnęły się obwarowania ziemne i most zwodzony, rzucony na fosie, w razi potrzeby napełnianej wodą dziś wszystko zniszczone, brama zamkowa rozwalona 1876 r. . Idąc do zamku od rondla mostowego, spotykamy tablicę wmurowaną w ścianę z datą 1790, rok ostatniej naprawy zamku; na początku tego stulecia według Marczyńskiego był tu napis Deo favente, regnante serenis. Augus. II, P. R. Duce et Saxon, Camenecum an. 1699, die 22 Sept. ab Ottomanis receptum, reparatum et redunitum Reipublicae. Tuż jest wejście do lochów, dziś zarzucone, według ludowego podania miały się łączyć z Chocimem. Na wprost rondla czworogranny budynek z kulami w mur wprawionemi; jest to bastyon frontowy, zbudowany w 1544 roku. Turcy w nim wykuli studnię, głęboką 50 arszyn. , szeroką na 7 i pół, do dziś służącą. Na bastyonie napis Deus Tibi Soli gloria. Job. Pr. Mt architector 1544. Obok smukła wieżyca, postawiona przez turków na miejsce 2 bastyonów, wysadzonych przez Heklinga w r. 1672 Przez bramę sklepioną wchodzi się na dziedzinieo zamkowy, otoczony murem i 8 wieżami z herbami i insygniami papiezkiemi. Na 2 z nich spotykamy wzmiankę, że ją wystawił swym kosztem Krzesław z Kurozwęk, biskup kujawski Turris Creslai Episcopi Vladislaviensis, hujus castri fundatoris. W 4ej była kaplica zamkowa pod wczw. Michała Archan. , konsekrowana w 1575 przez bisk. Marcina Białobrzeskiego, jak świadczy napis do niedawna czytelny. Sacellum hoc consecratum est per reverend. Martinum Białobrzes. , quod reparavit Generosus Nicolaus Brzeski de Brześoie, terrarum Podolien. Generalis Capitaneus ad landem Dei. ,. 1575 Na jednej z nich jest także herb Habdank, być może biskupa buczackiego. Na dziedzińcu zamkowym był kościół św. Stanisława. Turcy przerobili go na meczet, następnie rozsypał się w gruzy; została tylko statua św. Rocha, dziś na dziedzińcu kościoła potrynitarskiego. W jednym z bastyonów była tu także kaplica luterska. Obok czwartej baszty po półkolistym murze, opatrzonym w działa, wchodziło się po zwodzonym moście do tak zwanego Nowego Zamku; część ta fortyfikacyj składała się tylko z wałów i rowów. Pierwszym komendantem zostawionym tu z ręki Marcina Kątskiego wojewody kijow. , starosty kamien. , był generał major Koszkiel; 2 Bartsch 17071718; 3 Wilhelm Rippe sta smotrycki, generałmajor dragonów, 1722; 4 Floryan Schilling; 5 Wacław Rzewuski 1734 1735; 6 Stefan Humiecki 1736; 7 Jan Mikołaj Kampenhauzen 1739; 8 Dominik Ignacy Bekierski 1750; 9 Krystyan Dalke 1763; 10 Michał Kuczyński 1778; 11 Jan Witte 1785; 12 Krystyan Deybel de Hameron, zastępca komendant; 13 Józef Witte później graff de Vitt 1789; 14 Jan Orłowski, generałmajor wojsk koron. , późniejszy komend. Warszawy podczas rewolucyi Kościuszki; w Kamieńcu do 1792; 15 Antoni Złotnicki, który w 1793 r. 21 kwietnia poddał Kamieniec jenerałowi rossyjskiemu Derfeldowi. Po Złotnickim był jeszcze Głuchow, następnie jen. Komarowski, Hann; ostatnim był pułkow. Martynów około 1812, w tym bowiem czasie twierdzę zniesiono. Z pamiątek miejscowych jedną z najstarszych jest cerkiewka św. Mikołaja, dawniej kościołek ormiański. Lew Daniłowicz Halicki nadał Ormianom prawo obywatelstwa; w tym czasie założyli oni wieś Ormiany i kościołek w Kamieńcu. Księgi ich liturgiczne z 1296 r. znajdują się w zakrystyi tegoż kościoła. Jakiś czas zajmowali go unici; pochowany tu patryacha Melchizedech 1627. Kościół ormiański św. Mikołaja, z początku drewn. , fundowany przez Sinana syna Chatłubajowej około 1398 r. a w 1495 wymurow. nowy i tu umieszczono cudowny obraz N. P. , sięgający X w. Są tu ciekawe zabytki, mszały pisane, jeden z nich dar Sinana z 1349. Kościół ten dziś należy do parafii rzym. kat. . Uczy 936 parafian. Katedra pierwotny budynek był drewniany; na początku XVI w. stanął dzisiejszy korpus ketedry, do którego Leonard Słonczewski bisk. kam. 1547 1563 dobudował kaplicę murowaną, tak zwaną Biskupią. Kto jednak wystawił główny korpus, niewiadomo. Rolle przypisuje to bisk. buczackiemu Jakubowi 1502 1577. W 1616 zniszczył ją pożar. Paweł Piasecki pobudował pałac biskupi; Działyński, 34 bisk. kam. , dodał dzisiejsze presbiteryum 1646

Kamieniec