4 Wszystkie ważniejsze miejscowości Prus Zachodnich i Wschodnich, W. Ks. Poznańskiego i Szląska Pruskiego ze szczególnym względem na słowiańskie nazwy miejscowości, dziś zniemczone. Wszystkie ważniejsze miejscowości Galicyi, Szląska Austryackiego, Morawy, słowackich komitatów Węgier, Bukowiny, także z uwzględnieniem dokładności w nomenklaturze okolic, które ułegły wpływowi germanizacyi, madziaryzacyi i romanizacyi. Dokładna hydrografia i orografia wymienionych powyżej krajów. Wszystkie miejscowości będą opisane pod względem geograficznym, statystycznym, społecznym szkoły, stosunki religijne, przemysł, komunikacye, handel, historycznym założenie miejscowości, wypadki ważniejsze, przechodzenie z rąk do rąk i archeologicznnym. Wiadomości te, rozrzucone w wielu dziełach specyalnych, tak polskich jak cudzoziemskich, w wielu monografiach i wydawnictwach informacyjnych, nie były dotąd nigdzie skupione w tak szerokim zakresie, nawet w Starożytnej Pol Balińskiego i Lipińskiego, jak będą zebrane w naszym Słowniku. Chcąc się zbliżyć Ile możności do wyczerpującego w zakresie ziemioznawczym obrazu, gromadziliśmy wiadomości statystyczne, społeczne, historyczne a nawet po części etnograficzne, ażeby Słownik był raczej Encyklopedyą krajoznawczą niż prostym zbiorem nomenklatur w rodzaju zwykłych podobnych wydawnictw zagranicą. Pragnęliśmy, jednem słowem, dać w rękę czytającej publiczności dzieło mające wartość naukową i informacyjną, z którego mógłby korzystać zarówno historyk jak geograf, dziennikarz jak i ekonomista a wreszcie każdy, kto pragnie i potrzebuje dowiedzieć się czegoś o tej lub owej okolicy kraju czy danej miejscowości. Nad potrzebą i pożytkiem dzieła tego rodzaju byłoby zbytecznie rozwodzić się obszerniej; tern więcej atoli winniśmy powiedzieć o jego wykonaniu a raczej o planie wykonania, który urzeczywistnić chcemy. Musieliśmy pod niejednym względem cofnąć się przed trudnościami, których pokonanie wymagałoby większych sił niż nasze. Zbieranie danych na miejscu, pozostawione dobrej woli osób prywatnych, nie może nigdy doprowadzić do stworzenia zupełnego we wszelkich szczegółach obrazu całości pewnego kraju, chociażby jaknajmniejszych rozmiarów; cóż dopiero mówić o całości tak rozległej jak ta, którą niniejszy Słownik obejmuje, całości złożonej z żywiołów nadzwyczaj różnych pod względem politycznym i administracyjnym. W takich razach spółudział władz urzędowych jest prawie koniecznym. Z wdzięcznością wyznajemy, że co do niektórych okolic Królestwa i przyległych krajów mogliśmy dotąd zebrać drogą urzędową wiele dokładnych danych; w innych atoli musieliśmy poprzestać na szczegółach zebranych prywatnie, które wszakże płyną ciągle bardzo obficie i mamy nadzieję, że równie obficie nadpływać będą przez cały czas trwania naszego wydawnictwa. Nierównomierność w opracowaniu, która byłaby konieczną przy takiem posługiwaniu się wiadomościami z różnorodnych źródeł prywatnych i urzędowych, staraliśmy się łagodzić przez porównywanie tych dat dostarczonych świeżo z wydawnictwami dawniejszemi, bądź prywatnemi, bądź rządowemi, i przez dopełnianie wzajemne braków w jednych i drugich. Pomimo tej mozolnej pracy porównywania i sprawdzania, nietylko dat statystycznych ale częstokroć i nazw jeszcze nieustalonych, Słownik nie uniknie, w obec drobiazgowej krytyki, zarzutu nierównomierności opracowania. Z góry świadomi tej niedokładności przyjmujemy na siebie winę a usprawiedliwiamy ją tem, że gdy z niektórych okolic kraju nadsyłają nam łaskawi spółpracownicy bardzo obszerne i wyczerpujące opisy pewnych miejscowości, nie możemy żadną miarą pomijać takich szczegółów, zwłaszcza oryginalnych, nigdzie dotąd nieogłoszonych, gwoli formalnym względom jakiejś zbyt pedantycznój niwelacyi artykułów. Jesteśmy również przygotowani na zarzut opuszczeń i braków chociaż tylko w bardzo drobnych szczegółach; jak również na zarzut błędów, które, pomimo wszelkiej możliwej staranności, zakraść się muszą do dzieła, z samych faktów złożonego. Gdzie każdy prawie wyraz jest osobnym faktem, tam omyłki już samej korekty i pisma są, niestety, nieuniknione. Słownik nasz jest pierwszą w literaturze naszej próbą encyklopedyi krajoznawczój na tak wielką skalę i musi nosić na sobie cechy nieodłączne od wszelkich pierwszych prób. Będziemy bardzo zadowoleni jeśli to tylko spełni zadanie, że posłuży za kadry, które kiedyś następcy nasi uzupełnią. Jeżeli gdzie, to u nas, i jeżeli kiedy, to w tych czasach, powinniśmy mieć na względzie potrzeby społeczne przedewszystkiem i zaspakajać je w miarę sił jaknajśpieszniej. Lepiej zacząć niedostatecznie, byle z wolą poprawy, niż czekać, zbierać przez lata całe i. .. . nic nie zrobić. Wiemy o licznych tego rodzaju usiłowaniach naszych uczonych, które poszły na marne. Stosy notat ś. p. Kucharskiego, Stekierta i w. i. były dla nas odstraszającym przykładem, że chęć wykonania odrazu wielkiego dzieła i zwlekanie bez końca przynosi w takich razach szkodę. A zresztą wszakże i słynne dziś encyklopedye Brockhausa, Meyera, miały także niezbyt świetne początki. Powtarzamy lepiej zrobić co można niż zostawić bez użytku manuskrypta choćby najstaranniejsze ale przedawnione i dla nikogo prawie nie zrozumiałe. Tak się zapatrując na cel i na plan wykonania Słownika nie kusiliśmy się o uzupełnienie go dodatkami, których się domagali i korespondenci prywatni i pewna część prasy. Żądano od nas między innemi dołączenia atlasu z kilkudziesięciu mapp pojedynczych prowincyj złożonego; doradzano zamieszczenie kilkudziesięciu tablic statystycznych, wyczerpujących rozmaite stosunki społeczne, etnograficzne, administracyjne i t. d. ; żądano rycin przedstawiających ważniejsze miasta, gmachy, typy ludowe, herby miast, bieg rzek i t. p. Nie zaprzeczamy, że wszystkie te propozycye były w zasadzie słuszne a wykonanie ich byłoby pożądane; lecz musieliśmy się liczyć z okolicznościami, które ograniczały swobodę niniejszego wydawnictwa w różnych kierunkach jedne projekta okazały się za kosztowne, inne dla braku materyału niepodobne do wykonania, jeszcze inne były wprost niemożliwe lub nie odpowiadały celowi i planowi zamierzonego przez nas dzieła. Za najodpowiedniejszy z wymienionych projektów uważaliśmy i uważamy dopełnienie Słownika obszernym atlasem z kilkunastu mapp złożonym a przedstawiającym te ziemie, o których dzieło wspomina. Lecz wstrzymaliśmy się z tym zamiarem przez wzgląd na znaczne koszta Słownik z takim atlasem byłby dwa razy droższy niż jest dzisiaj i w takim razie ceną swoją odstraszyłby może publiczność czytającą, to jest chybiłby swego przeznaczenia. Jeżeli jednak w tej formie jak go w świat puszczamy zaskarbi sobie uznanie ogółu i zapewni wydawcom zwrot kosztów, to jeszcze przed ukończeniem niniejszego wydawnictwa nie omieszkamy zabrać się do podobnego atlasu i dostarczyć go, za pewną dopłatą, nabywcom Słownika. Dzieło to, i bez owych proponowanych uzupełnień, przekracza rozmiarami swojemi zwykłą normę dykcyonarzy geograficznych, pojedynczym krajom poświęconych pochodzi to ztąd, żeśmy nie trzymali się wyłącznie geografii a także i ztąd, że na obszarze ziemi objętym przez nasz Słownik toczy się od lat wielu zacięta walka różnych żywiołów etnicznych, która, odbijając się w języku, wpływa na to, że bardzo wiele miejscowości, rzek, jezior i t. p. nosi podwójne a niekiedy i potrójne nazwy, nie licząc waryantów przez czas wytworzonych w jednym i tym samym nawet języku. Zwracamy bardzo pilną uwagę na te różnorodne nazwy, zamieszczając je we właściwych miejscach jako odsyłacze; wiemy bowiem z doświadczenia, że Słownik, który nie uwzględnia wszelkich możliwych różnic w nazwie a nawet pisowni danej nazwy np. Geogr. Lexicon Rittera traci wiele na wartości jako dzieło informacyjne. Zauważyć jednakże musimy, że nazwy czysto historyczne, dziś już nie będące w użyciu, nie znajdują się także i w naszym Słowniku, z bardzo małemi wyjątkami miejscowości ważniejszych. W ogolności co się tycze historyi Słownik nasz dodatkowo tylko ten dział nauki traktuje. Przedewszystkiem ma na uwadze obecny stan kraju i pojedynczych miejscowości a do przeszłości o tyle tylko się odwołuje, o ile ważniejsze wspomnienia lub główne zarysy geografii historycznej tego wymagają. Dlatego też przy oznaczeniu położenia danej miejscowości podaje dzisiejsze podziały administracyjne lub kościelne, nie wspominając o dawniejszych, które na innych miejscach i pod właściwemi rubrykami są geograficznie oznaczone. W określeniu położenia miejscowości kładziemy silny przycisk na podział kościelny, jako trwalszy od zmieniających się bardzo często administracyjnych podziałów. Dla możliwego skrócenia dzieła, do którego materyały z każdym dniem rosną nam pod ręką, zaprowadziliśmy w opisie miejscowości pewien szczegół, który może zrazu wyda się czytelnikowi niedogodnym, ale ostatecznie ten charakter utraci. Oto zamiast pisać, iż dana miejscowość leży w powiecie A. gubernii U. , lub w powiecie C. okręgu regencyjnego D. w Prusiech i t. p. , piszemy poprostu, iż leży w powiecie A. lub 7. , gdyż na właściwem miejscu znajdziemy, że powiat A. lub powiat C. należą do takiej a takiej szerszej całości B. lub D. Na kilkudziesięciu tysiącach nomenklatur stanowi to oszczędność kilku jeśli nie kilkunastu arkuszy druku Tylko co do tych powiatów, które jak np. bielski, brzeski, powtarzają się w różnych stronach, wyjątek jest potrzebny i tu też zaznaczamy, czy dana miejscowość leży w pow. bialskim gub. siedleckiej, czy w pow. bielskim grodzieńskiej, czy w takimże powiecie Galicyj. Ponieważ w początkowych zeszytach, gdy czytelnik niema jeszcze pod ręką wszystkich głosek alfabetu, orientowanie się co do położenia powiatów byłoby trudnem, przeto na okładce kilku pierwszych zeszytów podamy alfabetyczny spis wszystkich powiatów, o których będzie mowa w Słowniku. Troskliwą zwróciliśmy uwagę na bibliografią, którą pod ważniejszemi artykułami przytaczamy prawie wyczerpująco, podając tytuły nietylko osobnych dzieł ale także godnych uwagi artykułów pism peryodycznych, przedewszystkiem z dziedziny fizyografii. Gdybyśmy mogli na czele tego Słownika wymienić wszystkie ważniejsze przynajmniej dzieła i manuskrypta, z których spółpracownicy nasi i redakcya czerpią materyał do artykułów, ułatwiłoby to znacznie i skróciło dział bibliograficzny, gdyż dosyć byłoby wtedy zamiast dzieł cytować autorów przez skrócenia; ale nie możemy tego uczynić, bo praca jest w biegu, źródła drukowane i rękopiśmienne mnożą się, dzisiejszy ich spis byłby niezupełny. Podobnież i spis spółpracowników. Dlatego więc zarówno jeden jak drugi odkładamy na koniec dzieła a tymczasem w przytoczeniu bibliografii używać będziemy takich tylko skróceń, które bez trudu zrozumiane być mogą; artykuły zaś ważniejsze będziemy podznaczali tak jak sobie tego życzą autorowie, a obok ich spisu na końcu dzieła znaczenie tych skróceń w podpisach zostanie wyjaśnione. Etnografii nie mogliśmy traktować w dziele naszem wyczerpująco. Przytoczenie cech różnych ludów i plemion, których wymieniamy osady, chociażby tylko cech najcharakterystyczniejszych pod względem fizycznym i umysłowym, rozszerzyłoby nad miarę objętość Słownika i nawet przekraczałoby jego plan pierwotny; ograniczyliśmy się zatem w odnośnych artykułach na topograficznem określeniu rozmieszczenia danych ludów albo plemion i na treściwej historyi ich odrębnego w pewnej mierze bytu. Na jedne jeszcze okoliczność zwracamy uwagę czytelnika. Przy opisie pojedynczych miejscowości, tudzież rzek, jeziór i t. p. , często zachodzi potrzeba używania pewnych naukowych terminów geograficznych lub też nazw oznaczających pewne miejscowe tylko stosunki, niepowtarzające się w innych pro wincyach. Żeby uniknąć powtarzania objaśnień co takie wyrazy znaczą, zamieszczamy je w porządku alfabetycznym na właściwych miejscach, odmiennem tylko pismem, jako artykuły nienależące właściwie do tej kategoryi imion własnych, która wyłącznie taki Słownik jak nasz stanowić powinna. Jeżeli więc między artykułami geograficznemi czytelnik znajdzie tu i owdzie objaśnienie co znaczy na Litwie okolica, w Prusiech wieś gburska, w Galicyi starostwo, co to jest haf, majdan, wola, opole, to sądzimy, że uzna słuszność tego dopełnienia. Nie zaniedbamy też, oprócz źródłosłowu cześciej powtarzanych nazw polskich i cudzoziemskich, podawać objaśnienia takich zasadniczych składników obcej nomenklatury geograficznej, jak np. niemieckie Werder, Burg, Heide, madziarskie Falva, Nagy, Alsó, łotewskie Mujża, Goła i t. p. Czujemy jeszcze obowiązek udzielenia czytelnikom pewnych objaśnień ogólnych co do samego korzystania z naszego Słownika. Właściwie mówiąc wskazówki takie w przedmowie zamieszczone zwykle nie prowadzą do celu, bo trudno za każdą razą przed użyciem Słownika odczytywać przedmowę; gdy jednakże niepodobna też drukować ich na każdej stronnicy dzieła, musimy je tu zamieścić. Nietrudno zresztą będzie czytelnikowi oswoić się z dziełem, w którem zarówno liczbę skróceń jak potrzebę ogólnych wskazówek postaraliśmy się zredukować do minimum. A najprzód co do pisowni, której jednostajność i racyonalnośó stanowi w dziele tego rozmiaru i treści co nasz Słownik bardzo ważny wzgląd. Wahaliśmy się długo, mając do wyboru samowolny eklektyzm panujący w obecnem piśmiennictwie lub racyonalniejsze, lecz nie poparte dostateczną powagą i szerszeni uznaniem nowatorstwo. Obraliśmy wreszcie pośrednią drogę, przyjmując główne zasady prof. Małeckiego, który stara się, o ile można, godzić wyniki dzisiejszych badań lingwistycznych z naszą wadliwą grafiką i praktycznemi względami. Jednakże co się tycze nazw miejscowości tak polskich jak i obcych, z któremi nieustannie będziemy mieli do czynienia, wskazówki prof. Małeckiego nie zawsze będą wystarczającemi i w takim razie opierać się musimy bądź na etymologii, o ile takowa zdoła objaśnić wytworzenie się danej nazwy, bądź wreszcie na zwyczaju. Usilnie starać się będziemy o ustalenie rzeczywistego brzmienia i racyonalnej pisowni nazw geograficznych, uważając to za rzecz bardzo ważną, tak pod względem naukowym jak i obywatelskim, w obec systematycznego zacierania i przekształcania takowych, zwłaszcza ze strony Niemców. Nazwa jest pieczęcią, znamieniem wyrażającem związek człowieka z zajmowanem przezeń terytoryum i jego stosunek do ziemi; stanowi ona historyczny i polityczny dokument niezmiernej wagi. Sądzimy, że samo już zebranie i zestawienie nazw z tak rozległego obszaru oddać może wielką przysługę nauce i wystarcza dla usprawiedliwienia potrzeby i doniosłości podjętej przez nas pracy. W każdym razie tylko przyjęta pzzez nas pisownia obowiązuje nasze wydawnictwo, i jeśli kto zechce szukać Maryampola pod Maryjampolem lub Warmii pod Warmiją, to oczewiście dozna zawodu. Inaczej się rzeczy mają, gdy idzie o nazwy, których pisownia jest nieustaloną dla braku zasady lub z powodu niepewności źródłosłowu. W takim razie uważaliśmy pomieszczenie odsyłaczów za swój obowiązek, i dlatego zamieszczamy zarówno Humań jak Umań, zarówno Mortęgi jak Mortengi. Nazwy cudzoziemskie piszemy ile możności tak jak się one piszą w ich własnym języku, z zaprowadzeniem koniecznych zmian tylko tam, gdzie zachodzi różnica alfabetu. Przy szukaniu nazwisk niemieckich trzeba pamiętać, że ä znaczy ae, ö oe, ü ue, i np. wsi Tütz nie szukać między Tus. . a Tuw. .. lecz między Tud. .. a Tuf. .. Ma się rozumieć, iż odsyłaczy zbyt wyraźnych jak np. RadowitzRadowice albo PołonnojePołonne unikamy jako zupełnie niepotrzebnych. Mimo wszelkiej dokładności w przytaczaniu waryantów, nie możemy jednak uwzględniać takich np. wymagań staroświeckich, które każą pisać Raygród przez y lub zakorzenionych błędów miejscowych w rodzaju Rzegiestów zamiast Żegiestowa; że już nie wspominamy o tak częstych, niestety, błędach ortograficznych, rozpowszechnianych nawet drukiem, jak Podchajce zamiast Podhajce. Jeżeli dana miejscowość ma kilka nazwisk w różnych językach, to opisujemy ją zawsze pod nazwą polską a inne zamieszczamy tylko jako odsyłacze; jeżeli więc opis danej miejscowości zaczyna się od dwóch, trzech nazwisk np. Slana, Szlana, wieś i t. d. , to zawsze nazwa pierwsza jest polską a druga cudzoziemską jak w powyższym przykładzie madziarską, co też najczęściej wyraźnie się zaznacza przez dodanie w nawiasie węg. lub niem. Pomimo tej zasady radzimy czytelnikom, którzy pragną wyczerpać informacye o danej miejscowości zawarte w naszym Słowniku, aby odczytywali nietylko opis główny, ale także, w razie istnienia paru nazw cudzoziemskich, żeby i do odsyłaczy zajrzeć raczyli; łatwo się bowiem zdarzyć może, przy takiej olbrzymiej massie imion własnych i w obec trudności zbierania materyału, że niektóre tylko szczegóły dotyczące np. Ełku zamieścimy pod wyrazem Ełk a inne, później zebrane, damy pod Lyck Wypada nam jeszcze nadmienić co do nazw geograficznych, zakończonych na ów i owo, ice i icze, że nazwy te po większej części bywają zmieniane jedne w drugie, w praktyce mówienia i pisania, prawie bezwiednie; ponieważ zaś tego rodzaju jednoznacznych form bardzo jest wiele, przeto nie wszędzie podaliśmy odsyłacze. Jeśli więc kto w rzędzie artykułów p. n. Janów nie znajdzie pewnego Janowa, którego szukał, to znajdzie go z pewnością pod artykułem Janowo i naodwrót. O informacyjnej wartości Słownika dopiero po ukończeniu całego wydawnictwa będzie można powziąść dokładne wyobrażenie; dlatego też, co do tej charakterystyki naszej pracy, sądzimy, że krytyka dobrze uczyni, jeśli swój sąd aż do owej chwili powstrzyma. OBJAŚNIENIE SKRÓCEŃ najczęściej w tem dzieleużywanych. . Jakkolwiek z obowiązku wdzięczności względem łaskawych korespondentów naszych i spółpracowników wypłacimy się dopiero przy końcu dzieła, podając dokładną ich listę, to jednak nie możemy zamknąć niniejszego przemówienia tymczasowego, nie wyraziwszy podziękowania przynajmniej tym panom, którzy głównie zbogacili materyałami nasz Słownik, a do których należą pp. Józef Bliziński, znany autor dramatyczny. Adam Chmara, obywatel z gub. mińskiej. Ksiądz M. Gapiński z Nawry pod Chełmżą. Bronisław Gustawicz, nauczyciel gimnazyum św. Anny w Krakowie. Karol Hoffmann z Suwałk. Aleksander Jelski, obywatel gubernii mińskiej. Bolesław Kamiński Żyłłok z gub. wołyńskiej. Dr. Wojciech Kętrzyński ze Lwowa. M. Marasse z Krosna. Dr. Eugeniusz Maryański z Jarmoliniec. Henryk Müldner, literat z Krakowa. J J. Ossowski z Czerwonej pod Ełkiem. Klaudyusz Przedrzymirski z gub. kijowskiej. Ludwik Rokossowski z gub. wołyńskiej. Bronisław Rozwadowski z Brzeżan. Zygmunt Różycki z gub. wołyńskiej. Edward Rulikowski z gub. kijowskiej. Hr. Józef Skarbek z Osięcin w pow. nieszawskim. Tytus Sopodżko, obywatel z gub. mińskiej. Studniarski Michał, nauczyciel szkoły realnej w Poznaniu. Edward Ślaski z Janowa lubelskiego. Pisałem w Warszawie 20 listopada 1879 r. Redaktor główny, Filip Sulimierski. akad. akademia. al. alias, inaczej. analf. analfabeci, nieumiejący czytać. apt. apteka. art. artykuł. bisk. biskup, biskupi, a, e, biskupstwo. brz. brzeg. c. , cent. cent austryacki. chrz. chrześcianie. c. k. cesarskokrólewski. cm. centimetr. cz. . część. czet. czetwiert. czyt. czytaj. d. , dm. , dom, domy. dek. dekanat. dł. długi, a, e, długość. dł. g. długość geograficzna. domin. dominium. dr. drewniany, a, e. druk. drukowany, a, e. dr. żel. droga żelazna. dyec. dyecezya. dz. , dzies. dziesięcina. Dzien. Dziennik. emfit. emfiteuza. ew. , ewang. ewangelik, ewangelicki, a, e. excl. exclusive, wyłącznie. f. fenig pruski fabr. fabryka. fil. filia. fl. floren, złoty reński. folw. folwark. fr. frank, francuski, a, e. Gal. Galicya. Gaz. Gazeta. gimn. gimnazyum. gł. głęboki, a, e. gm. gmina. gr. kat. grekokatolicki, a, e. gub. gubernia, gubernialny, a, e. ha. hektar. hr. hrabia, hrabstwo. i i. i inne. incl. inclusive, włącznie. inst. instytut. izr. izraelici, izraelski, a, e. jarm. jarmark. J. Ch. Jezus Chrystus. jez. jezioro. jęz. język. j. w. jak wyżej. k. , kop. kopiejki. Kal. Kalendarz. kapl. kaplica. kat. katolik, katolicki, a, e. kil. kilometr. kl. klasa. kob. kobiety. kol. kolonia. kom. cel. komora celna. kop. kopiejki. kośc. kościół. kr. król, krajcar. król. królewski, a, e; królestwo. Król. Pol. Królestwo Polskie. ks. książę. kś. ksiądz. kw. kwadratowy, a, e. 1. , ludn. ludność. lit. Iitewski, a e, łac. łacina. łot. łotewski, a, e. M. Mały, a e. mad. madziarski, a, e. men. menonici. męż. mężczyźni. m. i. między innemu mil. milion. mk. mieszkańcy. mko miasteczko. mm. millimetr. mr. mórg. mrk. marka niemiecka monetą. mt. metr. mur. murowany, a, e. n. nad. N. Nowy, a, e. nal. należy. Nadw. Nadwiślańska dr. ż. nied. niedaleko. st. tel. stacya telegraficzna. niem. niemiecki, a, e. stul. stulecie. n. p. m. nad powierzchnią, morza. stwo starostwo. n. s. nowego stylu. sz. , szer. szeroki, a, e; szerokość. ob. obacz. sz. , sześc. sześcienny, a, e. obr. obraz. sz. g. szerokość geograficzna. odl. odległy, a, e; odległość. szk. szkoła. odn. odnowiony, a, e. szl. szlachecki, a, e. okr. okrąg. Szl. Szląsk. os. osada. szp. szpital. Pam. Pamiętnik. Ś. , Św. Święty, a, e. par. parafia, parafialny, a, e. t. tom; tonna. płd. południe. tak. talar. płn. północ. tm. tamże. pobl. pobliski, w pobliżu. t. n. tegoż nazwiska. pol. polski, a, e. tys. tysiąc. poł. położony, a, e. u. gm. urząd gminny, półw. półwysep. um. umarł. por. porównaj. uniw. uniwersytet. pow. powiat. nr. urodził się. prawosł. prawosławny, a, e. Y. vel, albo; von. prod. produkcya. vol. volumen, tom. pryw. prywatny, a, e. W. wiek; wiorsta. przyl. przyległości. W. Wielki, a, e. przyst. przystań, przystanek. w. a. waluty austryackiej. przyw. przywilej. Wiad. Wiadomości. p. w. pod wezwaniem. W. Ks. P. Wielkie Księztwo Poznańskie, r. rok. wł. włóka. . ref. reformowani ewangelicy. wł. , włas. własność. reg. regencya. właś. właściwie. rob. robotnicy. włośc, włościanie, włościański, a, e. rodz. rodzina. woj. województwo. roln. rolnik, cy. wsch. wschód, wschodni, a, e. ross. rossyjski, a, e. wś. wieś. rs. rubel srebrem. wyd. wydanie. rz. rzeka. wym. wymawiaj. rz. kat. rzymskikatolik, cy. wys. wysoki, a, e, wysokość, rząd. rządowy, a, e. wyst. wystawiony, a, e. saż. , sąż. sażeń, sążeń. wzn. wzniesiony, a, e. s. gm. sąd gminny. zach. zachód. s. s. starego stylu. zał. założony, a, e. st. stopa; stacya; stopień. zaśc. zaścianek. St. Stary; Sanct. zbud. zbudowany, a, e. staroż. starożytny. złr. złoty reński w. a. st. dr. ż. stacya drogi żelaznej. zm. zmarł, y, a. stol. stolica. zw. zwany, a, e. st. p. stacya pocztowa. źr. źródło. str. stronnica. Nie wymieniamy tu naturalnie skróceń przypadkowo użytych lub łatwiej zrozumiałych. DZIEŁA I CZASOPISMA najczęściej cytowane w tekście bądź przez nazwisko autora, bądź przez podane tutaj skrócenia. Adamy H. Die Provinz Schlesien. WroPomorza wraz z przezwiskacław 1873, mi niemieckiemi, Lwów, Afanasiew D. Materijaly dlia geografii i sia1880. tistiki Rossii, Petersburg 1861. Kłosy Kłosy czasopismo Warsz. Ath. Atheneum wileńskie, 1841 Knie Dykcyonarz Szląska pruskie1848. go, po niem. , Wrocław 1845. Beauplan Description de l Ukraine, 1665. Kolberg 0. Lud. Bibl. Oss. Biblioteka Ossolińskich czasoKorejwo. Materijaly dla geografii i stapismo 1842 44. tistiki Rossii, Petersburg Bibl. Warsz. Biblioteka Warszawska, 1841 1861. 1880. Korzistka Geografia Szląska AustryaBienenstamm H. Geographischer Abriss der drei ckiego i Morawii po niemiec. deutschen OstseeProvinzen Krasiński J. Opisanie Polski z w. XVI Russlands, Ryga 1826. Kraszewski J. I. Litwa. Bobrowski P. Materijaly dlia geografii i staKromer. Polonia, sive de situ, populis tistiki Rossii, Petersburg 1863. etc. Büsching. Geografia Królestwa Polskiego, Kummersberg AdministrativKarte von GaliLipsk 1768. zien, Lodomerien etc. 1855. Cenowa dr. Skarb kaszubosłowiańskiej Lachnicki Statystyka gubernii litewskomowy, Świecie 1866. grodzieńskiej, Wilno 1817. Długosz Liber beneficiorum. Malte Brun. Tableau de la Pologne. Echard. Bykcyonarz geograficzny, Manteuffel G. Inflanty Polskie, Poznań 1879. Warszawa, 1782. Marczyński Stat. , top. i hist. opisanie gub. Enc. kośc. Encyklopedya kościelna, Warpodolskiej, Wilno, 1820 23. szawa od 1876. Plater Opisanie jeogr. hist. stat. W. Enc. Org. Encyklopedya powszechna S. Ks. P. , Paryż 1841. Orgelbranda w 28 tomach, Pol W. Północny Wschód Europy i HyWarszawa. drografia Polski. Enc. Org. mn. Encyklopedya powszechna S. Połujański Opisanie lasów i t. d. Orgelbranda w 12 tomach, Przewod, nauk i lit Przewodnik naukowy i literaWarszawa. cki, miesięczny dodatek do Enc roln. Encyklopedya rolnictwa, WarGazety lwowskiej. szawa. Pusz. Geognostyczny opis Polski. Enc. Ungra. Encyklopedya ogólna wiedzy R. G. K. Roczniki gospodarstwa krajoludzkiej w 12 tomach, Warwego, Warsz. 1842 61. szawa. Rieger Czechy, ziemia i naród, po czeFunduklej Statisticzeskoje opisanije kisku. jewskoj gubernii, Petersb. Rodecki Obraz geogr. stat. Król. Pol1852. skiego, 1830, Warsz. Grabowski A. Kraków i jego okolice, 1844. r. t. n. K. Roczniki Towarzystwa NauGwagnin SarmatiaeEuropeae descriptio. kowego Krakowskiego Jaroszewicz. Obraz Litwy. 181761. Kętrzyński Nazwy miejscowe polskie Prus r. t. p. n. Roczniki Towarzystwa Przyjazachodnich, wschodnich i ciół Nauk. Warsz. 180330 1 sążeń polski 1 arszyn 1 stopa ross. 1 sążeń 1 łokieć austr. 1 sążeń austr 1 łokieć pruski 1 stopa pruska lub reńska 1 metr Monografij specyalnych tutaj nie podajemy, tylko pod odpowiedniemi artykułami. Rękopisy i inne dzieła, z których korzystaliśmy, wymienimy przy końcu Słownika. Rzączyński Siemienow. Słowaczyński Spraw. kom. fizyogr. Starowolski Star. Polska Staszic Stecki T. X Stołpiański N. Stuckenberg. Stupnicki Historia naturalis curiosa. Słownik geograficznostatysty czny Cesarstwa Rossyjskiego bez Król. Polskiego po rossyjsku, Petersburg. Polska w kształcie dykcyonarza. Sprawozdania komisyi fizyograficznej Akademii Umie jętności, Kraków. Polonia, nunc denuo recognita et aucta. Starożytna Polska Balińskiego i Lipińskiego, Warszawa. O ziemiorodztwie Karpat. Wołyń. Diewiat gubernij zapadnorus skaho kraja, Petersb. 1866. Hydrographie des russischen Reichs. Najnowszy Skorowidz pocztowy Galicyi, Lwów 1877. Syrokomla, Niemen od źródeł do ujścia. Sznajder A. Encyklopedya Galicyi, kilka zeszytów, Szulc D. 0 Pomorzu Zaodrzańskiem. Święcki. Opis starożytnej Polski. Tatomir Geografia fizyczna i historyczna Polski oraz Geografia Galicyi. Toeppen Geographie Preussens. Tyg. Ul Tygodnik illnstrowany czasopismo, Warszawa od 1859 r. Tyszkiewicz. Opis powiatu borysowskiego i Brzegi Willi. Voigt Geschichte Preussens. Zarański Geograficzne imiona słowiańskie, Kraków 1878. Zieliński Materijaly dlia geografii i statistiki Rossii, Petersb. 1865. Zinberg. Skorowidz Królestwa Polskiego, Warsz. 1878. PORÓWNANIE wspominanych w tem dziele miar wielkości wszelkiego rodzaju. 1 łokieć polski 25, 532 arów. 56, 170 arów. 1 mórg pruski 1 mórg chełmiński 1 kwarta polska 1 korzec 1 litr. 120 kwart. 30 korcy. 25 garncy. 209, 9076 litrów, 16 czetwierti. 12, 99276 litrów. 40 wiader. 64, 9615 litrów. 24 szefie. 60 szefli. 1 1 1 1 1 1 1 1 łaszt polski beczka czetwert łaszt ross. wiadro beczka szefel pruski wispel stopy polskie. 0, 8099 arszyna. 0, 576 metra. łokcie polskie. 16 werszkom. 0, 7111936 metra. 0, 3047973 metra. 3 arszyny. 7 stóp. 2, 1336 metrów. 0, 7775586 metrów. 1, 896484 metrów. 0, 66694 metrów. 1 łaszt pruski 0, 3238535 metrów. 1, 73611 łokci polskich. 1 funt polski 1 kamień 1 centnar 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 funt ross. pud berkowiec funt austr. centnar funt pruski kilogram tonna łaszt okrętowy 1 złp. 1 rubel 1 złr. w. a. , gulden albo floren 1 marka niemiecka w złocie 1 talar 1 mila geogf. 1 mila polska lub ross. 1 wiorsta 1 kilometr. 1 mila austr. 1 włóka pols. nowopolska 1 mórg polski 1 diesiatyna diesięcina 1 hektar 1 ar 1 mórg austr. 7407, 4074 metrów. 4286, 695 sąż. polskie. 6, 9437 wiorst. 7 wiorst 1500 arszynów 1066, 7805 metrów. 1000 metrów. 7585, 937 metrów. 30 morgów. 55, 9872 arów. 0, 512459 dziesiatyn. 2400 sąż. kw. 1, 9508 morgów n. p. 109, 252 arów. 100 arów. 100 metrów kw. 57, 5464 arów. 405, 504 gramów 25 funtów 4 kamienie. 409, 51156 gramów. 40 funtów. 10 pudów. 560, 060 gramów. 100 funtów austr. 500 gramów. 1000 gramów. 1000 kilogramów. 2 tonny. 15 kop. 100 kop. 61, 742 kop. 30, 871 kop. 3 marki. Słownik Geograficzny. Zeszyt I. 2 Aal Aalbeck Aalfang Abazówka Abbau Abbus Abela A Aa, nazwa wielu rzek, rzeczek i strumieni, zwłaszcza w krajach germańskich od Staroniem. aha woda. Na połud. wschodniem porzeczu Baltyku wiele rzek nosi to nazwisko, choć głównie tylko w książkach, bo w ustach ludów okolicznych przechowały się dawne nazwy łotewskie, estońskie, litewskie i i. 1. Aa, zwana po łotewsku Wielką rzeką, Leelaupe, mylnie czasami Leelaaa, lub Lentlaaa, Lentlaupe ztąd u W. Pola Lentawa, rzeka przy morska między Niemnem a Dźwiną, powstaje z połączenia Niemunia i Muszy pod Bowskiem. Od Bowska płynie na Mitawę w kierunku półn. zach. a od Szloku w stronę wschodnią skręca i tu dopiero przybiera nazwę BolderAa lub BullerAa, po łotew. LeelasUpas Griiwe; pod Szlokiem bowiem wązkie pasmo piaszczystej mierzei Bulder czy Bolder tamuje jej drogę do morza. Dawniej Aa prawdopodobnie tutaj uchodziła do Baltyku. Od Szloku Aa płynie jeszcze mil 5 i pod Warmkrugiem dwa jej ramiona do Baltyku uchodzą, przerwami w r. 1757 wymytemi; trzecie ramię w tern miejscu oddziela się i upłynąwszy 8 w. około miejscowości Bolderaa wpada powyżej Dyamentu do Dźwiny. Niektórzy geografowie tylko to ostatnie ramię BolderAa nazywają. Bieg Aa jest płaski, płytki, wylewy znaczne; od Bowska do ujścia 110 w. dług. Pod Mitawą 60 sąż. szer. , pod Szlokiem 170, przy ujściu 400. Tratwy chodzą już po Muszy i Niemuniu, inne statki mniejsze po Aa, dopiero od Mitawy. System rz. Aa, zwanej też kurlandzką albo kurońską Aa, po niemiecku w gub. lifl. GrosseBäche, jest dosyć rozległy i sięga dość daleko wgłąb Żmujdzi. Główne jej dopływy, oprócz Muszy i Niemunia, są Szweta Schwedt, Platonia Platone, Wirczówka Wuerzau, Sessawa Sesaau, Szwiteń Schwitte, Islic Islitz, Sussei, Ekawa Ekau, Garroza Garrose, Piana, Auca, Berza, Wirszupa Werszupe; ta ostatnia wpada do ramienia Dyamentowego Aa. Niegdyś cała rz. Aa nazywała się Musza, po niem. Muhs. 2. Aa, liflancka, inaczej TreiderAa, po staroestońsku Torejda, po łotew. Gauja, Jauga, Gajuupe, dawniej Goiwa, ob. Gauja 3. Aa, Heiligen, Swięta Aa, po łotew. Szwentupe, ob. Święta. 4. Aa Lawen, Ławen A. lub Ławena, ob. Ławena. 5. Rz. Muszę w dolnym biegu zowią też niekiedy Aa. Bienenstamm, Pol, Siemionow, Stuckenberg. F. S. Aahof, po łotew. Lejas Mujża, m. w gub. lifl. w pow. wendeńskim, u zbiegu Tyrsy z Gaują. Aal, ob. Rega. Aalbeck, ob. Albeka. Aalfang, ob. Skrzynna i Węgornia. Abakłydżaba, duża wś rządowa w pow. benderskim w Besarabii, nad rz. Kahilnikiem, o 70 w. na płd. zach. od Bender. Abawa, Abau, rz. , największy dopływ Wen ty ob. w Kurlandyi, z prawej strony, ma swo je źródło w parafii Neuenburg, pow. tukumskiego, ujście w parafii Goldynga. Przyjmuje Zschaksche, Naudaję, Karratawasuppe, Wehsacht, Ammul, Immul inaczej Ahsuppe lub Wilpene i Weendradse. A. jest najpiękniejszą z rzek kurlandzkich, płynie przez 5 małych jeziór Apsau, Limarz, Palamsz, Lestin i Kliggen ku północy, potem na zachód, uchodzi ni żej Goldyngi pod Abaushofem; brzegi po części błotniste, po części wysokie wapieniste. Dłu gość rz. 125 w. , szer. 15 saż. , w czasie wylewu do 70 saż. Spław drzewa z Roennen i Goldyngi. Nad A. leży kilka miejscowości, zwła szcza w pow. tukumskim, zwanych Abawski dwór, Abaushof. F. S. Abazówka, wś rząd. w pow. bałckim, osie dlona przez żydów kolonistów, których jest 698; rozl. 1080 dz. Dr. M. Abazowski ucząstek, w pow. bałckim, 164 dz. rozl. , należy do senatora Abazy. Abbau, ob. BiałeBłoto. Abbus, rz. , lewy dopływ Wenty, w Kurlandyi, w parafii Amboten. Abela 1. A. strumień, lewy dopływ Niewiaży, do której o 2 w. poniżej Kiejdan wpada. Przyjmuje z prawej strony Rudeksznę, Pindę, Szularę z Purwą, Sulewę, Malec a z lewej Łaukiessę i Ałkupis. 2. A, strumień, dopływ z pra Aahof Abazowski ucząstek Abakłydżaba Abawa Aa Adamkowo Abele wej strony rz. Kroi, która do Muszy wpada; przyjmuje Wiezgę. Abele, mko w pow. nowoaleksandrowskim gub. kowieńskiej, nad rz. Pokrewną lub Krew ną, o 40 w od Nowoaleksandrowska, st. dr. żel. z Kałkun do Radziwiliszek, o 44 w. od Kałkun, pomiędzy Jełówką i Poniemunkiem, st. p. i tel. O dawności A. świadczą znajdywane w okolicy popalone kości, resztki oręża i naczyń. Histo rycznie pierwszą wzmiankę o A. spotykamy w XVI w. Starostwo abelskie w pow. Korszewskim na Żmujdzi płaciło kwarty r. 1782 złp. 992. Mko A. liczyło 1861 r. mk. 1560. Par. katol. A. ma dusz 4862. Kośc. mur. p. w. św. Anny, wzniesiony 1629 kosztem para fian. Filia w Rogielach. Dekanat abelski dyec. telszewskiej obejmuje połowę pow. nowoaleksandrowskiego, liczy parafij 14 Komaje, Abele, Rakiszki, Skopiszki, Poniediele, Krewno, Poniemuń, Poniemunek, Jużynty, Żabiszki, Hanuszyszki, Kwietki, Czadosy, Popiel; 5 filij; 9 kaplic. Wiernych 57417. F. S. Abelin, wś rząd, w pow. rossieńskim, o 65 w. od Rossien. Abeliny, wś w pow. gierdawskim, okr. reg. królewieckiego, pod Abeliszkami. Abeliszki, Abelischken niem. , dobra rycerskie i wś w pow. gierdawskim, okr. reg. królewieckiego, 183 mk. , st. p. Abelskie, jez. w pow. nowoaleksandrowskim, gub. kow. , pod Abelami, łączy się przez rz. Krewne z antonoskiem jeziorem. Abgulde, strumień, lewy dopływ Aa, ma ujście w parafii mitawskiej w Kurlandyi. Abgulden, jez. w pow. mitawskim parafii Doblehn. Tamże kilka wsi t. n. AbgunstKampe, Kępa nad Szarpówką, wś w pow. malborskim, dawniej do Gdańska należąca, 1783 w dzierżawę dana, mieszk. 30, ewangel. i menonitów. Abos, ob. Obiszowce. Abrahamfalva, ob. Abrahamowce. Abrahamów czyli Abramowy potok, mały potok w obrębie gm. Zawadki rymanowskiej. Wypływa ze stromych gór Beskidu niskiego, wznoszących się po płd. wsch. str. tej gm. , zrasza w krótkim ćwierćmilowym biegu dolinę, w któ rej leży przysiołek Abrahamów i na wsch. krańcu wsi Zawadką zwanej, łączy się z Za wadką, dopływem Jasiołki. Br. G. Abrahamowce. po niemiecku Abrahamsdorf, węg. Abrahamfal, wś słowacka na Śpiżu, w do rzeczu Popradu, po wsch. str. gościńca wiodą cego z Kiezmarku do Czwartku, istniała już w r. 1286 p. n. villa Abraham. Par. łacińska była już r. 1383. Ludn. przeważnie katol. 240 dusz, ewang. tylko 14. Żydów bardzo mało. Czyt. Dr. E Janoty Zapiski o zaludnieniu dolin Dunajca i Popradu na Śpiżu, Krak. 1864. Br. G. Abrahamowice, przysiołek, ob. Szczyrzyca. i Abramowice. Abrahamowszczyzna, przysiołek, ob. Krowica. Abrahamsdorf, ob. Abrahamowce. Abrahamsfalva, ob. Abrahamowce. Abrahamshof, ob. Borek. Abramów, wś. pryw. i folw. w pow. lubartowskim, gm. Wielkie, 60 osad włośc. ; par. w Rudnie, st. p. w Kurowie. Odl. od Lubartowa 20 w. Abramów i Abramowska wola, dwie wsie graniczące ze sobą w pow. zamojskim, gm. Goraj. Leżą na wyniosłych wzgórzach 565 st. n. p. m. , nad rz. Ładą, o 2 w. od Goraja i ty leż od Frampola oddalone. A. posiada gorzelnię produkującą za 4, 000 rs. rocznie; obszerny ogród i sad. Kościół par. w sąsiednim Rodziecinie, st. p. we Frampolu. B. Ch. Abramowice właśc. Abrahamowice, wś. i folw. nad rz. Czerniejówką, w pow. lubel skim, gm. Zemborzyce; kośc. paraf. mur. ; gorzelnia z produkcyą do 40, 000 rs. rocznie, st. p. i st. kol. Nadwiślańskiej w Lublinie. A. pierwotnie należały do par. lubelskiéj, dopiero w 15 w. utworzono tu oddzielną parafią i wystawiono kośc. drewn. Obecny wzniósł Wincenty Jezierski w 1786 r. Por Długosz I. 199 II. 539 i III 306, 307. B. Ch. Abramówka, wś. w pow. kijowskim, nad rz. Zdwiźem, o 7 w. od Kotiużanki, własność Sinielnikowa. Mieszk. 292, parafii kotiużańskiej. Huta szklana. KI. Przed. Abramowsk, okrąg wiejski w gminie Jewije, pow. trockiego, gub. wileńskiej, liczy w obrębie swym wsie Griesnokole, Abramowsk, Soboliszki, Hejbany, Kurkowszczyzna, Konleniszki, i zaścianki Hołynka, Lachowicze, Pojecina, Szorkinia. Majątek A jest własnością hr. Platera. Wś. A leży o 21 w. od Trok a o 10 w. od st. dr. ż. Jewije. Abramowska Wola, ob. Abramów. Abramowszczyzna, wś. w pow. wieliskim, nad Jelszą. Abranowce, Abrahamowce, po węg. Abrany, wś. w hr. szaryskiem Węg, nad potokiem Delna, kościół katol. filial, 365 mieszk. Abrany, ob. Abranowce. Abrau, ob. Oborowo. Abschermeningken, Abscherningken, ob. Kugen. Abschruten, dziewięć wsi w Prusiech wschodnich nosi to nazwisko. Z tych A. w pow. wystruckim zowie się też inaczej Usswarten; w pow. ragnickim inaczej Jacken a w pow. pilkaleńskim inaczej Petczinken. Abse, rz. , ob. Egiel. Absteinen, wś. w pow. stołupiańskim, pod Ejtkunami, słynna z pięknej stadniny koni. Abstich, ob. Lupsztych, Absze, rz. , dopływ Bartawy z prawej strony. Ma źródło na płn. od mka Iłłoki, ujście o 2 w. od Szkud; przyjmuje strugę Sartys. Abt, rz. , dopływ rz. Omel, ob. Pregla. Achodden, ob. Ochodnio. Achthuben, wś. w pow. prądnickim, na Szląsku prus. , tuż obok Schnellenwalde, w parafii Riegersdorf. Dwie wsie t. n. w Prusiech wschodnich. Achtuba, lewe ramię Wołgi, oddziela się powyżej Carycyna i na przestrzeni 650 w. prawie równolegle do niej płynie, miejscami bardzo obfite w wodę i po brzegach błotniste, miejscami wązkie i wysychające czasem. Niegdyś A. miała wpadać wprost do m. Kaspijskiego. Mieszkają nad nią Kałmucy i astrachańskie wojsko kozackie. Piotr W. chciał rozwinąć w tych stronach jedwabnictwo, ale przemysł ten w pierwszych latach XIX w. zupełnie upadł. Nad A. spotyka się mnóstwo zwalisk po dawnej Złotej Ordzie, której stolica Saraj była prawdopodobnie w tern samem miejscu, gdzie dziś m. Carewo Siemienow, Geogr. stat. Słowar Ross. Imp. Achtyrka, m. pow. w gub. charkowskiej, o 108 w. od Charkowa, 1276 od Petersburga, nad jez. Białem i Czykałowem, oraz nad rzeczkami Achtyrką i Husienicą, st. dr. żel. sumskiej, około 20000 mieszk. Założone w r. 1641 przez Polaków, należało do t. z. obronnych horodyszcz putywelskich, 1647 przyłączone do Rossyi; posiada wielki sobór prawosławny z obrazem M. B. cudami słynącym, do którego corocznie schodzą się tłumy pielgrzymów. Prócz tego mają być w soborze trzy obrazy pędzla Murilla. Z rzemiosł rozwinięte głównie w A. szewctwo i tkactwo materyj wełnianych na jubki małoruskie. Jarmarków 5 na rok, kramów 60. W mieście brak dobrej wody do picia. Powiat achtyrski gub chark. ma 2442 w. kw. , w 1861 miał 98700 mieszk. , osad zaludnionych 141 największa po A. Kotelwa, cerkwi 48, główna rz. Worskła, grunta czarnoziemowe, lasów brak, uprawa zboża, buraków, tytuniu. Ludność wiejska trudni się głównie czumactwem. Osady wielkorossyjskie powstały tu od połowy XVIII stulecia. F. S. Ack. .. Nazwy niemieckie zaczynające się od Ack. .. patrz głównie pod Ak. Ackmenischken, pięć wsi w Prusach wschodnich nosi to nazwisko; z tych jedna w pow. ragnickim zowie się też inaczej Maagstim. Ackmonienen, trzy wsie w Prusach wsch. noszą tę nazwę. Acstass, ob. Uść, po niem. Uscz, Uszcz. Acukiewicze, wś. w półn. zach. str. pow. mowogródzkiego gub. mińskiej, w gminie lubczańskiej, w I stanie policyjnym i I okręgu sądowym Nowogródzkim. Al Jel. .. Aczujew, duża wś. na wsch. brz. morza Azowskiego, nad rz. Czarny Protok, słynna z rybołówstwa, Aczytskaja ross. , wś, pow. krasnoufimski, gub. permska, st. poczt. o 21 w. od Krasnoufimska ku Permowi. Adachów, ob. Odachów. Adamańce, wś. , pow. trocki. Adamczowice, wś, i fol. , pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Goźlice, st. p. Klimontów. Wspominana u Długosza II. 334, 336. Adamejciszki, okrąg wiejski, gm. Podbrzezie, pow. wileński, liczy w obrębie swym wsie Leony, Wojtkuńce, Siewruki, Tumańce, Adamejce, Rejszaliszki, Kalniszki, Kałnota, Dasiance, Biernaty, Grysztele, Worniszki, Jakubańce, Grodzie; zaścianki Dumbla, Rataliczki, Pojeżowce, Źemariele, Mialejki, Kałnota, Szoskiszki, Boreliczki, Wojniczki, Ejdaniszki, Radlicele, Pokliszki, Puzyrzyszki, Powarnie, Rogiewiszki Wroniszki, Okmiana, Wiźuniszki, Pustowszczyzn, Pieślakiszki. Adamek, ob. Adamów. Adamfoeldje, ob. Moszorów. Adamierz, ob. Jadamierz. Adamiszki, zaścianek, pow. trocki. Adamki, folw. , pow. włodawski, gm. Wyryki, przestrzeni morgów 1580; par. i st. p. we Włodawie. Adamkowo, Jadamkowo Kętrz. 1. A. , wś szlachecka, pow. tucholski, na lew. brz. rz. Kamionki, rozl. 248. ha. , lud. 32 kat. 22 ewang. Osada nowsza, własność Prądzyńskiego. 2. A. , Adamshof, folw. , pow. złotowski Prus Zach. Adamów, Adamowo, Jodamów, . nazwa bardzo wielu wsi, folwarków, osad, na całej przestrzeni ziem polskich. W obrębie Królestwa jest przeszło trzydzieści miejscowości t. n. Adamów, 1. A. lub Jadamów, osada, dawniej mko, pow. łukowski, gm. Grudów, posiada sąd gminny, szkołę elementarną i kościół parafialny murowany. Zwyczajna droga łączy A. z Łukowem, odległym o 23 w. ; najbliższa st. dr. żel. Krzywda na linii z Łukowa do Iwangrodu, st. poczt. w Łukowie. Ludność A. wynosi około 1, 000 mk. w 90 domach. Mieszkańcy, przeważnie rolnicy, posiadają 1830 morgów ziemi. A. parafia dek. łukowskiego liczy 1406 dusz. W zeszłym wieku A. był własnością Krasińskich i słynął z jarmarków. 2. A. wś. gm. Piorunów, pow. konińskiego, o 12 w. na płdwsch. od Konina, o 6 w. od Władysławowa, 272 mórg rozl. , 83 ludn. , grunt piaszczysty, okolica biedna, wzgórzysta, bezwodna; obok folw. A. powstały po wyciętych lasach, niegdyś do dóbr Wyszyna należących, 180 mórg rozl. 3. A. wś, gm. Golina, pow. koniński, o 14 w. na płn. zach. od Konina, o 2 w. od Goliny, przy trakcie z Goliny do Kazimierza, 98 mórg rozl. Adamów Abele Abelin Abeliny Abeliszki Abelskie Abgulde Abgulden Abgunst Abos Abrahamfalva Abrahamów Abrahamowce Abrahamowice Abrahamowszczyzna Abrahamsdorf Abrahamsfalva Abrahamshof Abramów Abramowska Abramowice Abramówka Abramowsk Abramowszczyzna Abranowce Abrany Abrau Abschermeningken Abscherningken Abschruten Abse Absteinen Abstich Absze Abt Achodden Achthuben Achtuba Achtyrka Ack Ackmenischken Ackmonienen Acstass Acukiewicze Aczujew Aczytskaja Adachów Adamańce Adamczowice Adamejciszki Adamek Adamfoeldje Adamierz Adamiszki Adamki Absze Adomiszki Agatyn Agatówka Afryka Adżamka Adżałyk Adził Adyszów Adwokacie Adwa Adsel Adryanów Adryan Adolphsheim Adolfowo Adolfowice Adlerhorst Adlerberg Adler Adelsdorf Adelnau Adelinów Adelig Adasiewszczyzna Adamsverdruss Adamshof Adamsheide Adamsguth Adamsdorf Adampol Adamowo Adamówka Adamowizna Adamowicze Adamowice Adamowce Adamowa Adamy 105 ludn. , grunt szczerkowaty. Obok folw. t. n. ob. Golina. 4. A. pow. gostyński, gm. Pacyna, ziemi mórg 238, lud. 158. Kolonia utworzona w 1865dawniej fol. Potrzasków. 5. A. wś. i fol. , pow. zamojski, gm. Suchowola, wł. pryw. , par. w Krasnobrodzie, st. p. w Zamościu. 6. A. , lub Adamek, wś rządowa, w. pow. Końskie, gm. Miedzierza. 7. A. , ob. Adamówka. Adamowa, przystanek dr. żel. dynaburskowitebskiej, między Barowuchą a Borkowiczami, w pow. połockim; wś tamże nad Uświaczą. Adamowagóra, kol. włościańska, pow. sochaczewski, gm. Młodzieszyn; ludność trudni się wyrobem sit. Adamowawola, wś, pow. włocławski, gm. Pyszkowo, st. p. Chodecz. Adamowce, ob. Adamówka. Adamowice, 1. A. wś, pow. błoński, gm. Piekary, par. i st. p. w Mszczonowie. 2. A. pow. miechowski, gm. Tczyca, par. Szreniawa, st. p. w Wolbromiu. W 15 wieku była własnością Stanisława Szreniawity, jak i większa część okolicznych wsi Długosz I40; II37. Br. Ch. Adamowice, niem. Adamowitz 1. A. , wś. pow. raciborski niegdyś własność klasztoru Dominikanek, w parafii Markowice, z kapl. katol. w miejscu. 2. A. , wś, pow. wielkostrzelecki, należy do parafii Wielkie Strzelce. Adamowicze wielkie i małe, wsie, pow. augustowski, gm. Łabno, obie mk. 295, domów 37. Kościół murowany, wystawiony kosztem parafian w 1855 r. ; st. p. Sopoćkinie. A. par. katol. dek. augustowskiego, dusz 2596. A. stanowiły niegdyś rozległe dobra narodowe, w skład których wchodziło mko Lipsk i około czterdziestu wsi. Obecnie grunta wioskowe i osady Lipska przeszły na własność włościan. Adamowicze, wś, pow. grodzieński, posiada kościół murowany, wzniesiony staraniem ks. Baniewicza. Adamowizna, 1. A. wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, o 16 w. od Suwałk, mk. 169, domów 26. 2. A. , wś, pow. błoński, gm. Grodzisk. Nazwiska z końcówką izna utworzone wyłącznie od imion własnych są nadzwyczaj częste na Mazowszu i właściwe zwykle osadom małych rozmiarów por. Pelcowizna, Szymkowizna, Stantowizna. Br. Ch. Adamówka. 1. A. , wś. pow. berdyczowski, nad bezimienną rzeczką wpadającą do Rosi Kojanka. Odległa o 74 w. od Berdyczowa, o 38 w. od st. dr. ż. Holendry a o 7 w. od mka. Pohrebyszcz, z któremi stanowi jeden majątek, należący do hr. Rzewuskich; niegdyś była to własność ks. Wiszniowieckich. Mieszk. 594, wyznania prawosławnego, należą do Pawłowieckiej parafii odległej o 5 w. . Ziemi 1924 dzies. , pierwszorzędnego czarnoziemu, grunta zupełnie równe, uprawia się przeważnie pszenica i buraki. Zarząd gminny wołost we wsi Pawłówce, zarząd policyjny stan w m. Pohrebyszczach. 2. A. , duża wś, pow czehryński, nad błotnistą rzeczką Szybik, wpadającą do Dniepru, tudzież nad jez. Pańskiem i Krynowskiem; o 9 w. odległa od p. m. Czehrynia. Dawniej należała do starostwa czehryńskiego, dziś stanowi własność rządową. Mieszk. 2072 wyznania prawosł. Cerkiew paraf. zbudowana w r. 1726 Wizyty Czehryńskiego Dekanatu za r. 1741; było tu wówczas 30 chat i 307 mieszk. Zarząd gminny i policyjny w m. Czehryniu a tamże i st. poczt. Ziemi 3820 dzies. We wsi znajduje się wysoka mogiła, na której niegdyś był klasztor, zniszczony 1678 r. w czasie wzięcia i zniszczenia Czehrynia przez turków i tatarów pod dowództwem wezyra KaraMustafy, sławnego później z klęski pod Wiedniem. Kl. Przed. 3. A. , lub Adamowce, wś, pow. mohylewski, dusz męz. 35. Ziemi włośc. 62, obywatelskiej 122 dz. Należała do Głoskowskiego, dziś Tarasiewicza. 4. A. , wś, pow. jampolski, mieszk. 338, ziemi włośc. 356 dzies. , ziemi obyw. 385 dzies. Należy do Sobańskich. 5. A. wś rządowa, pow. latyczowski, gminie Zińków; dusz męz. 737. Ziemi ornej 1960 dzies. ; młynów 5, przynoszących 5760 rs. 6. A. , wś pow. bałcki; dusz. męz. 175. Ziemi włośc. 428 dz. , ziemi obyw. używalnej 1367 dz. , nieużyt. 25 dz. , należy do sukcesorów Janiszewskiego. 7. A, , lub Adamów, wś pow. nowogradwołyński, gm. połońska, należy do dóbr t. n. hr. Dunina Karwieckiego, ma gorzelnię, liczy dusz włośc. męz. 152, ziemi włośc. 482 dzies. 8. A. , zaśc. pow trocki. Dr. M. , L. R. Adamówka, 1. wś, pow. sieniawski, par. Maydan, własność ks. Anny Czartoryskiej. 2. A. , przysiołki, ob. Podbereże, Brzeżany, Mikołajów. Adamowo, nazwa kilkunastu wsi i folw. , przeważnie w obrębie gub. płockiej i łomżyńskiej, por. Adamów. Adamowo, po łotew. Adamowa, wś. , pow. rzeżycki, par. Duksztygał Szadurski, własność Nodhafta. Adamowo, l A. wś. , pow. babimoski, obejmuje wś. Ad. , probostwo i szpital Komorowo, cmentarz żydowski, winnice komorowskie, młyn i karczmę Berzyńską; 54 domów mieszkalnych, ludności 474; 8 ew. , 466 kat. , 67 analf. ; tuż pod miastem Wolsztynem; od miasta pow. o 28 kil. sąd w Wolsztynie, par. do Wolsztyna. 2. A. folw. ob. Latalice. 3. A. folw. , ob. Witosław. 4. A. folw. , ob. Krzyćko Wielkie GrossKreutsch 5 A. Adamshof, folw. ob. Krabielewo GrossKrebbet. Adamowo, Adamsdorf. 1. A. wś. , pow. brodnicki, 1682 r. własność Trzcińskich, dziś włościańska, 87 ha. rozległ. , ludn. 30, samych ewang. 2. A. wś. pow. grudziądzki, 1682 własność Kucharskich, dziś włościańska, 111 ha. ziemi, 194 mk. , samych ewang. i żydów. Leży po prawej stronie szosy z Chełmna do Grudziądza, na samej granicy obu powiatów, dawniej w pow. chełmiń. U Kętrz. A. nazwa ne Mały Rudnik. M. G. Adamowo, Adamshof. 1. A. folw. należący do W. Pietrzyków, pow. człuchowski, 27 mk. ewang. 2. A. folw. w pow. złotowskim, po r. 1766 powstały, do Sypniewa należący; 413. ha. rozl. , ludn. 14 katol. , 16 ewang. Kętrz. zowie je Adamkowo. Adampol, wś. , pow. lityński, dusz 172 męz. Ziemi obywatelskiej 370 dzies. , włośc. 430 dz. Należy do p. Olimpii Czerkawskiej Źródła Ikówki w A. Dr. M. Adamsdorf, ob. Adamowo i Budnik mały. Adamsguth, ob. Jadaminy. Adamsheide, ob. Jadamowo. Adamshof, ob. Adamowo. Adamsverdruss, Lutka Zarański, ob. Szklarnia. Adamy, inaczej Łany, wś. w pow. Kamionka Strumiłowa, o milę od mka Buska, w par. buskiej, w lesistej okolicy, ludn. 688 dusz, 500 rz. kat. 180 gr. kat. Rozl. więk. posiadłości 2365 głównie lasu, 2220 m. , mniej. posiadłości 750 głównie ogrodów 420 m. B. R. Adasiewszczyzna, wś. , pow. miński, o 35 do 40 w. od Mińska, 688 st. ang. n. p. m. Adelig. .. niem. , Szlacheckie. Wiele nazwisk w Prusiech ma ten przydatek na początku, np. A. Kuchnia, Szlachecka Kuchnia w pow. toruńskim. Służy on zwykle do rozróżnienia dóbr prywatnych od rządowych tego samego nazwiska z przydatkiem Koeniglich, np. KoeniglichKuchnia w tymże powiecie. Adelinów, wś, pow. lucyński, o 30 w. od Lucyna, w ślicznej miejscowości; otoczona sosnowemi lasami; klimat dla chorych wyborny Są tu żelazne wody miner. , czyste, przezroczyste, ze smakiem przyjemnym, trochę ściągającym. C. g. wody 1, 00086, temperatura w samym zdroju 5 R. . Wody te zawierają w chemicznym swoim składzie węglan żelaza, węglan wapna, węglan magnezyi, siarczan wapna, tlenek glinu i kwas węglany; należy je więc zaliczyć do słabych żelazistych. Czyt. rozprawę dra Dubickiego O wodach mineralnych w gub. witebskiej Mosk. Medic Gazeta, r. 1860. Adelnau, ob. Odolanów. Adelsdorf, ob. Adolfowice. Adler, Erlitz, Orlica, lewy dopływ Łaby, uchodzi pod Królogrodem, powstaje z dwu rzek Dzikiej i Cichej O. , Wilde i Stille A. U jej źródeł Adlergebirge, Orlickie góry, Kładzkie inaczej, Glatzergebirge, z których najwyższa Deschneyer Koppe, 1143 metr. wys. , na pograniczu Czech i Śląska pruskiego. Adlerberg, ob. Matra. Adlerhorst, Adlershorst, ob. Orli Dwór, Worlidwór, Orłowo, Gorzyszkowo, Redłowo. Adolfowice, Adelsdorf, wieś pow. Freiwaldow na Szląsku austr. , ludn. 1315. Adolfowo, 1. A. , wś, powiat babimoski, ludn. 120, wyz. kat. , 29 analf. ; 16 domów mieszk. 2. A. , Adolphsheim, wś wpow. chodzieskim, 78 mk. , 52 ew. , 26 kat. ; 22 analf. ; 9 dm. 3. A. , folw. ob. Sienno. Adolfowo, Adolfshof, folw. , pow. wałecki, należący do Dykowa, nowy; ludn. 15 katol. , 30 ewang. Adolphsheim, ob. Adolfowo. Adomiszki, wś, pow. ragnicki okr. reg. gąbińskiego. Adryan, wś pryw. , pow. lubawski, należąca dawniej do starostwa bratyańskiego, nad jez. skarlińskiem, 40 ha. ziemi, 20 mk. katol. Adryanów, Andryanów, z przysiołkiem Ostróg, wś, pow. Rudki, ćwierć mili od mka Komarna oddalona. Ludn. 529; z tego rz. kat. 331, grec. kat. 186, izr. 12; rozl. więk. posiadłości 419 m. , mniejszej 385 m. Właściciel Kazimierz hr. Lanckoroński. Adsel, ob. Adził Adwa. Według Wincentego Pola jeden z dopływów Dźwiny zachodniej, wpadających z prawej strony. Żaden inny autor o rzece tej nie wspomina. Adwokacie, przysiołki, zwane też Wójtostwami, ob. Brodki i Dmytrze. Adyszów, Hadyszów, potok górski, w gm. Manasterzec, pow. liski w Galicyi Powstaje z licznych źródłowisk po stronie półn. i wsch. tej gm. u stóp lesistych gór Słonnemi zwanych; wpada w pobliżu ruin zamku Sobieńskiego do Sanu z wschodniego brzegu. Znaczniejsze dopływy Słonne z prawego, Solarzyska z lewego brzegu. Nazwy te Słonne i Solarzyska dają się domyślać, że te strugi powstały niegdyś ze źródeł słonych. Br. G. Adził, Adsel, kilka wsi i par. w gub. liflandzkiej okr. walckim, nad rz. Gaują. Adżałyk, dwa jez. , tuż nad m. Czarnem, właściwie limany, wąską tylko smugą gruntu od morza odzielone. 1. A. Duży, BujukA. , inaczej Dofimowski liman, 7 w. dług. , 1 i pół sz. 2. A. Mały, KuczukA. , inaczej Grigorijewski liman, 10 w. dł. , 1 i pół sz. Wodę mają słoną. Wzdłuż smugi gruntu między niemi a morzem ciągnie się trakt z Odessy do Nikołajewa. Adżamka, mko, pow. aleksandryjski, gub. chersońskiej, nad rz. t. n. , wpadającą do Ingułu, 4398 mieszk. Afryka, wś i dobra, pow. ostródzki, okr. reg. królewiecki; w pobliżu wś Ameryka. Agąjmany, wś w Krymie, 3452 mieszk. Agatówka, przysiołek, ob. Pilchów. Agatyn, wś, pow. i gub. mińska, niegdyś st. p. przy b. trakcie poczt. mińskopińskim, o 61 w. od Mińska. Adamowa Adamowo Ajdar Ainsingen Ahswikke Ahsputte Ahlgraben Ahlbeck Agtelek Agrypiszki Agraflnówka Agonki Agnopol Agnieszkowo Agłuna Agłony Agłona Aglonen Aglona Ajnacsko Ajsyń Ajszputa Ajtra Ajwiksta Ajzpuryszy Akczuryno Akerman Akimowa Akmath Akmeny Akmin Akmina Aknista Akra Akreszory Akryn Aksaj Aksamitka Aksamitowizna Aksmanice Akszynka Aktir Alabastrowa jaskinia Alanga Alant Alańskie góry Alau Alauńskie góry Alba Albeka Agiona Aglona, struga wpadająca do rz. Minogi z lewej strony. Aglonen, ob. Agłony. Agłona, mko, pow. dynaburski, o 6 mil od Dynaburga, o 4 i pół od Krasławia, blizko Ruszony, małe, z kościołem i klasztorem Dominikanów. W kościele ołtarz loretański z obrazem M. Boskiej łaskami słynącym i zupełnie do trockiego obrazu podobnym. Kościół ten założony był pierwotnie w lesie jodłowym po łotewsku aglenia, i stąd nazwę otrzymało całe miasto. Par. katol. dekanatu dolnodyna burskiego, dusz 4327. Kaplice w Abenmujży i Laudaniszkach. Od 182636 zjeżdzali się do Agłony chorzy dla picia wody siarczanej, której źródło widać potem straciło własności lecznicze. Czyi art. Dominika Chodźki p. t. A. w Pam. relig. moral. z 1856. Agłony, Aglonen, wś, pow. kłajpedzki okr. reg. królewieckiego, niedal. Proekuls, st. p. , 114 m. Agłuna, rz. , dopływ Szeszuwy z prawej strony, uchodzi poniżej Anczy. Agnieszkowo, wś, pow. rypiński, gm. Gujsk, dm. , 215 mieszk. , par. w Gujsku, st. poczt. , w Sierpcu. Agnopol, dwór, pow. kowieński nad Wilią, o 10 w. od Kowna. Agonki, Agonken, Ellernbruch, wś, pow. gierdawski Pruss Wsch. Agraflnówka, wś, pow. suwalski, gm. Kuków, o 14 w. od Suwałk, dm. 11, mk. 45. Agrypiszki, wś, pow. trocki, nad rz. Wierzchnią, na której tamże młyn; włas. Rossochockich, o w. 5 od Stokliszek. Agtelek, ob. Baradla. Ahlbeck, ob. Albeka. Ahlgraben, jez. w okr. reg. szczecińskim, pow. Randow, m. dł. , m. szer. Ahsputte, ob. Hasenpot Ahswikke, rz. , dopływ Bartawy w Kurlandyi. Ainsingen, Einsingen, kolonia niemiecka, należy do Dziewięcierza ob. Aisputte, ob. Hasenpot. Ajbar, wś, pow. perekopski gub. taurydzkiej, st. p. między Perekopem a Symferopolem. Ajciuny, okrąg wiejski, gm. Butrymańce, pow. trocki, liczy w obrębie swoim nast. wsie Ajciuny, Janówka, Likiszki, Ejgirdańce, Okuszkańce, Jawniańce, Żołkuńce, Hejciuńce, Czesanka, Towszcziany, Kołubiszki, Girkiszki, Antobolanka, Radźwiłańce, Waluńce, Jupczany, Żadziszki, Judwoiszki; zaśc. Torwidziszki i okolicę Talatańce. Ajdar, rz. , lewy dopływ Dońca w gub. charkowskiej, ma źr. w gub. woroneskiej, przepływa koło Starobielska. Nad jej brzegami leżą 2 mka, dziś słobody, St. i N. , A. liczące przeszło 5000 mk. , sławne z jarmarków i wspomnień histor. kozaczyzny XVI i XVIII w. Ąjłupa, rz. , lewy dopływ Wilii, uchodzi poniżej Bujwidz. AjnacskoSöreg, st. dr. żel. z Fülek do Miszkowca w Węgrzech. Ajsyń, Aysyń, Ajszyń, tak dawniej niekiedy Hajsyń ob. pisano. Enc. Org. mn. mylnie cytuje Auszyńskie starostwo; ma być Hajsyńskie. Ajszputa, ob. Hasenpot. Ajtra, rz. , lewy dopływ Jury niemnowej, przyjmuje z pr. str. Dugnę, z lewej Leżę i Żemgarę, ma źródło w pow. telszewskim na zach. od jez. Łukszty, niedaleko mka Wornie. Ajwiksta, ludowa nazwa rzeki Ewikszty. Ajzpuryszy, ob. Zabłocie, Zarzecze, Akczuryno, wś o 12 w. od Kaługi, nad Oką, kopalnie węgla kamiennego. Akerman, Akierman, Akkerman, łac. Alba Julia, od 1818 r. m. pow. gub. besarabskiej, 46 12 sz. g. płn. , 48 24 dł. wsch. , na praw. str. limanu Dniestrowego Echard pisze nad morzem i jez. Widowo, o 11 m. od Oczakowa, o 18 w. od morza Czarnego, o 1723 od Petersburga, 39201 mk. Dawniej zwał się Białogrodem, Białłogrodem Wołosi zowią go CitateAlba. R. 1479 zdobyty przez Turków, pozostawał w ich ręku z niewielkiemi przerwami do 1812 i wtedy ustaliła się dzisiejsza tatarska nazwa A. Białogrodu. Była to stolica Tatarów budziackich i miała garnizon turecki. Dziś składa się z właściwego miasta i 3 przedmieść Szaba, Turlaki i Papuszkoi. Posiada fabryki łoju, świec i ma w grudniu walny jarmark na sól, wełnę, ryby, tłuszcze i wino. St. p. i st. tel. międzynarodowa. Po limanie krążą statki parowe. Większość mk. prawosławnego wy znania. Potem idą żydzi, ormianie, raskolnicy; katolików około 50. Są w A. 3 cerkwie, 1 ormiań ska i bożnica. O wspomnieniach hist. A. czyt. rzecz J. I. Kraszewskiego p. t. Owidyopol, Dniestr i A. w Bibl. Warsz. 1847, III. 75. A. powiat ma 7283 w. kw. , powierzchnia stepowa, bezleśna, w wodę nieobfitująca; ogólnej ludn. 111, 520 kat. w 1859 r. 233, zatrudnionych rolnictwem, które kwitnie, zwłaszcza też w koloniach bulgarskich i niemieckich, dosyć tutaj licznych. Powiat posiada jedne tylko par. katol. w Krasnej, należącą do dyec. tyraspolskiej. Główne rzeki Dniestr, Kahlinik, Jałpusz. Główny przedmiot handlu bydło; soli wydobywa się w pow. 4 miliony pudów rocznie. F. S. Akimowa, wś, gub witebska, przy trakcie z Newla do Siebieża. Akmath, ob. Leite. Akmeny, ob. Okmiany. Akmin, jez. , pow. selburski w Kurlandyi. Akmina, rz. , dopływ Szałtony ob. . Aknista, ob. Oknista. Akra, Akreszorski potok, ob. Akryn. Akreszory, Akryszory, wś rząd. pow. kosowski, o 16 kil. od Jabłonowa. Obszar dworski 482 morgów austr. ; włościanie posiadają 1165 m. au. ; ludn. 575, z tego greckokat. 560, izr. 15; gr. kat. parafiia w miejscu, należy do dek. pistyńskiego arcybisk. lwowskiego, filia w Bani Świrskiej. B. R. Akryn, Akra, Hlenceu, Akreszorski potok, potok górski, powstający z kilku strug wypływających z pasma gór Czarnego lasu Beskidu lesistego, 564 m. n. p. m. ; na płd. granicy gm. Akreszory z gminą Kosmacz, płynie początkowo na zachód, spadając tu i owdzie stromo z gór. Przepływa przez wieś Akreszory, zabierając wiele mniejszych górskich strug i ropę kilku źródeł solnych, zwraca się po ćwierćmilowym biegu na płn. , tworząc odtąd granicę naturalną między gm. Akreszory i Tekucza pod nazwą Hlenceu i płynie głębokiemi jarami, miejscami krzakami porosłemi. Przyjąwszy z lewego brzegu potok Pleszywa inaczej Surcyr zwany, przepływający gm. Tekuczę, tworzy również granicę naturalną między wsiami Berezowemnizszym i Łuczą i po przeszło jednomilowym ogólnym biegu wpada z pr. brz. do pot. Łuczki ob. w dorzeczu Prutu 388 m. n. p. m. . Br. G. Aksaj, stanica kozacka nad Donem, przy ujściu rz. A. do Donu, w okr. czerkaskim ziemi dońskiej, główna przeprawa przez Don po drodze do Kaukazu. Aksamitka, góra w hr. spiskiem, tuż nad gran. galicyjską, właściwie na gran. gm. Sromowiec w Galicyi z gm. Haligowce Haligoć na Spiżu. Na szczycie tej góry znajduje się grodzisko, które było świadkiem kwawych dziejów Husytów w tej okolicy pod wodzą sła wnego i w podaniach ludu dotąd żyjącego ich wodza Aksamita, który dłuższy czas w połowie XV w. zwolennikami swymi okolice sądeckie i spi skie niepokoił. W górze tej są godne widze nia jaskinie, które służyły niegdyś Husytom, a później zbójcom za schronienie. Z tych jedna większa, stykająca się z samem Grodziskiem, i druga mniejsza, bliżej granicy galicyjskiej, jaskinią Aksamita zwana, odwiedzane bywają często przez gości kąpielowych szczawnickich. Jaskinia A. w wapieniu białym, czysta i sucha, z okienkiem w górze i z przybocznemi małemi pieczarkami, zdaje się być ręką ludzką wyżłobiona Pełno w niej nacieków wapiennych stalaktytów; od nich pochodzić ma ludowa jej nazwa grota kamiennego mleka. Ze szczytu tej góry rozpościera się ładny widok na płd. na dolinę Haligowiec aż po Lechnicę i na płn. na Pieniny. Czyt Szczęsny Morawski Sądecczyzna, Kraków. 1865. tom. II. 211. Dr. Onufry Trembecki. Przewodnik do zdrojów lekarskich w Szawnicy, Kraków. 1861. Br. G. Aksamitowizna, os. , gm. Czostków, pow. suwalski, w odległości 25 w. od. m. gub. Suwałki położona, liczy 5 dm. , 11 mężczyzn i 10 kobiet, ogółem 21 mk. Do osady należą młyn w m. Filipowie oraz jeziora Krzywe v. Krzywulka, Postajnie v. Przystajnie i Rospuda. K. H. Aksmanice, wś, pow. przemyski, o 2 mile na płd. od Przemyśla, obejmuje przestrzeni dworskiej 112 morg au. , włościańskiej 268 m. a. ; grunt pagórkowaty, urodzajny. Ludn. 515 dusz, z tego rzym. katol. 16, należących do parafii w Niżankowicach, miasteczku o mili oddalonem; 492 gr. kat. należących do parafii w Kłokowicach i 7 izrael. Tak rz. kat. jak i gr. kat. parafie należą do biskupstw przemyskich. A. z przysiołkiem Jaskmaniec należą do Alek. hr. Krukowieckiego. A. piszą nie kiedy Axmanice. B. R. Akszynka, wś, pow. rohaczowski gub. mohyl. , z kaplicą katol parafii czeczerskiej. Aktir, ob. Ogier. Al. .. Niektóre miejscowości pisane niekiedy przez Al, ob. pod Hal. . Alabastrowa jaskinia, znajduje się we wsch. płn. ramieniu tatrzańskiej turni Wielkim Koszarem Stirnberg zwanej, nad Suchym po tokiem Rotbaumgrund, w tak zwanych bielskich Tatrach na ziemi spiskiej. Wzniesienie tej jaskini n. p. m. czyni 1726 mtr. , według pomiaru dokonanego przez sztab gen. austr. r. 1876. Br. G. Alanga, rz. , prawy dopływ Jury ob. . Alant, rz. w Kurlandyi, w parafii grobińskiej, płynie z jez. Telsen do zatoki libawskiej. Alańskie góry, Alauńskie góry, Las Wołkoński, Wałdajskie góry, nizkie, lasem pokryte wzgórza, gub. nowogrodzkiej, twerskiej, pskowskiej. W składzie swoim mają głównie wapien. Trafiają się pokłady węgla, żelaza, gipsu. Z gór tych biorą początek rzeki Wołga, Dniepr, Don, Oka. Stanowią one główny dział wód Wołgi, Dźwiny zachodniej, Donu. Alau, strumień, lewy dopływ Aa w parafii mitawskiej. Alauńskie góry, ob. Alańskie. Alba, fol. , pow. słucki, niedaleko historycznego Nieświeża; za czasów dawnego dziwaka ks. Karola Radziwiłła, była tu piękna willa z parkiem, w której ks. Panie Kochanku, , przesiadywał dla wytchnienia, a jak przyszła pańska swawolna fantazya, to w czasie lata kazał z Nieświeża drogę do Alby cukrem miałkim wysypać i jeździł tam na saniach. Chcąc pochlebstwem zjednać sobie pana, najzajadlejsi stronnicy ks. Karola, włożywszy na siebie barwy radziwiłowskie, przezwali się Albańczykami. A. dziś należy do ordynacyi nieświezkiej i ma obszaru 460 mrg. W pobliżu rękodzielnie sukna i bai. Al. Jel. Albeka, Aalbeck, Ahlbeck. 1. Wś kościelna, okr. reg. szczeciński, pow. Uckermünde, 619 mk. Ajbar Ajciuny Aisputte Akryn Aleksandrowice Aleksandrów Aleja Alchimowszczyzna Alechnowicze Aldendorf nad jez. prawie wyschłem st. p. 2. A. wś tamże, pow UsedomWolin, pod Swinemünde, 215 mk. rybaków. 3. A. , wś tamże, 185 mk. 4. A. , wś, pow. lęborski, okr. reg. koszaliński. Albendorf, wś, pow. starohucki Neurode na Szląsku pruskim, par. kat. dek. kładzki. W kościele obraz M. B. słynący cudami od w. XI i ściągający dotąd po 100 tysięcy pielgrzymów rocznie, głównie z Czech. Alberga, Alembork, Allenberga, niem. Allenburg, m. , pow. welawski, u zbiegu rz. Omel z rz. Łyną, 2200 mk. , st. p. , browar, gorzelnia, handel przędzą, 8 jarmarków. Założone około r. 1326 a w 1410 Wład. Jagiełło odebrał je krzyżakom. Albersdorf, ob. Olbrachcice. Albertinenhof, ob. Piekło i Roszkowice. Albertów, wś, pow. turecki, gm. Piętno; zamieszkała przez 22 gospodarzy, posiadających po 15 morg gruntu, dosyć zamożnych. W. S. Albertowskie Olędry Albertoske, olędry, pow. bukowski, obejmują 2 miejscowości A. i kolonią Julianę; 117 dm. ; mk. 744; 705 ew. , 30 kat. ; 60 analf. , o 30 kil. od miasta pow. ; 15 kil. od sądu w Grodzisku. Zowią je też Niemcy Albertowsker Hauland. Albertsdorf, Albendorf, ob. Olbrachcice na Szląsku austr. Albertyn, wś, pow. słonimski, słynna fabrykami sukien, dywanów, płócien i wyrobów metalowych, nad stawem utworzonym przez rz. Issę, który też zowią jez. Albertyńskiem. Własnośó Władysława Pusłowskiego, mk. około 1600, większość prawosławnych. A. P. Albigowa, wś, pow. łańcucki, rozl. 3160 n. a. morgów, dm. 223; według ostatniego obliczenia z r. 1870 1312 mk. Obszar dworski należy do ordynacyi łańcuckiej hr. Alfreda Potockiego; szkoła ludowa, parana bardzo starożytna, dek. przeworskiego, istniała już w r. 1450; w okolicy przemysł tkacki. Ma to być dawna os. niemiecka zw Helvigau. M. M. Albinowo, okrąg wiejski, gm. Bogin, pow. dziśnieński, liczy w swoim obrębie wsie Bielewicze, Skuryaty, Drusiewicze, Dalekie, Biltiszki, Ejwidowicze, Aksiutowo; zaśc. Drusiewiczki, Podszyki, Zabłociszki, Bierzenka. Albinowska Wola, przysiołek, ob. Wietrzno. Albinówka, daw. Albinów, ws, pow. sniatyński, obszar dworski gruntów 259 morg n. a. , włościanie gruntów 123 morgi; 288 mk. , z tego 283 dusz gr. kat. wyznania; filia poblizkiej parafii gr. kat. Hańkowce, dek. śniatyńskiego; należy do rz. kat. par. Zabłotów. Gleba urodzajna, klimat ciepły, kukurydza i tytuń, oprócz innych zbóż, dobrze się udają. Właściciel Józef Puryna. Albis, rzymska nazwa Elby. Albrachtowo, ówko, ob. Albrechtowo. Albrechcice, Albrechtyce, 1. A. , Olbersdorf, m. pow. na Szlązku austr. , dm. 296, ludn. 2396. A. powiat 14502 mk. Główne gminy Linhartowy Geppersdorf 766 miesz. ; Hoszfalkowy Grotschdorfj 1200 m. ;. Hynczyce Heinzendorf 1249 m. ; Holczowice Hillersdorf 1896 m. ; Hirszperk Hirschberg 1269 m. ; Opawice Tropplowitz 605 m. 2. A. Wielkie, ob. Bilowiec. Albrecht, , St. Albrecht, ob. Wojciech Święty, pod Gdańskiem. Albrechta, lub Arcyksięcia Albrechta kolej żelazna wychodzi ze Lwowa na Szczerzec, Mikołajów, Rozwadów do Stryja a ztamtąd idzie dalej na Bolechów, Dolinę i Kałusz do Stanisławowa; 183 kil. dł. Albrechtau niem. 1. wś, pow. darkiejmski, 125 mk. 2. ob, Albrechtowo, Albrechtów, 1. A. , Albrychtów, dobra ziemskie i wś, pow. piński, nad rz. Piną, gm. Pińkowska, 1szy stan. polic. Łohiszyński, 2gi okr. sądowy Piński, o 1 w. od Pińska. A. w wieku XVIII był własnością Poniatowskich i gdy 1784 we wrześniu Stanisław August zwiedzał Pińsk, sławną groblę Butrymowicza i jego Krystynów ob. , był też w A. u Franc. Poniatowskiego. Dobra te następnie przeszły we władanie rodz. Skirmuntów i do dziś dnia w ich ręku pozostają. A. przy najlepszych warunkach zbytu posiada wybornie użyźnione grunta i obfite sianożęci a obszar ogólny wynosi około 3350 morgów. Jest tu fabryka stearynowych świec Bothego, której firma zyskała sobie rozgłos w kraju. W 1860 r. wyrobiła świec 2250 pudów, mydła zwycz. 3230 p. Pracowało w niej 50 ludzi. Według Stołpiańskiego prod. roczna wynosi 230 tys. rs. rocznie. Al Jel. 2. A. Albrychtów, wś, pow. bobrujski, ma kapl. kattol. par. Choromce. Albrechtówko, Olbrachtówko, Klein Albrechtau niem. , wś włościańska, pow. suski, 208 ha. rozl. , 285 mk. ewang. Albrechtowo, 1. GrossAlbrechtau, Olbrachtowo Kętrz. , wś, pow suski, własność Finkensteinów, mk. 235 ewang. B. 1879 znaleziono tu worek złotych monet z X i XI w. 2. A. , wś i smolarnia, pow. ostródzki, 40 mk. Albrechtsdorf, niem. . 1 wś. pow. jeławski, pod Bartoszycami, 601 mk. 2. A. wś, pow. liebarski, pod Ornetą 198 mk. 3. A. wś szlach. , na Pomorzu, pow. Uckermünde, 120 mk, 4. Ob. Wojciechów na Szląsku pruskim. Albrechtshof, niem. 1. nowy folw. , pow. kwidzyński, należący do NowejWioski, 95 mk. , prawie samych ewang. 2. A. , ob. Sękowo, Albrechtsthal, ob Skałęska Kolonia i Sobiewola Albrechtyce, ob. Albrechcice, Albrychtów, ob. Albrechtów. Alchimce, zaśc. , pow. nowoaleksandrowski, Alch. gub. kowieńska, nad Drujką, na gran. z pow. dziśnieńskim, najbardziej na wschód wysunięty punkt gub. kowieńskiej. Alchimowszczyzna, wś, na pół. krańcu pow. borysowskiego. gm. Dokszyce, 3ci stan pol. i 4ty okr. sąd. dokszycki. Alck, niem. , wś, pow. szyłokarczemski okr. reg. gąbiński, 235 mk. Alden, jez. , ob. Mielno. Aldendorf, niem. , ob. Starawieś. Alechnowicze, Olechnowicze, st. dr. żel. libawsko romeńskiej, na przestrzeni MińskWil no, między Radoszkowiczami a Uszą, o 44 w. od Mińska. Aleja, Oleja, rz. , dopływ z prawej str. rz. Upie, która do Szeszuwy z lewej str. wpada. Aleksandrów, owo, nazwa bardzo wielu wsi i osad przeważnie w bieżącem stuleciu założonych w obrębie Król. Polskiego; np. 1. Osada, zwana też A. łęczyczki albo fabryczny, przedtem miasto, pow. łódzki, gm. Brużyca Wielka, należy do sądu pokoju w Łodzi, posia da st. poczt. i tel. międzynarodową, dwa kościoły katol. drewn. i ewang. A. założony został w 1818 r. i zaludniony przeważnie przez Niemców. W 1824 r. miał 340 dm. i 2955 mk. , w tej liczbie sukienników 365 242 majstrów, 8 postrzygaczy farbierni i t. p. W 1858 było 2886 mk. , obecnie liczą około 4, 000. Ludność A. zajmuje się rękodzielnictwem dla poblizkiej Łodzi odległej o 12 w. i połączonej z A. drogą bitą. W samym A istnieje fabryka wyrobów wełnianych. A. , par. katol. dek. łódzkiego, liczy 1300 dusz. 2. A. , gm. , p. biłgorajski, sąd gm. ok. IV w Józefowie o 8 w. st. p. w Biłgoraju ludność gminy 4827. 3. A. , wś, pow. opoczyński, gm. Niewierszyn. par. Dąbrowa, szkoła wiejska. 4. A. , wś, pow. Końskie, gm. Chlewiska, fabr. żelaza zatrudnia 26 rob. i produkuje za 33, 750 rs. rocznie. 5. A. , wś, pow. włodawski, gm. Romanów, par. Wisznice 1020 morg. rozl. 6. A. , wś, pow radomski, gm. Gzowice, par. Radom. 7. A. , wś, należąca do ordynacyi Zamojskich, pow biłgorajski, gm. Aleksandrów, posiada urząd gminny. 8. A. , wś, pow. nowomiński, śród lasów na prawym brzegu Wisły się ciągnących, przy drodze z Wawru do Młondza. 9. A. , wś i fol. pow. kalwaryjski, gm. Lubów, par. w Grażyszkach, st. p. w Kalwaryi. 10. A. , kolonia, pow. łukowski, gm. Gołąbki, par. Węgrów, st. p. w Łukowie; rozl. 684 morgi. 11. A. , kol. , pow. turecki, gm. Wichertów, w dobrach niegdyś arcybis. gnieźnieńskich, dziś majoratu wichertowskiego. 12 A. , fol. majoratu Kościelnica hr. Tolla, pow. turecki, gm. Kościelnica, tuż pod Uniejowem; budynki przerobione ze stajen, zajmowanych niegdyś przez szaserów polskich, konsystujących zwykle w Uniejowie, który obfituje w pastwiska i łąki. Br. Ch. Ale. 27 Aleksandrów, 1. okrąg wiejski, pow. dziśnieński, gm. Ihumenów, liczy w swoim obrębie wsie Bołkoły i Taboły. 2. A. , po lit Aleksandrawa, mko pryw. i dwór, pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , między górami i jeziorkami, o 31 w. od Nowoaleksandrowska. Paraf. kościół katol. Ś. Franciszka Serafickiego 1796 przez hr. Ign. Morykoni wzniesiony. Parafia katol. dekan. nowoaleksandrowskiego dusz 2342. 3. A. Wielki i Mały, daw. Porosiatków W. i M. , wsie, pow. uszycki, należały do Mniszchów, później do Stadnickich, od których nabył je gen. Lüders i przezwał Aleksandrowem. Ludn. 504 dusz męz. 147 jednodworców; ziemia górzysta, glinkowata. Dr. M. 4. A ob. Puszkary. 5. Por. Aleksandrowo. Aleksandrów, 1. m. pow. gub. ekaterynosławskiej od r. 1775, daw. twierdza, o 1578 w. od Petersburga nad rz. Mokrą Moskowką, o 2 w. od Dniepru, os. bardzo staroż. , okolica pełna kurhanów; niedaleko na wyspie dnieprowskiej była główna siedziba siczy zaporoskiej, 5733 mk. Pow. A. , najobszerniejszy w gub. , 8641 w. kw. rozl. , ma charakter lesisty, stepowy, grunt czarnoziem ale brak wody, 185 tys. mk. , zajętych rolnict. A. , 2. m. p. g. włodzimirskiej o l w. od st. t. n. moskiewskojarosławskiej dr. ź. , o 711 w. od Petersburga, 7140 mk. , st. p. , handel i przemysł, szczególnie farbierski, rozwinięty. A. pow. ma 83 tys. mk, 3126 w. kw. rozl. , powierzchnia płaska. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i przemysłem bawełnianym Siemienow. Aleksandrów w W. Ks. P. i w Prusiech, ob. Aleksandrowo. Aleksandrów, ob. Aleksandrowice na Szlązku austr. Aleksandrowice, wś. , pow. krakowski, sąd pow. w Liszkach, o 8 kil. od Liszek, 1641 n. a. morgów, rozl. , dm. 32, ludn. 274, parafia w Morawicy. Przez A. przechodzi kolej półn. Cesarza Ferdynanda. Wieś ta była w 16 w. własnością Jana Karaimskiego jednego, z pierwszych zwolenników reformacyi, który w r. 1591 po zburzeniu zboru kalwińskiego w Krakowie dwór swój kalwinom krakowskim na zbór ofiarował. Zbór aleksandrowicki zburzyło pospólstwo krakowskie w napadzie nocnym w. r. 1613. Kalwini do Wielkiej Wsi się przenieśli. Koło 1625 Samuel syn Piotra Grołuchowskiego ówczesnego dziedzica A. przeszedł na katolicyzm i na zawsze inowierców ztąd wydalił. Do A należą przysiołki Kochanówka i Stefanówka. M. M. Aleksandrowice, Aleksandrów, Alexanderfeld, gmina pow. bielskiego na Szląsku austr. , łącznie z gminą Stare Bielsko ludn. 3927. W kat. par. Bielsko. Aleksandrówka, 1. wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, o 22 w. od miasta gub, Suwałki Alden Alck Albendorf Albendorf Alberga Albersdorf Albertinenhof Albertów Albertowskie Albertsdorf Albertyn Albigowa Albinowo Albinowska Albinówka Albis Albrachtowo Albrechcice Albrecht Albrechta Albrechtau Albrechtów Albrechtówko Ale Albrechtowo Albrechtsdorf Albrechtshof Albrechtsthal Albrechtyce Albrychtów Alchimce Alch Aleksandrówka Alchimowszczyzna Aleksandrya Aleksandrówka Aleksandrowska Aleksandryszki Aleksicze Aleksiejewska Aleksiejówka Aleksiejuny Aleksin Aleksandrów Pograniczny Aleksandrowsk położona, liczy dm. 15, mk. 67 t. j. mężczyzn 35, kobiet 32. 2 A. wś, pow. władysłowowski, gm. Kidule, 64 dm. , 397 mk. , par. Kajmele, st. p. Szaki. 3. A. kolonia, pow. lubartowski, gm. Rudno, erygowana w r. 1865 z lasów do dóbr lubartowskich należących. Składa się z osad 15, odległa od m. Lubartowa o wiorst 17. Niezamieszczona w Skorowidzu Zinberga. 4 A. kolonia w gm. Dąbroszyn, pow. konińskiego, o 16 w. na płd. zach. od Konina, o 6 w. od Rychwała, 154 mórg rozl. , 31 ludn. , grunt niski, sapowaty, utworzona 1877 z części gruntów do dóbr Kuchary Borowe należących. Aleksandrówka, 1. mko, pow. czehryński, nad rz. Taśminą, o 260 w. od Kijowa, o 36 w. od pow. m. Czehryna, a o 6 w. od Funduklejówki st. poczt. i dr. żel. Chwastowskiej. j Niegdyś należało do starostwa czehryńskiego, otrzymała przywilej miejski 1785 od Stan. Augusta; darowane później przez rząd ks. Poj temkinowi, który także je darował pułkownikowi Brzozowskiemu; A. była przez jakiś czas dziedzictwem Michała Grabowskiego i ogniskiem życia literackiego w okolicy; dziś drogą kupna należy do wielu właścicieli. Mk. 2049, z tych prawosł. 1060, starowierców 11, katolików 59 i żydów 919. Cerkiew par. także szkółka 2klasowa, założona 1850 r. Jarmarki tygodniowe. Mko zbudowane na bezleśnej piaszczystej równinie, ma ziemi 1642 dz. Grabowski zbudował tu 1852 r. cukrownię, wyrabiającą 56900 pud. mączki cukrowej Statystyka o cukrownictwie w r. 1878, St. Petersburg. W r. 1808 A. miała 1339 mieszk. i 159 chat Wizyty Czehryńskiego Dekanatu w 1809 Zarząd gminny i zarząd policyjny stan w termże miasteczku. 2. A. , wś, pow. lipowiecki, nad rz. Żyd, wpadającą do Rośki. Odległa o 10 w. od pow. m. Lipowca, a o 52 w. od Holendrów, stacyi kijowskobrzeskiej dr. żel. St. p. w Lipowcu. Wś. ta, założona w połowie XVIII w. przez Aleks. Jałowickiego, później własność ks. Czetwertyńskich, obecnie należy do Gruszczyńskich. Miesz. 489, wyznania prawosław. , cerkiew paraf. zbudowana 1846 r. . ziemi 1059 dz. , pierwszorzędnego czarnoziemu, Mieszkańcy trudnią się wyłącznie rolnictwem. Zarząd gminny we wsi Czahowej, zarząd policyjny stan w m. Lipowcu; w środku wsi ładny murowany dom właściciela. Kl Przedrz. 3. A. , wś, pow. bałcki, gm. Korytno; ludn. dusz męz. 175. ziemi, włośc. 269 dz. ; ziemi obyw. 184 dziesięcin należy do Wojewódzkiego. 4. A. wś, pow. balcki, gm. Hołowaniewsk, ludn. dusz męz. 126; ziemi, włośc. 339 dz. Należy do dóbr państwa udieły ob. Hołowaniewsk. 5. A, wś, pow bałcki, gm. Krute, ludn. dusz męz. 126, ziemi włośc. 339 dz. Ziemi używal, obyw. 1792 dz. , nieużytków 45 dz. Należy z częścią mka Krute do ks. Abamelika. 6. A. , wś, pow. bracławski nad Nytyłą, rozl. 1400 dz. ziemi włośc, ludn. 657 dusz męz. Należała do Potockich, nast. do Feliksa Sobańskiego, dziś do spółki cukrowarnej w Trościańcu. 7. A. , mała wś, pow. hajsyński, wraz z wsią Łojowcami ma dusz męz. 215. Ziemi włośc. 474 dz. , ziemi obywat. używalnej 511 dz. , nieużyt. 40 dzies. Należała do Lenkiewiczów, Kuleszy, dziś Skobelcyna. 8. A. , wś, pow. jampolski, ludn. 634, ziemi włośc. 987 dz. , ziemi obyw. 903 dz. Należy do Sobańskich. 9. A. , wś, pow. Winnicki, ludn. dusz męz. 53, ziemi włośc. 114 dz. , ziemi obywat. 272 dz. , dawniej Puchalskiego, dziś Bereżańskiego. 10. A. , wś, pow. płoskirowski, gm. i par. Satanów; ludn. 106 dusz męz. , rozl. 121 dz. ziemi włośc. Należy do Satanowskiego klucza hr. Maryi Potockiej. Ob. Satanów. Dr. M. 11. A. , wś, pow. nowogradwołyński, od LubomirskichZwiahelskich, przeszła na Uwarowych przy końcu zeszłego stulecia, leży nad rz. Słuczą, w ładnej miejscowości, z ładną rezydencyą, własność Wiaczesława Uwarowa. Należy do gminy Romanowieckiej, dusz męz. 78, ziemiwłościań. 216, ziemi obywat. 2269 dz. L. R. 12. A. wś, w pow. ihumeńskim, własność Artemowa, 600 dz. gruntu dworskiego. Aleksandrów Łęczycki, ob. Aleksandrów. Aleksandrów Nowy, fol. donacyi Góra Bałdrzychowska ob. , pow. łęczycki, gm. Poddębice, rozl. morgów 607. AIeksandrowo, ów, 1. osada, gm. Służewo, pow. nieszawski, ze st. pograniczną dr. żel. Warsz. Bydg. , zwana też Aleksandrowem pogranicznym, komora celna I klasy, należy do sądu gm. I okręgu w Nieszawie. Posiada st. pocz. i telegraf. międzynarodową, cerkiew prawosławną od 1877 r. , aptekę; katol. kośc. paraf. w Służewie, odl. od Warszawy w. 211. W ciągu 1876 r. przez tutejszą komorę weszło towarów za 18, 585, 143 wywieziono za 8, 107, 749 r. W r. 1877 r. samego zboża wywieziono 6, 126, 000 pudów. Opłaty celne wyniosły w 1878 r. 2, 081, 978 rub. metalicznych i 32, 466 kredytowych. A. założone zostało na terytoryum majętności Białebłoto. W 1879 r. w miesiącu sierpniu miał tu miejsce zjazd cesarza niemieckiego Wilhelma z Naj. Ces. Ros. Aleksanrem II. Korzystając z pobytu Ufaj. Pana ludność katolicka otrzymała pozwolenie na zbudowanie w A. kościoła katol. , który stanie pod wezwaniem św. Aleksandra. 2 A. , wś. pow. wiłkowyski, gm. Bartniki, składa się z kilku części, z których jedna nosi nazwę Aleksandrowo Olszanka ob. Olszanka i stanowi oddzielną posiadłość, inne części pod ogólną nazwą AleksandrowoPorowsie ob. Porowsie mają kilku właścicieli. 3. A. wś, pow suwalski, gm. Kuków, o milę od miasta gub. Suwałki położona, liczy mk. 175, z tych 88 mężczyzn i 87 kobiet, a dm. 33. Ma szkołę elementarną dla dzieci starowierców. Aleksandrowo, 1. gm. , pow. lidzki, liczy 332 dm. 3126 włośc. , ob. pł. Zarząd gminy w wiosce Polećkiszkach. Gm. liczy 39 wsi, składa się z 4 okręgów wiejskich 1 Grodzieńsk. 2 Kozakowszczyzna. 3. Narkuszki. 4 Rakliszki. Gm. należy do 3go okręgu pokoju w mieście Ejszyszkach, oraz do 3go cyrkułu powołanych do służby wojskowej z pow. lidz, w m. Ejszyszkach. 2. A. , gm. pow. święciański, liczy 460 dm. , 4490 włośc. ob. płci. Zarząd gminy w wiosce Żykojniach, gm. składa się z 5 okręgów wiejskich 1 Stracza. 2 Podolce. 3 Żeladzie. 4 Swirany. 5 Budrany. liczy 95 wsi, należy do 3go okr. pokoju w mieście powiatowem Święcianach, oraz do 1go cyrkułu powołanych do służby wojskowej w pow. święc. w m. Swięcianach. 3. A. , gm. , pow. trocki, liczy 672 dom. , 6700 włośc. ob. płci, gm. składa się z 13 okręgów j wiejskich, 75 wsi. Okręgi te są 2 Olita. 2 Domontańce. 3 Niemonajce. 4 Halintany. 5 Gęczełowka. 6 Dawgi. 7 Daszkańce. 8 Mieluny. 9 Czyżuny. 10 Żwirżdany 11 Ilginiki. Szwabiszki. 13 Potarańce. Gm. należy do 2go okręgu pokoju i do służby wojskowej z pow. trockiego w m. Mereczu. 4 A. fol. w pow. trockim. 5 Por. Aleksandrów. F. O. Aleksandrowo, 1. A. , niem. Alexandersruhe, folw. , pow. pleszewski, ob. Klenka. 2. A. , niem. Alexanderhof, folw. pow. babimoski. ob. Borny. 3. A. , kol. pow. szubiński; 3 miejsc A. , Bagno i gburstwo Hammerwerder; 143 mk. , 106 ew. , 37 kat. , 29 analf. ; 21 dm. 4 A. , wś szlach. , pow. wyrzyski; 54 mk. , wszyscy kat. , 26 analf. ; 8 dm. 5. A. zniemczone Sandau, pow. bydgoski, król. leśnictwo; 11 mk. , 10 ew. , 1 analf. ; 1 dm 6. A. kolon. , pow. szamotulski, ob. Biezdrowo. 7. A. piec wapienny, pow. międzychodzki, ob. Zatumie stare. 8. A. folw. pow. , krobski, ob. Bodzewo. 9. A. folw. pow. krobski, zob. Źytowiesko. 10. A. niem. Alexandern, folw. pow. mogilnicki, ob. Rybitwy. 11. A. folw. , pow. mogilnicki, ob. SrebrnaGóra. M. St 12; A. folw. pow. toruński, do dóbr Pluskowęs należący, 13 mk. katol. 13. A. niem. Alexanderhof, folw. w pow. lubawskim, należący do Trzciana, 35 mk. katol. 14. A. wś, w pow. ełckim. Aleksandrów Pograniczny, ob. Aleksandrowo. Aleksandrowsk, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, par. Wigry, st poczt. Suwałki, 343 mk. , 60 dm. Aleksandrowsk, m. w gub. ekaterynosławskiej, st. poczt. i st. dr. ź. łozowskosewasto polskiej. Aleksandrowska, wś, pow. dorohobuski gub. smoleńskiej, o ćwierć wiorsty od st. dr. ź. moskiewskobrzeskiej t. n. ; st. p. Aleksandrya, 1. mko pow. , rówieński, nad Horyniem, z przystanią rzeczną, 1932 mk. Szkoła początkowa, fabryka sukna, garbarnie, olejarnie. Posiada A. cerkiew i paraf. kościół katol. Zaślubin M. B. , z muru 1862 wzniesiony. Parafia katol. od r. 1675 dek. rówieńskiego dusz 1257, kaplica w Zaborolu. 2. A. mko i wś rząd. , pow. telszewski, nad rz. Guntens, o 53 w. od Telsz, w par. szkudzkiej, Filialny kościół Ś. Krzyża, murowany, odwieczny, 1864 odnowiony przez parafian. 3. A. okrąg wiejski, pow. dziśnieński, gm. Stefanopol, liczy w swoim obrębie wsie Górowce, Sznitki, Kozłowce, Papszuły. 4. A. wś, pow. brzeski, gub. grodzieńska, dawniej st. p. a dziś st. dr. żel. brzeskokijowskiej, między Brześciem litewsk. a Małorytem, o 23 w. od Brześcia. 5. Ob. Białacerkiew. F. S. Aleksandrya, m. pow. gub. chersońskiej, o 322 w. od Odessy, 1424 od Petersburga, 10521 mk. Główne zajęcie mieszk. rolnictwo i hodowla bydła. A. powiat obejmuje 8621 w. kw. Aleksandrya, Nowa, ob. Nowa Aleksandrya. Aleksandryszki, 1. Okrąg wiejski, pow. i trocki, gm. Jewije, liczy w obrębie swoim wsie Dyronony, Henie, Puszczewo, Ugrumówka, A. , Grabiały, Mitkiszki, Żatysze, Zabarole, Klikuny, Rawiliszki; zaśc. Natoki, Klikuny. 2. A. wś i folw. , pow. trocki, na wzgórzu, o 1 w. od Wilii, o 2 mile od st. dr. żel. Jewije, naprzeciw Kiernowa. Aleksicze, wś, pow. rzeczycki, w 2im stanie policyjnym jurewickim, w 3im okręgu sądowym narowlańskim niedaleko drogi wiodącej z Chojnik do Jurewicz, z prawej strony. Miejscowość głucha, poleska. Al. Jel. Aleksiejewska, 1. wś w pow. chwałyńskim gub. saratowskiej, między Wolskiem a Chwałyńskiem, st. poczt. 2. A. Kirgul, wś, pow. łaiszewski gub. kazańskiej, między Łaiszewem a Czystopolem, st. poczt. Aleksiejówka, 1. wś, pow. suwalski, gm. Hutta o 2 m. od Suwałk, liczy 2 domy, 13 mk. 2. A. wś, pow. Winnicki, 500 mk. Ziemi obyw. 550 dz. Ziemi włośc. . 592 dz. ; należy do Hanickiej. 3. A. wś, pow. olhopolski, 341 dusz męz. , 675 dz. ziemi włościan a 1000 dz. ziemi obywat. ; własność Konstantego Hejmana. 4 A. folw. przy wsi Harmaki, pow. trocki, ziemi 961 dz. , należy do Kononienkowa. Aleksiejówka, mko, pow. biriucki. gub. woroneskiej, między Biriuczem i Ostrohożskiem, st. poczt. , o 1340 w. od Petersburga, 14069 mk. Aleksiejuny, wś, pow. trocki, dawniej własność ks. Ogińskiego. Aleksin, m. pow. gub. tulskiej od 1777 r. , o 52 w. od Tuły, o 798 w. od Petersburga, u zbiegu Mordówki z Oką, o 3 w. od st. t. n. dr. żel. riażsko wiaziemskiej, w 1396 r. stanowiło granicę Aleksandrów Nowy Aleksandrów Łęczycki Aleksandrówka Aleksandrowo Aleksandrowo Alex Alexanderfeld Alexanderhof Alexandersfeld Alexanderruh Alferowskie Alfonsowo Alfredowka Algawiszki Alge Algier Alinia Alinka Aliszki Alkschne Alle Aleksiniec Alt Alleenhof Aleksiniec Alembork Aleszki posiadłości litewskich, w 17 w. kilka razy zdobywane i burzone, 4014 mk, 4 cerkwie, bank. A. pow. ma 1700 w. kw. rozl. , 70 tys. mk, grunt gliniasty, ubogi w lasy, mało urodzajny, nad brzegami Oki pagórki Siemienow. Aleksiniec, Oleksiniec, mko i wś, pow. krze mieniecki, przy samej granicy austryackiej. Majętność A. do któréj należały wsie Baszuki, Swiniuchy, Rydoml, Borszczówka i Taraż, stanowiące wspólny klucz, była własnością ks. Czartoryskich, a w następstwie przeszła w dom hr. Rzyszczewskich. Jest tu starożytny zamek z bastyonami, podziemnemi lochami i mostem zwodzonym, na wysokiej górze zbudowany, później na rezydencyą hr. Rzyszczewskich przerobiony. W tym zamku na początku zeszłego stulecia ówczesny właściciel Aleksińca fundował szkołę, do której uczęszczały i dzieci miejscowych włościan. Hr. Gabryel Rzyszczewski zaprowadził w majątku postępowe gospodarstwo i hodowlę owiec, które z Hiszpanii sprowadził. Obok A. jest folw. Iwanie, niegdyś letnia rezydencyą właścicieli. Miasteczko Aleksiniec, przez samych żydów i mieszczan zamieszkałe, miało niegdyś sławne na swoje czasy garbarnie. M. S. Aleksino, 1. wś, pow. kowrowski, gub. włodzimierska, o 30 w. od Kowrowa, st. poczt. 2. A. wś, pow. dorohobuski, gub. smoleńska, o 15 wiorst od Dorohobuża, z fabryką papieru. Aleksota, 1. gm. , pow. maryampolski, lud. 9250, rozl. 15524 morg. , sąd gm. ok. III Godlewo o 7 w. , st. p. Wejwery. W skład gm. wichodzą Aleksota, Bojary, Taboniszki, Czeb eliszki, Dębowo, Dobrowola, Dominikanka, Dowgilliszki 2 folw. Drotowszczyzna, Dziewagoła, Fornhejtyszki, Giermaniszki wś. i fol. , Girnikileśne Gojżany, Ilewicze, Julianowo, Kantaliszki, Karkiszki wś i folw. , Kierkieliszki fol. , Klukowszczyzna, Koźliszki wś i fol. , Łąkachrapicka, Ł. Wiliniuma, Marwa fol, Marwianka, Mironiszki wś. i fol. , Mitkuny, Naugardyszki, Norejkiszki wś i fol. Omole, Oźliszki, Papiszki, Piple, Poderyszki, Przysłowiecie, Ryngwaldyszki, Sapieżyszki os. , S. wś i fol. , Sokołowszccyzna I i II, S. Narbuta, S. Łusz czewskiego, Stangwieliszki, Taboryszki, Tyrkiliszki, Wierzby, Wesołe wś. i fol, Wilimy, Wirbiliszki, Wojtyszki i Żegaryszki. 2. A. osada utworzona z mka t. n. , pow. Maryampolski, nad samym brzegiem Niemna, połączona mostem, z Kownem, położonem na przeciwnym brzegu. Miejsce to słynne z uroczego położenia. Z wysokiej góry, u stóp której leży A. rozciąga się obszerny widok na Kowno, rzekę Wilią łączącą się z Niemnem, i na opiewaną przez Mickiewicza dolinę, dziś przeciętą koleją żelazną. Dzięki swemu położeniu nad Niemnem i w sąsiedztwie Kowna A. stanowi dość ożywiony punkt handlowy i służy za rynek zbożowy dla okolicy. A posiada urząd gminny, dwie szkoły początkowe, młyn parowy, fabrykę gwoździ drewnianych, liczy 80 dm. i 1173 mk. , odl. od Maryampola 51 w. , od Suwałk 107, od Warszawy 375 w. W 1812 r. tędy się przeprawiła przez Niemen armia Napoleona. 3. A. , dobra tamże, utworzone z części wielkich dóbr Freda, obecnie stanowią własność małoletnich Gawrońskich, wnuków poprzedniego dziedzica Fredy. 4. A. , góra na lewym brzegu Niemna, wprost Kowna, obok osady t. n. Góra ta poświęconą była bogini Aleksota, która tak samo jak Milda była boginią miłości i miała tu swoją świątynię. W pobliżu A. znajduje się wyniosłość zwana dawniej Praurimie, dziś Wesoła ulubione miejsce mieszkańców Kowna, na którem niegdyś odbywał się obchód święta umarłych, zwany chautury dziady. Aleksówka, osada budników, inaczej Ma zurami zwanych, pow. żytomirski, w olbrzy mich niegdyś lasach, nad rzeczką Bałyn poło żona, do majątku Nieborówka, własność Bielakowskich stanowiącego, należąca. Wiadomo, że Mazury czyli budnicy, sprowadzani przez właścicieli lasów dla obrabiania leśnych materyałów, osiedlali się pojedynczo, tak, że chata od chaty w jednym majątku była oddalona na znacznej przestrzeni. Otóż w latach 184050 ówczesny właściciel Nieborowki Stefan Bielakowski zgromadził rozrzuconych budników w jedne osadę, którą A. nazwał, usiłując przyzwyczaić ich do życia więcej towarzyskiego. A. położona w lasach, ornych pól nie ma; mieszkańcy jej mają tylko obszerne ogrody i sianożęcia a utrzymanie ich stanowi po dziś dzień las, który, jakkolwiek dobrze przetrzebiony, jeszcze dostarcza materyału na mniejsze beczułki, narzędzia gospodarcze, obody, drzewo opałowe, co wszystko budnicy wyrabiają i spieniężają w Żytomierzu, a nawet transportują do połud niowych gubernij Cesarstwa. W lasach tutej szych jeszcze około 184050 rosły dęby, których pnie trzymały przeszło trzy łokcie średnicy, a oprócz mnóstwa pomniejszej zwierzyny, jak cietrzewie, głuszce, sarny i dziki, były i łosie. M. S. Alekszyce, wś, pow. grodzieński, nad Swisłoczą, była st. p. między Zarubiczami a Werepkami, o 37 w. od Grodna. Dolina alekszycka podlega częstym wylewom rzeki. Alembork, ob. Alberga. Aleszki, zwane 17841862 Dnieprowsk, od 1862 m. powiatowe powiatu dnieprowskiego gub. taurydzkiej nad Dnieprem, st. poczt. , 8802 mk. , o 1750 w. od Petersburga. Os. starożytna, 1784 wskrzeszona, u Nestora zwana Oleszje. Słynie z uprawy kawonów i rybołówstwa Siemienow. Alex niem. , rz, , lewy dopływ Wenty, w Kuflandyi, w parafii Goldynga, przyjmuje Willgalen. Alexanderfeld niem. , ob. Aleksandrowice na Szlązku austr. Alexanderhof niem. , ob Aleksandrowo. Alexandersfeld niem. , ob. Aleksandrowo i Bodzewo. Alexanderruh, Alexandersruh niem. , ob. Aleksandrowo. Alferowskie, sioło, pow. kadnikowski, gub. wołogodzkiej, st. poczt. między Kadnikowem a Welskiem. Alfonsowo, po łotew. Olponsowa, wś, pow. dynaburski, par. Nidermujźa, własność Aleksandra Łabuńskiego. Alfredowka, przysiołek, filia gr. kat. paraf. Kurowice ob. . Algawiszki, Allgawischken niem. , W. i M. , dwie wsie, okr. reg. gąbiński, pod Kaukiejmami, 273 i 135 mk. Alge niem. , rz. , wpada do Kuryszhafu tuż obok Niemna, na zachód. Algier, pow. bukowski, ob. Linie Linde. Alinia, wś, pow. koniński, gm. Władysławów, o 22 w. na wsch. połd. od Konina, o 3 w. od Władysławowa, 148 mórg rozl. , 40 ludn. , grunt piaszczysty, utworzona 1847 po wyciętych lasach z gruntów do dóbr Rusocice należących. J. Ch. Alinka, zaśc, pow. trocki. W pobliżu A. kurhany z czasów wojen krzyżackich, prawdopodobnie z r. 1348. Aliszki, niem. Alischken, wś, dobra i leśnictwo w pow. wystruckim, 430 mk. Alkschne niem. , ob. Usmaiten. Alle, rz. , ob. Łyna. Alleenhof, ob Julianka. Allenau, wś. pow. frylądzki, 460 mk. , należy do funduszu stypendyalnego wszechnicy królewieckiej. Allenberga, Allenburg, ob. Alberga. Allendorf Gross i Klein, dwie wsie i dobra pow. welawski, pod Albergą, 156 i 30 mk. Allenstein, ob. Olsztyn. Allerengel, Allergottesengel, ob. Aniołki. Allersberg, ob. Heilsberg. Allmoyel, Almoyen, ob. Ilmonie. Allodial Ellgoth, ob. Ligota. Allohksne, ob. Durba. Allschwangen, ob. Alszwang. Allyrode, folw. , pow. chodzieski, ob Strzelce Strelitz. Alma, rz. w Krymie, dł. 70 w. , źródło na półn. stoku Jaiły, w dolinie słynnej z sadów owocowych, głównie jabłkowych po tatarsku alma, jabłko. Nad brz. A. słynna bitwa 20 wrz. 1854 między wojskami rossyjskiemi a armią sprzymierzoną. Almas węg. , ob. Jabłonów, Jabłunów, Almenhausen, wś, pow. jeławski, 240 mk. , kośc. ewang. par. Almoyen, ob. Ilmonie. Aloizów, 1. wś, pow. wiłkomierski, par. Kupiszki, z kościołem S. Jana, 1794 wystawionym z drzewa przez obyw. Kościałkowskiego; filia. 2 wś. pryw. , pow. poniewieski, o 51 w. od Poniewieża. Aloizówka, wś i majątek, pow. mozyrski, własność Adamowiczów. Alolia, ob. Muldowa. Alonta, rz. , dopływ Minogi ob. , z lewej strony. Aloxote, ob. Saka. Alpy polskie. Tak Długosz Tatry nazywa. Alschhof, wś w Kurlandyi, parafii Amboten, piece wapienne. Alschwangen, ob. Alszwang. Alsen, folw. , pow. inowrocławski, ob. Lachmirowice. Alsen, folw. , pow. wałecki, do zamku Frydlądu należący, 1866 tak przezwany, 15 mk. , ewang. Alsiedy, ob. Olsiady. Alsö, po węg. niższy; ztąd w wielu nazwiskach np. AlsöSajö, AlsöKubin ob, Sajó, Kubin. Wyższy po węg. Felsö. Ałstadt, Altsat, Altstadt niem. , wś, pow. morąski, pod Christburgiem. Alszakis, struga, lewy dopływ Olsy, która do Mitwy z prawej strony wpada. Alszwang, Alszwangen, niem. Allschwangen, Alschwangen, mko, pow. hazenpocki, gub kurlandzka, o 25 w. od Goldyngi. Paraf. kościół katol. Ś. Michała Arch. , założony 1623 przez kr. Jana Ulryka Szweryna. Par. katol. dek. kurlandzkiego dusz 9169, z filią w Felixbergu kościół Ś. Józefa z r. 1862. Par. A. obejmuje ważniejsze wsie Adsen, Bassen, Guddeneeken, Felixberg, Pewikken i i. W A. znajduje się spustoszały staroż. zamek krzyżacki, 1372 wzniesiony przez w. mistrza Wilhelma von Freimersen. Alt, Alte, po niem. Stary, a, e, wyraz wchodzący w skład wielu niemieckich nazw miejscowości, które się od niego zaczynają. Wymieniamy poniżej ważniejsze, których zaś brak, te będą zamieszczone pnd nazwiskami pozostałemi po odrzuceniu Alt, np. AltBraa pod Braa, AltLubitz pod Lubitz. Altania, ob. Twardowa górka. Altau, ob. Toporzysko. AltBielitz, ob. Bielsko Stare. Altboyen, ob. Bojanowo Stare. AltBusch, ob. Stary Las. AltChristburg, wś, pow. morąski, st. p. , 885 mk. Altdamm, m. na Pomorzu, reg. szczecińska, st. p. , 4414 mk. AltDollstädt, wś, pow. pasłęcki, st. poczt. , 210 mk. Altdorf, ob. Starawieś. AlteBabke, ob. Babki, Starebabki Allenau Allenberga Allendorf Allenstein Allerengel Allersberg Allmoyel Allodial Ellgoth Allohksne Allschwangen Allyrode Alma Almenhausen Almoyen Aloizów Aloizówka Alolia Alonta Aloxote Alpy polskie Alschhof Alschwangen Alsen Alsiedy Als Altsat Alszakis Alszwang Alte Altania Altau Altboyen Altdamm Altdorf Aleksino Aleksota Aleksówka Alekszyce Alferowskie Alvensleben Altebude Alteheide Altehuette Alte Marine Altemuehle Alten Altenau Altenburg Altendorf Altenhagen Altenhaus Altenhof Altenowo Altenstein Altenwalde Altewalde Alteziegelei Altfliess Alt Alt Guhle Althammer Althaus Altebude Althausen Altheide Althoefchen Althof Althuette Althuetten Altjahn Altjasnitz Altkirch Altkloster Altmark Altmuehl Altmuensterberg Altona Altoniszki Altrosengarth Altschottland Altsohl Altteich Altthiergarten Alttucewicze Altvater Altvorwerk Altwarp Altwasser Altweichsel Alukste Alula Alwernia Altebude, wś, pow. gołdapski, w pobliżu Grabowa, 335 mk. Alteheide, ob. Starybór. Altehuette, ob. Stara Huta, Sikorzyńska Huta, Zielenina. Alte Marine, ob. Stara Maryna. Altemuehle, ob. Stary młyn. Alten, ob. Mielno. Altenau, ob. Altenowo. Altenburg, wś, pow. grobiński gub. kurl. Paraf. kościół katol. Ś. Wawrzyńca, zbudowany 1726 przez obyw. Ottona Ernesta de Repnen. Parafia katol. dekanatu kurlandzkiego z filią w Hasenpocie dusz 968. Altendorf, ob. Starawieś Altenhagen Gross, ob. Majdajny. Altenhaus, ob. Chełmno. Altenhof, ob. Starydwór. Altenowo, niem. Altenau, wś włościańska, pow. malborski, nad rz. Świętą, w pobliżu Szymona, 481 ha. rozl. , 111 mk, w tej liczbie 65 kat. , 34 menonitów, 12 ewang. Altenstein, kol. , pow. rybnicki, par. polomska, 135 mk. Por. Gogołowa Dolna. Altenwalde, ob. Starywał Altewalde, ob. Wałdów Stary. Alteziegelei, osada leśna, pow. międzychodzki, ob. Sieraków nadleśnictwo. Altfelde, ob. Starepole. Altfelde, wś kośc. , pow. malbor. , 377 mk. , na M. Werderze, st. p. Altfliess, ob. Stara rzeka, według Kętrz. Rumunki, Zarańs. Rumonki. AltGrabau, ob. Grabowo. Alt Guhle, ob. Golinka. Althammer, ob. Stare Hamry. Althammer, Stara Kuźnia, ob. Proszków. Althaus, Althausen, ob. Starogród. Althausen, Starogród, wś kośc. , pow. chełmiński, własność Kawczyńskiej, stacya poczt. Chełmno; 380 mk. Altheide, ob. Starybór. Althoefchen, ob. Starydworek. Althof, po łotew. Eisbakowa, wś, pow. dynaburski, parafia birżagolska, własność Oskierków. Althof, Starydwór, ob. Annaberg, Tworków, Leszczyna i Szałsza. Althuette, przysiołek do wsi KrasnaPutna ob. , parafia rz. kat. dek. czerniowieckiego, dawniej zwana Krasna; rz. katolików 2105, gr. kat. 15500, ew. 22, żydów 670. Althuette, ob. Altehuette, Prasneta, Władysławowo. Althuetten, Stare Huty, ob. Boronów, Buronów. Altjahn, ob. Starajonia. Altjasnitz, ob. Stary Jasieniec. AltJohannisburg, Kubusze, ob. Jańsbork. Altkirch. wś, pow. licbarski, 625 mk. AltKischau, wś, pow kościerski, st. p. , 841 mk. Altkloster, ob. Kaszczor. Altmark, Stara Marchia, ob. Marchia. Altmark, ob. Starygród, Stary targ. AltMejer, ÓMajor, ob. Stary Majerz. Altmuehl, Altmuehle, ob. Starymłyn. Altmuensterberg, wś włośc. , pow. malborski, o 1 milę od Malborga, na W. Żuławach, 1323 otrzymała przywilej na chełmińskiem prawie i należała wtedy do parafii w Milęczu. Rozl. 2073 ha. , 386 mk. , kościół i szkoła ewang. , st. poczt. Altona, wś w Kurlandyi, parafii Selburg, na wysokim brzegu Dźwiny, z zagadkową ruiną starożytną. Altoniszki, wś, w pobliżu Niemna, pow. władysławowski, gm. Dobrowola; stała tu niegdyś podobno świątynia bóstwa Altony. AltRahden, po łotew. Johna Basnica, wś w Kurlandyi par. bowskiej, 18 haków kurl rozl. Od książąt Gotarda i Fryderyka Kurlandzkich nadane Römerowi Stefanowi prawem lennem dziedzicznem po mieczu i po kądzieli. Skonfiskowane Roemerom już podczas wojen szwedzkich. Altrosengarth, wś, pow. malborski, dawniej dzierżawa królewska, 691 ha. rozl. , mieszk 20 katol. , 131 ewang. , 89 menonitów. AltSattum, ob. Zatum stary. Altschottland, ob. Szotland. Altsohl, ob. Zwoleń, O Zólyom. AltSorge, ob. Starekwiecie. AltStadt, ob. Alstat, Staremiasto. Altteich, ob. Starystaw. Altthiergarten, pojedyńcza osada i gm. , pow. czarnkowski; 2 dm. 15 mk. , wszyscy ewang. ; 3 analf. Alt. Thorn, ob. Tarnowo. AltTirschtiegel, ob. Trzciel Wielki. Alttucewicze, wś z zarządom gminnym w zach. str. pow. rzeczyckiego, przy drodze z Dudzicz do Jurewicz wiodącej, w 3 stanie policyjnym, w 3 okręgu sądowym narowlańskim; ma cerkiew paraf. i szkółkę gminną; gm. składa się z 19 wiosek i liczy 1907 mieszk. mężczyzn. Al. Jel. Altvater, ob. Dziadek, Pradziad. Altvorwerk, ob. Stary folwark. AltWalddorf, ob. Stara Leśna. Altwarp, wś kośc. , pow. Uckermünde, reg. szczecińska, 1605 mk. ; budowa okrętów. Altwasser, ob. Starawoda. Altweichsel, ob. Starawisła. Alukste, jez. , pow. , wendeński, gub. infl. , o 40 w. na pd. wsch. od Wendenu, 7 w. dł. , 3 w. sz. , za pomocą Aa łączy się z jez. Sumaize i Laidze. Alula, rz. , lewy dopływ rz. Białej, ma źr. w jez. Bardow, gub. pskowskiej, ujście w gub. witebskiej, dł. 55 w. Alvensleben, pudlingarnia pod Królewską Hutą. Alwernia, mko, pow. chrzanowski, poł. pod 37 2 szer. połu. a 50 1 dł. wsch. od Ferro, 321 metrów n. p. m. , 179 n. a. morgów, 77 do mów, 263 męż. 261 kob. , razem 524 ludn. ; pa rafia w Porębie, 1 kl. szkoła ludowa w miejscu, st. poczt. , młyn amerykański, szkoła garncarstwa; leży przy drodze krajowej prowadzącej z Krakowa do Chełmka; targi nadał Stanisław August w r. 1778; własność hr. Szembeka. Kościół z klaszt. bernardynów na wzgórzu wśród lasów założył Krzysztof Koryciński, kasztel. wojnicki, zm. w 1636 r. , nadając mu nazwę pustyni leżącej nad rz. Arno w Toskanii, wsławionej mieszkaniem św. Franciszka. W kościele kilka pięknych pomników. Opis A. czyt. Dziennik liter. lwowski 1864 roku. M. M. Alxnen, BajorMicko, wś, pow. kłajpedzki. Alxnupoehnen, dwie wsie w Prusach wsch. 1 w pow. pilkaleńskim, 385 mk. 2 w pow. Niederung, 55 mk. Alzen, ob. Halcniów. Alzenau, wś na Szląsku pruskim, pow. brzeski, st. dr. żel. z Brzegu do Nissy, o 8 kil. od Brzegu. Ałabuga, wś, pow i gub. astrachańska, st. poczt. między Astrachaniem a Kizlarem. Ałanta, ob. Owanta. Ałańczyce, wś, pow. mozyrski, niedaleko jez. Żyd. Ałatyr, od 1780 r. m. pow. gub. symbirskiej, u zbiegu rz. t. n. z rz. Surą, o 1395 w. od Petersburga, 160 w. od Symbirska, 8700 mk. ; drobny handel, przyst. rzeczna, sady owocowe i młyny. A. powiat w płn. zach. cz. gub. ma grunt płaski, główna rz. Sura, rozl. 4, 575 w. kw. , 150000 mk. 3284 raskolników. W pow. bardzo rozwinięte przemysł leśny, rolnictwo, hodowla bydła. Aławsze, jez. , pow. Wiłkomirski, pod mkiem Bolniki, przeszło 3 w. dł. , 1 w. szer. Na północy łączy się z jez. Płasztoka. Ałgupis, rzeczka, lewy dopływ Struny, wpadającej do Niewiaży. Ałki, ob. Iłłoki. Ałksnupie, ob. Szadowo. Ałkupis, rz. 1. lewy dopływ rz. Minii, 2. lewy dopływ rz. Aszwy. 3. ob. Wardawa. Ałoła, rz. , dopływ rz. Wielkiej, ma źr. w gub. pskowskiej, ujście w witebskiej pod Wierbiłowem Prawdopodobnie ta sama, którą Siemienow mylnie opisuje jako Alulę ob. Ałowsza, jez. , pow. Wiłkomirski, największe w pow. , pod mkiem Sudejki, 5 w. dł. , 2 szer. Według Strielbickiego 7, 2 mil kw. rozl. Ałtynówka, słoboda, pow. królewiecki, gub. Słownik Geograficzny. Zeszyt I. czernihowska, między Baturynem a Królewcem, st. poczt. , 3442 mk. Ałupka, wś, pow. jałcki, gub. taurydzka, winnice, marmurołomy, prześliczne położenie. Ałuszta, mko, pow. jałcki, gub. taurydzka, między Symferopolem a Jałtą, u stóp Czatyrdahu, nad morzem. Am. .. Niektóre miejscowości pisane czasem przez Am, ob. pod Ham. .. Amalien, folw. z młynem, pow. międzychodzki, ob. Lubikowo Liebuch. Amalienhof. 1. wś, pow. lidzki; w pobl. góra, wys. 137 saż. n. p. m. 2. A. , wś, pow. elbląski, 38 ha. rozl. , 36 mk, ew. 3. A. , folw. p. międzychodzki, ob. Rojewo. 4. A. , folw. , pow. wyrzyski, ob. Grabionna Kaiserswalde. 5. A. , folw. , pow. mogilnicki, ob. Glogowiec. 6. A. , ob. Malinowo. 7. A. , ob. Zacharka. 8. A. , ob. Jeziorki. Amalienruh, folw. , pow. człuchowski, do Krummensee należący, 75 mk. ewang. Amalwa, 1. jez. , gm. Podawinie, pow. kalwaryjski, 2 w. długości, 1 szerokości, 509 morg. obszaru; głębokość dochodzi 30 łokci. Wpada do niego rzeczka Szławanta a wypływa druga rzeczka Dawinia. Dno jeziora i brzegi błotniste. Ryb niewiele, głównie szczupaki i liny. 2. A. , błoto, rozciąga się dokoła jeziora t. n. i po obu brzeg ach rz Dawini, skutkiem. czego jedna tylko wś, Amalwiszki, dotyka brzegów jeziora. 3. A. rz. ob. Szławanta. Br. Ch. Ambach, ob. Koziagóra. Ambeka, Embach, ob. Omowża. Ambenmujża, wś, pow. dynaburski, par. agłońska, z kościołem filialnym, własność Zybergów. Amboten, łotew. Embote, wś w Kurlandyi, okr. hasenpocki, nad rz. Koj, o 35 w. na płd. od Hasenpotu, posiada w romantycznem położeniu staroż. zamek, wzniesiony 1249 przez w. mistrza krzyżackiego Dytrycha z Greningi, i paraf. kośc. ewang. łotewski. Parafia A. obejmuje ważniejsze wsie Brinkenhof, Bakkhusen, Alschhof, Nigranden, Gulben, PreekulsAssiten, Diensdorf i i. Pod A. stoczoną zosta ła 1247 r. przez Henryka Hohenlohe i krzyża ków bitwa z pogańską Litwą. F. S. Ambrożno. kol. i folw. donacyjny, pow. łęczycki, gm. Tum, rozl. folw. morg. 305; kolonia 625 mk. , 43 dm. Ambrożyszki, wś, pow. wileński. Amburga, ob. Annenburg. Amelii zdrój, ob. Iwonicz. Amelin, wś, pow. lubartowski, gm. Samoklęski, o 15 w. od Lubartowa, utworzona w 1864 r. w czasie uwłaszczenia włościan z części dóbr Garbowa, liczy 30 osad. Amelin, mała wioska, pow. radomyski, nad rz. Czortowcem, dopływem rz. Użu, o 24 w. od m. Chabnego a o 4 w. od wsi Wołczków, z któremi stanowi jednę parafią. Mieszk. 175 3 Altfelde Alvensleben Am Fliess Amilkarowo Am Kanal Ammald Ammat Amsee Andruszów Andruszkowice Andruszki Andrusowo Andruńce Andruliszki wyzn. prawosł. Ziemi 926 dz. , prawie zupeł nie pokrytej lasem i błotami. Mieszkańcy trudnią się leśnym przemysłem a w części i pszczelnictwem. Własność Mickiewicza, ojciec którego kupił ten majątek od Olizara. Zarząd gminy we wsi Wołczku, policyjny stan w m. Obuchowiczach. Kl. Przedrz. Ameryka, trzy wsie w Prusiech, pow. ostródzkim, niborskim i kartuskim. Am Fliess, ob. Nad Strugą. Amilkarowo, leśnictwo, pow. średzki, ob. Targowa Górka. Am Kanal, ob. Nad Kanałem. Ammald, ob. Goraninek. Ammat, rz. , dopływ Gaui, ma źr. w par. Szkujen gub. infl. , przyjmuje Komodę albo Kummad, Pehrs i i. a po przebiegu 50 w. dł. uchodzi w par. Arrasz. Bienenstamm pisze, iż w rzece tej znajdowano perły. Amsee, wś, st. p. i st. dr. żel. z Gniezna do Inowrocławia, o 11 kil od Inowrocławia, właściwie Janikowo, choć dzisiaj zwane też błędnie w powtórnym przekładzie z niem. Przyjezierze. Por. Wydzierki. Amszenka, rz. , dopływ Issy ob. z prawej strony. Amthal, ob. Toporzysko. Amtsfreiheit, ob. Wójtostwo. Amtskassner, wś, pow. międzyrzecki; 24 dm. ; 175 mk. ; 161 ew. , 14 kat. ; 7 analf. Analtsberk v. Anhaltsberg, właściwie Zasraje, wś, pow. szczycieński, okr. reg. królewiecki, pod Dźwierzutami. Ananiew, m. pow. gub. chersońskiej, u źr. rz. Tiliguł, ze słobody mołdawskiej zamienione na miasto 1834 r. , o 1591 w. od Petersburga, liczy 15982 mk. , prowadzi znaczny handel zbożowy z Odessą, ma 59 sklepów, 1 jarm. w kwietniu. A. powiat, 7945 w. kw. rozl. , powierzchnię ma w części płaską, w części wzgórzystą i lesistą, na południu gołe stepy; grunt wszędzie urodzajny, czarnoziem, w górach łomy granitu i źródła mineralne. Rolnictwo i chów bydła główne zajęcie mieszkańców. Anańczyce, wś, pow. mozyrski, na lewym brz. rz. Słuczy. Anapa, m. portowe na wsch. brz. morza Czarnego, w okr. kubańskim, o 2255 w. od Petersburga, 5037 mk. , st. p. na oddzielnym trakcie od Noworossyjska. M. założone 1781 przez Turków. Enc. Ungra mówi mylnie I, 253 o przeniesieniu miasta A. Anapis lub Hynapis, staroż nazwa rz. Bohu czyli południowego Bugu. Anapols, ob. Annopol Anastazewo, osada, pow. gnieźnieński; 41 dm. , 245 mk. , 111 ew. , 117 kat. , 10 różnowierców, 7 żydów; 67 analf. Anatolin, kol. , pow. gostyński, gm. Pacyna, ziemi pszennej mórg 402, mk. niemców 115. Utworzona kolonia w 1856 r. , dawniej był to folwark Dubielice. Istnieje tu olejarnia z produkcyą roczną na rs. 400. Br. Ch. Ancielewszczyzna. okr. wiejski, gm. Wiszniew, pow. oszmiański, liczy w swoim obrębie wsie Ancielewszczyzna, , Szalciny, Girbinięta, Tupcze, Gruszewszczyzna, Dudy, Dobraziemia, Łastojańce, Wilanowo, Radziuki, Janusze, Rewki; zaśc. Tęcza i Tupcze. Anciszki, inaczej Wysoki Dwór, mko, pow. poniewieski, nad Żyżmajem. o 35 w. od Poniewieża, paraf. kościół katol. Ś. Mateusza z 1789 roku, drewniany, fundacyi Kozakowskiego, parafia katol. dekanatu poniewieskiego dusz 1292. Anclam, ob. Anklam. Ancuty, wś, gub. grodz. , dawnej ziemi bielskiej, przez drobną szlachtę zaludniona. Ancyna, wś, gub. witeb. , u zbiegu rz. Uszy z Dubną. Ancypery, wś, pow. wilejski. Ancza, rz. , dopływ Szeszuwy z prawej stro ny; przyjmuje Merczę i Płuszczę. Źródło ma pod mkiem Poszyle, na płd. mija Skawdwile, Botoki, uchodzi pod folw. Sontoki, długa 48 w. Por. Szeszuwa. F. S. Anczławka, wś, pow wołkowyski, gub. august. , gm. Pojewoń, 208 mk. 22 dm. , st. p. w Wierzbołowie. Anczykowan, po węg. Ancsikfalva czyt. Anzikfalva, wioska w hrabstwie liptowskiem Węgry, lasy jodłowe, garncarnie, warzelnie mazi. Anczypałowce, wś. rząd. , pow. bracławski, należała daw. do stwa bracławskiego, ob. Lińkowce. Andahaz, ob. Andyce. Anderskehmen, ob. Jędrzeiszki. Andice, ob. Andyce. Andomir, potok górski w obrębie gm. Brustury, w pow. kossowskim w Galicyi, wypływa z pasma gór. Czarnego lasu Beskidu lesistego na łąkach rozpościerających się na płn. wsch. stoku góry Grahit zwanej, a znachodzącej się na granicy trzech gmin Kosmaczu, Brustur i Żabiego. Po krótkim, bo przeszło trzyćwierćmilowym górskim biegu, śród jarów leśnych i obszernych łąk brusturskich, uchodzi w obrębie tejże gminy do potoku Pistynką ob; zwanego, dopływu Prutu. Br. G. Andraniszki, wś i gm. pow. wiłkomierskiego. Andrasfalva, ob. Andraszowa i Andreasfalva. Andras Szent, ob. Swati Ondrej. AndrasVagas, ob. Andraszowce. Andraszowa, po węg. Andrasfalva, wś, w hr. liptowskiem węg. , kościół katol. filialny, dobra gleba rolna, 628 mk. Andraszowce, po węg. AndrasVagas, wieś w hr. szaryskiem Węg, 150 mk. Andreasfalva, Andrasfalva, wś. , pow. Radowce, z przysiołkiem Mitoką, o 2 kil. od Radowiec, nad Suczawą. Parafia rz. katol. dek. suczawskiego; 2118 rz. kat. , 780 ew. , 7211 gr. kat. , 147 żydów. Andreashof, ob. Grabówko. Andreasthal, ob. Jędrzejowo. Andreaswalde, ob. Kosinowo. Koszynowo. Andree St. , ob. Swati Ondrej. Andreischken, ob. Jędrzeje. Andrejaszewska st. p. , pow. łochwicki, gub. połtawska, między Łochwicą a Romnami. Andrejew, ob. Jędrzejów. Andrąjewska 1. st. p. , pow. ardatowski; gub. symbirska, między Ardatowem a st. PromzinoHorodyszcze. 2 A. , st. p. , pow. peremyski gub. kałuska, między Kaługą i Peremyślem. Andrejkowce, wś, pow. płoskirowski, gm. i par. Felsztyn, rozl. 455 dz. ziemi włośc. , ludu. 206 dusz męz. Należy do Mścisława Skibniewskiego i wraz z Rajkowicami, Rososzą i Wołkowcami ma 2105 używalnych gruntów dworskich. Dr. M. Andrejowa, wś. w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Popradem, kościół paraf. gr. katol. , pastwiska, lasy, 632 mk. Andrąjowce lub Udryjowce, wś. , pow. kamieniecki, należała dawniej do Potockich, dziś Dmochowskich. Andrejowicze, wś. , pow. nowogradwołyński, przy trakcie kupieckim z Owrucza do Ńowogradwołyńska; dawniej własność Lubomirskich Zwiahelskieh, w połowie XVIII wieku Urbanowskich, następnie BezpalcowychWąso wiczów, od których przed 1840 r. nabyli Wroczyńscy; obecnie rozkolonizowana i największą przestrzeń ziemi posiadają Wunderwaldowie. A. liczą włościan dusz męzk. 358, ziemi włośc. 3007 dz. , ziemi dwor. 1589 dz. Należy do gm. Serbowskiej. L. R. Andrejówka, wś, pow jampolski, mk. 426, ziemi włośc. 437 dz. , dwor. 404 dz. Należy do Juniewicza i Nebelskiego. Andrejówka, wś, pow. nowosądecki, ob. Jędrzejówka. Andrejowka, ob. Andrzejówka. Andrepno, po łotew. Andryupna, wś, pow. rzeżycki, własność Benisławskich, 2545 dz. , niegdyś Sołtanów i Szadurskich. Kościół paraf. N. P. Maryi Szkaplerznej, 1849 nanowo z muru przez Ign. Szadurskiego odbudowany. Parafia A. dek. rzeżyckoraźnieńskiego liczyła w 1857 r. 59 wsi, 301 chat, ludności ogólnej 2586 1689 katolików, 897 starowierców t. j. 4 Polaków, 1685 Łotyszów, 897 Rossyan notatka p. Piotra Wereszczyńskiego. Dziś ma dusz katol. 1659. Andrepol, wś, pow. siebieski, z kaplicą katolicką parafii Siebież. AndresKykutt Barsden, lub Wiewioryszki, AndresKurschen lub Lieren, AndresPadagg Tilennen, AndresSchlengen i AndresWessat, pięć wsi, pow kłajpedzki Prus Wschodnich. Androniszki, mko rząd. , pow. wiłkomierski, nad Świętą, , o 47 w. od m. Wiłkomierza. Kościół katol. SŚ. Piotra i Pawła, drewniany, założony 1790 przez obyw. Pieniańskiego, filialny parafii Onikszty. Andruchówka, przysiołek, ob. Czernelica. Andruliszki, zaśc. pow. trocki. Andruńce, wś, pow. trocki. Andrusowo, ob. Andruszów. Andruszki, wś, pow. skwirski, nad rz. Pawołoczką, wpadającą do rz. Rostowca, o 4 w. od m. Pawołoczy, o 25 w. na zachód od Skwiry, o 6 w. od wsi Browek st. dr. ż. kijowskobrzeskiej. Mieszk. 852, wyznania prawosł. , cerkiew paraf. murowana, zbudowana 1850 r. Wizyty Skwirskiego dekanatu z r. 1741 wzmiankują o wsi Żarkach, o 2 w. od Andruszek w Moryowskim lesie położonych; mieszkańcy tych Żarek na początku teraźniejszego wieku zostali wszyscy do Syberyi wysiedleni z powodu rozbojów. Niedaleko za wsią zbudowano 1850 r. cukrownię, wyrabiającą 64900 pud. mączki cukrowej. Własność kupców braci Popowych. Ziemi 1096 dz. pierwszorzędnego czarnoziemu. Zarząd gm. i polic. w m. Pawołoczy. Kl. Przedrz. Andruszkowice, Jandrzyszkowice, wś, gm. Samborzec, pow. sandomirski, pod samym San domierzem. A. stanowiło uposażenie par. św. Pawła, za murami Sandomierza istniejącej i posiadały dwór proboszcza, budynki gospodarskie, piękne winnice i ogrody Długosz I 302, II 316. Br. Ch. Andruszów, Andrusowo, wś, pow. kraśnieński, gub. smoleńska, przy ujściu Horodni do Wiekry między miastami Krasnem i Mścisławiem. Pamiętna zawieszeniem broni, zawartem między Polską a Rossyą d. 30 Stycznia 1667 r. , mocą którego Smoleńsk pozostał w rękach Rossyi. Andruszowce, wś, pow. lidzki, par. Lack, st. p. Szczuczyn litewski, o 5 mil. od Lidy, siedzib włościańskich 34, dm. 45, mk. 340, rozl. włók 74, z których 14 na mocy ukazu 1864 r. przeszło w posiadanie włościan; lasu włók 20, łąk i pastwisk 15, nieużytków 10; reszta grunta orne w dobrej glebie. Młyn wodny cylindrowy. Majątek ten, przez kilka wieków Narbutów, w r. 1849 prawem sukcesyi przeszedł na Moraczewskich i dziś stanowi własność sukcesorów Adama Moraczewskiego. Wielka ilość kurhanów porozrzucanych na polach, przedstawia bogaty materyał dla archeologów. J. L. Audruszówka, duża wś, pow. lipowiec Andrąjewska Audruszówka Andruchówka Ameryka Androniszki Andres Andrepol Andrejkowce Andrepno Andrejowka Andrejówka Andrejowicze Andrąjowce Amszenka Amthal Amtsfreiheit Amtskassner Analtsberk Ananiew Anańczyce Anapa Anapis Anapols Andruszowce Anastazewo Anatolin Ancielewszczyzna Anciszki Anclam Ancuty Ancyna Ancypery Ancza Anczławka Anczykowan Anczypałowce Andahaz Anderskehmen Andice Andomir Andraniszki Andrasfalva Andras Andraszowa Andraszowce Andreasfalva Andreashof Andreasthal Andreaswalde Andree Andreischken Andrejaszewska Andrejowa Ameryka Andrejew Andraszowce Andrychów Andryaszówka ki, nad rz Rośką, o 19 w. od m. pow. Lipowca, a o 40 w. od Koziatyna et. dr. ż. kijowskobrzeskiej, przy drodze poczt. z Lipowca do Skwiry, posiada st. p. Założona w pierwszej połowie XV w. o 1 w. dalej na uroczysku Kuczohory przez możną rodzinę Kuczohorskich. Do szczętu zniszczona w czasie wojen kozackich, po traktacie andruszowieckim do dawnych właścicieli wróciła, którzy też nową osadę zakładając, dali jej nazwę traktatu. Po wygaśnięciu Kuczohorskich przeszła do Sanguszków, od tych zaś do Szembeków, od których kupiona przez Jakubowskiego, należy obecnie do hr. Tyszkiewiczów. Wioska położona śród ogrodów liczy 1417 mk. wyzn. prawosł. i 39 katol. Była tu daw. kapliczka katol. parafii Kotelnia. Cerkiew paraf. zbudowana w 1719 r. Wizyty lipowieckiego dekanatu za r. 1754. Niedaleko za wsią znajduje się cukrownia, wyrabiająca 35, 800 pud. mączki cukrowej Statystyka cukrownictwa w Rosyi za r. 1878 StPetersburg. Koło wsi jest kilka starożytnych mogił. Ziemi 2520 dz. doskonałego czarnoziemu. Mieszkańcy A. , oprócz rolnictwa, cią gną znaczne zyski ze sprzedaży owoców. Za rząd gminny we wsi Oczeretnej, policyjny stan w Lipowcu. KI Przedrz. Andryaszówka, wś, pow. jampolski, 386 mk. , ziemi włośc. 498 dz. , ziemi dwor. 497 dz. , należy do Grocholskich. Andrychów, Jędrychów, mko i wś, pow. wadowicki, 1343 n. a. morgów rozl. , 362 dm. , 1675 męż. 1959 kob. , razem 3534 mk, 1 3 żydów, nad rz. Wieprzówką, przy gościńcu rządowym prowadzącym z Biały do Wadowic, pomiędzy wzgórzami; w miejscu sąd powiatowy, notaryat, st. p. i tel. , kasa zaliczkowa, targi tygodniowe, browar, dystylarnie spirytusu, cegielnia, pokłady wapna; ludność bardzo przemysłowa, trudni się tkactwem i wyrabia drelichy, znane w całym kraju pod nazwą andrychowskich; szkoła 4ro klasowa, parafia kat. dek. wadowickiego, bardzo starożytna, istniała już przed r. 1440, liczy 7421 wiernych; kośc. paraf. poświęcony w r. 1721 przez Jana Tarłę biskupa kijowskiego i czernihowskiego, w kościele wiele pomników familii hr. Bobrowskich, od dłuższego czasu właścicieli Andrychowa, dawnej własności Ankwiczów, gdzie też Bobrowscy zamieszkują obszerny i ozdobny pałac. Przemysł tkacki zaszczepili tu rzemieślnicy z Belgii, Szląska i Saksonii Niemcy nazywają A. Jendrzichau, których po wyludnieniu Andrychowa w r. 1717 Franciszek z Witowic Czerny kasztelan oświęcimski sprowadził. Stanisław August przywilejem z roku 1767 pozwolił, ażeby Stanisław z Posłowiec Ankwicz, kaszt, biecki, jako opiekun swych dzieci, właścicieli Andrychowa, miejsce to na miasto przemienił, gdzie nie bez zaszczytu krajowego i pożytku skarbu kor. manufaktuj ry obrusów i drelichów od lat kilkudziesięciu pomnażają się. W A. ur. się muzyk Antoni Kocipiński. Długosz wspomina o A. jako należącym do par. Wieprz I, 81. M. M. Andrychowice, wś szlach. , pow. wschowski, nazwa zmieniona na Heyersdorf. Andrykajmie, wś, i folw. , pow. wyłkowyski, gub. suwals. , gm. Zielonka, par. Olwita, 240 mk. , 20 dm. , st. p. w Wyłkowyszkach. Własność Wiktora Gawrońskiego. Andrytowicze, według Echarda miasto w pow. owruckim w XVIII w. Andryupna, ob. Andrepno. Andrzej Święty, ob. Swati Ondrej. Andrzejewo. 1. wś, pow. suwalski, par. Lubowo, 180 mk. , 20 dm. 2. A. gm. , pow. suwalski, liczy 3989 mieszk rozległości, 11, 637 morg. ; s. gm. ok. III w Pińsku, o 10 w. st. p. Szypliszki, do Suwałk w. 22. W skład tej gm. wchodzą Aleksandrówka, Andrzejowo, Białobłoty, Budzisko, Cegielnia, Czerwonka, Giłujsze, Gungliszki, Ignatowizna, Kalinowo, Kociołki, Kupowo, Kupowomałe, Majdan, Mostówek, Mikołajówka, Podświęciszki, Pedwojponie, Postawelek, Romaniuki nowe, R. stare, Sadzawki, Szelmiętka, Szymanowizna, i Ścibowo, Święciszki, Trykampie, Trąpole, Trąpoliszki, Wojciuliszki, Wojponie, Wojponiszki, Zawady i Żegaryszki; ludn. Litwini. Gm. nie posiada ani jednego kościoła i ani jednej szkółki elementarnej. Por. Andrzejów. Andrzejewo, ów, 1. mko pryw. , pow. rossieński, nad jez. t. n. , o 105 w. od Rossien. j Paraf. kościół katolicki Św. Andrzeja, 1780 z drzewa wzniesiony przez Andrzeja Racewicza. Parafia katol. dekanatu retowskiego, dusz 2705. Inaczej A. zowie się Maryanowem. Niedaleko A. z jez. Łajgie wypływa rz. Wiewirża. 2. A. , wś, pow sokólski, gub. grodzieńska, o 9 w. od Sokółki. Andrzejewo, folw. , pow. średzki, ob. Kostrzyn. Andrzejki, wś szlach. , pow. łomżyński, gm. i par. Szczepankowo. Andrzejów, nazwa kilku miejscowości; źródłosłowem jej jest imię Andrzej, które w więcej spolszczonej formie Jędrzej dało nazwę o wiele większej liczbie i daleko starszych osad. 1. A. osada, daw. mko, pow. ostrowski, gm. . Warchoły, nad rz. Broczkiem, posiada urząd gminny, szkołę elementarną; należy do sądu gminnego okręgu III w Czyżewie. A. założony został na gruntach wsi Wronie, w okolicy lesistej, przez Andrzeja Krzyckiego bis. płockiego za przywilejem Zygmunta I w 1528 r. na prawie niemieckiem. Biskupi płoccy jako panowie nie puszczali tu żydów; kościół parafialny założony tu został w 1526 r. przez Tomasza z Tarnowa kanonika pułtuskiego a ukończony w 1606 r. staraniem biskupa Baranowskiego. Jest to obszerna świątynia w stylu ostrołukowym, dość dobrze przechowana. Obecnie A. liczy do 1200 mk. , w tej liczbie 580 żydów; do osady, należy 2139 morgów ziemi, przeważnie pszennej. Na obszernym rynku A. odbywają się dwa jarmarki na woły. Prócz innych mniej ważnych zakładów przemysłowych zasługuje na uwagę jedynie zakład stolarski, zaopatrujący okolice w trwałe i porządne meble. Najbliższa st. p. i dr. żel. warsz. petersb. w Czyżewie. Odl. od Warszawy 125 w. A. parafia dek ostrowskiego liczy 4000 parafian. 2. A. wś, i folw. pow. włodawski, gm. Wola Wereszczyńska, między Włodawą a Łęczną, na północ od Wereszczyna, u stóp wyniosłości panującej nad bagnistą okolicą, 27 dm. , 2074 morg. W XIII wieku istniał tu gród wspominany w Latopisie Hypacowskim. 3. A. dobra, pow. włodawski, znajdują się w nich cztery duże jeziora NidzieWielkie v. Wytyckie, Wązkie, Karaśne i Płotycze. . 4. A. wś, gm. Nowosolna, pow. łódzki, st. dr. żel. fabr. lódzkiej, odl. od Łodzi w 12, od Warsz. w 109. Andrzejowicze, wś, pow. nowogradwołyński, w pobliżu źródeł rz. Uborć, por. Andrejowicze. Andrzejówka, wś, pow. biłgorajski, gm. Kocudza, należy do ordynacyi Zamojskiej, par. w Biały, st p. w Janowie. Andrzejówka. 1. in. Andrejowka, wś, pow. kijowski, nad rz. Zdwiżem, o 13 w. od m. Makarowa; mieszk. 567, ziemi 2415 dzies. Dawniej było to miasto ludne, w którem były 2 kościoły i 19 cerkwi Zupełny zbiór ruskich latopisców t. III str. 194; dziś ma kapl. katol. parafii Makarów. Należy do Paszkowskich. 2 A. in. Andrzejowce, wś, pow. kamieniecki, ludn. 525 dusz męz. , incl. 135 jednodworców na czynszu. Rozl. 267 dz. włościan, 459 dz. rządu, 439 dz. Sobolewów, 232 dz. Lubińskiego. 3. A. mała wioseczka, pow. uszycki, gm. Sołobkowce, 80 dusz. męz. ludn. , 232 dz. gruntu włośc. ; należy do Strychowiec Ignacego Chełmińskiego. Dr. M. Andrzejówka, ob. Jędrzejówka i Rozdziałów. Andrzypole, wś, pow. średzki; 8 dm. , 60 mk. ; wszyscy kat. , 2 analf. Andyce, Andycze, po węg. Andicze lub Andahaz, wś, w hr. liptowskiem Węgry, dobra gleba rolna, 79 mk. Andzelmużja, po łotew. Ondzelmujża, wś, pow. rzeżycki, nad jez. Eszą własność Wejssenhofów, 1927 dzies. Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, 1782 przez Jama Wejssenhofa orygowany. Par. katol. dek. rzeżyckoraź nieńskiego, wiernych 882. F. S. . Andziejewicze, osada wiejska w półn. zach. str. pow. nowogródzkiego, gub. mińskiej, przy drodze wiodącej ze Szczors do Lubczy, w pierwszym stanie policyjnym i drugim okręgu sądo wym. AI. Jel. Anetów, inaczej Równopole, wś i dobra ziems. w środku pow. ihumeńskiego, niedaleko rz. Swisłoczy, w gm. dukorskiej ob. Dukora, w 3im okręgu sądowym, w 2im stanie policyjnym śmiłowickim. A. dawniej należał do dóbr Dukora, po r. 1830 przez kupno stał się własnością Charewiczów i dziś jest w ich posiadaniu. Folw. ma obszaru przeszło 1300 mor. ziemi, dosyć urodzajnej, niebrak lasu i łąk dobrych; od st. dr. ź. libawskoromeńskiej Rudzieńsk o 5 w. odl. Al. Jel. . Angelin, ob. Anielin. Angelówka, ob. Anielówka. Angełów, przysiołek, ob. Perehińsk; leśnictwo, ob. Knurów. Angelówka, 1 przysiołek, ob. Czernielów ruski; 2 A. albo Engelsberg, kolonia niemiecka, ob. Wełdzirz. Angenburg, właśc. Angerburg, ob. Węgobork. Angera, Angiera, niem. Anger, rz. , dopływ Wielkiej Irby ob. Irba. Angerapia, niem. Angerapp, rz. , jedna ze źródłowych rzek Pregli, przyjmuje Gołdapie, płynie głównie przez Mazury pruskie. Zowią ją też Angrab, Angrama, niekiedy Rapa Kętrz. lub Węgrza. Nad tą rz. p. H. Dewiz odkrył i zbadał wiele grbów pogańskich oraz opisał je w czasopiśmie królewieckiem Schriften der physikalischoekonomischen Gresellschaft XIX. 2. Por. Pregla. Angerapp, wś i dobra w pow. darkiańskim Prus Wschodnich. Angerbach, ob. Usmaiten. Angerburg, ob. Węgobork. Angermünde, m. w Kurlandyi, pow. piltyński, niedaleko morza bałtyckiego, nad Irbą, ze spustoszałym zamkiem. Angern, 1. jez. lub haf w okr. tukkumskim Kurlandyi, par. Kandau, połączone z zatoką ryską, wzdłuż której ciągnie się w. 17 i pół, szer. 2 do 2 i pół w. a oddzielone od owej zatoki smugą lądu od 1 i pół do 2 w. szerokości mającą; miało kiedyś 76 w. kw. rozl. , dziś po większej części osuszone, na dnie bursztyn znajdywano. 2 A. , wś, w pobliżu tegoż jez. Enc. Org. mylnie A nazywa Argern. F. S. Angleniki, 1. okrąg wiejski w gm. Kronach, pow. trocki, liczy w obrębie swoim wsie Angleniki, Wizginy, Jodkasze, Górniszki, Dyakiszki, Dabinta, Krackiemia, Łapojnia. 2. A. , majątek i wś, pow. trocki, nad rz. Łukną, posiada młyn wodny i papiernię, w parafii starotrockiej. Korejwa zowie ją Angleniszki. Angliniki, 1 okrąg wiejski w gm. Międzyrzeczu, pow. trocki, liczy w obrębie swoim wsie Rudziszki, Bajembały, Szklary, Angli niki, Połukna, Boguszyszki, Ołona, Dojnia, Andryaszówka Andrychowice Andrykajmie Andrytowicze Andryupna Andrzej Andrzejewo Andrzejki Andrzejów Andrzejowicze Andrzejówka Andrzypole Andyce Andzelmużja Andziejewicze Anetów Angelin Angelówka Angełów Angenburg Angera Angerapia Angerapp Angerbach Angerburg Angerm Angern Angleniki Angliniki Andrzejowicze Angstupe Anhalt Anhaltsberg Aniela Anielewo Anieli zdrój Anielin Anielówka Annadorf Annadwór Annafeld Annapole Anna Annobór Annenwalde Angrab Annahof Annenhof Annalust cza Dniestru. Przepływa ona dwa stawy, jeden w Rożanówce, drugi w Hołowczyńcach i porusza w tych gminach dwa młyny. Br. G. Anielska góra, ob. Bruntal, Allikszczej, ob. Onikszty. Aniołka I, wś szlach. , pow. ostrzeszowski; 1404 morg. magd. rozl. , 7 dm. ; 88 mk. ; 30 ew. ; 58 kat. ; 48 analf. , st. p. Trzcinica o 2 kil. ; gościniec bity o 6 kil. Aniołka II, wś szl. , pow. ostrzeszowski, niedaleko poprzedzającéj; 1275 m. magd. rozl. ; 4 dm. ; 58 mk. ; 8 ew. ; 50 kat. ; 22 analf. Aniołki, niem. Allerengel, Allergottesengel lub St Michel, osada, pow. gdański, tak nazwana od szpitala pod wezw. Ś. Michała i Aniołów ŚŚ. , 1340 pobudowanego, 1807 spalonego i więcéj nieodbudowanego. Należy do gm. Cyganki. Anisimowicze, wś, pow. nowogródzki, gub. mińska, o wiorstę od st. dr. żel. Baranowicze, 200 mieszk. Ob. Dryświaty. Aniz, Aniza, niem. Enns rz. , dopływ Dunaju. Ankematy, Ankamaty, niem. Ankemitt, wś włościańska, powiat sztumski, tak nazwane od właściciela Hanke Metin, który ją 1367 otrzymał; 207 ha. rozl. , 146 mk. t. j. 76 katol. , 70 ewang. Ankerholz, Ekerholc, wś, pow. lęborski ziemi pomorskiej. Anklam, Anclam, niegdyś Nakło, m. pow. w okr. reg. szczecińskiej na Pomorzu, nad rz, Pieną, 1178 mk. , st. p. , kwitnące płócienni ctwo. Powiat A. ma 11 i pół mil kw. rozl. , grunt płaski, żyzny, miejscami piaszczysty, nawodniony rzeką Pieną i kilku Jeziorami. Rolnictwo i hodowla bydła. Anktsztokie, wś w pow. telszewskim, parafii kretyngeńskiej. Ankudowo, okrąg wiejski w gm. Parafianowie, pow. wilejski, liczy w swoim obrębie wsie Struki, Bojary, Girynowo, Polany, Wereńki, Murawszczyzna, Janowice, Azaryn, Nesterówka. Anna, 1. A. wś, pow. średzki; 22 dm. ; 177 mk. , wszyscy katolicy; 60 analf. 2. A. , leśnictwo, pow. czarnkowski, ob. Nothwendig, dominium. Annaberg, kolonia niemiecka, ob. Smorze. Annaberg, 1. A. , folw. , pow. szamotolski, ob. Obrzycko. 2. A. , leśnictwo, pow. poznański, ob. Owińska. Annaberg, wś, pow. grudziązki, 178793 założona na miejscu dawnej Dąbrówki, 1824 jako osobny majątek uznana. Rozl. 635 ha. , mk. 115, w tej liczbie 63 katol. Annaberg, wś, pow. raciborski, pruskie przedmieście austryackiego m. Bogumina nad Odrą, z zamkiem bogumińskim, na lewym brzegu Odry, należy do katol. parafii Wielkie Gorczyce, ma 2 folw. Althof i Neuhof. St. dr, ż. Ulkiszki, Markowszczyzna, Hudziszki; zaścianki Baksiszki, Miodowarce, Bojarzyszki; okolica Jurgelany. 2. A. , wś, pow. trocki, par. Stokliszki. 3. A. , wś, pow. trocki, par. Dorsuniszki. Angrab, Angrama, ob. Angerapia. Angstundbangski młyn, niem. Angst und Bange, wegłng Kętrz. Engsterberski młyn, pow. kościerski, młyn wodny na Wietcycy, wydany 1738 na wieczystą dzierżawę przez klasztor w Kartuzach. Ma 52 mor. ziemi, mieszk. 12 katol. , 10 ewang. Angstupe, rz. , dopływ Wenty w Kurlandyi, w par. Frauenburg. Anhalt Alt i Neu, ob. Hołdanów, Holdunów, Hołdynów. AnhaltNeu, leśnictwo, pow. wschowski, ob. Włoszakowice Luschwitz. Anhaltsberg, ob. Analtsberk. Według Zarańskiego Łysagóra, wedł. Kętrzyńskiego wś A. ob. odsyłacz. Aniela, osada, pow. wyrzyski, qb. Stary Dwór Althof. Anielewo, 1 wś, pow. wyłkowyski, gm. Zielonka, własność p. Zenona Giejsztora. Par. w Olwicie, poczta w Wyłkowyszkach. 2. A. kolonia, gm. Gosławice, pow. koniński, o 10 w. na płn. zach. od Konina, 175 mórg rozl. , 186 ludn. , grunt szczerkowaty, dobre łąki. Przez grunta tej wsi przechodzi kanał morzysławski, niegdyś spławny, łączący rz. Wartę z jez. Pątnowskiem. J. Ch. Anielewo, folw. , pow. brodnicki, do Kruszyn szlach. należący, 77 mk. , z których 10 ew. , reszta katol. Anielewo, folw. , pow. gnieźnieński, ob. Modliszewo. Anieli zdrój, ob. Szczawnice. Anielin, Angelin, folw. w pow. brodnickim, do Małego Pólkowa należący, 81 mk. katolików. Anielin, folw. , pow. krobski, ob. Chocieszewice. Anielówka, Angelówka, wś, pow. zaleszczycki, o pół mili na zachód od mka Tłuste, obejmuje przestrzeni 207 morgów gruntów ob szaru dworskiego, 218 morgów włościańskich. Ludności ma 219 dusz, z tego 60 kat. , 145 gr. kat. , 14 izr, ; co do parafii tak rz. kat. jak i gr. kat. należy do Tłustego, z których pierwsza należy do dekanatu jazłowieckiego a druga do dekanatu zaleszczyckiego. Własność rodziny Żurakowskich. B. R. Anielówka, potok wytryskujący na łąkach w półn. wsch. części gm. Capowieo, w pow. zaleszczyckim; przepływa Capowce i gm. Angelówkę, Różanówkę i Hołowczyńce w kierunku południowowschodnim, śród dość urodzajnych pól, i po przeszło milowym biegu uchodzi w obrębie gm. Hołowczyniec z prawego wsch. brzegu do rzeki Dupy ob. , należącej do dorzez Bogumina do Raciborza, o 176 kil. od Wro cławia. F. S. Annaberg, ob. Anna Święta i Bielsko. Annadorf, ob. Annoniewo. Annadwór, niem. Annahof, folw. , pow. międzychodzki, ob. Góray. Annafeld, 1. , A. , wś i folw. , pow. chojnicki, nowo powstała na Zamartem; rozl. 231 ha. , ludn. 115 katol. , 5 ewang. 2. A. , ob. Annopole. Annahof, 1. A. folw. , pow. poznański, ob. Owińska. 2 A. , folw. ,, pow. międzyrzecki, ob. HillerGärtingen. 3. A. ob. Annadwór. Annalust, ob. Dąbrowo. Annamiuehle, osada, pow. międzyrzecki, ob. Trzciel Tirschtiegel. Annapol, przysiołek, ob. Styków. Annapole, 1. A. , pow. pleszewski, 11 dm. ; 89 mk. ; wszyscy kat. ; 29 analf. 2 A. , folw. , pow. krobski, ob. Zakrzewo. Anna Święta, Annaberg, wś, pow. wielkostrzelecki, do dóbr Żurowa, parafii katol. Jasionna należąca. Na szczycie sąsiedniej góry Ś. Anny zwanej właściwie Chełm lub Chełmowa góra stoją jeszcze mury klasztoru i kościoła reformatów, którzy do sekularyzacyi w r. 1810 należeli do dyec. krakowskiej. Kościół zbudowany 1516 z drzewa przez hr. Gaszyna, 1673 powiąkszony, 1709 dopełniony drogą krzyżową w pobliskim lesie, 1733 z mu ru wzniesiony, posiada obraz cudami słynący, cel licznych pielgrzymek. Z 35 kaplic kalwaryjskich trzy mszalne. Należy do parafii leśnickiej dekanatu ujazdowskiego. F. S. Anna Święta, ob. Święta Anna. Annathal, ob. Bukowina. Annenburg, po łotew. Amburga, wś w Kurlandyi, parafii mitawskiej, między Mitawą a Bowskiem, nad rz. Aa. Siady zamku już w XVIII w. zatarte, St. p. Annenfelde, wś, pow. złotowski, folw. 1864 założony, 590 ha. rozl. , ludność ewangelicka. Annenhof, ob. Góry. Annenhof, po łotew. Onnyszmujża, wś, pow. rzeżycki, parafia berzygalska, własnośó Typoltów. Annenwalde, ob. Zawada Annobór, wś i fol. pryw. , pow. lubartowski, gm. Łuck, należy do dóbr Łuck, które przed 20 laty oddzielone zostały i sprzedane z obszaru dóbr Lubartowskich. Odl. od Lubartowa 4 w. Annoniewo, niem. Annadorf, gm. i wieś, pow. szubiński; 8 miejscowości. 1 A. , 2 Dębionek Eichhorst, 3 Borek Heidchen, 4 Szumówka Nettelort, 4 Nad jeziorem Obenam See, 6 Sarniagóra, Rehberg, 7 Nad strugą Unten am Fliess, 8 Pszczołczyńskie Budy P. Theerbuden, 41 dm. ; 285 mk; 218 ew. , 67 kat. ; 49 analf. M. St. Annopol, nazwa kilkunastu wsi i osad, założonych przeważnie w XVIII stuleciu, kiedy rozszerzyła się moda tworzenia nazw od imion kobiecych z końcówką pol; nazwy te utrzymały się tam głównie gdzie nie było przedtem dawniejszych, najczęściej jednak jako nie zgodne z duchem języka i niezrozumiałe dla ludu, znikły, lub egzystuje tylko na piśmie i w mowie klas wyższych. Dwie miejscowości t. n. pomieszane zostały mylnie przez Enckl. Org. tak większą jak i mniejszą, która je złączyła w jedno i przypisała koleje A. wołyńskiego osadzie nadwiślańskiej. Annopol, 1 A. , osada, dawniej mko, w gm. t. n. , pow. janowski, należy do sądu gminnego okr. I w Gościeradowie, odległe odm. pow. 45 w. , od Lublina 73 w. , od Warszawy 225 w. , leży niedaleko Wisły i połączone jest z Józefowem drogą bitą drugiego rzędu. A. założony został na gruntach wsi Rachów ob. i pod tą nazwą najwięcej znany, ponieważ cały ruch handlowy i przemysłowy skoncentrował się w położonym nad Wisłą Rachowie. A. należy do parafii w Świeciechowie i posiada tylko kaplicę murowaną z XVII wieku. Ludność osady wynosi około 1, 000 dusz. 2 A. gm. , pow. janowski, gub. lubelska, posiada 3 szk. pocz. w Rachowie, Świeciechowie i Grabówce. Z fabr. zakładów istnieją tu huta szklanna, gorzelnia parowa, browar, smolarnia. Ludność obecna gm. A. wynosi 4, 595, rozległość 18, 225 morgów. Ziemia na powiślu bardzo dobra. Obficie rodzi się rzepak i jęczmień; na wzgórzach ziemia pomieszana z krzemionką. Wzorowego gospodarstwa gmina ta nie ma. Lasów jest 5, 600 morgów, w opłakanym stanie. 3. A. , dobra, pow. janowski; w skład ich wchodzi A. osada, Rachów wś i folwark, Jakóbowice wś, Chamówki wś, tudzież Łąg wś nad. Wisłą w pow. sandomierskim. 4 A. folw. dóbr Zakrzyn, pow. turecki, gm. Strzałków. Br. Ch. Annopol, 1 A. mko, pow. ostrogski, od Ostroga na wschód o 30 w. położony przez A. przechodzi dawna dr. pocztowa do Żytomierza, od Korca 28 w. , od Sławuty 16 w. , od rzeki spławnej Horynia 26 w. , od szosy brzeskokijow skiej 15 w. Miasteczko rozrzucone na płaszczyźnie nad niewielkim stawem, uformowanym z dwóch rzeczek Soroki i Czołomina. wypływających z lasu Kurasza, Ma 13 jarmarków w ciągu roku. Mko zabudowane w czworobok, rynek dosyć obszerny, na którym stoi ze 30 murowanych sklepów, zabudowanych w klamrę, pod jednym dachem, i kilkadziesiąt drewnianych straganów. Pierwotnie ta osada nazwana była Glinniki, dziś zaś wieś tego nazwiska na połud. , za stawem, oddzielona od m. A. groblą i jest przedmieściem m. A. , z folwar. dziedzica i cerkwią murowaną. Gdzie dziś jest miasteczko, był drewniany kościołek z klasztorem, także drewnianym, niegdyś ks. karmelitów. Podług działu książąt Ostrogskich Janusza i Aleksandra r. 1602 dopełnionego, wieś Glinniki przeszła na własność ks. Aleks. Ostrog Annopol Annenfelde Annenburg Annathal Angrab Angstundbangski młyn Annoniewo Annamiuehle Annapol Anielska góra Aniołka Aniołki Anisimowicze Aniz Ankematy Ankerholz Anklam Anktsztokie Ankudowo Anna Annaberg Annaberg Antokrewne skiego, wojewody wołyńskiego, później prawem spadku przeszła do ks. Jabłonowskich. Antoni Jabłonowski po śmierci pierwszej swej żony pojął Annę Czaplicównę i od jej imienia przezwał Gllinniki A. , uzyskał 1761 r. przywilej na miasteczko i jarmarki, wybudował olbrzymi pałac, który obecnie w części tylko istnieje, założył przy nim ogromny park, upiększył go podług dawnego stylu szerokiemi ulicami i kamiennemi posągami. Syn zaś jego Antoni Jabłonowski, wojewoda poznański, fundował na przedmieściu Gllinniki, po za stawem, murowaną unicką cerkiew, jako też wzniósł mury parafialnego kościoła, które dotąd stoją nieukończone. Obecnie A. należy do ks. Leona Czetwertyńskiego. Gdy 1821 w. Ostrogu pogorzał monastyr pojezuicki, gdzie miał rezydencyą biskup wołyński, Stefan Romanowski, i seminaryum duchowne prawosławne, tenże biskup przeniósł swoją rezydencyą wraz z konsystorzem i seminaryum do pałacu annopolskiego i w sali pałacowej urządził swą cerkiew domową. Jego następca Ambroży przeniósł się do gub. msta Żytomierza wraz z konsystorzem i seminaryum. Od A. ku pułnocy są mogiliska w dosyć znacznej liczbie, tatarskie, albo z wojen kozackich. Tu na polach annopolskich w r. 1820 naczelny wódz wojska polskiego i korpusu litewskiego, cesarzewicz W. Ks. Konstanty miał rewią korpusu litewskiego. W A. jest biuro komisarza stanu policyjnego, zarząd gminny i sąd gminny. Jest tu drewniana synagoga żydowska i fabryka prostego sukna. Żydzi, bardzo liczni, przeważnie trudnią się handlem a włościanie uprawą roli; ziemia nieszczególna, grunt więcej żytni niż pszenny, wieśniaczki zaś trudnią się przędzą lnu, konopi i wełny, z których na własne potrzeby tkają płótna i proste sukna. Mko liczy wszystkich wyznań do 2, 000 dusz. Tutejszy kośc. paraf. Św. Ducha, 1752 wzniesiony, pogorzał, i nabożeństwo odbywa się w kaplicy cmentarnej. Paraf. kat. A. dekan. ostrogskiego liczy wiernych 1264. Jest tu w A. szkoła parafialna, do której uczęszczają i dzieci wieśniaków. Z. Róż. 2. A. , dobra książąt Radziwiłłów, pow. miński, gub. mińska, nad rzeką Ptyczą, gm. Samochwałowice, w 3m okręgu sądowym, w 2m stanie policyjnym, o 25 w. od Mińska. Do początku wieku 18go to miejsce zwało się Kropicą i należało do zamożnej rodziny Chaleckich. Wieś w pobliżu A. do dziś dnia zwie się Kropicą. Anna Chalecka w pierwszej połowie XVIII stulecia poślubiona Albrechtowi Radziwiłłowi wniosła mu w posagu Kropicę, więc odtąd przezwano rezydencyą i dobra A. Przemieszkało tu pięć pokoleń tego nazwiska, a obecnie A. zostaje w dożywotniem władaniu księżnej Joanny z domu Szafnagel, wdowy po Aleksandrze Radziwille. Prosię tu wzorowe gospodarstwo. Włościanie dóbr A. oddawna odznaczają się dobro bytem a nawet względną oświatą. Po odsepa rowaniu ziemi włościańs. , pozostało we władaniu dworu przeszło 6, 000 morgów pól, sianoźęci i lasu. Ziemia wszędzie urodzajna, . Na uwagę w A. zasługuje odwieczny, niewiadomo przez kogo zbudowany, podobno z modrzewia, kościół. Tu w sklepach znajdują się groby Radziwiłłów linii annopolskiej. Parafia liczy 4000 dusz obojej płci. W dniu Bożego Ciała zwyczaj uświęcił tu kiermasz; wtedy się zbiera mnóstwo ludu i drobny targ się odbywa, choć zabawa najbardziej znęca tu zamożny gmin. W pałacu jest nieco pamiątek narodowych i Radziwiłłowskioh, nieco dokumentów, sporo ksiąg i obrazów domu Radziwiłłów, tudzież niektóre dzieła sztuki, a wszystko to przechowuje się ze znajomością rzeczy. 3. A. , folw. , pow. słucki, własność Grotusa od r. 1834. Al Jel. Annopol, wś, pow bracławski, rozl. 2000 dz. ziemi włośc, ludn. 507 dusz męz. Należy do Jaroszyńskiego, dawniej Czetwertyńskich. Annopol, po łotew. Anapols, wś, pow. lucyński, parafii posińskiej, własność Benisławskich, niegdyś Borchów. Annopole, kolonia, pow. sieradzki, gm. Wojsławiec, należy do par. ewang. augs. w Zduńskiej woli, odl. od m. pow. 20, od st. dr. żel. Łodzi w. 53; osad włościańskich 23, rozl, morg. 369, ludn. niemiecka wyznania ewang. augs. męż. 93, kob. 96; posiada szkółkę ewangelicką. Annopole, niem. Annafeld, folw. , pow. złotowski, do Krajenki należący, po 1766 powstały, 434 ha. rozl. , mieszk. 122 ewang. , 19 katol. Annówka, 1. A. albo Hannówka, wś, pow. lipowiecki, nad rz. Sobem, o 7 w. odległa od Lipowca, przy drodze pocztowej z Lipowca do Skwiry, o 40 w. od Holendrów, st. dr. ż. kijowsko brzeskiej. Mieszk. 275, wyznania prawosł. , należą do parafii lipowieckiej. Ziemi 630 dz. wybornego czarnoziemu. Własność Sarnec kiego, zarząd gminy we wsi Oczeretnej, poli cyjny w m. Lipowcu. 2. A. , wś, pow. lipowiecki, nad rz. Rośką, o 23 w. od Lipowca, o 7 w. od Pliskowa, st. poczt. Andruszówka. Mieszk 200, wyznania prawosławnego, należą do czerniejowieckiej parafii. Własność Pirożyńskiego. Ziemi 404 dz. , wybornego czarnoziemu. Zarząd gminny i policyjny w m. Pliskowie. Kl. Przedrz. Annowo, wś, pow. suwalski, gm. Sejwy, w odległości 19 wiorst od Suwałk, liczy 27 dm. , 105 mieszk. Annowo, wś, pow. szubiński, 42 dm. i 261 mk. 64 ew. 197 kat. ; 109 analf. Annusin, wś, pow. nowogradwołyński, gm. połońska; ludn, włoś. męz. dusz 120, ziemi włośc. 419 dz. Należy do dóbr połońskichl hr. Dunina Karwieckiego. L. R. Annussewen, ob. Borek. Anny św. góra, na Szląsku górnym, właściwie zwie się Chełm, góra Chełmska, Chełmowa, 1233 st. paryskich n. p, m. Ob. Anna Święta. Anny zdrój, ob. Żegiestów. Ansfelde, folw. pow. chełmiński, należący do Botnia ob. Bocień, 1854 założony, 241 ha. rozległości, 45 mieszkańców samych katolików. Anspach, po łotew. Anspaki, wś, pow. dynaburski, parafii Prele, własność Borchów. Antal, ob. Bukowina. Antalepty, ob. Antolepty. Antałaki, wś, pow. kalwaryjski, gm. Olita, mk. 237, dm. 37; par. w Mirosławiu, st. p. W Serejach Antałaki, jez. , pow. kalwaryjski, 30 morgów rozl. , 30 st. gł. ; nad jego brzegami mieści się folwark Udrya. Antaniszki, wś, pow. stołupiański Prus wschodnich. Antesory, wś rząd. , pow. święciański; w poi bliżu A. była niegdyś st. p. Uszworojście, ost. przy trakcie z Wilna, do Swięcian. Była też w A. kapl. katol. par. Święciany. Antinopole; folw. , pow. kościański, ob. Morawnica Murkwitz. Antkalniszki, wś, pow. władysławowski, gmina i par. Błogosławieństwo; 247 mk. ; 16 dm. ; st. p. w Szakach. Antodury, okrąg wiejski w gm. Łabonarach, pow. święciański, liczy w swoim obrębie wsie Leoniszki, Okmiańce, Kuszpy, Biszbaryszki, Pieczule, Smolgiszki, Bimbiry; zaśc. Pokubaciszki, Janówka, Staciowo, Elkoniepiewo, Smilgi. Antokalnie, wś, pow. maryampolski, gm. Pogiermoń, mk. 222, dm. 22; par. Pokojnie, st. p. w Poniemoniu. Antokalniszki, ob. Antkalniszki. Antokol, ob. Wilno i Pobojsk. Antokol, zaśc. , pow. trocki, między Poporciami a Wilią. Antokolce, 1. wś, pow. kocki. 2. A. , wś, pow. wileński. Antokrewne, jeziorko niedaleko mka Subbat, z którego wypływa rz. Krewna, przyjmuje zaś rz. Ligumę. Antolepty, po żm. Antakptiej, mko rząd. , pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , o 30 w. od miasta pow. , nad rz. Świętą. Kaplica katolicka 8. Maurycego, drewniana, 1715 przez jezuitów wzniesiona. Należy do parafii Dusiaty. Ma osobną parafia prawosł. , 246 wiernych, 3 cerkwie. Antolin, 1. A. , wś, pow. brzeziński, gm. Łaziska. W 1825 r. była tu osada sukiennij cza, założona przez dziedzica sąsiedniego Ujazdu. 2. A. , wś, pow. janowski, gub. lub. , gm. Brzozówka. Antołkiena, okrąg wiejski, gm. Łyngmiany, pow. święciański, liczy w swoim obrębie wsie Moksiuny, Sciegulany, Drutyny, Antogowo, Grykopiele, Mejrany, Narusze, Wojszniuny, Soły, Ginutany, Kaukiszki, Antołkiena, Mazuryszki, Pupiszki, Dzierżelis, Projniszki, Rukiszki; zaśc. Kazimirowo, Poszekarwa, Bojare inaczej Szakarwa, Maciejuny, Brzozowszczyzna, Pogawie, Łapikalnie, Wojdziuszki, Grienejciszki, Pipielekałna, Szyliniszki, Poplawszysie, Pobirże, Poałmas, Benedyktowo, Witkowszczyzna, Kowaliszki, Puzieniszki, Maciuciszki, Tumieniszki, Symoniszki, Pielenie, Kimki, Cyany. Antomir, dwór pryw. , pow. szawelski, o 61 w. od Szawel. Antonąjcie, wś, pow. trocki, , dawniej własność Zaleskich, o mil 2 od st. dr. żel. Koszedary. Antonia, wś, nad rz. Szkwą, pow. ostrołęcki, gm. i par. Myszyniec. Antonia, olędry, pow. średzki, ob. Miąskowo. Antonia, niem, Antoniów, Jantoniów, wś, pow. opolski, parafii szczedrzyckiej. Antonie, wś, pow. ostrołęcki, gm. Myszyniec, przy małej rzecze Piaseczna, zostaje pod administracyą magistratu miasta Ostrołęki, posiada dom. 30, lud. 228; rozl. morgów 1, 088, Antonielów, ob. Antonilów. Antoniendorf, osada menonitów w pow. ostrogskim; ludność zajmuje się wyrobem płócien i serów holenderskich. Antonienhof, ob. Cisowy, Małżewko i Myta. Antonienhuette, miejscowość fabryczna, pow. katowicki, okr. reg. opolskiego, o 4 kil. na pd. od st. dr. ż. Morgenroth, posiada znakomite fabryki żelazne, 2 huty cynkowe, fabrykacyą wyrobów z gliny i bieli ołowianej. W 1875 roku 4538 mieszk. Par. katol. dek. bytomskiego. Antoniewo, 1. A. , wś, pow. ostrowski, gm. Komorowo, par. Ostrów. 2. A. folwark należący do dóbr Komorowo, pow. ostrowski, gm. Komorowo, ogólna przestrzeń 170 morg gruntu lekkiego, żytniego. Jest tu huta szklana na szeroką skalę, z szlifiernią i innemi ulepszeniami, obecnie dla braku kapitałów nieczynna. 2 A. majdan, pow. ostrowski, gm. Orło, 2 piece, w których wyrabiają smołę i terpentynę; obrót roczny 1024 rs. 3 A. , wś, gm. Gruzów, pow. błoński, ludn. męż. 134; kob. 137. Antoniewo, okrąg wiejski w gm. Postawy, pow. dziśnieński, liczy w swoim obrębie wsie I Kraszniewo, Nowosiołki, Łaszkowszczyzna, Dąbrowa, Czeremesznikipogarne, Czeremeszna Annopol Annopol Annopole Annówka Annowo Annusin Annussewen Anny Anny zdrój Ansfelde Anspach Antal Antalepty Antałaki Antaniszki Antesory Antinopole Antkalniszki Antodury Antokalnie Antokalniszki Antokol Antokolce Antolepty Antolin Antołkiena Antomir Antonąjcie Antonia Antonie Antonielów Antoniendorf Antonienhof Antonienhuette Antoniewo Annussewen Antoniów Antoniowa Antoniowka Antoniówka Antoniszki Antoniuk Antonopol Antopol Antonoskie Antonosze Antonów Antoniewo Antoniki podzisienna, Wasiliny, Rebeki, Antoniewo, Jańczycha, Wołożyna, Czeszuny. Antoniewo, lub Antoniew, 1. A. , pow. odolanowski, ob. Szklarka Przygodzka. 2. A. , folw. , pow. średzki, ob. Kostrzyn. 3. A. , folw. , pow. krotoszyński, ob Zakrzew Sackern. 4. A. , osada, pow. szubiński, ob. Wąsosz. 5. A. , folw. , pow. inowrocławski, ob. Tarkowo. 6. A. , folw. pow. wągrowiecki, ob. Glinno. 7. A. , niem. Antonsdorf, osada, pow. szubiński, ob. Nowel Dąbie. 8 A. , wieś, pow. czarnkowski; 12 dm. , 70 mk. ; 7 ew. , 63 kat. Antoniewo, 1. A. , folw. , pow. toruński, należący do Bielaw, dawniej własność biskupa kujawskiego, mieszk. 42 katol. , 13 ewang. 2. A. , młyn i cegielnia, w pow. brodnickim, przy szosie kowalewskogolubskiej, należy do miasta Grolubia. Antoniewo, ob. Antoniów. Antoniki, przysiołek, ob. Młodów. Antonilów lub Antonielów, wś. , pow. kielecki, gm. Łopuszno, szkoła wiejska. Antonin, 1. A. , wś, gm. Krzywiczki, pow. chełmski. Isniała tu cukrownia, zatrudniająca 110 rob. i produkująca za 21, 000 rs. rocznie. 2. A. , folw. , gm. Zakanale, pow. konstantynowski, przestrzeni morg. 1956. 3 A. , wś, pow. turecki, gm. Niemysłów; 16 osad włościańskich, 1530 morgowych. Antonin, kolonia niemiecka, ob. Pieratyn. Antonin, 1. A. wieś, pow. wrzesiński; 27 dm. ; 233 mk. , 16 ew. , 217 kat. ; 47 analf. 2. A. , niem. Neumühle, osada, pow. poznański, ob. Nowa wieś Neudorf. 3 osada, pow. poznański, ob. Waleryanów. 4. A. , folw. , pow. obornicki, ob. Gołaszyn. 5. A. , folw. , pow. odolanowski, ob. Szelejewo. 6. A. , osada, 16 dm. , 140 mk. ; zamek mysliwki książąt Radziwiłłów, ob. Przygodzice. Pośród rozległych lasów, ziemia przeważnie piaszczysta. St. dr. żel. poznańskokluczborskiej, między Przygodzicami a Ostrzeszowem, o 16 kil. od Ostrowa; 130 kil. od Poznania, ajentura pocztowa, zamek łowiecki, wystawiony w kształcie ośmioboku, trzypiętrowy, z drzewa, śród. kniei bogatej we wspaniałe dęby i zwierzynę, dziełem jest księcia namiestnika Antoniego Radziwiłła i małżonki jego Ludwiki z domu pruskiego. Książę Namiestnik, zmarły r. 1833, raz do roku przybywał w porze do myśliwstwa zdatnej w te strony do dóbr Przygodzickich na lewym brzegu Baryczy, na trakcie z Kalisza do Wrocławia położonych, a nie mając stosownego dla siebie tamże pomieszkania, wedle planu biegłego berlińskiego architekta Schinkla stworzył sobie i potomkom śród lasów dogodną i wspaniałą siedzibę. Obok domu stanęła kaplica, gdzie złożone są zwłoki założycieli; tu spoczywa także ich córka Eliza Radziwiłłówna. Do tego czasu zamek antoniński słynie ze szczerej goAnt. ścinności. 7 A. , niem. Antonshof, domin. , pow. wschowski; 5 miejscowości a A. ; b. folw. Henrykowo Heinrichshof, c Maryanowo Marienhof, d. Zaborowo, e. leśnictwo Zaborowo; 14 dm. ; 281 mk. , 131 ew. , 150 kat; 69 anal. M. St. Antonin, folw. pow. , chojnicki, należący do W. Chełmów, mieszk. 30 katol. Antonin, ob. Paprotnia. Antonina, 1 A. , niem. Antonienhof, wieś, pow. chodzieski; 53 dm. ; 335 mk. 310 ew. , 25 kat. ; 70 analf. 2 A. , dominium, należy do Próchnowa, pow. chodzieski; 326 morg. rozl. ; 12 dm. ; 84 mk. 60 ew. 24 kat; 21 analf. Antoninów, wś. , pow. Końskie, gm. Grodzisko, st. poczt. w Budzie Malenieckiej. W 1781 roku Jacek Małachowski wystawił tu wielki piec do wyrobu żelaza. Antoniny, wś, pow zasławski, o 4 mile od Zasławia, w dawnej dzielnicy kniazia Jurja Ostrogskiego, który na niej zaczął się pierwszy pisać księciem z Ostroga Zasławskim, leżała między cienistemi dąbrowami, nad brzegami rzeki Ikopeti. Osada, którą od panującego tu chłodu w lecie Rusini nazwali Chołodki. Osada ta wraz z całem księztwem dostała się w dom ks. Lubomirskich, a po wyjściu zamąż ks. MaryiAnny Lubomirskiej za ks. PawłaKarola Sanguszkę całe księztwo przeszło w dom Sanguszków. Ks. Barbara z Duninów Sanguszkowa wypuściła Chołodki w dzierżawę Ignacemu Malczeskiemu, żonatemu z siostrą księżnej Antoniną Duninówną, która ulubiwszy urocze położenie Chołodków i tu zamieszkawszy, wyjednała u księżnej siostry, że na pamięć jej tu pobytu przezwali Chołodki, od jej imienia, Antoninami. Ignacy Malczeski był dziadkiem poety Antoniego Malczeskiego, którego ojciec do r. 1795 A. posiadał. Obecnie należą do Maryi z ks. Sanguszków hr. Alfredowej Potockiej, i tu jest główny zarząd dóbr, składających się z kilkudziesięciu folwarków wzorowo zagospodarowanych i w wysokiej kulturze. Piękny pałac i ogród warte widzenia. Ogród w A. opisał J. Głowacki wierszem wydanym 1822 roku w Petersburgu. Pierwszy spis roślin tego ogrodu drukowano 1853, najlepszy w 1856 wydał w Warszawie Ziemkowski, ogrodnik antoniński. Jest też w A. sad owocowy zwany Romanówką. W A. odbywały się dawniej wyścigi konne, na których trzymały prym konie ze sławnej stajni Sanguszkowskiej w Sławucie. W A. jest zarząd gminny wołost, urząd policyjny stan i sąd pokoju, A. posiadają kapl. katolicką parafii Kulczyny. Antoniów, wś, pow. opoczyński, gm. Machory, par. Żarnów, szkoła wiejska. Antoniów, 1. A. , Antonów, wś, pow. czortkowski, na półn. zach. od mka Tłuste a na południe od Czortkowa. Większa posiadłość obejmuje 810 morg. gruntu; włościanie posiadają 563 morgi. Ludności ma 519 dusz, z tego 175 rz. kat. , 294 gr. kat. , 28 Ormian, 22 izraelitów. Wieś ta ma parafią rz. kat. w Tłustem gdzie także odbiera i pocztę; gr. kat par. ma w Świdowie. Parafia rz. kat. należy do dekanatu jazłowieckiego, a gr. kat do dekanatu zaleszczyckiego. Grunt nadzwyczaj urodzajny; oprócz zbóż zwykle w Gralicyi uprawianych, kukurydza, tytuń, a nawet i kawony udają się w polu. Własność Karola hr. Lanckorońskiego. 2. A. wś, z przysiołkiem Wolą, w pow. tarnobrzeskim, o 8 kil. od Rozwadowa, parafia rz. katol. B. R. Antoniowa, mały przysiołek w pow. hajsyńskim. Ziemi używal. 251 dz. , nieużyt. 30 dz. Należał do Łopuszańskich, dziś Mołczynowej. Antoniowka, Antonówka, wś, pow. tłumacki, o 4 kil. od Niźniowa; filia gr. kat. parafii Bratyszów. Antoniówka, przysiołek, ob. Sapahów. Antoniszki, wś, pow. władysławowski, gm. Dobrowola, mk. 315, dm. 22, par. Iłgowo, st. p. w Szakach. Antoniszki, po łotew. Ontoniszkas, wś, pow. rzeżycki, parafia rybiniska, własność Michała Reutta. Antoniszki, wś i dobra, pow. szyłokarczemski Prus Wsch. Antoniuk, wś, pow. białostocki, 1 w. od Białegostoku. Tu się mieści część wielkiej kortowni białostockiej p. Commichau. Antonopol, 1. A. , dobra ziems. i wś, w południowo zach. stronie pow. borysowskego, nad rz. Hajną, o 2 mile od historycznego mka Łohojska odległe; należą do gminy łohojskiej, do 2go stanu policyjnego, do 3go okręgu sądowego. Dobra te są dziedzictwem Tyszkiewiczów i mają obszaru przeszło 12, 000 morg. Gospodarstwo, tu jak i we wszystkich folwarkach hr. Tyszkiewicza bardzo dobrze i wzorowo prowadzone, w obecnej chwili jest wyjątkowo dobrem. Al. Jel. Antopol, po łotew. Ontonopols, wś, pow. rzeżycki, paraf. rozentowska, wraz z sąsiednią wioską Zamoście, po łotew. Zamościs, własność Kierniów, 327 dzies. St. dr. żel. warsz. pet. , między Ruszoną a Rzeżycą, o 61 w. od Dynaburga. Nazwę jej w r. 1879 z powodu jubileuszu pracy znanego inżeniera Stanisława Kierbedzia, zmieniono na Kierbedź. Antonoskie jez. , pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , pod Antonoszem, łączy się z jez. abelskiem przez rz. Krewne. Antonosze, Antonosz, po lit. Antenaszys, wś, pow. nowoaleksandrowski, gub. kowieńska, o 4 w. od st. kol. żel. Abele. Piękne położenie nad jez. Naszys. W okolicy wykopaliska starożytności litewskich. Od końca XVIII w, w posiadaniu Romerów. Antonów t. Antoniów, wś, pow. Końskie, gm. i par. Chlewiska, fabr. żelaza; st. p. w Szydłowcu. Antonów, por. Antonowo. Antonów, wś, pow. skwirski nad rz. Berezianką, wpadającą do rz. Rośki. Położony na drodze z m. Wołodarki do m. Skwiry, od tego ostatniego miasta odległy o 9 w. , od Kożanek, st. dr. ż. kijowskobrzeskiej o 34 w. Zbudowany na miejscu starożytnej osady greckiej Rozwołoża, która jeszcze w 1592 r. należała do białocerkiewskiego starostwa, jak się pokazuje z zażalenia podanego przez starostę ks. Janusza Ostrogskiego i podstarostę ks. Kurcewicza Bułyki na Krzysztofa Kosińskiego hetmana kozackiego o zbrojny napad na toż Rozwołoże Archiw. jugo zap. Rusi t. I, str. 32. Osada ta została zburzona w połowie XVII w. przez Tatarów Pełny zbiór ruskich latopisców t. 1, str. 137. Pozostałe szczątki w uroczysku Starosięle tuż przy Antonowie, gdzie wysokie wały, okrążają blizko 50 dzies. i dalej rozsypane gruzy; miało tu być 7 monasterów i 9 cerkwi Przegląd mogił Fundukleja, str. 48 A. był pierwej miasteczkiem, co się pokazuje z prezenty danej parochowi Zacharyaszowi Naumowiczowi w 1729 r. przez ks. Wiśniowieckiego, ówczesnego właściciela A. i z wizyty tetyowskiego dekanatu za r. 1741. Były tu jarmarki, które ustały dopiero w r. 1790 i A. zaczęto nazywać wioską. W r. 1729 należał do ks. Wiśniowieckiego, w 1765 r. do Katarzyny z Zamojskich Mniszkowej, która darowała tutejszej cerkwi chutor i 7 dzies. ornej ziemi; w 1771 został kupiony przez Michała Podhorskiego, do wnuka którego należy obecnie. Mieszk. 2115, z tych katolików 32, żydów 24 i prawosł. 2059. Cerkiew parafialna zbudowana w 1741 r. Wizyty tetyowskiego dekanatu za 1741 r. . Kaplica katolicka murowana zbudowana 1848 r. , parafii Wołodarka. Koło cerkwi krzyż kamienny, bardzo starożytny, z napisem greckim, prawie zupełnie zatartym, prócz kilku liter; ma on stać podług legendy nad grobem jakiejś greckiej księżniczki; 2 takież krzyże na uroczysku Starosięle. Prócz tego zasługuje na uwagę jar o 1 w. odległy od wsi, zwany Kustownia. kostnica, w którym znajdują bardzo dużo kości ludzkich. Ziemi 4142 dz. pierwszorzędnego czarnoziemu; lasu jednak bardzo mało. Zarząd gminny w miejscu, zarząd polic. w m. Skwirze. K. P. Antonowce lub Antonówka, 1. wś, pow. lityński, dusz męz. 101. Ziemi. włośc. 301 dzies. , ziemi dwor. 234 dzies. Należała do Płońskich dziś Wasiutyńskich. 2. A. , wś, pow. i płoskirowski, gm. i par. szarawiecka, st. p. między Jarmolińcami a Płoskirowem, o 15 w. Antonilów Antonin Ant Antonina Antoniewo Antoninów Antonowce Antoniny Antoniowa Appekrug Aposzcza Apa Antupis Apolin Antuszów Antuzów Antyniki Anzelm Anżena Ańkowo Antowiersze Antonowicze Antronów Apolanka Aplinki Arbuzin Arbore Arawa Arany Arała Arabinowszczyzna Apusina od ostatniego; ludn. 180 dusz męz. , rozl. 491 dz. ziemi włośc. , 408 dz. dworskiej, w tej liczbie 64 dz. lasu. Należała niegdyś do szararawieckiego majątku Pretficzów, później do Dulskich, dziś Stankiewiczów. Br. M. Antonowicze, wś, pow. owrucki; w pobliżu źródła rz. Słowecznej. Antonówka, 1. A. , mko, pow. homelski, z kaplicą katolicką parafii homelskiej, nad rz. Prudówką. Mk. w 1860 r. 660. Cerkiew, bożnica, gorzelnia, browar. 2. A. , wś, pow. płoskirowski, gm. i par. Czarny Ostrów; ludn. 217 dusz męz. , prócz 27 jednodworców. , rozl. 472 dz. ziemi włośc. , należy do hr. Przeździeckich. Ob. Mikołajów. 3. A. , Antonowce, wś, pow. uszycki, pod m. Mińkowcami na górze, ma 181 dusz męz. , 34 jednodworców, 394 dz. ziemi włościańskiej. Należała do Marchockich, dziś Stadnickich. 4. A. , Antonowce, mała wś, pow. uszycki, należy do klucza dunajowieckiego, dawniej Krasińskich, dziś Bronisława Skibniewskiego; wraz z Muszkatyńcami i Wincentówką ma 437 dusz męz. i 741 dz. gruntu włośc. Swiecki pisze, iż były tu źródła siarczane. 5. A. , duża wś, pow. jampolski, mieszk. 1538, ziemi włośc. 1543 dzies. Należy do SS. Przemysława Potockiego, dawniej Branickiej. 6. A. , mała wioseczka, pow. jampolski, mieszk. 457, ziemi włośc. 515 dzies. , ziemi dwor. 675 dz. Należy do Grocholskich. 7. A. , wś, pow. hajsyński, wraz z Sobolówką ma dusz męz. 1278 dz. , ziemi włośc. 2522 dz. Należy do hr. Aleksandry Potockiej. Ob. Bubnówha. 8. A. , mała wios. , pow. kamieniecki, gm. Smotrycz; rozl. gruntów dworskich 322 dz. , gruntów włośc. , wraz z Wołkotrubami, NowąHutą i Maryanówką 419 dz. ; ludn. 286 dusz męz. włościan i 12 jednodworców. Należy do Potockich. Br. M. 9. A. , wś, pow. czehryński, nad rz. Wereszczanką. Odległa o 17 wiorst od m. Czehryna, a o 20 w. od Kamionki st. dr. ź. chwastowskiej, mieszk. 207; z tych 49 katolików, reszta prawosławnych; paraf. kościół katolicki Imienia Maryi, zbudowany w 1830 r. przez Grzegorza Wróblewskiego, ojca teraźniejszego właściciela. Parafia katol. dek. zwinogrodzkiego, wiernych 549; ma kaplicę w Medwedówce. Ziemi 309 dzies. drugorzędnego czarnoziemu. Zarząd gminny we wsi Lubomirce, zarząd policyjny stan w m. Aleksandrówce. 10. A. , wś, pow. zwinogródzki, nad rz. Tołmaczą, wpadającą do Taśmina, odległa o 18 w. od Szpoły, m. i st. dr. ż. chwastowskiej, a o 42 od Zwinogoódki. Mieszk. 489, wyznania prawosławnego. Własność Jenicza. Ziemi 1476 dzies. , czarnoziem pomieszany z glinką i piaskiem lecz dosyć urodzajny, sieją dużo basztanów kawony, melony, ogórki i t. d. . Zarząd gminny we w. Wodzianej, zarząd policyjny w Szpole. Kl. Przedrz. 11. A. , wś w dek. radomyskim, gub. kijowskiej, miała kapl. katol. parafii Malin. Antonówka, potok wypływający ze stawku, na granicy gmin Anielówki i Antonowa w Galicyi. Płynie w kierunku wsch. połud. przez łąki miasta Tłustego i pod Tłustem, zabrawszy wody stawu z prawego zach. brzegu, uchodzi do tej samej rz. co Anielówka ob. . Br. G. Antonowo, 1. A. , gm. , pow. maryampolski, ludn. 5303, rozległości 14349 morg. , s. gm. ok. II Dębowabuda, o 13 w. ; st. p. Maryampol o 20 w. W skład gm. wchodzą Antonowo, Armoliszki, Bobroliszki, Borsukinie, Budwieciestare, Brantas, Czystabuda, Czujniszkiąbrowo, Dąbrowina, Egliniszki, Egłupie, Gajstry, Girnupie, Giwałtowo, Gobiniszki, Grzesio, Jodbaryszki, Judrzańskaruda, Jura, Kępinie małe, Klewinie, Kłampunie, Kojaćkiszki, Koźliszki, Kozłowaruda, Kozłowszczyzna, Krówieliszki, Kwiatkopusze, Mołupie, Mroczki, Muryniszki, Niedelbierze, Nendrynie, Ożnogary, Plople, Pocztaryszki, Podziszki, Pokieliszki, Przygrażyszki, Purwiniszki, Raczyliszki, Rudupie, Sanożyszkimałe, Sanożyszkiwielkie, Sianowe, Skuczyszki, Słoboda, Smolanypiec, Szaliszki, Szalniszki, Tartutyszki, Trakinie, Trakiszkiwielkie, Tymieńczyszkimałe, Wałajtyszki i Witkiszki. 2. A. , wś, pow. maryampolski, gmina A. , mieszk. 259, dm. 40, par. Pilwiszki, st. p. w Maryampolu o 20 w. . 3. A. , dobra niegdyś narodowe, w. pow. maryampolskim położone, w skład których wchodziło około 150 wsi. Obecnie, po uwłaszczeniu włościan, same dobra rozpadły się na kilka części, z których utworzono majoraty. Folwark A. w r. 1875 podarowany sukcesorom radcy stanu Snuta, został nabyty przez p. Wiktora Szabuniewicza; odl. od Suwałk 76 w. , od Maryampola 20 w. B. Ch. Antonowo, 1. A. po łotew. Ontonowa, wś, pow. lucyński, parafia korsówska, własność Szadurskich. 2. A. , wś, pow. siebieski, z kaplicą katolicką parafii Siebież. 3. A. , dwór pryw. , pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , o 82 w. od m. pow. 4. A. , lub Trzesieczenięta, wś, pow. oszmiański. Antonowo, folwark, powiat ihumeński, gm. citewska, paraf. katolic, . błońska, w 1ym stanie policyjnym użdzieńskim, w 3im okręgu sądowym, od Ihumenia o 25 wiorst odległy; jest dziedzictwem Janiszewskich; obszar 1188 mor. , dostatek lasu i łąk. Al Jel Antonsdorf, ob. Antoniewo. Antonshof, ob. Antonin. Antonsruh, winnica, pow. kościański, ob. Nowawieś Neugut. Antopol, 1 A. , folw. , pow. nowoaleksandryjski, gub. lubelska, do dóbr Nałęczów należący, w gm. Drzewcza, mieszkańców 20. 2. A. , folw. , pow. włodawski, gm. Opole, morg 2683, st. p. w Wisznicach. Antopol, 1 miasteczko, pow. kobryński, b. st p. przy trakcie z Kobrynia do Pińska, o 29 wiorst od Kobrynia; w r. 1860 miało 1563 mk. , przeważnie żydów, celujących w powiecie zamożnością i przedsiębiorczością. Ma fabryki skór, olejarnie i t. p. Do niedawna była w A. kaplica parafii katol. Horodec. A. posiada cerkiew prawosławną parafialną i dekanat prawosławny, który w 11 parafiach liczy 16204 wiernych Bobrowski. 2. A. , wś, pow. rzeczycki, obszar dworski ma 647 dzies. , własność Budzianowskiego. 3. A. , wś, pow. borysowski, nad rz. Hajną, o 45 w. od jej ujścia. 4. A. , Antonopol inaczej, st. dr. ż. petersburskowarszawskiej. 5. A. , okrąg wiejski, gm. Zaleś, pow. dziśnieński, liczy w swym obrębie wsie ŁuczajkaWielka, ŁuczajkaMała, Mażaje, Dylewicze. 6 A. , wś, pow. jampolski, mieszk. 548, ziemi włośc. 385 dz. , ziemi dworskiej 518 dz. Należała do Czetwertyńskich, dziś Józefa Jaroszyńskiego. 7. A. , wś. , pow. Winnicki, męz. dusz 194, jednodworców 51; ziemi włośc. 454 dz. , ziemi dwor. 495 dz. Należała do Borejków i Sobieszczańskich dziś Ernsteina i Merynga. 8. A. , ob. Bojarka. Antosin, 1. wś, gm. Wiżajny, pow. suwalski, o 29 w. od Suwałk, dm. 6, mk. 67. 2. A. , osada, gm. Czostków, pow. suwalski, o 20 wiorst od Suwałk, 3 dm. , 29 mk. Antosin, folw. , pow. i gub. mińska, o 3 m. od Mińska, w pobliżu st. dr. ż. Tokarówka moskiewskobrzeskiej. Dziedzictwo Bohdaszewskich, wraz z kilku zaściankami ma obszaru około 1237 mor. Z powodu bliskości kolei, położenie dobre, grunta niezłe, ale lasy zniszczone. Al. Jel. Antosiowice, Antoszowice, Antoschowitz, wś, pow. raciborski, niedaleko Hulczyna, z folw. Pasek, w parafii Szylerzowice. Antoszew, po żm. Antoszawa, mko pryw. , pow. poniewieski, nad Piwesą, o 38 w. od Poniewieża. Kościół katol. S. Jacka, z drzewa 1792 wzniesiony przez Antoszewskich, filialny, parafii Wobolniki. O 8 w. od mka folwark t. n. Antoszwińcie, wś, pow. wileński, posiada kaplicę katol. parafii Janiszki. Antowiersze, wś, pow. trocki. Antronów, po łotew. Ontronowa, wś, pow. rzeżycki, parafii bukmujskiej; własność Kostycza. Antupis, rz. , lewy dopływ rz. Szołpie, która do Wiewirży uchodzi. Antuszów, wś, pow. rohaczowski; parafia katol. Wniebowzięcia N. M. P. , 1147 dusz. Kościół wzniesiony kosztem parafian wr. 1843. Kaplica w Żłobinie. Antuzów, po żm, Antuzawa, mko pryw. , nad jez. Antezałwa, pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , o 24 w. od Nowoaleksandrowska. Paraf. kościół katol. Opatrzności Boskiej, z drzewa 1794 wzniesiony przez hr. Platera. Ks. Wielżewski zbudował tu 1849 drew. kaplicę M. B. Parafia katol. dekanatu nowoaleksandrowskiego; dusz 3936. Filia w Owilach; kaplice w Zirniejach i Duburach. Antyniki, dwór pryw. , pow. rossieński, o 50 wiorst od Rossien. Anzelm, według Echarda m. z zamkiem w Estonii, wzięte 1602 przez het. Zamojskiego. Anżena, wś, gub. witebska, przy trakcie z Oświei do Rzeżycy. Ańkowo, wś, pow. juryewskopolski, gub. włodzimierskiej, o 59 w. od Hawryłowa, st. poczt. Apa, niem. Ape lub Appehrug, folw. , pow. międzychodzki, ob. Dłusho. I Aplinki, Opaleńki Kętrz. , niem. AppUnhen 1. Wielkie A. , wś, włościańska, pow. kwidzyński, 264 ha. rozl. , 107 mieszk. , w połowie ewang. 2 Mole A. , wś. włośc. , 46 ha. rozl. , 32 mieszk. , przeważnie katol. Apolanka, wś, pow. humański, nad rz. Babanką, wpadającą do Jatrani. Odległa o 6 w. od m. Humania, prawie przy pocztowej drodze z Talnego. Miesz. 710, wyznania prawosł. , należą do par. Hereżanówki. Własność rzdowa. Ziemi 1419 dzies. , wybornego czarnoziemu, mało tylko lasu. Zarząd gminny we wsi Babance, policyjny w Humaniu. Kl. Prz. Apolin, okrąg wiejski, gm. Żyżmory, pow. lidzki, liczy w swoim obrębie wsie Reksie, Bielewicze, Szawdziuki, Maryanowo, Kurminy, Bolsie, Biernuce, Narkuny, Gudziele, Kulny, Tubielewicze, Małe Rekscie, Żyżma; zaśc. Soroki, Bolsie; okolice Gerbiedzie, Gąciewicze, Bieńkiewicze, Krupowicze, Górniszki. Aposzcza, Opocza, Oposzcza, por. Niemuń. Appekrug, ob. Apa Appelwerder, ob. Jabłonowo. Applinken, ob. Aplinki, Opaleńku Apusina, rz. , lewy dopływ Szałtony. Ar. .. . Niektóre miejscowości pisane czasem przez Ar ob. pod Har. .. . Arabinowszczyzna, wś, pow. nowogródzki, gub. mińska, ma kapl. katol. parafii Kroszyn, dawniej byłej parafii Stwołowicze. Arała, ob. Niemuń. AranyPatak, ob. Zlato. Arawa, Arwa, ob. Orawa. Arbore, wś z przysiołkiem Koman, pow. sokalski, o 3 kil. od Sokala, parafia grecka nieunicka, własność funduszu religijnego. Arbuzin, Harbuzin, wś, pow. kaniowski, nad rz. Rosią, o 5 w. od Korsunia. Mieszk. 850, wyznania prawosł. Cerkiew paraf. zbudowana w 1746 r. Wizyty kaniowskiego de Applinken Antosin Antosiowice Antoszew Antoszwińcie Antonowicze Antonówka Antonowo Antonsdorf Antonshof Antonsruh Antopol Appelwerder Antopol Arciuny Archangielsk kanatu za r. 1749. Jak się pokazuje z uni wersału z r. 1707 hetmana Mazepy A. należał do korsuńskiego monasteru Archiw jugozap. Rusi T. II str. 149, później do starostwa korsuńskiego; w końcu XVIII w. wspólnie z całem starostwem darowany ks. Łopuchinowi, obecnie należy do sukcesora tegoż ks. Demidowa Łopuchina. Ziemi 2100 dzies. , wybornego czarnoziemu. Zarząd gminny i policyjny w Korsuniu. Kl. Przed. Archangielsk, 1. miasto gubernialne i portowe, na prawym brzegu Dźwiny północnej, o 71, mil od jej ujścia pod 64 34 szer. półn. i 56 33 dł. wsch. Odległe od Petersburga na 1100 w. Gdzie teraz A. się wznosi, był dawniej monaster MichałaArchanioła. W roku 1583 z rozkazu Iwana Groźnego zbudowano niedaleko monasteru ostrog NoweChołmogory, znany u cudzoziemców pod nazwaniem portu św. Michała, albo św. Mikołaja. W 1637 r. NoweChołmogory pożar zniszczył, a na ich zgliszczu wybudowany dzisiejszy A. Z początku zostawał pod zarządem wojewodów dźwińskich, mieszkających zimą w Chołmogorach, a latem, podczas trwania żeglugi, w A. ; ale w r. 1702 Piotr W. przeniósł do tego ostatniego urząd wojewodziński, a w 1710 r. A. nazwano miastem gubernialnem. Piotr, W. trzy razy gościł w A. , i w początkach panowania czynnie zajmował się ożywieniem jego handlu. W r. 1701 dla obrony miasta od strony morza założył o 2 mil od niego, przy głównej przystani Dźwiny, twierdzę Nowodzwińską. W skład A. wchodzi Sołombolska wieś, w której znajduje się admiralicya i warsztaty okrętowe, założone przez Piotra W. , oraz przystań kupiecka. W A. zasługują na uwagę kościół katedralny, w którym przechowuje się krzyż, wystawiony przez Piotra I nad odnogą linską, po powrocie jego z monasteru sołowieckiego, na pamiątkę cudownego ocalenia od burzy; zamek komory celnej, pomnik poety Łomonosowa, wzniesiony w r. 1832, cukrownia Brandta i t. d. Cerkwi znajduje się w nim 16; monaster 1, Michajłowski; jest też paraf, kościół katol. śś. Piotra i Pawła. Parafia katol. archidyecezyi mohilowskiej liczy dusz 137. Mieszkańców przeszło 31, 000, z których do 15, 000 we wsi Sołombolskiej; dm. 2500. Z fabryk i zakładów znaczniejsze są cukrowe, lnu i przędzy, pędzenia smoły, oraz terpentyny, wędzarnie ryb i mięsa. A. gub. zajmuje północną krawędź Rossyi europejskiej, granicząc z morzem Lodowatem, z górami Uralskiemi i z Finlandyą. W dawniejszych czasach zamieszkana była przez naród fińskiego pochodzenia i wchodziła w skład Bijarmi, czyli Wielkiej Permii. Według świadectwa Nestora znali ją Słowianie jeszcze przed przybyciem Ruryka. Później nowogrodzianie zwiedzali tę krainę, zajmując się myśliwstwem i rybołówstwem, oraz handlem płynęli z Wołchowa do Wodły wodą, potem szli do Onegi lądem, a z Onegi do łańcucha gór Kamiennych znowu wodą. Od sposobu podróżowania, ziemię za lądową drogą za wołokom nowogrodzianie nazwali Zawołoczjem, a mieszkające w niej narody Zawołocką Czudią. Między temi narodami nowogrodzianie odróżniali jednakże oddzielne plemię Jugrów, mieszkających między teraźniejszym Pustozierskiem a gubernią wiacką. W późniejszym czasie Zawołoczje opanowali nowogrodzcy ochotnicy Uszkujniki, od wyrazu uszkuj, statek wodny; w XI wieku wiele obszernych ziem tej krainy należało już do posadników naczelników rzeczypospolitej, bojarów i funduszów duchownych. Potworzyły się miasteczka i przystanie na brzegu morskim; zawiązały się stosunki handlowe z duńskiemi i normandzkiemi żeglarzami; w stronach tych rozszerzyła się powoli wiara chrześciańska; pobożny Stefan Karp 1375 był jednym z najgorliwszych apostołów krainy naddźwińskiej; pozakładane zostały monastery, cerkwie. Po zniszczeniu niepodległości Nowogrodu w 1475 r. , Iwan III przyłączył do księztwa moskiewskiego większą część zawołockiej Czudii, a wkrótce potem w 1496 r. opanował i ziemię jugorską. W 1553 r. angielski marynarz Richard Chancellor przybył do zachodniego ujścia rzeki Dźwiny, i zawarł z Iwanem IV traktat handlowy. W roku 1587 założony został NowoChołmogorsk, późniejszy A. Nowy handel był przez czas długi wyłącznym monopolem angielskiej białomorskiej kompanii, dopóki car Aleksy Michajłowicz nie otworzył w 1648 r. portu archangielskiego dla wszystkich narodów. Od tego czasu strona ta, prawie bezludna dotąd, stawszy się punktem zetknięcia Rossyi z Europą, nabyła wielkiej wagi. W r. 1702 urząd wojewodziński przeniesiony został z Chołmogor do A. W r. 1710 kraina naddźwińska otrzymała nazwanie gubernii. Podczas otwarcia namiestnictwa wołogodzkiego w 1780 r. , gubernia ta przyłączoną do niego była jako okrąg, nakoniec w 1784 r. policzoną została w poczet gubernij wielkorosyjskich i otrzymała teraźniejsze swe urządzenie i granice. Gubernia ta zamyka w sobie, prócz lądu stałego, wyspy NowąZiemię, Wajgacz, Kałgujew i inne na oceanie Północnym; wyspy Sołowiecką, Morżowiec i inne na Morzu Białem. Większa część gubernii leży po tamtej stronie koła biegunowego. Gubernia A. zajmuje przestrzeni 754, 433 w kw. ; ornej ziemi tylko około 250000 dzies. Gubernia dzieli się na 7 powiatów archangielski, chołmogorski, szenkurski, pinegski, mezeński, onegski i kemski. Obszerne lasy rządowe, składające się z jodły, sosny, świerku, modrzewiu i innych, zajmują około 28, 866, 960 dzies. kw. ; szczególniej sosna i modrzew używają się w A. do budowy okrętów. Znaczniejsze góry w tej gubernii są na wsch. Uralskie, oddzielające Europę od Azyi, których południowa gałąź, wchodząca w powiat mezeński, znaną jest pod nazwaniem Sabli; na zachodzie Finlandzkie, CzajcynKamień, Bolszeziemielskie pasmo, góry Szechochodzkie. góry Czarnogórskie, góry Zimne. Prócz tego, równolegle do brzegu morskiego ciągną się w wielu miejscach góry, z których znaczniejsze są Murmańskie. Z pomiędzy wód skrapiających gubernię znaczniejsze są morza; ocean Północny i morze Białe; rzeki a Dźwina północna, połączona kanałem księcia Aleksandra Wirtemberskiego z rzeką Wołgą, przez co tworzy się komunikacya między morzami Białem, Baltyckiem i Kaspijskiem; b Pieczora, c Mezeń, d Onega; jeziora, których liczba w tej gubernii dochodzi do 1, 145; większe z nich są Imanora, Piawoziero, Topoziero, Wyższe, Średnie i Niższe Kunto, Pustoziero. Klimat w południowej części gubernii zimny, ostry, ale pomimo to żyto i jęczmień dobrze się udają; w północnej części niezmiernie silne i prawie bezustanne mrozy; jednakże Samojedy, rozsiani za rzeką Pieczora po trzęsawiskach, pomiędzy 64 a 69 półn. szer. , prowadzą życie koczownicze. Podczas krótkiego lata upały bywają nieznośne, ale najmniejszy północnowchodni wiatr sprawia chłód dojmujący. Najkrótszy dzień w Archangielsku trwa 3 godziny 11 minut; najdłuższy 21 godzin 14 minut; w Kole zaś słońce nie znika z widnokręgu przez trzy tygodnie, i prawie tyleż czasu zimą trwa bez przerwy noc, oświetlona zorzą północną. Ludność była 1860 r. w całej gub. 282, 180. Oprócz Rossyan i niewielkiej liczby cudzoziemców, mieszkających w mieście gubernialnem, ludność składają Lapończycy, prawie połowa ludności powiatu kolskiego; Samojedy, którzy koczują w powiecie mezeńskim; Korele zajmują północnozachodnią część powiatu kemskiego; i Zyranie. Przemysł w gubernii równie różnorodny jak i miejscowość. W ogólności mieszkańców gubernii można rozdzielić na nadmorskich, zajmujących się więcej rybołóstwem i myśliwstwem niżeli gospodarką, i na lądowych, których głównem źródłem utrzymania jest rolnictwo, hodowla bydła i t. p. Główniejszym przemysłem w gubernii jest rybołówstwo i łowienie morskich zwierząt. Poławiają stokfisz, płaszczki, śledzie, flądry, wyże, łososie, minogi, ostrygi znane pod nazwiskiem muszel; łowią się tam konie morskie, cielęta morskie, wieloryby i niedźwiedzie. Znajdują się także źródła słone. Powiat A. ma rozl. 28094 w. kw. Opisy najnowsze miasta A. w Sborniku archangielskim 1865 a gubernii A. przez Kozłowa w r. 1865. Enc. Org. 2. Archangielska st. poczt. , pow. kargopolski, gub. ołonecka, między Kargopolem a stacyą Sijską. 3. ArchangielskoGolicyńska st. poczt. , pow. sarański gub. penzeńskiej, między Sarańskiem a Mokszanami. Archidyakonka, Archydyakonka, dobra w pow. toruńskim, dawniej należały do kapituły chełmińskiej, nad jeziorem, w pięknem położeniu, 135 la. rozl. , 45 mieszk. katol. Arciałuża, ob. Ardziałuza. Arciechów, nazwa kilku wsi, w obrębie dawnego Mazowsza, zdaje się z tego samego źrodłosłowu co i Arciszew. Arciechów, 1. wś i folw. , nad Narwią, pow. radzymiński, gm. Radzymin, między Radzyminem a Serockiem, przewóz na Narwi podług taryfy 1ej klasy; par. i poczta w Serocku, na przeciwnym brzegu Narwi. 2. A. , wś, pow. sochaczewski, gm. Iłów, nad Wisłą, z prawego brzegu, o 5 w. na półn. wschód od Iłowa. Arciajkowicze, wś, pow. połocki, z kaplicą katolicką par. połockiej. Arciszewo, wś, pow. płocki, gm. Święcice, par. Orszymowo, st. poczt. Wyszogród o 6 wiorst. Gniazdo zasłużonej rodziny Arciszewskich. Arciszewo, Arczewo, niem. Artschau, wś szlach. , pow. gdański, na zachód od szosy starogardzko gdańskiej, 463 ha. rozl. , mieszk. 70 katol. , 90 ewang. ; celuje chowem bydła i gospodarstwem nabiałowem. Arciuki, 1. wś we wsch. stronie pow. rzeczyckiego, w gminie chołmeckiej, w okr. sąd. i w stanie policyjnym rzeczyckiem. 2. A. , niewielka wiejska osada, na płd. wsch. krańcu pow. mińskiego, gub. mińskiej, przy drodze prowadzącej z Prusinowa do Stołbców z lewej strony, w 3im stanie policyjnym, 5ym okręgu sądowym. Arciuny, wś, pow. trocki. Arcugowo, wś szl. , pow. gnieźnieński; 1512 morg. rozl. ; 10 dnu 164 mk. , wszyscy kat. ; 118 analf. ; st. poczt. Witkowo o 6 kil. , st. dr. żel. , Gniezno o 13 kil. Własność Rożnow skiego. M. St. Arcyksięcia Albrechta kolej żelazna, ob. Albrechta kolej żel. Arcyz, wś, pow. akermański gub. bessarabskiej, st. poczt. między Akermanem a Kulmami. Arczewo, ob. Arciszewo. Ardan, mały rwiący potok górski, w obrębie gm. Pistynia, w pow. kossowskim, wypływa na połud. zach. stoku lesistego grzbietu górskiego Kamienistym zwanego 734 m. n. p. m. w lesie na wysokości 570 m. Płynie w kierunku półn. śród lasów płytkiem korytem, zaścielonem zwirem i większemi głazami. Po wschodniej stronie równolegle doń bieży lesiste pasmo górskie Kamienisty, po zachod Ardan Arczewo Arcyz Arcyksięcia Albrechta Arcugowo Arciszewo Arciajkowicze Arciechów Arciałuża Archidyakonka Archangielsko Archangielska Archangielsk Arciechów Arkadyowce Arkuszewo Arlawa Arłamów Arłamówka Arłamowska Wola Armadebrunn Armeński Bazar Armheide Armianka Armiański bazar Areski Armona Arnau Arndswalde Arnikowy Arnoldowo Arnoldsdorf Arendol Arela Ardziałuża Ardziałusza Ardon Ardzel Arnoldshof Arnoldsthal Arnopol Arnoriecka Arnothfalva Arnsdorf Arnsfelde Arnshagen Arnskrone Arensfelde Arfa Ardatow Argińska Arkadya Ardatow Arensburg Argenau 48 Ard. niej zaś stronie wznoszą się Pesarywa góra 721 m. i Elewa 726 m. nad Szeszotarami. Uchodzi do rzeki Pistynki, we wsi Pistyń. Do tego potoku wpadały dawniej wody palących się źródeł, zapewnie naftowych, wytry skających z pokładów łupku marglowatego, bituminem nasyconego. Br. G. Ardatow, dwa miasta powiatowe w Rossyi europejskiej. 1. A. , m. pow. , gub. niżegorodzka, n. rz. Lemiet, o 1176 w. od Petersburga, o 161 od Niżniego Nowogrodu, ma 3398 mk. , zajętych głównie rolnictwem. Powiat ardatowski ma 5164 w, kw. rozl. , główna rz. Tesza, dopływ Oki; najwięcej rozwinięte rolnictwo; 3 4 części przestrzeni powiatu stanowią lasy. 2. A, . m. pow. , gubernia symbirska, nad rz. Ałatyr, o 1303 w. od Petersburga, o 189 w. od Symbirska, 1688 założone przez Mordwinów, 1780 mianowane powiatowem; ma 5736 mk. Powiat ardatowski ma 3550 w. kw. rozl. , główna rz. Ałatyr, najwięcej rozwinięte rolnictwo i przeróbka drzewa Ardon, os. , pow. suraski, gub. czernihowska, nad rz. Turosną, o 40 w. od Suraża, miała w 1860 r. 1312 mk. , 160 dm. ; dziś mk. 1404. Założona w XVII w. przez zbiegłych z Wielkorossyi raskolników Ardzel, przysiołek, ob. RussMoldawitza. Ardziałusza, potok w obrębie gm. Kalnej, pow. stryjski. Wypływa z pod lesistych gór tejże nazwy i płynie głęboką debrą na zachód i po krótkim biegu wpada do potoku Hlubokiego, zlewającego się do Mizuńki ob. . Potok ten zasilają liczne strumienie górskie bezimien ne i źródłowiska; skutkiem czego w czasie ulew jest on nader bystrym. Brzegi jego są. nadzwyczaj urwiste. Br. G. Ardziałuża, także Arciałuża zwany, poto czek górski w obrębie gm. Mikuliczyna, pow. nadworniański. Wypływa po stronie zacho dniej polany Ilcią horyzną zwanej, płynie głębokiemi jarami leśnemi w krętym, naprzód po łudniowym, potem zachodniopółnocnym biegu i wpada z prawego brzegu do Prutu. Z li cznych strumieni górskich znaczniejszemi są z prawego brz. Kityłówka, z lewego Bukowiel ski Potok. Br. G. Arela, ob. Masiady. Arendol, po łotew. Randołka; wś, pow. dynaburski, parafia kołupska, z filialną kaplicą, własność Zyberga wraz z Kołupem Arensburg, po estońsku Kurresare albo Sarema Lm od wyspy Oesel, po est. Sarema, m. pow. g. inflanckiej, główne wyspy Oesel, o 562 w. od Petersburga, ma 3136 mk. , port, stacyą poczt. , przystań statków parowych; prowadzi z zagranicą handel zbożem, ziemniakami, okowitą, rybami wywóz 78 tys. rs. rocznie, przywóz 30 tys. rs. . A. składa się z właściwego miasta A. i wsi Torri, ciągnącej się ku przysta Ark. ni. Zjeżdżają się tu chorzy na kąpiel morskie. W A. istnieje założone 1861 towarzystwo naukowe niemieckie, badające lud estoński i jego zabytki. Bo r. 1645 A. należał do Danii, później do 1710 do Szwecyi Bienenstamm, Siemienow Arensfelde, Arnopol, Arnsfelde, ob. Gostomia. Areski, Jareśki, Jereski, mko, pow. mirhorodzki, gub. połtawska, nad rz. Pielą, o 27 w. od Mirhoroda Aresztów, Arestów, wś, pow. rówieński, niegdyś własność Jełowickiego; był tu wspaniały ogród. A. ma kaplicę katol. parafii Równe Arfa, rz. , lewy dopływ Wilii, uchodzi poniżej Szeszupy Argenau, ob. Gniewkowo. Argeningken, wś, pow. tylżycki, przystanek drogi żelaznej, st. p Argiel, ob. Nemonin. Argińska st. p. , pow. teodozyjski, gub. taurydzka, między Kerczem a Teodozyą Arkadya, wś, gm. Nieborów, pow. łowicki, nad rzeką Skierniewką lub Łupią, przy drodze bitej z Łowicza do Bolimowa, odległa o 5 w. od Łowicza, 28 domów, 94 miesz. Posiada głośny z piękności ogród, założony w 1778 r. przez ks. Helenę z Przeździeckich Radziwiłłowę, żonę Michała kasztelana wileńskiego, dziedzica sąsiedniego Nieborowa, która wydała opis A. po francuzku. Wieś ta poprzednio nazywała się Łupia; należała do dóbr stołowych arcybiskupa gnieźnieńskiego i drogą zamiany przeszła w 1777 r. do Radziwiłłów. W urządzeniu ogrodu i pomieszczonych w nim budowli, odbił się wybitnie pseudoklasyczny i sentymentalno sielankowy gust owej epoki, wywołany przez wpływ literatury i obyczajów francuzkich. Tu z ciosanego głazu wpaniała świątynia, opowiada zwiedzający A. w 1812 r. Niemcewicz, tam z kruszcowego wodociągu bijący z łoskotem spad wód pienistych; dalej jakby za Acherontu jeziorem, las ciemny i śród drzew wiekuistych, groby lubych a utraconych już osób. .. Jak pod pogodnem Auzonii niebem znajdujesz tam posągi, kolumny, trójnogi i wazy śpiżowe. Tu pięknej rzeźby popiersie Eskulapa, przy nim niezmierna z marmuru czara do ofiar, dalej ułamek gzymsu Minerwy, znowu grób dwojga bliźniąt; amfora odwieczna opiera się o koryncki kapitel. Dalej cyrkus czyli obwód do gonitw wozowych, obeliski z granitu, porfirowe kolumny i spiże i marmury zdobiące w około; w innej stronie amfiteatr z ciosowego kamienia stoi do użycia gotowy. .. Nie brakło i bogom poświęconego przybytku świątynia Dyany; wewnętrzne ozdoby odpowiadają wspaniałości gmachu. Greckiej najprzedniejszej rzeźby posągi, popiersia, wazy, obrazy, perskie makaty, pajęcze Indów szale, nadobnem Ark. rzzporządzeniem nowych dodają powabów. .. Świątynia wieczności w innem wznosi się miej scu. .. Ostatniem dziełem właścicielki, raczej końcem poematu, bo całą Arkadyą poematem nazwać można, jest dom Filemona i Baucis. Po wierzchnia jego zupełnie wiejska; wewnątrz przezroczyste ściany z potężnych kryształów; w kryształową konchę zlewa się odmłodzenia źródło; dokoła pełno najpiękniejszych kwiatów. Dwóch konsularnych mężów w kurulnych sie dząc krzesłach używa tych rozkoszy. Niem cewicz Podróże po ziem. polskich str. 131 i 132. Obecnie zaledwie ślady pozostały da wnej świetności; amfiteatr od wielu lat roze brany, chata Filemona i Baucis nie istnieje; przeszedłszy w obce ręce, urocza ta siedziba zmieniała kilkakrotnie właścicieli. Dziś sta nowi własność hr. N. W. Adlerberga, namie stnika Finlandyi. B. Ch. Arkadyowce, 1. wś rząd. , pow. latyczowski, należała do klucza lińkowskiego ks. Czar toryskich. 2. A. , wś, pow. płoskirowski, gm. Chodkowce. Ludn. 328 dusz męz. , rozl. 644 dz. ziemi włośc, i 1315 dz. ziemi dworskiej. Należała do Świejkowskieh, dziś do Reznikowa. Dr. M. Arkuszewo, dominium, pow. gnieźnieński, 1633 morg. rozl. , 5 dm. , 121mk, 4 ew. , 117 kat. , 53 analf. ; o 3 kil. od Gniezna; własność Arndta Arlawa, ob. Erwalen. Arłamów, wś, pow. i par. dobromilska, o 9 kil. od Dobromila Arłamówka, potok w obrębie gm. Arłamowa, pow. dobromilski, wypływa z pod pasma gór Braniowem zwanego u południowego stoku Suchego Obycza, na półn. gr. tejże gminy; przepływa wzdłuż tę wieś przeszło ćwierć mili, W prostym kierunku z północy na południe, przybierając mnóstwo strug wypływających, głównie z wschodnich stoków górskich t. j. lasu Ralec Ralce i Czeremosznego; uchodzi w obrębie gm. Kwaszęniny do potoku Wyrwy, uchodzącego do Wiaru, pobocznej rzeki Sanu. Br. G. Arłamowska Wola, wś, pow. Mościska, o milę od Mościsk, o 4 kil. od Chorośnicy, posiada obszaru gruntów dworskich 1296 morg. ; gruntów włościańskich 2547 morg. ; grunta po większej części bagniste i piaszczyste. Ludności ma 1263 dusz, z tego 37 rz. kat. , 1218 gr. kat. , 8 izraelitów. Należy do starostwa, rady powiatowej i urzędu powiatowego w Mościskach, gdzie odbiera także i pocztę, do sądu powiatowego i notaryatu do SądowejWiszni, do sądu obwodowego i dyrekcyi obwodowej skarbu w Peremyślu. Gr. kat. parafią ma w miejscu, parafia zaś rz. kat. w Mościskach, obiedwie tu parafie należą do dekanatów mościskich. Posiada szkołę 1klasową etatową. B. R. Armadebrunn, st. dr. żel. z Lignicy do Żegania, o 41 kil. za Lignicą Słownik Geograficzny. Zeszyt I. Ars. 49 Armeński Bazar, przedmieście m. Perekopu na krymskim brzegu międzymorza, o 5 wiorst na płd. od miasta, odeń ważniejsze, 1860 roku miało 5450 mk. , założone w XVIII w. przez Ormian i Greków Armheide, ob. Biedaszkowo. Armianka, Ormianka, wś, pow. lipowiecki, nad bezimienną rzeczką wpadającą do Sobu, o 6 w. na płd. od Lipowca a o 53 w. od Holendrów st. dr. żel. kijowskobrzeskiej, miesz. 226, wyzn. prawosławn. , należą do parafii Hordyówki, odległej o 4 w. Własność Nowińskiego. Ziemi 939 dz. pierwszorzędnego czarnoziemu. Zarząd gminny i policyjny w Lipowcu Armiański bazar, Armiańsk, ob. Armeński bazar. Armona, rzeczka, dopływ rz. Świętej z prawej strony, uchodzi o 8 wiorst za Wiłkomierzem Arnau, ob. Ornowo. Arndswalde, wś, pow. wyrzyski; 30 dm. ; 242 mk. , 114 ew. , 128 kat. ; 7 analf Arnikowy Dolne, Górne i Nowe, po niem. Hornikau Nieder, Ober, Neu, wsie w pow. kościerskim; st. p. Nowa karczma Arnoldowo, wś kolon. , pow. szubiński; 14 dm. ; 173 mk. , 141 ew. , 32 kat. ; 62 analf Arnoldsdorf, Arnsdorf, wś, pow. nissański, niedaleko Ziegenhalsu i Cukmantlu, parafia katolicka. W pobliżu góra Bischofskoppe Arnoldsdorf, Jerrentowitz, ob. Jarantowice, Jarętowice. Arnoldshof, ob. Sychowa. Arnoldsthal, gmina, pow. chodzieski; 2 miejsc 1 A. ; 2 Muchmuehle; 3 dm. , 21 mk. 11 ew. , 10 kat. ; 5 analf. Arnopol, ob. Gostomia. Arnoriecka, st. p. , pow. małmyski, gub. wiacka, między Małmyżem a Debessami Arnothfalva, Arnótfalu, ob. Hernutowce, Hornutowce, Mamutowce. Arnsdorf, 1. A. , wś, pow. świętogórski, st. poczt. , 1335 mk. 2. A. , inaczej według Zarańskiego Biskupitz, pow. chełmiński, ob. Biskupice. 3. A. , ob. Przycza. Arnsdorf, st. dr. żel. z Wrocławia do Berlina, pierwsza za Lignicą o 9 kil Arnsfelde, ob. Gostomia. Arnshagen, Arnshaagen, ob. Charnowo, Arnskrone, DeutschKrone, ob. Wałcz. Arnsmuehle, ob. Gostomski młyn. Arnswalde, 1. A. , m. pow. , reg. frankfurcka, 5800 mk. , 10 jarmarków, na które i z W. Ks. P. wiele osób przybywa. 1 A. , st. dr. żel. z Krzyża do Starogradu, o 54 kil. od Krzyża. 3. A. , ob. Choczno. Arntowo, folw. , pow. czarnkowski; 3 dm. ; 31 mk. , 22 ew. , 9 kat. ; 6 analf Arseniówka, futor, pow. bracławski, na 4 Arnsmuehle Arnswalde Arntowo Arseniówka Argeningken Argiel Aresztów Arkadyowce Artschau Arsenowo polach wsi Wójtowiec, 113 dzies. gruntu, należy do Arsenia Husaka. Dr. M. Arsenowo, gm. , pow. szamotulski; 3 miejsc. , 1 A. , 2 Karczemka i 3. Szóstaki leśnictwo; 3 dm. , 33 mk. ; 3 ew. , 30 kat. , 12 analf. Artasów, wś, pow. żółkiewski, o 2 mile na połud. wsch. od Żółkwi, obejmuje przestrzeni 619 morg, dworskich, 814 włościańskich. Gleba urodzajna, konfiguracya gruntu pagórkowata, ludności 541 dusz, z tego 57 rz. kat. należą cych do parafii w Kulikowie, 471 gr. kat. mających parafią w miejscu, 13 izraelitów. B. R. Artschau, ob. Arciszewo. Artyczenka, rz. , dopływ Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Dalenki. Artyńska fabryka, pow krasnoufimski gub. permskiej, st. poczt. o 56 w. od Krasnoufimska. Artyszczów, Jartyszczów, Artyszów, pow. gródecki, w Galicyi, o 8 kil. od Lubienia, obej muje przestrzeni dworskiej 76 morg, włośc. 454 morgi. Ludności ma 322 dusz, z których 60 rz. kat. należących do parafii w Gródku, mieście o pół mili oddalonem; 257 gr. kat. należących do parafii w Matkowicach i 5 izra elitów. B. R. Arva, ob. Orawa. ArvaTurocz komitat, ob. Orawskie hrabstwo. Arvavaralya, ob. Podzamcze zamek orawski. Arwistawa, ob. Orwistowo. Arys, ob. Orzesze, Orzysz. Aryszkofskie, jez. w okręgu tukkumskim Kurlandyi, parafii Neuenburg. Arzamas, miasto powiatowe gubernii niżegorodzkiej, na prawym brzegu rzeki Teszy, wpadającej do Oki; od Petersburga o 1126 w. Założone przez Tatarów kazańskich na początku XV wieku. Za panowania Iwana Groźnego znajdowała się tu drewniana twierdza z basztami i monaster męzki Przemienienia Pańskiego, a za cara Michała Teodorowicza monastery żeńskie Aleksiejewski i Nikołajewski; liczy 10406 mieszk. Kupcy prowadzą obszerny handel płótnem, które skupują na jarmarkach w niżegorodzkięj i graniczących z nią guberniach, i posyłają dla wyprzedaży do Moskwy i Petersburga, tudzież różnemi wyrobami tamtejszych fabryk i rękodzielni, których znajduje się w Arzamasie 47. Znany jest w Rossyi gatunek wielkich gęsi arzamaskich. Godne też są uwagi Wspaniała cerkiew Zmartwychwstania, wzniesiona z sumy 500, 000 rs. złożonej przez mieszk. Arzamasu, na pamiątkę ocalenia od najścia Francuzów w 1812 r. i prywatna szkoła malarstwa, z której wyszło wielu zdolnych artystów, składających osobną szkołę, znaną pod imieniem arzamaskiej. Bank miejski. Arzamaski powiat zajmuje przestrzeni 63 mil. kw. , ludności liczy 110, 600; powierzchnia powiatu w ogólności jest równą; przerzynają go rzeki Tesza, Pjana, Sereża i wiele innych. Arżołupie po litewsku Arżołas dąb, upie rzeka, wś, nad rz. Cesarką, pow. maryampolski, gm. Pilwiszki, o 2 w. od Szak, Asainąj, według Strielbickiego jez. w pow. święciańskim, 13 w. kw, rozl. Aschbrenner, ob. Günterswerder. Aschbuden, wś włościańska, pow. elbląski, 309 ha. rozl. , 197 mk. , ewang. Aschenfort, , dominium, pow. chodzieski, 326 morg. rozl, 19 dm. , 131 mk. , 124 ew. , 7 kat. , 29 analf. ; o 6 kil. od st. poczt. Budzyń, o 4 kil. od st. kol żel. Białośliwie. Aschenort, ob. Popioły. Ascheraden, 1. A. , wś, pow. ryski, gub. inflancka, nad Dźwiną wprost Frydrychsztatu; parafia w tymże pow. , obejmuje dobra A. , Roemershof i Winkelmannshof. W okolicy wielu starożytności wykopują. 2 A. , wś, pow. selburski Kurlandyi, obejmuje dobra Herbergen, Kurmen i Linden. Ascherbruch, ob. Popielarka. Ascherbude, ob. Biernatowo. Aschersruh, ob. Modlin. Asguth, ob. Aszguth. Askin, wś, pow. birski, gub. ufimska, st. poczt. między Kungurem a stacyą Jagwildyńską. Askmaniec, Jaskmaniec ob. Aksmanice. Askunzo, potoczek w obrębie gminy Berezowa niżniego, pow. kossowski, Wypływa z gór wznoszących się po półn. str. wsi, a spły wając z północy ku południowi uchodzi we wsi Łuczy do potoku Łuczki dorzecze Prutu, przyjmując wiele bocznych strug w płytkie lecz rwiące swe koryto, które stanowi od tej strony granicę między Łuczą i Berezowem niż szym. Na nowszych mapach Galicyi zowie się ten potok Łaskunka. Br. G. Asmus, folw. , pow. chojnicki, do W. Chełmów należący, 50 mk. , tylko katolików. Ass, wś, pow. wirlandzki, gub. estlandzka, ze staroż. zamkiem krzyżackim, o 1 i pół w. od st. A. dr. żel. z Dorpatu do Tapsu. Assaunen, ob. Asuny. Assern, wś, w Kurlandyi, w parafii Ueberlauz, ma kopalnie żółtej ochry. Astapowka, wś, pow. rosławski gub. smoleńskiej, st. poczt. między Rosławlem a Kryczewem. Astaszowa, ob. Ostaszowa. Astrachań, miasto gubernialne, w Ces. Ros. , pod. 46 21 sz. g. i 65 42 dł. g. , nad Wołgą, o 11 mil od jej ujść, w miejscu jej rozdziału na wiele odnóg, o 2017 w. od Petersburga. Dawniejsze miasto leżało wyżej nad Wołgą, o 9 czy 10 mil od teraźniejszego, tam gdzie jeszcze przed przy byciem Waragów do Rossyi miało stać miasto chazarskie Atel czyli Bałangiar; w XIII wieku należało do Alanów i nazywało się Sumerkent, a w rossyjskich kronikach znane pod nazwiskiem Astorakani AszyDarchan, HadżyTer kan, i zostawało pod panowaniem Złotej hordy. Od czasu jej upadku było stolicą oddzielnych chanów, tegoż szczepu co i książęta nogajscy. W 1554 roku książę Jerzy Iwanowicz Proński, Szemiaka i Ignacy Weszniaków wynieśli ną tron wygnańca Derbysza, a gdy ten powstal przeciw Rossyi, A. został podbity 1557. Zaraz potem przeniesiono dawne miasto na teraźniejsze jego miejsce; z ogromnego chańskiego zamku, zbudowano w nowem mieście twierdzę Kreml a za Michała Teodorowicza powiększono ja zbudowaniem twierdzy Białego grodu. A. leży na wzgórzach zwanych Zajęczy, Iliński, Kisielew, Parobiczew, Kozaczy, Głodny i inne, które ciągną się dalej za miastem w kierunku od wschodu na zachód; w około nich rozciągają się błota, jeziora lub doliny. Środek miasta leży na wzgórzu Zajęczem, opasany zębatym murem, na trzy sążnie wysokim, i zamyka w sobie Kreml i twierdzę. W A. zasługują na uwagę admiralicya i port, założone przez Piotra I w 1722 roku; warsztaty okrętowe przeniesione tu w 1826 roku z Kazania, bank, instytut żeński, szkoła morska; kanał Warwacych z Łutuma do Wołgi, który osusza niższą część miasta. Ludności ma 57704, składającej się z różnoplemiennych mieszkańców Europy i Azyi, różniących się między sobą językiem, zwyczajami, obyczajami, ubiorem i religią. Par. katol. w A. liczy dusz 500; kośc. kat. pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P. , 1761 kosztem parafian wzniesiony. Największą część ludności składają Rossyanie. Tatarów, Kałmyków i Kirgizów w A. do 10, 000; zajmują się oni szczególniej hodowlą bydła, a Tatarzy prócz tego prowadzą handel i trudnią się furmanką, dostawiając jedwab, bawełnę i inne azyatyckie towary na jarmark niżegorodzki, oraz wyrabiają u siebie jedwabne i półjedwabne materye, safian żółty i czerwony, skórę jaszczurową, mydło i t. p. Persy, w liczbie około 400, zajmują się wszyscy handlem; korespondenci ich przysyłają im z Enzeli i Astrabadu perskie i inne towary. Około 4, 000 Ormian trudni się również handlem; goszczą też kupcy z Buchary i Chiwy; Indyan od 250 do 300, w ogólności są bardzo bogaci i zajmują się szczególniej obrotami pieniężnemu Ale, najgłówniejszem zatrudnieniem astrachańczyków jest rybołóstwo na Wołdze i morzu kaspijskiem, dokąd wyprawia się corocznie przeszło 7, 000 ludzi. Powiat A. zajmuje przestrzeń 100 mil kw. ; ludności, bez m. pow. ma 41, 680. Powierzchnia jego nieco pagórkowata grunt piaszczysty i piaszczystogliniasty. Astrachańska gubernia przerznięta Wołgą; gra niczy na południe i wschód z morzem Ka spijskiem. Na ziemi tej mieszkali, wedle Herodota, na 445 lat przed J. Chr. Scytowie i Sauromaci. Morze Kaspijskie zwano wtedy Hirkańskiem. W III wieku po nar. J. Chr. w tych miejscach żyli Chazarowie, którzy na dali swe imię morzu. Po Chazaraeh brze gi morza Kaspijskiego zajmowali Węgry, HunnyOgory, Obry i Madiarowie. Po Madiarach strony te opanowali Chwalisy, później Bulgarowie, którzy posunęli swe po siadłości do brzegów zachodnich morza Czarne go. Temudżyn i następca jego Oktaj zburzyli państwo buklgarskie i odtąd na brzegach Wołgi osiedli Mongołowie pod nazwaniem Tatarów. Od czasu chanów Oktaja i Batego, Tatarzy po siadali ziemie teraźniejszej gubernii astrachań skiej do panowania Iwana Groźnego 1554. Po budowali oni miasta Saraj, Kazań i AszyDar chan, teraźniejszy A. Bazyli Iwanowicz Szuj ski nadał 1608 r. Astrachanowi osobnego ar cybiskupa. Piotr I zrobił go miastem gubernialnem. Katarzyna II, przy zaprowadzeniu w 1785 roku namiestnictwa kaukazkiego, przy łączyła do niego jako obwód, gubernią astra chańską. W 1796 roku cesarz Paweł I, wró ciwszy Astrachanowi poprzednią nazwę miasta gubernialnego, przeniósł tam i zarząd byłego namiestnictwa kaukazkiego. Nakoniec Cesarz Aleksander I, w roku 1801, podzielił gubernią astrachańską na dwie osobne części, z których utworzył teraźniejsze gubernie kazańską i astrachańską. Gubernia astrachańska ma po wierzchni z jeziorami i deltą Wołgi 197247 w. kw. . z których stali mieszkańcy zajmują tylko 303 mil kw. , reszta zaś należy do plemion ko czujących; dzieli się na cztery powiaty astra chański, krasnojarski, czernojarski i enotajewski. Składa się po większej części z obszer nych stepów bezleśnych i piaszczystych, na których rozsiane są solne jeziora i błota. Na zachodniej tylko granicy ciągnie się pasmo wzgórz. W wschodniej części gubemii astra chańskiej i na południe stopniowo one zlewają się z niziną nadmorską. W obszernych ste pach tej gubernii napotykają się obfite i poży wne pastwiska, na których koczujący mie szkańcy utrzymują liczne stada. Jedynemi j wodami w stepach, z których może korzystać koczująca ludność z swemi ogromnemi stadami, są tak zwane chaki solne błota. Lasy znaj dują się tylko na granicy gubernii saratow skiej. Klimat gorący, od połowy maja zaczy nają się upały i w lipcu dochodzą do 30 Reaumura; w styczniu temperatura zniża się niekie dy do 22. Mieszkańców stałych w gubernii astrachańskiej jest 87, 400, i koczujących 116, 800; w ogóle mieszkańców liczy się około 320, 000. Enc. Org. , Siemienow i i. Arsenowo Artasów Artyczenka Artyńska fabryka Artyszczów Arva Arvavaralya Arwistawa Arys Aryszkofskie Arzamas Arżołupie Asainąj Aschbrenner Aschbuden Aschenfort Aschenort Ascheraden Ascherbruch Ascherbude Aschersruh Asguth Astrachań Aszeraden Aszewo Aszgut Aszupis Aszwa Ataki Atalinowo Atamański Wał Atanazyn Ataszany Ateny Ateśniki Athanasienhof Athanasienthal Atiusza Atkarsk Atława Atmat Attaken Attendorf Atteny Aubeln Auc Auchstete Auchwitz Aucken Audra Audrau Audrelis Auer Auerswalde Auga Augs Augstupoehnen Augusta Augustdorf Augustenau Augustenhof Augustenthal Augustenwalde Augustfelde Aszarynis Augustinken Augustopol Augustów Asuny Asunia Astritz Astrawischken Astrawas Astrawas, ob. Ostrów. Astrawischken, kilka wsi w pow. gierdawskim i darkiańskim Prus Wsch. Astritz, ob. Ostryc. Asunia, ob. Osuń. Asuny, Assaunen, wś, pow. gierdawski Prus Wsch. Aszarynis, jez. , pow. sejneński, gm. Bezniki, 52 morg. rozl. Mapa sztabu generalnego nie zna jeziora t. n. Aszeraden, ob. Ascheraden. Aszewo, wś, pow. noworżewski, gub. pskowska, st. poczt. między Porchowem a Bieżanicami. Aszgut, Haszgut, po węg. AlsöAsguth, wś, w hr. szaryskiem Węg. ; pastwiska, lasy, 374 mk. Aszupis, rz. , lewy dopływ Łokisty, która do Jury z lew. strony wpada. Aszwa lub Mejzgie, jez. , pow. szawelski, daje początek rzeczce Aszwie dopływ Wodoksty. Aszwa, rz. , 1 A. , lewy dopływ Wiewirży, bierze początek o 2 w. na zach. mka Pojurze, uchodzi na samej gran. gub. kowieńskiej i Prus. Przyjmuje z prawej strony Szakę, Szweksznię, Wiłkupis a z lewej Kiesę, Stygrę, Żewlisis i Ałkupis Czyt. Afanasiewa Gub. Kowieńska. 2 A. , lewy dopływ Wodoksty, przyjmuje strugi Purwis i Wadmen. Ataki, 1. A. , mko, pow. sorocki, gub. bessarabska, o 1502 w. od Petersburga, o 227 od Kiszyniewa, na prawym brzegu Dniestru, wprost Mohylowa, ma 5930 mk. , 24 garbarń, 2 jarmarki; jestto jedno z najważniejszych przemysłowych miast w powiecie; st. p. między Mohylowem a Glinną. 2. A. , pow. chocimski, gub. bessarabska, także nad Dniestrem, wprost Zwańca, o 30 w. od Chocima, przy trakcie z Chocima do Kamieńca, ważne pod względem handlowym. 3. A. Restewskie, wś, pow. chocimski, gub. bessarabska, nad Dniestrem, o 44 w. od Chocima. Zasługuje na uwagę z powodu starożytnych pieczar, śladów oszańcowań i wielkiego kurhanu, zwanego Szyiną. 4. A. Tak się zowią dość liczne małe wysepki na jeziorze libawskiem w północnej jego części. Atalinowo, wś, pow. inowrocławski, 10 dm. ; 105 mk. , wszyscy kat. , 42 analf. Atamański Wał, wał w pow. taraszczańskim, 2 w. długi, zaczyna się o 4 w. od Taraszczy w lesie i przez lasy ciągnie się aż do wsi Kreszczate Jary. Atanazyn, niem. Athanasienhof, wś, pow. chodzieski, 3 miejsc. 1 A. , 2 Edwardowo, Edwardshof; 3 Nowy Samocin; 48 dm. , 415 mk. ; 355 ew. , 54 kat, 6 żyd. ; 80 analf. Ataszany, po łotew. Ataszyns, wś, pow. rzeżycki, par. sterniańska, z kościołkiem filalnym, własność Borchów, dawniej do klucza warklańskiego należąca. Ateny, Atteny, folw. i wś, pow. augustowski, gm. SzczebroOlszańsk, par. Szczebra, st. p. Augustów. Należał dawniej do dóbr Wigry. Ateśniki, wś i folw. , pow. kalwaryjski, gm. Krasna, mk. 535, dm. 85, st. p. i par. Simno, W lesistej okolicy w pobliżu jezior Duś, Simno i innych. Athanasienhof, ob. Atanazyn. Athanasienthal, osada leśna, pow. szamotulski, ob. Obrzycko. Atiusza, wś, pow. królewiecki, gub. czernihowska, nad rz. t. n. , o 129 w. na wsch. od Czernihowa; r. 1860 miała 4000 mk. Atkarsk, m. pow. , gub. saratowska, 16000 mieszkańców, o 1323 w. od Petersburga, o 84 wiorsty od Saratowa odległe. St. poczt. i st. dr. żel. A. powiat ma 1464 w. kw. rozl. ; mieszkańcy przeważnie raskolnicy. Atława, jez. w pobliżu majętności Łabunowa, pow. szawelski, daje początek Wencie. Atmat, główne ujście do zatoki kuryjskiej tej odnogi Niemna, która się zowie Russ. Attaken, ob. Ataki i Libawskie jezioro. Attendorf, ob. Dryżync. Atteny, ob. Ateny. Au, Aua, ob. Omowża. Aubeln, ob. Krnow. Auc, Autz, Auz, trzy wsie w Kurlandyi, w okr. tukumakim 1. Stary A. , AltA. . WecAuca łot. , niegdyś miasto w starostwie tukumskiem; 2. Wielki A. , GrossA. , LeelAuca; i 3 Nowy A. , NeuA. , JaunAuca, dobra z wielu folwarkami, bardzo ludne, st. dr. ż. na przestrzeni MożejkiRyga, o 37 w. od Mozejków, 92 w. od Rygi. Parafia A. obejmuje ważniejsze wsie Ekhof, Weitenfeld, Waddaxen, Ilen, Schlagunen, Kruschkaln i i. 3. A, , jez. , pow. tukumski, 4 w. dł. , 2 w. szer. , daje początek rzeczce A. 4 A. , Auca, rz. , dopływ Aa, w parafii mitawskiej zowie się Szeską. Auchstete, Austechia, Austelia, Auxstete, Auxstote, Aukstote, ob. Litwa. Auchwitz, ob. Uciechowice. Aucken, Augken, wś, pow. welawoki, na polach której 1345 zaszła walna bitwa między Olgierdem a Henr. Ton Arfberg, w. mistrzem krzyżackim, zakończona klęską Litwinów. Na pamiątkę tej bitwy w. mistrz założył w Królewcu klasztor zakonnic Lobenik. Audra, ob. Udra. Audrau, ob. Wircawa. Audrelis, jeziorko przy folw. Rakiszeczki, pow. nowoaleksandrowski, gub. kowieńska, z którego wypływa rz. Udra, wpadająca do jez. Sorty, t. j. do zach. zatoki tego jez. , zwanej zwykle Audrakumpis. Auer, rz. , lewy dopływ Aa, w parafii mitawskiej. Auerbachshütte, ob. Żelaznahuta, Auerswalde, ob. Fałkowo. Auga, jez. , pow. kalwaryjski, gm. Simno, we wsi Augieniki u Zinberga Anagieniki, u L. Wolskiego Auginiszki. Leży o 6 w. na półn. od jez. Duś i Metele, ma 100 morg. rozległ. , 36 st. głęb. Augs. .. . Od Augs zaczynają się nazwiska wielu wsi w Prasach Wsch. np. Augsgirren, Augskallen, Augstumall i t. p. , które też Niemcy przez Aux. .. . piszą. Augstupoehnen, ob. Symoliszki. Augusta, jez. , ob. Augustowskie jez. Augustdorf, kolonia niemiecka, ob. Śniatyn. Augustenau, ob. Broniemce i Augustowa. Augustenhof, 1. folw. w pow. suskim, należy do Henrykowa, mieszk. 13 katol. , 52 ewang. 2. A. , ob. Augustowa. 3. A. , ob. Trzebiachowo. 4. A. , ob. Młynkowo. 5. A. , ob. Dąbrówka. Augustenthal, ob. Teichhof. Augustenwalde, Augustwalde, wś, pow. malborski, 643 ha. rozl. , mieszk. 426 ewang. , 100 menonitów, 31 katol. Szkoła ewang. Augustfelde, ob. Paborka. Augusthof, 1. folw. , pow. wrzesiński, ob. Sokolniki, 2. A. , por. Augustenhof. Augustinken, ob. Augustynowice, AugustynkiAugustopol, kol, pow. kutnowski, gmi par. Dąbrowice; założona w początku tego stulecia na gruntach mka Dąbrowicy, zajmuje obszaru 1124 morg. , posiada 53 dm. i 455 mk. , w tern 317 ewang. i 138 kat. Istnieje tu szkółka ewangelicka i dwa domy modlitwy, tudzież cmentarz ewangelicki; mieszkańcy zajmują się rolnictwem. Augustów, l. miasto główne pow. t. n. , leży nad rzeką Nettą, pod 53, 49 szer. i 40 38 dł. geograf. , przy trakcie bitym warszawskoko wieńskim, o 240 w. od Warszawy, o 28 od Suwałk, o 73 od Grodna. A. posiada urząd powiatowy, sąd pokoju V okręgu, należący do zjazdu sędziów w Suwałkach, zarząd kanału augustowskiego, st. poczt. , st. telegr. międzynarodową. Kościołów znajduje się w A. cztery katolicki, ewangelicki i dwa prawosławne. Ludność A. wynosi w samem mieście 7846, W tern mężczyzn 3939, kobiet 3907, domów 501; przedmieścia Białobrzegi, Biernatki, Klonownica, Turówka, Wójtowskieuwołoki i Żarnowo, mają razem mk. 2105 w tern mężczyzn 1086, kobiet 1019; domów 327. Do miasta należy obecnie 446 włók a w tej liczbie 139 włók lasu, 15 włók jezior i 5 nieużytków. Dzisiejsze przedmieścia Żarnowo, Biernatki, Turów są to dawniejsze obręby leśne, dodane miastu przez Zygmunta Augusta w 1564. A. został założony przez Zygmunta Augusta w 1561 roku na gruntach królewskiej włości Knyszyn i nazwany od imienia założyciela. Rybołóstwo, piwowarstwo, wyszynk trunków i handel stanowiły główne zajęcie mieszk. Zbudowane z drzewa, ulegało łatwo pożarom, lecz szybką się odbudowywało, mając obfitość drzewa w sąsiednich puszczach ekonomii grodzieńskiej. W miejscu poprzednich drewnianych kościołów wzniesiono ze składek parafii murowaną świątynię w 1848 r. W kaplicy na przedmieściu jest obraz Chrystusa, uważany za cudowny i stanowiący cel pobożnych pielgrzymek w czasie odpustów. A. , parafia katolicka, należy do dekanatu augustowskiego; istniała też tu parafia i dekanat greckounicki Dekanat kat. dyec. sejneńskiej, składa się z 12 parafij, położonych w powiecie augustowskim Adamowicze, Augustów, Bargłów, Hoża t. Sylwanowce, Jaminy, Janówka, Krasnybór, Raczki, Studzieniczna, Szczebra, Sztabin, i Teolin. Augustowski dekanat b. dyecezyi chełmskiej obrządku greckounickiego w 1863 dzielił się na 10 parafij Augustów, Balia kościelna, Hodyszów, Hołynka, Lipsk, Łubno, Perstuń, Rygałówka, Sopoćkinie, WysokieMazowieckie. Por. Miasto A. przez Jana Jarnutowskiego Bibl. War. 1863 II 149 a także Bibl. War. 1857, III IV i 1858 II. Powiat augustowski gub. suwalskiej graniczy na północ ze suwalskim i sejneńskim, od zachodu i południa z gub. grodzieńską, od południozachodu z łomżyńską a na zachód przytyka do Prus. Rozległość ogólna wynosi 36, 3 mil. kw. Powierzchnia ziemi przedstawia równinę z niewielkiemi wyniosłościami, które przechodzą w sąsiednie powiaty pod nazwą wzgórz augustowskich. Wielka ilość lasów około 70, 000 dziesięcin zasila wodą gęstą sieć rzeczek, jezior i bagnisk. Z rzek ważniejsze są Niemen stanowiący wsch. granicę pow. , Czarna Hańcza oddzielająca go w północnej stronie od sejneńskiego i Biebrza na południowej granicy. Z odprowadzających zaś miejscowe wody w obrębie powiatu Netta, Stawiska i Jastrzębianka z licznemi dopływami. Jeziora grupują się przeważnie w półn. zachodniej części powiatu; znaczniejsze są Sajno, Necko, Białe, Niższa Rospuda, Studzieniczne, Gorczyca, Orle, Paniewo, Krzywe, Mikoszewo i t d. Przeważnie piaszczyste grunta wytwarzają glebę żytnią II klasy, jedne z najuboższych w Królestwie; w gubernii suwalskiej zaś pow. A. zajmuje w rzędzie 7 powiatów piąte miejsce co do urodzajności. Wysiew pszenicy wynosił średnio w latach od 1870 do 1872 1, 300 czetwierti, żyta 16, 000 czetw. ; zbiór zaś średni 8, 300 czetw. pszenicy i 67, 000 czetw. żyta. Hodowla inwentarza nie przedstawia nic godnego, uwagi. Stadniny koni utrzymywane są w Świacku Wasilewiczach, posiadłościach hr. Wołowiczów. Przemysł fabryczny na niskim stopniu. Prócz gorzelni i browarów tylko febryka odle Augusthof Astrawas Auerbachshütte Aulowoehnen Augustów Augustówek Augustówka Augustowo Augustowska Augustowskie Augustowski Aupistusburg Augustwalde Augustynki Augustynowice Augustynowo Aukąjm Auken Aukspirta Aukstote Auksudy Aukszta Auksztełki Auksztokalnie Auksztos Auksztyszki Auksztyta Aul Aulce Aulia Aulokowa kolonia Auls Auł Aunupis Aupa Auras Ausche Auschwitz Ausiąjonka Ausntaass Aussendeich Aussenvorwek Austechia Austerlitz Austinsdorf Austrya wów i narzędzi rolniczych w Sztabinie. Rękodzielnictwo ogranicza się na zaspakajaniu miejscowych i to najprostszych jedynie potrzeb. Wieśniacy zajmują się tkactwem i pę dzeniem smoły; handel koncentruje się w A. i nie przedstawia godnych uwagi rezultatów. Komunikacyjne środki stanowią przedewszystkiem rzeki spławne Niemen, Biebrza i kanał augustowski przerzynający powiat na długości 98 wiorst; obok tego przecinają powiat trakt bity kowieński w zach. stronie i króle wiecki we wschodniej; łączy je droga poczto wa na Lipsk i Sopoćkinie idąca. Ludność ogólna wynosi 65, 690 na milę 1781 dusz, w tej liczbie mężczyzn 33, 402, kobiet 32, 253. Województwo A. powstało po utworzeniu Kró lestwa kongresowego w 1816 r. i trwało do 1837, w którym zostało zamienione na guber nią t. n. Gubernia augustowska, jedna z pię ciu za dawnego podziału Królestwa, utworzoną została z województwa augustowskiego w 1837 roku, w skutek zaś nowego podziału w 1866 r. zniesioną została a na jej miejsce utworzono dwie gubernie suwalską i łomżyńską. Leśnictwo augustowskie dzieli się na trzy stra że Szczebra, Sajenek i Swiderek. 2. A. , wś, donacya, gm. Kozienice, w pow. kozienickim. 3. A. , folw. , pow. włodawski, gmina Włodawa, przestrzeni morg. 748. 4. A. , por. Augustowo. B. Ch. Augustów, wielka wieś, pow. bielski, gub. grodzieńska, niegdyś starostwo. Augustów, ob. Mosty Wielkie. Augustówek, wś, pow. grodzieński, niedaleko Grodna, za Niemnem. Ma kapl. katol. parafii franciszkańskiej w Grodnie i dawny pałacyk myśliwski Stanisł. Augusta. Zostaje w posiadaniu 0 Brien de Laccych. Augustówka, wś, pow. brzeżański, o 1 kil. od Pomorzan, własność hr. Stan. Potockiego, parafia gr. kat. dek. brzeżańskiego z filiami Chorościec i Chorobrów. Augustowo, wś, pow. ostrowski, gm. Długosiodło, ludności 192. Augustowo, Augustów, po łotew. Augustowa, wś, pow. lucyński, par. Birże, z kaplicą filialną, własność Benisławskich wraz z sąsiednią wioską Uzulniki. Augustowo, niem. Augustenau, 1 A. , wś, pow. chodzieski, 13 dm. ; 109 mk. ; 98 ew. , 11 kat. ; 20 analf. 2. A. , folw. , pow. mogilnicki, ob. Broniewice. 3. A. , niem. Augustenhof, folw. , pow. wyrzyski, ob. Grabów. 4. A. , niem. Augustenhof, folw. , pow. wyrzyski, ob. Liszkotowo Witzleben. 5. A. , niem. Augustenhof, folw. , pow. wągrowiecki, ob. Rombczyn. 6. A. , wieś, pow. kościański; 14 dm. ; 104 mk. , 18 ew. , 86 kat; 138 analf. 8. A. , folw. , pow. międzychodzki, ob. Lubosz. 9. A. , osada, powiat wschowski, ob. Kłody. M. St Augustowo, 1. po niem. Augustenhof, folw. , pow. brodnicki, należy do Polskiego Brzozia, mieszk. 52 katol. , 7 ewang. 2 A. , folw. , pow. brodnicki, należy do Gołubia, 25 mieszk. katol. 3. A. , wś szlach. , pow. złotowski, powstała ok. 1766 na miejscu wyciętego lasu dębowego, 693 ha rozl. , mieszk. 121 katol. , 21 ewang. , własność Dybińskiego. 4. A. , folw. , pow. kartuski, do Mściszewic należący. M. G. Augustowska puszcza, jestto obszar leśny, zawarty między kanałem augustowskim od zachodu, rzeką Biebrzą od południa, Niemnem od wschodu i systemem wodnym Czarnej Hańczy od północy. Augustów, Lipsk, Sopoćkinie, Grodno leżą na jej krawędziach niejako. Wewnątrz, prócz nielicznych osad smolarskich, niema siedzib ludzkich i to na przestrzeni około 40 wiorst wszerz i do 24 w. wzdłuż. Liczne strumienie i rzeczki odprowadzają wody leśne do Biebrzy i Hańczy czarnej. Jeziora spotykamy tylko na kwawędziach, wewnątrz zaś jedynie błota i bagna Wilcze bagno. B. Oh. Augustowskie albo Knyszyńskie jez. , pow. białostocki, na półn. zachód od Knyszyna, zwane też Czechowizna; miało być wykopane za Zyg. Augusta przez jeńców wojennych; lud utrzymuje, że Twardowski wykopał je w ciągu jednej nocy przy pomocy złego ducha. Augustowski powiat, gubernia, województwo, leśnictwo, ob. Augustów. Augustowski kanał miał na celu połączenie Wisły z Niemnem dla zabezpieczenia handlu Królestwa od przeszkód, jakie mu stawiał system celny pruski. Bierze on początek przy wsi Dembowo, przy ujściu Netty do Biebrzy, na granicy gub. suwalskiej i grodzieńskiej, gdzie znajduje się główna przystań dla statków. Za Augustowem Netta łączy się z jeziorami Necko, Białe, Studzieniczne, Orlewo, Paniewo, Krzywe i Mikoszewo. Po wyjściu z nich kanał przerzyna trakt warszawskokowieński i za pośrednictwem przekopów łączy ze sobą szereg jeziór, poczem wchodzi w wypływającą z nich Czarną Hańczę, której koryto opuszcza koło wsi Kurzyniec i wielkim przekopem dosięga Niemna, o 3 mile poniżej Grodna i 2 mile od osady Sopoćkinie. Połączenie z Wisłą ma miejsce za pośrednictwem Biebrzy, która, przyjąwszy Nettę, wpada pod Wizną do Narwi, prowadzącej swoje wody do Wisły pod Modlinem. Cała ta droga wodna ma 438 wiorst długości, lecz nie przynosi obiecywanych korzyści a po zbudowaniu kolei żelaznych straciła do reszty swe znaczenie i dziś służy tylko dla wewnętrznego, bardzo słabego ruchu handlowego, gdyż brak wody nie dozwala krążyć większym statkom i żeglować po kanale pożądaną szybkością. Ponieważ poziom wód kanału jest o wiele wyższym niż w rzekach z nim połączonych, przeto zbudowano na 175 wiorstach całej długości kanału 21 śluz, długich na 156 st. i szerokich na 20 st. Głów nym zbiornikiem wody dla zasilenia kanału jest jezioro Serwa u W. Pola Ferwa, które w razie potrzeby za pomocą śluzy Suchorzeczka może zapełnić cały kanał. Główniejsze inne śluzy są Dembowo, Sosnowo, Borki, Biało brzegi, Augustów, Przewięż, Swoboda, Gor czyca, Perkuć, Mikoszówek, Kudrynki, Ku rzyniec, Dąbrówka i Niemnowo. Budowa ka nału rozpoczętą została w 1824 i prowadzona była przez osobny korpus inżynierów pod kie runkiem generała Maletskiego przez 6 lat do 1830. Po przerwie wywołanej wojną 1831 r, roboty dalsze prowadził Bank Polski od 1833 do 1839 r. Koszta budowy do 1830 r. wyno siły 1, 500, 000 rs. , ogólny zaś koszt 2, 048, 429 rs. , nie licząc drzewa dostarczonego z lasów rządowych i płacy inżynierów. Zarząd miej scowy kanału mieści się w mieście Augu stowie. B. Ch. Angustshöhe, folw. , pow. babimoski, ob. Babimost Aupistusburg, folw. , pow. szamotulski, ob. Obrzycko. Augustwalde, folw. , pow. bydgoski; 1635 morg. rozl. , 5 dm. , 52 mk. , 12 ew. , 40 kat, 35 analf. Bydgoszcz o 15 kil. Augustwalde, wś na Pomorzu, st. dr. żel. z Krzyża do Starogrodu, o 37 kilometrów od Krzyża. Augustynki, osada, pow. wschowski; 10 dm. , 67 mk. ; 7 ew. , 60 kat. ; 16 analf. Augustynowice, Augustynki, niem. Austinsdorf, Augustinken, folw. , pow. chełmiński, nale ży do Płużnicy, 486 ha. rozl. , przy szosie z Chełmna do Wąbrzeźna, mieszk. 103 katol. , 63 ewang. W pobliżu była jeszcze na po czątku XIX w. osada Kwiatki, która się potem zlała z A. M. G. Augustynowo, Augusthof, folw. , pow. ostródzki, okr. reg. królewieckiej, pod Rychnowem. Aukąjm, Tak się zwał, według pisarzy litewskich, zamek warowny nad Dubissą, na górze Pilkałnas, tuż pod Betygołą dzisiejszą, w którym Żmujdzini dzielnie się bronili krzyżakom w w. 13 i 14. Od A. czyli od Betygoły Jagiełło i Witold zaczęli nawracać Żmujdzinów na chrystyanizm. Tu miał żyć ostatni arcykapłan litewski Grintowt, który zmarł w Okajniach, między Truskowem a Szatami. Krzyżacy zwali A. Onkajm lub Auken. Por. Aucken. Auken, ob. Aukajm. Aukspirta, rz. , bierze początek pod wsią Dowgieliszki, na południe Szak, płynie w kie runku połud. zachod, przez wieś Kaulupie i pod wsią Ruksznie wpada z praw. brz. do Szeszupy. Józ. Bliz. Aukstote, ob. Litwa. Auksudy, wś, pow. telszewski, parafii dorbiańskiej. Aukszta, ob. Litwa. Wyraz auksztas znaczy po litew. wysoki, wyższy, górny. Auksztełki, dwór pryw. i wś, pow. szawelski, o 8 w. od Szawel; niedawno jeszcze była tu kaplica katol. parafii szawelskiej; włas. Stankiewiczów. Na gruntach A. część źródeł Dubiszy. Auksztokalnie, wś, pow. sejneński, gm. Krasnowo, nad jeziorem, śród dzikiej wzgórkowatej okolicy, o 3 w. na wschód od jez. Gaładuś, o 6 w. od os. Łoździeje; jezioro ma brzegi wzgórzyste. Auksztokalnie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, na wzgórzu nad jez. Trempa. Auksztos, Auksztoje, os. , na wzgórzu, śród lasu i mokradli, pow. władysławowski, gmina Szyłgole, par. Słowiki. Położeniem swojem zakrawa na osadę wielce starożytną. Auksztyszki, wieś, pow. maryampolski, gm. Pilwiszki, par. Pilwiszki, st. poczt. w Maryampolu. Auksztyta, strumień wypływający z jez. Angern i wpadający do Baltyku. Aul, Aula, ob. Auł. Aulce, wś, pow trocki. Aulia, ob. Auł. Aulokowa kolonia, ob. Nosale. Aulowoehnen, wś, pow. wystrucki Prus Wsch. , st. poczt. , 303 mk. Auls, zaścianek, pow. trocki. Auł, Aulia, Aul, po łotew. Aula, wś, pow. dy neburski, od 1626 1820 własność jezuitów, którym te dobra darował Aleksander Gąsiewski, wojewoda smoleński. Dziś dobra koronne. Kościół parafialny św. Maryi Magdaleny, istniał już 1530, jezuici przebudowali go 1790. Parafia kat. dek. górnodyneburskiego, dusz 3286. Aunupis, ob. Mereczanka. Aupa, ob. Upa. Auras, ob. Uraz. Ausche, ob. Awsza. Auschwitz, ob. Oświęcim i Dusoczyn. Ausiąjonka, ob. Owsiejowo. Ausntaass, Ober i Nieder, ob. Wymiary Góirne i Dolne. Aussendeich, Aussenteich, ob. Kuligany, Kuligana. Aussenvorwek, folw. , pow. międzychodzki, ob. Zemsko Semmritz. Austechia, Austelia, ob. Litwa. Austerlitz, ob. Sławków Austinsdorf, ob. Augustynowice. Austrya. Austryackowęgierska monarchia leży między 27 i 44 geograficznej długości Augustów Augustshöhe wschodniej, licząc od południka Ferro, a między 42 i 51 geograficznej szerokości północnej. Najskrajniejsze miejsca austryackowę gierskiej monarchii są na północy Hainsbach w Czechach koło Georgswalde na północny wschód od wyjścia Laby Elbe z Czech pod 51 3 geogr. szer. ; Popowice w Gralicyi koło Radomyśla na północ od ujścia Sanu do Wisły, pod 50 50 geogr. szer. ; na południe Présjeka, koło Budny w Dalmacyi, pod 42 10 szer. geogr. ; na zachodzie Mehrerau, nad jeziorem bryganckiem Bodensee, koło Brygancyi Bregenz, Briganfcium w ziemi przedarulańskiej Vorarlberg, pod 27 20 dług. geogr. ; na wschodzie Kozaczówka w Gralicyi przy ujściu Zbrucza do Dniestru, pod 44 20 dług. , geogr. i kraniec Karpat na południe od przesmyku Ojtos, na granicy Siedmiogrodu Siebenbürgen i Muldan Moldau, pod 44 10 dług. geogr. Austrowęgierska monarchia graniczy z cesarstwem niemieckiem Bawaryą, Saksonią, Prusami, t. j. Szląskiem pruskim; z Cesarstwem Rossyjskiem Królestwem Boiskiem, Wołyniem, Podolem, Bessarabią; z cesarstwem tureckiem mianowicie z księztwami rumuńskiemi, Multanami i Wołoszą, z Serbią i prowincyami tureckiemi Bośnią i Hercegowiną; z królestwem włoskiem, z rzecząpospolitą szwajcarską maleńkiem księztwem Lichtensteinu w klinie nad Renem między Szwajcaryą i ziemią przedarulańską. Granica Austryi ciągnie się przeważnie lądem w 4 5 częściach i tylko na południu przypiera monarchia do morza adryatyckiego jaderskiego z 1 5 częścią swych granic. Więcej niż jedna trzecia linii granicznej monarchii przypada na Turcyą, mniejsza trzecia część na cesarstwo niemieckie, reszta na Rossyą, Włochy i Szwajcaryą. Wybrzeże morza adryatyckiego, należące do monarchii austrowęgierskiej, czyniprzeszło 130 mil, więc prawie jednę trzecią całej linii obwodowej tego morza. Przyrodzone granice Austryi tworzą rzeki En Inn z Solicą Salzach t. j. słona woda i Salą Saale, Wisła, Zbrucz i Una, tudzież Karpaty siedmiogrodzkie, Alpy weneckie, Szumawa BöhmerWald, Rudawy czeskie Bóhmisches Erzgebirge, części Sudetów jako to góry izerskie Isergebirge, orlickie Adlergebirge, wraz z grzbietem czeskim Böhmischer Kamm, i t. p. Cały obszar austryackowę gierskiej monarchii obejmuje 624, 023 kilom, kwadr, czyli 11, 333 mil geogr. kwadr. Według obliczenia z roku 1869 ma monarchia 35, 904, 000 ludności. Austrowęgierska monarchia, według ustaw z dnia 21 i 22 lutego r. 1867, dzieli się na dwie połowy Austryą Przedlitawią wraz z Galicyą i Węgry. Z ośmnastu krajów koronnych, składających monarchią, czternaście należy do Austryi, cztery przypadają na Węgry, Kraje koronne należące do Austryi są Królestwa Czech Böhmen, Dalmacyi i Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem i księstwami Oświecimem i Zatorem to ostatnie król. osobno obszerniej będzie opisane; arcyksięztwo austryackie, rozpadające się na Austryą górną Oberösterreioh i dolną Niederösterreich; księztwa solnogrodzkie Salzburg, styryjskie Steiermark, Szląsk Schlesien, Bukowina te dwa również obszerniej opisujemy; margrabstwo morawskie Maehren, nksiąźęcone hrabstwo Tyrolu, wraz z ziemią przedarulańską; królestwo tytularne Iliryi składa się z księztw Karyntyi Kärten, Krainy Kraińsko, Krain, Przymorza czyli Wybrzeża Küstenland, złożonego z margrabstwa Istryi, uksiążęconego hrabstwa Gorycyi 6r5rz i Gradyski Gradiska, i z miasta Tryestu z okręgiem. Korona węgierska św. Szczepana obejmuje Królestwo Węgier Ungarn; wielkie księztwo Siedmiogrodu; królestwa Chorwacyi Kroatien, i Slawonii wraz z Pograniczem wojskowem Militärgränze i wolne miasto Rjekę Fiume z okręgiem. O Bośni i Hercegowinie, jako o krajach złączonych z A. tylko czasowemi politycznemi węzłami, w artykule tym woale nie wspominamy, i przy opisie A. krajów tych nie uwzględniamy. Połowa austryacka monarchii ma się do połowy węgierskiej co do powierzchni jak 4 do 4 1 3, co do ludności jak 4 do 3. Węgierska połowa jest zatem większa od austryackiej co do rozległości obszaru, lecz austryacka przewyższa węgierską większem zaludnieniem. Austryackowęgierska monarchia zajmuje między państwami europejskiemi co do rozległości trzecie Rossya, Szwecya z Norwegią, Austryą, co do zaludnienia czwarte miejsce po Rossyi, Cesarstwie Niemieckiem i Francyi. Między krajami koronnemi austryackowęgierskiej monarchii, Galicya czyli królestwo Galicyi i Lodomeryi z wielkiem księztwem krakowskiem, co do rozległości obszaru swego, zajmuje miejsce drugie Królestwo węgierskie, Galicya, zaś co do zaludnienia miejsce trzecie Królestwo Węgierskie, Czechy, Galicya. Na austryacką połowę Przedlitawią wraz z Galicya przypada 300, 188. 6 kilometrów kwadr. czyli 5, 451. 78 mil kwadr. geogr. ; na połowę węgierską 323, 852 8 kilom, kwadr, czyli 5881. 53 mil kwadr. geogr. Ludność włącznie z armią czyni w austryackiej połowie 20, 395, 000, w węgierskiej 15, 509, 000. Obszar austryackowęgierskiej monarchii graniczną linią swoją najbardziej jest zaokrąglony od strony Turcyi, Rossyi i Prus, chociaż od strony Bossy i ma najotwartszą granicę; najbardziej łamaną jest linia graniczna monarchii od strony morza adryatyckiego, Włoch, Szwajcaryi, Bawaryi i Saksonii. Dalmacya najwięcej wysunięta jest z całego obszaru monarchii. Blizko trzy czwarte części monarchii 8100 m. kw. są pagórkowate, a tylko jedna czwarta przypada na niziny, Obszar górzysty tworzą trzy systemy gór góry środkowe niemieckie hercyńskie, Deutsches Mittelgebirge, Alpy i Karpaty. Z obszaru gór środkowych niemieckich, zajmujących w ogóle przestrzeń 13, 200 mil kwadr. , przypada 1500 mil kwadr. na Austryą. Alpy zajmują w ogóle przestrzeń około 4800 mil kwadr. , z czego na Austryą przypada 3000 mil kwadr. Karpaty rozsnuły się na przestrzeni obejmującej około 4000 mil kwadr. ; z wyjątkiem stoków i niektórych odnóg od strony Wołoszczyzny leżą one prawie całe w obrębie monarchii. Między temi trzema systemami gór wiją się doliny rzeczne i legły przestronne niziny. Obszar nizin liczyć można na 2800 mil kwadr. , z czego 1800 mil kwadr. przypada na wielką nizinę węgierską. Najniżej położoną jest w monarchii wielka nizina węgierska, która nad Dunajem i Cisą Theiss, wznosi się zaledwie do 94. 82 metrów czyli 300 stóp wied. nad powierzchnią morza i korytem Dunaju jakby wązką smugą łączy się z niziną wołoskonaddunajską. Wyżej od niej legły równina górnowęgierska, łęg morawski, kotlina wiedeńska Wiener Becken, z kamienistem pustkowiem wiedeńskonowo miejskiem WienerNeustädter Steinfeld i łęg tuleński Tullner Feld. Na równej z temiż wysokości wcisnęły się w obszar monarchii północnoeuropejskie niziny wzdłuż rzek Laby, Odry i Wisły. Wysokość co dopiero wymienionych obszarów sięga do 158 m. 500 nad powierzchnią morza. Wybrzeże naddunajskie od Ratyzbony Regensburg, Ratisbona i Pasawy Passau, aż po nizinę tuleńską, obszar między lasem bakońskim Bakonyer Wald, w Węgrzech i Alpami koło Szopronia, Oedenburg, Sempronium, i jeziora Błotnego Platten See, zarówno jak galicyjskie Podole legły na wysokości nadmorskiej 316 m. 1000 Wyżyna siedmiogrodzka, południowe Czechy, zachodnia Morawa sięgają 632 m. 2000 wysokości; przedgórza alpejskie, góry środkowe niemieckie hercyńskie, okalające Czechy, wreszcie Karpaty, szczególnie grzbiety tych gór, dochodzą 1264 m. 4000 wysokości. Czubałki gór hercyńskich, niewłaściwie ogółowo Sudetami przezwanych. wystrzeliły nad tę wysokość, a czubałki Karpat i niektóre grzbiety Alp wznoszą się po linią wieczystego śniegu nad 2528 m. czyli 8000 npm. . Ponad tą lnią sterczą szczyty Alp, sięgające w najwyższym szczycie austryackich Alp, to jest w Iglicy ortleskiej OrtlesSpitze, 3888 m. 12, 300 nadmorskiej wysokości. Główne rzeki monarchii są Dunaj, płynący 178 mil przez Austryą, i Dniestr, zlewające się obie do morza Czarnego; Adyga wpadająca do morza adryatyckiego; Laba zlewająca się do morza Niemieckiego; Odra i Wisła wpadające do morza baltyckiego. Najznakomitsze jeziora monarchii leżą w Alpach, w dolinach poprzecznych lub też podłużnych. Rzeki górskie przez nie płynące, osadzając w nich zwir i piasek, które z gór z sobą unoszą, wypływają z nich zupełnie czystemi. Niżej jeziór są też okolice zwyczajnie rodzajną ziemią pokryte. Jeziora znakomitsze są bryganckie, iderskie Lago d Idro i jezioro Garda na południowej granicy Tyrolu; jezioro Caldonazzo, odpływające do Brenty w południowym Tyrolu; jezioro Plan odpływające do Lechu; jezioro celskie ZellSee, między Salą a Solicą w Solnogrodzkiem; jezioro walskie WallerSee, odpływające do Solicy jeziora, których wody wpływają do Truny, mianowicie jezioro celskie ZellerSee, jezioro atterskie czyli komorskie i truńskie w górnej Austryi; jezioro św. Wolfganga w Solnogrodzkiem, odpływające rzeką Ischel do Truny, należy do jej sieci wodnej; jeziora milstadzkie, ożewskie Ossiacher See, werbskie WörthSee, w Karyntyi; jeziora Krasu, cyrknickie w pobliżu rzeki PojkuUncy Lublany na wyżynie Pinką Pianiną zwanej, z peryodycznyin odpływem podziemnym; siedm jezior plitwickich w Pograniczu chorwackiem z podziemnomi odpływami do morza; jezioro cepichskie CepichSee, w Istryi; jezioro Wrańsko słone w Dalmacyi; wreszcie jeziorko Wrana w skalistej kotlinie na wyspie Czresie. Jeziora w kraju równym w Węgrzech są muteńskie, obecnie w lecie prawie zupełnie wysychające, zajmujące 6 mil kwadr. , i jezioro Błotne, odpływające do Dunaju, mające 12 mil kwadr. powierzchni. Jeziora karpackie leżą w Tatrach, koło Czarnej góry i na Bukowinie. Główniejsze i najbardziej zwiedzane zdrojowiska mineralne w monarchii są zdroje w Aussee w Styryi, i Ischl, nad Truną, w Austryi górnej, Karolowe wary, zdroje Maryackie Marienbad, Franciszkowe Franzensbad w Czechach; gleichenberskie w Styryi, wreszcie cieplice badeńskie, trenezańskie i w Mehadyi. Ogółem leży monarchia w pasmie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Cztery pory roku cechują to pasmo; jednakowoż dla wielkiej rozległości monarchii i rozmaitego jej ukształcenia pionowego, dla większej lub mniejszej odległości morza łagodzącego wpływem swoim klimat i dla innych przyczyn miejscowych, jako to kształtu i jakości powierzchni, roli, pokrycia roślinnego i t. p. , zachodzą między pojedyńczemi krajami monarchii wybitne różnice klimatyczne. We względzie klimatologicznym dzielą monarchią na trzy pasma południowe od linii poprowadzonej przez Brenner, Taury, Semeryng i Wechsel; środkowe między tą linią i inną poprowadzoną od źródeł Ohrzy wzdłuż Rudaw czeskich, gór izerskich, Austrya Austrya Sudetów i Karpat; przestrzeń na północ od tej linii leżącą. Srednia ciepłota roczna najcieplejszych okolic pierwszego pasma czyni 12, środkowego 9, a północnego 6. 5 R. Różnice klimatyczne zależą także od geograficznej długości miejsc; kraje bowiem więcej na zachód położone mają łagodniejszy klimat przez wpływ łagodnych wiatrów zachodnich, wiejących od morza atlantyckiego. Tak np. Praga pod 32, Lwów pod 41 3 4 dług. geogr. , lecz pod temi samemi stopniami szer. geogr. położone, wykazują co do klimatu znaczne różnice. Różnica między największem zimnem a największem ciepłem jest w Pradze o 24 mniejszą niż we lwowie. Również wpływa morze śródziemne na klimat krajów monarchii do niego zbliżonych przez wiatry z południa wiejące. Z licznych płodów mineralnych czyli kopalnych posiada monarchia w znakomitej ilości złoto, srebro, miedź, ołów, żywe srebro rtęć, sól, żelazo, węgiel kamienny i torf. Pięć szóstych obszaru monarchii zajmuje ziemia rodzajna, jedne szóstą nierodzajna; jedna trzecia ziemi rodzajnej w ogóle przypada na lasy i zarośla. Najwięcej ziemi nierodzajnej jest we wnętrzu Alp i Karpat. Są to w Alpach lodowce, w Alpach i Karpatach skały i usypiska skalne piargi w Tatrach, kamieniste pustkowie wiedeńsko nowomiejskie, welska wyżyna kamienista nad Anizem, po części z wielkim trudem uprawiana, piaskowe pustary koło Keczkemetu i Debreczyna, również jak miejscami nad Wisłą, Sanem, Bugiem i Styrem, tutaj przeplatane lasami, moczary Hanzag i nadcisańskie na Węgrzech a naddniestrzańskie w Galicyi. Z obszaru ziemi rodzajnej przypada najwięcej ornej gleby czyli ról na Morawę; na kotlinę wiedeńską i łęg tuleński najwięcej ogrodów i pól, a na Chorwacyą najwięcej winnic; najwięcej łąk mają kraje nadrzeczne, przerzynane wzgórzami, jak np. Austrya górna; najwięcej pastwisk a najmniej łąk dla bliskości skalistego pasma ma Dalmacya. Galicya, Bukowina, Szląsk i Solnogród, tudzież Austrya górna nie mają winnic większych rozmiarów. Wina w monarchii są górskie i równinowe. Górskie wina są lepsze, mianowicie z winnic na wulkanicznym calcu założonych. Prawie trzy czwarte części win monarchii wydają Węgry; jedna czwarta część przypada na Przedlitawią. Najbardziej poszukiwanemi i cenionemi są wina węgierskie z Hegyalyi, zajmującej 5 mil kw. , a przedewszystkiem wino z wulkanicznych wzgórz koło Tokaju. Najwięcej lasów mają Siedmiogród i Karyntya, następnie Bukowina, Galicya i Czechy; nad wszystkiemi zaś krajami góruje obfitością lasów ziemia solnogrodzka, słynna z gęstych i częstych borów jodłowych. Drzewa liściaste na przemianę ze szpilkowemi pokrywają jakby płaszczem stopy pasm górskich monarchii. Co do fauny czyli świata zwierzęcego, obszar monarchii należy do pasma morza śródziemnego i środkowej Europy. Najwięcej rozwiniętym jest przemysł w dolnej Austryi, w Morawie, na Szląsku i w Czechach, najmniej przemysłu fabrycznego a nawet rękodzieł jest w Chorwacyi, na Pograniczu i w Dalmacyi. Wyrobami z metalów, szczególniej z złota i srebra, odznacza się Wiedeń; wielka kuźnica miedzi znajduje się w Tyrolu w Brixleg; stal na sierpy, kosy, noże i t. p. wyrabia się w Austryi górnej w Eisenerz i w Styryi MariaZell, Soli warzonki dostarczają liczne warzelnie, morską zaś wydobywają w Koprze Capo d Istria, i Pirano z wody morskiej, sprowadzanej do płytkich kanałów i odparowywanej. Marmuru dostarcza półwysep istryjski i krakowskie. Szkło przednie wyrabiają w Czechach i w Styryi; lustra przeważnie w Lesie czeskim, w Styryi, w Pohorju i pod halą korską. Wyrobów bawełnianych dostarcza obficie okolica Wiednia i Nowego Miasta wiedeńskiego, w Czechach podgórze Rudaw, Cheb Eger i Liberzec. Z wyrobów wełnianych słyną Morawa Sternberg i Berno z sukien, Szląsk Frydek i Czechy Liberzec. Na przymorzu adryatyckiem znajduje się wielka farbiarnia przędziwa Haidenschaft; płótna wyrabiają w Czechach Rumburg, na Szląsku i na Słowaczyźnie w Węgrzech. Słynne są w monarchii fabryki tytuniu w Hainburgu pod Wiedniem, w Galicyi w Winnikach za Lwowem. Statki rzeczne budują na Dunaju i Sawie, morskie na wyspach dalmackich, osobliwie na Łożynie małym. Jedwabnictwem na większe rozmiary zajmują się w południowym Tyrolu, jedwab przędą i przerabiają koło Wiednia. W krajach, gdzie kwitnie sadownictwo, jak w Styryi, w Węgrzech w komitacie gomörskim, koło Szopronia i w osadach niemieckich wyrabiają moszcz, w Dalmacyi wódkę, zwaną maraskino, z liści i owoców maraski, śliwowicę z śliw w Slawonii. Gdzie kwitnie chów bydła, wyrabiają sery. Wyrobami z drzewa, mianowicie wyrabianiem naczyń i zabawek, zajmują się na większe rozmiary w górach czeskich w Rudawach i Sudetach i w Alpach w Solnogrodzkiem i w południowym Tyrolu. Handel w obrębie monarchii handel wewnętrzny ogółem sprowadza wyroby przemysłu z zachodu na wschód, dla przewagi koronnych krajów zachodnich nad wschodniemi co do przemysłu; zaś wschodnie kraje koronne monarchii wywożą płody surowe do krajów zachodnich. Handel wewnętrzny zależy w nowszych czasach, dla wzrastającego rozwoju przemysłu fabrycznego, właśnie od obfitości w jednych a braku w drugich okolicach warunków rozwoju fabryk, to jest węgla i zelaza. Do ożywienia wywozu wewnętrznego przyczyniają się w wysokiej mierze sól i lasy. Tak sól z dóbr koronnych w Górnej Austryi od dawien dawna wywożą do Czech, z Czech zaś do dóbr owych sprowadzają drzewo opałowe i budulcowe. Lasy Chorwacyi i Dalmacyi dostarczają drzewa krajom bezleśnym przymorskim. Południowe stoki Karpat zaopatrują budulcem i paliwem nizinę węgierską, północne zaś zaopatrują w ten sam sposób Podole, Bessarabią a po części nawet wybrzeże Czarnego morza, aż po Odesę i Carogród. Dla żeglugi za pomocą parowców istnieje stowarzyszenie żeglugi parowej na Dunaju, a dla żeglugi morskiej, za pomocą parowców, okrętów masztowych i innych statków, stowarzyszenie Lloydu z siedzibą w Tryeście. Oprócz tego posiada monarchia flotę wojenną. Okręty i statki kupieckie monarchii utrzymują związki z Wschodem i z Włochami, a mianowicie docierają one do Galaczu nad dolnym Dunajem, Synopy nad morzem Czarnem w Azyi Mniejszej, Beirutu w Syryi, i Aleksandryi w Egipcie, a na zachód płyną one do Wenecyi i Ankony we Włoszech. Żegluga za pomocą statków parowych jest dość rozwiniętą na większych jeziorach alpejskich i podalpejskich, na jeziorze Błotnem w Węgrzech i na większych rzekach monarchii. Żegluga w ogóle a parowa w szczególności przybiera znaczniejsze rozmiary na Dunaju od Pasawy i Lincu, na Cisie od Nemeny Nemeń, na Drawie od Legradu, na Sawie od Sysaku Szissek, wym. Syszek. na Labie od Mielnika Melnik. Najwięcej dróg ma królestwo czeskie; najuboższe w gościńce są kraje górzyste, między niemi zaś na wschodzie położone, jak Siedmiogród i zachodnia część Bukowiny. Najważniejsze koląje żelazne w monarchii są Kolej Ferdynanda z Wiednia do Krakowa przez Austryą dolną, Morawę, Szląsk, Galicyą i wielkie księstwo krakowskie. Koleje państwowe z Wiednia przez Berno, Pardubice, Pragę do Podmokłego Bodenbach na granicy czeskosaskiej. Jest to kolej północnopaństwowa. Kolej państwowa południowowschodnia z Wiednia do Pesztu po lewej stronie Dunaju, następnie przez wielką nizinę węgierską przez Segedyn i Temeszwar do Bazyaszu nad Dunajem u austryacko węgierskobulgarsko serbskiej granicy. Równoległa do tej kolej po prawym brzegu Dunaju, prowadząca z Wiednia do NagySzöny wym. NodźSöń a ztąd do Budy. Te trzy koleje należą do austryackiego państwowego towarzystwa kolejowego. Z Wiednia rozchodzą się oprócz tych kolei jeszcze następujące Kolej północnozachodnia austryacka prowadząca przez Znajmo Znaim, Iglawę Iglau, Pardubice do Józefowa Josefstadt, zkąd jednem ramieniem wschodniem przechodzi do Prus, drugiem zachodniem przez Rumburg do Saksonii. Kolej południowoaustryacka, połączona z kolejami północnych Włoch, prowadzi z Wiednia przez Austryą dolną, Styryą Hradec, Gratz, Krainę Lublanę, Laibach, do Tryestu, a ztąd przez Gorycyą Görz do Wenecyi. Rozgałęzienie tej kolei jest mocno rozwinięte, najbardziej na wschód i południe. Tak poprowadzono ramiona z Hradca przez Kamieniec czyli Subotycę Stein am Anger, do Raby i Białogrodu Stuhlweissenburg, nad jeziorem Błotnem; z Maryborgu do Białogrodu; wzdłuż granicy styryjskokraińskiej do Zagrzebia Agram i Sysaku nad Sawą; do Rjeki a ztamtąd do Zagrzebia. Koleje te poboczne są po większej części już kolejami państwa węgierskiego. Z Wiednia prowadzi kolej Franciszka Józefa przez Tuln, Budziejowice w Czechach i Pilzno Pilsen do Chebu, łącząc się tutaj z siecią kolei bawarskich. Z Wiednia prowadzi kolej cesarzowej Elżbiety po prawej stronie Dunaju do Lincu, ztąd do Welsu; tutaj, dzieląc się, do Gmunden, Pasawy i Solnogrodu. Jest to kolej zachodnia, mająca być połączoną z kolejami tyrolskiemu Równoległą do kolei Franciszka Józefa jest kolej prowadząca z Pragi przez Karolowe Wary do Chebu czyli kolej bustiehradzka. Równoległą do kolei południowej jest kolej arcyksięcia Rudolfa, prowadząca przez Steyer wzdłuż Anizu w Austryi dolnej, Styryą i Karyntya Celowiec, Klagenfurt; Bielach, Villach do Lubiany, łącząc się na północy z koleją cesarzowej Elżbiety, na południu z koleją połud. austr. Nareszcie równoległą do kolei połud. austr. i kolei arcyksięcia Rudolfa jest kolej prowadząca z Werony przez Tyrol Trydent, Trient, Baudzan i przełęcz Brennera do Insbruku, a ztąd do Kufsteinu na granicy tyrolskobawarskiej. Z drugiego środka kolei żelaznych, Pesztu, rozchodzą się następujące koleje lub też zostają z stolicą krajów należących do korony św. Szczepana w pośrednim związku Węgierska kolej państwowa Północna, prowadząca z Pesztu do Miszkowiec Miskolcz, a ztąd przez miasta górnicze Zwoleń i Kremnicę, łącząca się z koleją prowadzącą z Koszyc Kaschau na Szląsk do Bogumina Oderberg; południowa, prowadząca z Pesztu do Zagrzebia. Kolej nadcisańska, prowadząca z Pesztu przez Debreczyn do Koszyc na północ, do Wielkiego Waradynu na wschód, a przez Arad do Temeszwaru na południe. Przedłużenie kolei nadcisańskiej, kolei austryacko państwowej i kolei węgierskopaństwowej lub też ich połączenie tworzą koleje Północnowschodnia węgierska, idąca do Sehotu, Mukaczowiec i Koszyc, połączona z kolejami galicyjskiemi; kolej łącząca kolej Ferdynanda z koleją państwowowęgierską i z koleją nadcisań Austrya Handel Austrya Uniwersytetów ską, idąca z Preszowa przez Koszyce do Bogumina; koleje wschodniowęgierskie, prowadzące do Siedmiogrodu a mianowicie kolej z Wielkiego Waradynu do Koloszu i Białogrodu Karlsburg; kolej z Aradu do Białogrodu; kolej z Białogrodu do Sybinu Hermanstadt i Braszowa Kronstadt. Ogółem i wraz z Galicyą jest w całem państwie 2209 mil geogr. kolei żelaznych. Siec telegraficzna w monarchii, rozpoczęta r. 1847, obejmuje dzisiaj linią 50. 848 kilometrów czyli 6703 mil długą, łączącą się w 14 punktach na granicy monarchii z liniami telegraficznemi państw sąsiednich. Cztery piąte części sieci telegraficznej poprowadzono wzłuż kolei żelaznych. Telegraf podmorski wychodzący z miasta Dubrownika Ragusa, łączy telegraficzne linie monarchii z wyspami jońskiemi, z Grecyą i Egiptem. W przecięciu przypada dziś w monarchii na jeden kilom. kw. 57 a na jedne milę kwadr. przeszło 3000 mieszkańców. Najgęściej zaludnione są Czechy w obwodzie lutomierzyckim Leitmeritz; tutaj bowiem przypada na jednę milę kwadr. pod Rudawami 7700 mieszkańców. Najsłabiej, bo o jakie 1000 dusz niżej cyfry przeciętnej, zaludnione są księztwo solnogrodzkie, obwód brucki w Styryi, obwód insbrucki w Tyrolu, Kraina i okolice Marmaroszy w Karpatach węgierskich, a to dla kamienistej gleby nieurodzajnej, wysokiego położenia lub też wielkich obszarów pokrytych lasami i borami. Największe zaludnienie w całej monarchii przedstawia stołeczne miasto Wiedeń, 956, 000 mieszkańców według najświeższych obliczeń liczba mieszkańców Wiednia ma już przenosić milion; po nim następują BudaPeszt 278, 000 mieszk i Praga 157, 000 mieszk. . Miasta, których ludność nie przewyższa wprawdzie liczby 100, 000, jednak nie mniejszą jest od 50, 000, są Lwów 87, 000, Hradec 81, 000, Segedyn 70, 200, Tryest 70, 000, Kraków 50, 000, Marya. Teresyopol czyli Szabudka 56, 000 na Węgrzech w baczbodrodzkim komitacie. Według narodowości mieszkańcy monarchii są Niemcami, Słowianami, Romanami, Madziarami, Żydami. Niemców liczą do 9, Słowian 16 1 3, Romanów do 3 1 3, Madziarów 5 1 3, Żydów 1 1 10 miliona. Niemcy zamieszkują wyłącznie Alpy północne wapienne i wieniec gór otaczających od zachodu kotlinę czeską. Słowian dzielimy na Słowian północnych i południowych. Słowianie północni razem 12 3 20 miliona zamieszkują kotlinę czeską, łęg morawski, zachodnie i środkowe Karpaty t. j. stoki tych gór północne i południowe od Dunaju aż do potoku Putyli wlewającego się do Bystrzycy na Bukowinie i do Białego Czeremoszu w Węgrzech północnych. Słowianie południowi razem 4 2 5 miliona mieszkają w Alpach południowych wapiennych, w Krasie i w krajach nadmorskich Istryi i Dalmacyi. Najwolniejszym od innych przymieszek zachował się żywioł słowiański w obwodzie taborskim nad Łużnicą w Czechach, dalej między rzekami Morawą i Wagiem, nad górnym Sanem w obwodzie sanockim i nad środkowym Dniestrem w obwodzie czortkowskim na Podolu, a co do Słowian południowych, żywioł słowiański w Chorwacyi, na przymorzu chorwackiem i z wyjątkiem Banatu na całej przestrzeni Pogranicza wojskowego. Północni Słowianie dzielą się na Czechów z Morawianami i Słowakami, Polaków i Rusinów. Czechów z Morawianami liczą do 47 1 3 Słowaków do 2, Polaków do 2 1 3, a Rusinów do 3 2 5 miliona. Czesi i Morawianie zamieszkują kraje koronne po nich nazwane, Słowacy Morawę wschodnią i południowe stoki Karpat zachodnich, aż do Dunaju w Węgrzech. Polacy zamieszkują obwód cieszyński, począwszy od rąbka granicznego nad Ostrawicą na Szląsku i całą zachodnią Galicyą; w Galicyi wschodniej i na Bukowinie mieszkają wespół z Rusinami i Rumunami. Rusini zamieszkują przeważnie północne stoki Karpat, począwszy od Szlachtowy w Sądeckiem w dorzeczu Dunajca, Galicyą wschodnią, Bukowinę i południowe stoki Karpat w północnowschodniej części Węgier począwszy od Osturni pod Magurą śpiską. Osady słowackie, ruskie i czeskie rozproszone są aż do Sławonii i Banatu, czeskie zaś osady znajdują się także w Austryi dolnej, aż w poblizkości Wiednia Enzersdorf. Słowian południowych, których razem jest 4 3 5 miliona, rozróżniamy na Słowieńców w Styryi, Karyntyi i Krainie, do których należą także iuź po części schorwaceni Słowieńcy w Istryi razem do 1 1 5 miliona głów; Chorwatów w Krainie, Istryi, Chorwacyi i w wybrzeżu chorwackiem razem przeszło 1 1 2 miliona; Serbów na zachodniem wybrzeżu Istryi, na Węgrzech, w Slawonii, w Pograniczu i w Dalmacyi razem przeszło l 1 2, miliona. Do Słowian południowych zaliczamy Uskoków w Chorwacyi w górach uskockich. Są to wychodźcy z Bośni podczas wojen tureckich, dziś schorwaceni. Do południowców zaliczamy także Morowlachów Morlaków, zserbszczono szczątki Awarów koło Zengu, nareszcie Bułgarów około 26, 000, osiedlonych w Banacio i w tych okolicach Siedmiogrodu, gdzie kwitnie górnictwo. Madziarzy przeszło 5 1 2 miliona zamieszkują obie równiny węgierskie i wschodnią część Siedmiogrodu, zacząwszy od źródłowisk rzeki Olty na południe do Braszowa czyli komitaty Marosz, Udvarhely Udwarhel, Czik i Horomzak. Część siedmiogrodzką ludu węgierskiego zowią Seklerami. 8eI klerzy osiedlili się także na Bukowinie koło Seretu w pięciu wsiach. Najczystszej krwi Madziarzy zamieszkują okolice nadcisańskie koło Debreczyna i przestrzeń między Dunajem a Cisą. Część tych Madziarów zowią Jacygami, Kumanami i Hajdukami. Romanów jest w Austryi do 3 1 2 miliona. Dzielą się oni na Romanów wschodnich czyli Wołochów 2 9 10 miliona i zachodnich czyli Włochów przeszło 1 2 miliona. Wołosi zamieszkują południową Bukowinę, zachodni Siedmiogród, części Węgier przypierające do wyżyny siedmiogrodzkiej i południowowschodnią część Banatu. Ogółem górzystą część Siedmiogrodu zamieszkują Rumuni, zaś w dolinach rzecznych rozpostarli się przeważnie Seklerzy i Niemcy. Osady rumuń. są rozproszone po całym obszarze Węgier. Znajdują się także w Istryi koło jeziora gospowickiego GospichSee. Włosi przeszło 1 2 miliona zamieszkują miasta nadbrzeżne w Istryi pośród słowiańskiej ludności i południową część Tyrolu prawie wyłącznie z wyjątkiem obwodu brykseńskiego, zamieszkałego przez Niemców. Za gałąź Włochów uważać należy Ladynów t. j. potomków zrzymszczonych Retów, w dolinach rzeki Avisio, Rienzy i Piawy w południowym Tyrolu 9500, i Furlanów, t. j. potomków zrzymszczonych Celtów, nad rzekami Soczą i Tilawemptem 51, 000. Liczba żydów w monarchii rośnie w kierunku wschodniopółnocnym. Jest ich przeszło 1 1 10 miliona. Najgęściej osiedleni są oni w Galicyi w stosunku 1 9 i na Węgrzech na południowym stoku Karpat; tu i tam przeważnie między Rusinami. Do ludów znajdujących się w monarchii w niewielkiej ilości należą Ormianie 16, 000, z których około 2500 mieszka w Galicyi; Arnauci czyli Albańczycy, także Skipetarami zwani, w szremskiej krainie czyli Syrmii koło Mitrowic, już zesłowiańszczeni, i koło Zadaru 3200; Grecy i MacedoWołosi czyli Cyncarowie około 3500 w większych miastach handlowych jak w Wiedniu, w Tryeście. Wreszcie mieszka w monarchii około 140, 000 Cyganów, przeważnie w Siedmiogrodzie, w Węgrzech i Bukowinie. W Węgrzech zamieszkują oni odleglejsze przedmieścia, trudnią się kowalstwem, drobnym handlem, muzyką, wypłókiwaniem złotego piasku w rzekach siedmiogrodzkich. W innych krajach koronnych pojawiają się jako lud koczowniczy. W Galicyi mają oni stałe siedziby za Tyliczem na granicy komitatu szaryskiego. Większa część ludności monarchii, bo przeszło trzy piąte części, wyznaje religią katolicką. Oprócz katolików jest w monarchii nieunitów do 3 milionów, ewangelików 3 1 2 miliona i Żydów l 1 10 miliona. Katolicy jako wyznawcy tych samych zasad wiary różnią się obrządkiem kościelnym, łacińskim, greckim z językiem kościelnym starosławiańskim czyli cerkiewnym i ormiańskim. Ewangelicy są już to protestantami wyznania augsburskiego już też kalwinami wyznania helweckiego, lub wreszcie unitaryuszami czyli socynianami, których jest około 50, 000 w Siedmiogrodzie. Co do zarządu kościelnego katolików, obszar monarchii podzielony jest na dyecezye, na których czele stoją arcybiskupi lub biskupi. W Austryi istnieją następujące katolickie arcybiskupstwa W Przedlitawii we Wiedniu, Pradze, Solnogrodzie, Hołomuńcu, Gorycyi i Zadrze; trzy arcybiskupstwa w Lwowie, łacińskiego, greckiego i ormiańskiego obrządku. Ziemie należące do korony św. Szczepana, mają arcybiskupstwa obrządku łacińskiego w Ostrzyhomiu, Jagrze, Koloczy, Zagrzebiu. Katolicy obrządku greckiego unici mają arcybiskupa w Blaszu Balasfavra w Siedmiogrodzie, używającego tytułu arcybiskupa białogrodzkiego; oprócz tego biskupów w SamoszUjwarze, Lugoszu i Wielkim Waradynie. Kościół nieunicki obrz. gr. w krajach węgierskiej korony podlega patryarsze w Karlowcach i ma prócz tego metropolitę w Sybinie i ośm biskupstw. Kościół nieunicki obrz. gr. w Przedlitawii ma metropolitę w Czerniowcach, któremu podlega biskupstwo nieunickie w Zadrze. Ewangelicy augsburskiego i helweckiego wyznania mają swe osobne konsystorze i synody dla Przedlitawii w Wiedniu, dla Węgier w Peszcie; dla Siedmiogrodu protestanci wyznania augsburskiego w Sybinie, helweckiego w Koloszu, gdzie mieszka także superintendent siedmiogrodzkich unitaryuszów aryanów czyli socynianów. Ormianie węgierscy nieunici mają biskupa swego w Nowym Satczu Neusatz, w pobliżu Petrowaradynu nad Dunajem. Uniwersytetów jest w monarchii w krajach koronnych przedlitawskich siedm, jako to w Wiedniu, Hradcu, Insbruku, Pradze, w Krakowie założony r. 1364 i we Lwowie założony r. 1784, a powtórnie otworzony 1817 i nowootworzony w Czerniowcach; dla krajów korony św. Szczepana trzy w Peszcie, Koloszu i Zagrzebiu. Oprócz tego jest we Węgrzech pięć akademij prawniczych. Politechniczne zakłady istnieją w Wiedniu, w Pradze dwa, w Bernie, Hradcu Johanneum, w Peszcie i we Lwowie. Gimnazyów jest w całej monarchii 306; z nich przypada 150 na Przedlitawią, 156 na kraje węgierskiej korony. Średnich szkół, t. j. gimnazyalnych i realnych, jest w Przedlitawii 221. Szkół średnich w krajach węgierskiej korony jest 195. Szkół ludowych liczymy w monarchii zwyż 30, 000, z których większa połowa około 16, 000 przypada na kraje węgierskiej korony. Najwyższe zakłady naukowe mające na celu postęp nauki w ogóle i rozszerzanie jej zakresu są państwowe akademie umiejętności w Wiedniu, Peszcie i Krakowie, tudzież stowarzyszenia i zakłady Słowianie północni Gimnazyów Szkół Austrya Słowian południowych Austrya Austrya Awdorma Awekst Aweniszki Awertyńskie Auxinne Aweyden Awikiły Awiksne Awirnica Austryacki Szlązk Austryackie arcyksiestwo Austrya dolna Autz krajowe, jak król. towarzystwo uczonych i muzeum czeskie w Pradze, południowosłowiańska akademia nauk w Zagrzebiu, tudzież zbiory, muzea, biblioteki, gabinety, galerye obrazów, obserwatorya astronomiczne połączone z wszechnicami, niemniej obserwatoryum astronomiczne połączone z akademią handlu i żeglugi w Tryeście. Austryackowęgier ska monarchia jest państwem konstytucyjnem. Na czele organizmu państwa stoi cesarz, za którego sankcyą czyli zatwierdzeniem prawa uchwalane przez reprezentacye krajowe sejmy i reprezentacye państwa stają się prawomocnemi i w którego imieniu te prawa i rządy wykonywują się. Delegacya państwowa złożoną jest z reprezentantów rady państwa i sejmu krajów korony św. Szczepana. Delegatów jest 120, z których jedna połowa przypada na Przedlitawią, druga na Węgry. Dwie trzecie części delegatów po 40 wybierają izby niższe rady państwa i sejmu węgierskiego, jedne trzecią po 20 wysyłają z grona swego izby wyższe, t. j. izba panów w Przedlitawii i węgierska izba magnatów. Reprezentacye mające udział w prawodawstwie są Reprezentacya spólna dla obu połów monarchii t. j. delegacya wyszła z rady państwa dla Przedlitawii i z sejmu państwowego węgierskiego; rada państwa dla krajów koronnych Przedlitawii składająca się z izby panów i z izby posłów; sejm węgierski składający się z izby magnatów i z izby reprezentantów. Izba posłów czyli niższa izba rady państwa austryackiej połowy monarchii składa się z 353 posłów według ustawy wyborczej w każdym kraju koronnym bezpośrednio wybieranych przez pojedyńcze stany, jako to przez większych posiadaczów, grupy miast i posiadaczów mniejszych, niemniej przez stany uczone i reprezentantów stanu przemysłowohandlo wego czyli przez izby handlowe. Izba panów austryackiej czyli przedlitawskiej rady państwa składa się z arcyksiążąt, z mężów, którym ta godność nadaną została przez cesarza dożywotnie lub dziedzicznie, i z mężów, z których stanowiskiem godność ta jest połączona, jak np. najwyższych książąt kościoła arcybiskupów i t. p. Do izby magnatów sejmu węgierskiego wchodzą arcyksiążętca, mający dobra na Węgrzech, najwyżsi dostojnicy węgierskiej korony i kościoła, tudzież żupanowie węgierscy i siedmiogrodzcy, hrabia Sasów, najwyższy sędzia stolic seklerskich, namiestnik Rjeki, dziedziczni magnaci książęta, hrabiowe i baronowie i t. p. Izba reprezentantów czyli niższa izba węgierska składa się z 404 posłów przez municypia bezpośrednio wybieranych. Obok sejmu węgierskiego obraduje sejm królestw Chorwacyi i Slawonii, złożony z dostojników kościoła, żupanów, hrabiego turopolskiego i posłów wybranych przez naród; 34 reprezentantów wybranych z izby chorwackosławońskiej mają prawo zasiadania w izbie reprezentantów sejmu węgierskiego, obradującego w Peszcie, a dwóch w izbie magnatów tegoż sejmu. W krajach Przedlitawii czyli w ściśle austryackiej połowie monarchii istnieją, odrębnie od rady państwa, dla każdego z krajów koronnych tej części monarchii, osobne sejmy. Ziemia przedarulańska, Tryest, Gorycya z Gradyską i Istrya mają własne sejmy. Galicya wraz z wielkiem księstwem krakowskiem ma sejm spólny we Lwowie. Sejmy krajowe składają się z posłów obieranych według ustawy wyborczej z tych samych grup klas ludności, z których wybierają się posłowie do rady państwa, tudzież z najwyższych dostojników kościoła arcybiskupów i biskupów i rektorów uniwersytetów w dotyczących krajach koronnych. Na sejmie ziemi przedarulańskiej zasiada wikaryusz biskupi mieszkający w Feldkirch; na slązkim sejmie ma prawo zasiadania, z tytułu wikaryatu johannesberskiego, biskup wrocławski, a na sejmie tyrolskim zasiada arcybiskup solnogrodzki, którego dyecezya obejmuje wschodnią część Tyrolu Alpy cylerskie. Oprócz biskupów krajowych zasiadają w sejmie tyrolskim reprezentanci opatów i proboszczów. W sejmie galicyjskim zasiada trzech arcybiskupów łaciński, unicki i ormiański; dwóch łacińskich biskupów przemyski i tarnowski. biskup unicki przemyski, biskup dyecezyi krakowskiej, i unicki sufragan lwowski jako reprezentant unickiej dyecezyi stanisławowskiej istniejącej z imienia. Reprezentacyą sejmów krajowych są wydziały krajowe, składające się z pewnej liczby członków przez sejm wybranych i ich zastępców z marszałkiem i wicemarszałkiem na czele, mianowanymi przez cesarza. W mieście Tryeście z okręgiem rada municypalna zastępuje sejm. Sejmy obradują w miastach stołecznych krajów koronnych, gdzie jest siedziba namiestnika lub prezydenta. W ziemi przedarulańskiej połączonej z Tyrolem co do administracyi, sejm krajowy obraduje w Brygancyi Sejmy krajowe Gorycyi i Istryi, połączonych z Tryestem w względzie politycznoadministracyjnym, obradują dla Gorycyi i Gradyski w mieście Gorycyi, dla Istryi w nadbrzeżnym grodzie Porjeczu Parenzo. Liczba posłów w sejmie największą jest w Czechach 241, potem w Galicyi 152, najmniejsza w ziemi przedarulańskiej 20. Podstawą najszerszą całego organizmu państwa są gminy i ich reprezentacye wyszłe z wolnych wyborów. Rozróżniamy gminy miejskie z odrębnym miejskim statutem i magistratem politycznym, których największa liczba 6 przypada na Morawę. Galicya posiada dwie takie gminy lwowską i krakowską. Wszystkie inne gminy miejskie i wiej skie zostają pod ogólną ustawą gminną kra jową. Gminy miejskie i wiejskie włącznie z obszarami dworskiemi w Galicyi jednego powiatu w Węgrzech komitatu lub dystry ktu zostają pod wybieralną radą powiatową w Węgrzech rada municypalna. Za municypia w Węgrzech uważane są komitaty i wol ne okręgi, stolice Seklerów, miasta z prawem mynicypalnem, wolne miasta królewskie i zie mia królewska Sasów w Siedmiogrodzie. Ba czele wolnych miast i w ogóle wszystkich gmin stoją rady wybieralne a obok nich istnieje cia ło wykonawcze w miastach z osobną ustawą magistraty z prezydentem, w gminach miej skich podciągniętych pod prawo ogólne, gmin ne wydziały z naczelnikami. W Węgrzech radę gminną wybieralną z naczelnikiem reprezentacyą zowią. Rady i reprezentacye muni cypalne w Węgrzech obszerniejszy mają zakres działania niż w Przedlitawii. Wydziały z swy mi naczelnikami i rady powiatowe zostają w Przedlitawii pod naczelnictwem marszałka i wicemarszałka rad powiatowych potwierdzo nych przez cesarza. Rady gminne i powia towe w Przedlitawii zostają w pewnych spra wach pod wydziałem krajowym, w innych zaś pod politycznemi urzędami państwa. Mia sta z osobnym statutem podlegają wprost na miestnictwom. Artykuł niniejszy napisano na podstawie dzieła dra Izydora Szaraniewicza Krótki opis geograficzny i topograficzny austryacko węgierskiej monarchii Lwów, 1875; tudzież dzieła Umlaufta Die oesterreiehischungarische Monarchie, Wiedeń 1876. Inne dobre geografie AustroWęgier są Steeinhausera Praga, Kriżka Praga i Grassauera Wie deń. Atlasy dobre Hollego, Doleżala, Handtkego, Baura, Steinhausera i B. Kozenna. Ten ostatni wyszedł 1879 i w polskiej edycyi, opracowany przez prof. Janotę, uzupełniony przez Br. Gustawicza. F. S. Austrya dolna, część arcyksięstwa austryackiego, ma 19820 kil. kw. rozległości i w r. 1869 liczyła wraz z Wiedniem 1990708 mk. Według obliczenia z tegoż roku jest w Austryi Dolnej miast 36, miasteczek 232, wsi 4187; pod względem politycznoadministracyjnym dzieli się na 18 obwodów. Główne miasta Wiedeń, N. Miasto wiedeńskie, Waidhofen, Ybbs; znane też Bruk, Baden, Aspern; rzeki Dunaj, Aniz, Litaha, Szwechat, Morawa, Kampa, Trajzma. A. górna, draga część arcyksięstwa austryackiego, zajmuje 11, 997 kil. kw. rozl. i wr. 1869 liczyła 736000 mk. , 15 miast, 90 miasteczek, 6058 wsi Główne miasta Liniec i Steyer; znane też miejscowości Kremsmünster, Wels, Hallstadt. Rzeki Krems, Truna, En. Pod względem politycznoadministracyjnym dzieli się A. górna na 12 obwodów. Austryackie arcyksiestwo, składa się z Austryi dolnej poniżej rz. Anizu i górnej powyżej Anizu; ma 31817 kil. rozl. iw r. 1869 miało 2727365 mieszk. Austryacki Szlązk, ob. Szlązk austryackl Autischkau, ob. Ucisków. Autz, ob. Auc. Auxinne, rz. , lewy dopływ Pregli, ma ujście w pow. wystruckim, pod miasteczkiem Norkitten. Auxstete, Auxstote, Auxtote, ob. Litwa. Auz, ob. Auc. Awdiejewka, wś, pow. sośnicki, gub. czernihowska, st. poczt. między Sośnicą a Nowogrodem Siewierskim. Awdorma, wś, pow. benderski, gub. bessarabska, o 7 w. od stacyi Kulmy dr. żel. bendersko galackiej, w punkcie gdzie się oddziela trakt do Akermanu; st. p. Aweiden, ob. Nawiady, Nawiadów. Awekst, ob. Ogier. Aweniszki, rzeczka w pow. maryampolskim, wypływa z lasów koło wsi Skujgie w pobliżu bagna Pale i przez Kunigiszki, Suwałkiele podąża do Niemna, do którego wpada powyżej Balwierzyszek; przyjmuje ona z lewej i prawej strony kilka mniejszych rzeczek, prowadzących wody obszernych lasów, rozpościerających się na lewym brzegu Niemna między Balwierzyszkami a Prenami Mapa Woj. Top. Król. Pol. . Awertyńskie góry, ob. Awratyńskie. Aweyden, ob. Nawiady, Nawiadów. Awikiły, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo, mieszkańców 247, dm. 37, st. p. w Kalwaryi. Awiksne, u Pola mylnie Awigne, niem. Awixne, rz. , dopływ Wenty w kurlandzkiej parafii Frauenburg. Awirnica, Owirnica, rzeczka wypływająca z jeziora Awirys w pow, sejneńskim, wpada do Niemna z lewego brzegu wprost Druskiennik. Awirys, jez. w pow. sejneńskim, gm. Lejpuny, o kilka wiorst od Niemna, na półn. zach. od Druskiennik; wody jeziora odprowadza do Niemna rzeka Awirnica. Brzegi od północy i wschodu lesiste, od zachodu wzgórkowate. Długie 4 wiorsty, szer. 200 sążni, głębokie do 20 stóp. Awizańce, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, mk. 227, domów 22, przy drodze z Gudel do Serej, par. i st. p. w Serejach. Awiżela, rz. , lewy dopływ Wenty, uchodzi między Żyżmą a Ugisem w gubernii kowieńskiej. Awnowa, rz. , lewy dopływ Wenty, przyjmuje z prawej strony Poszatryą, do której strugi Ronżol i Szatralins wpadają; w gub. kowieńskiej. Auxstete Autischkau Aweiden Awirys Awizańce Awiżela Awnowa Auz Awdiejewka Austrya dolna Ażolin B. 64 Awr. Awratyńska wyżyna, Owratyńska inaczej, odnoże Karpat, obejmuje pas na pograniczu Austryi i Rossyi, ciągnący się od wsi NowoAleksin gub. wołyńska, pow. krzemieniecki przez gub. wołyńską i Galicyą, ku granicy Wołynia i Podola. Przestrzeń jej obejmuje 100 wiorst. Pod wsią Białozórki wznosi się na 1, 120 st. nad powierzchnię morza. Jest działem wód dwóch stoków czarnomorskiego i baltyckiego. Rzeki, biorące tu początek, są na stępujące polski Bug, Styr, Horyń, Słucz, z północnej strony; Zbrucz, Smotrycz, Uszyca, Boh, z południowej strony. Miejscowość zajęta przez A. wyżynę nieurodzajna, błotnista i bez leśna. Podglebie spodnia warstwa składa się z granitu, wapienia, kredy i trzeciorzędowej formacyi Eichwald. A. P. Awsza, niem. Ausche, wś, pow. lignicki Awuls, folw. , gm. Rokitno, pow. konstantynowski Axmanice, ob. Aksmanice. Azarycze czyli Ozarycze, mko z zarządem gminnym, w gub. mińskiej, na połud. wschod. krańcu pow. bobrujskiego, niedaleko granicy pow. rzeczyckiego, nadrz. Ochówką, śród puszcz i błot poleskich. Jest tu szkoła gminna i cerkiew parafialna. Gm. azarycka składa się z 24 wiosek i liczy 1374 włościan płci męz. , samo zaś mko ma mieszk. 900. Na mocy przywileju Stanisława Augusta z r. 1786 bywają tu jarmarki; najważniejszy w d. 24 czerwca. A Ażw. były starostwem, które w 1799 Cesarz Paweł darował Tajnemu Radcy Łaszkarowowi i do dziś są własnością tej rodziny. Obszar dóbr wy nosi 1800 morgów. Al. Jel. Azów, mko, pow. rostowski gub. ekaterynosławskiej, 15028 mk. , o 1739 w. od Petersburga, st. p Azowskie morze, według Zarańskiego inaczej Surozkie, stanowi odosobnioną część morza Czarnego Ażarelis po litewsku jeziorko, błoto śród lasów, pow. maryampolski, w pobliżu wsi Ogorkiszki, o 12 w. na prawo od linii dr. żel. z Landwarowa do Wierzbołowa Na mapie Woj. Top. Król. Pol. XIII3 mylnie nazwane Azaretis. A. , błotniste jezioro w pow. maryampolskim, o milę od Niemna, pod Sapieżyszkami, zostało w części osuszone w 1857 r. przez odprowa dzenie wód do Niemna. Na brzegach jeziora i na błotach okolicznych rósł przedtem odrębny gatunek maliny rubus chamaemorus o wybor nym smaku, lecz znikł po osuszeniu. Tejże nazwy jeziorko w pow. kowieńskim, we wło ści rządowej Rumszyszki. B. Ch. Ażolin, wś, pow. maryampolski, gm. Krasna, mk. 481, domów 78 opuszczona w Skorowidzu Zinberga Ażutieny, ob. Ożytany. Ażwinty, jez. , pow. nowoaleksandrowski, g. kowieńska, ma według Strielbickiego półtoréj wiorsty kw. rozległości Baalau, ob. Balewo. Baalrau, ob. Przeceno. Baar, przysiołek Milatyna ob. Baarwiese, ob. Maderwiza. Baasan, ob. Bazan. Baba, źródłosłów wielu bardzo nazw. jak Baby, Babice, Babiczki, Babibród i t. p. Niewyjaśniono dotąd roli, jaką w pojęciach religijnych Słowian odgrywały owe Baby, których kamienne wyobrażenia doszły do naszych czasów. Nie ulega wątpliwości, że w nazwach miejscowych spotykamy ślady i dowody rozpowszechnienia tego kultu Baba, 1. wś rządowa, pow. kolneński, gm. Łyse, par. Lipniki, 1404 morg. Według Skor. Zinberga leży w gm. Gawrychy. W 1827 liczyła 36 dm. i 260 mieszk. 2. B. , wś, pow. rypiński, gm. Skrwilno, 7 dm. , 82 mk. 3. B. , wś, pow. nowoaleksandryjski, gub. lubelska, gm. Grodów Baba, rzeczka w pow. olkuskim, bierze po czątek na wschód od Olkusza, płynie ku pół nocy pod wsią Siennicznem, poczem zwraca się ku zachodowi przez Olelin i Czarną Górę i o ćwierć mili na południe od Olkusza ginie W piaskach, płynąc dalej pod ziemią przez daw ną sztolnię Pilecką. Po każdym silniejszym przyborze wód wypływa ponownie na powierzchnię pod Starczynowem i uchodzi z pra wego brzegu do Stolli. Ostatni raz miało to miejsce w 1876 r. Wyrządzała ona dawniej znaczne szkody w kopalniach olkuskich i osta tecznie zniszczyła je wylewami w 1615 i 1655 roku. W 1817 zamierzono wody jej odprowa dzić kanałem przez Starczynów do Stolli, lecz to nie przyszło do skutku. Przyczyną tego znikania wód B. jest tak zwana kurzawka, zie mia niebieskawa, składająca się z gliny i pia sku i stanowiąca spodnią warstwę piasków na przestrzeni od Olkusza aż do gór Tarnowskich na Szląsku. Warstwa ta chciwie pochłania wodę i prowadząc ją pod ziemią, zalewa roboty górnicze, gdzie takowe napotka. B. Ch. Baba, inaczej Baby, wieś, powiat sośnicki, gub. czernihowska, nad strugą Babka; w pobliżu ogromny kurhan i ślady wału ziem. Słownik Geograficzny. Zeszyt I. nego, na którym stoi wielki głaz zgruba ociosany Baba, folw. , pow. średzki, ob. Lubcze. Baba, ob. Babia góra. Baba Mała, osada, pow. mogilnicki, ob. Szerzawy. Baba Wielka, folw. , zniemczone na Neusorge, pow. mogilnicki; własność probostwa mogilnickiego, 1061 morg. rozl. ; 3 dm. ; 48 mk. , wszyscy kat. , 25 analf. ; st. poczt. i kol. że. Mogilno o 3 kil. M. St. Baba Żaszkowska ruda, rz. , pod tą nazwą wspomniana w aktach 1596 r. ; do Tykicza uhorskiego wpada w powiecie taraszczańskim Babafalu, ob. Babicz. Babąje, wś, pow. i gub. charkowska, o 12 wiorst na płd. od Charkowa, nad rz. Udem, w pobliżu horodyszcze Babalice W. i M. , niem. Babalitz, daw. Babulice, wś, dobra szlach. i fabryka papieru, pow. lubawski, par. Lipinki, pod Biskupicami Babanka, HolewaB. , wś, pow. humański o 20 i pół w. na płn. wsch. od Humania, nad rzeką B. , ma cerk. prawosł. ; r. 1859 miała 1857 mieszk Babanka, duża wś, pow. humański, nad rz. Babanką, o 9 wiorst od Humania. Mieszk. 2093, wyznania prawosław. Cerkiew parafial murowana, kryta blachą, zbudowana 1812 r. B. należała do majątku humańskiego hr. Al. Potockiego, skonfiskowana w 1834 r. na rzecz rządu. Ziemi 3914 dzies. , pierwszorzędnego czarnoziemu. Zarząd policyjny w Humaniu, gminny w B. kl. Przed. Babanka, rz. , dopływ rzeki Jatrań z prawej strony, uchodzi w pow. humańskim Babany, duża wś, pow. humański, nad rz. Babanka, o 15 w. na wschód odległa od Humania. Miejscowość górzysta, brzegi rzeki stanowią urwiste skały granitowe. Mieszk. 1119, wyznania prawosł. ; mają tu szkółkę parafialną, cerkiew i 2 młyny. Przed pierwszem najściem Tatarów było tu wielkie miasto bardzo handlowe i ludne, liczące 9 cerkwi i 6 mona 5 Awratyńska Awsza Awuls Axmanice Azarycze Azów Azowskie morze Ażarelis Ażutieny Ażwinty Baalau Baalrau Baar Baarwiese Baasan Baba Baba Mała Baba Wielka Baba Żaszkowska ruda Babafalu Babąje Babalice Babanka Babany Awratyńska wyżyna Baalau Babc Babce Babcze Babczew Babczyn Babczyńce Baben Babenthal Babenz Babi Babia Babiagać Babaszka Babiak Babańce Babiaków Babiałąka Babianka Babiarzeka Babica styrów, prowadziło rozległy handel z Krymem i Wołgą. Zostało zburzone przez Tatarów 1240 r. , i już nigdy nie wróciło do dawnej świetności. Ziemi 2049 dzies. , wyborny czarnoziem. Należało dawniej do majątku humańskiego hr. Al. Potockiego, skonfiskowane w 1834 r. , stanowi obecnie własność rządową. Zarząd policyjny w Humaniu, gminny we wsi Babance. Kl. Przed. Babańce, wś, pow. sejneński, gm. Krasnopol, mk. 172, dm. 15. Babarykino, wś, gub. tulska, st. dr. żel. chruszczewskojeleckiej. O 1 w. od B. st. p. Łukijanowska. Babaszka, rz. , dopływ rz. Sobu w pow. lipowieckim. Babc, Babiec, nad rz. Skrwą, pow. sierpecki, o milę na półn. wschód od Sierpca. Pier wotna osada mazurska śród lasów rozpadła się z czasem na kilka części, stanowiących dziś oddzielne wsie i osady. Są to B. Kępa i B. Troska w gm. Borkowo, B. Piaseczny w gm. Rościszewo, B. Wiązanki, w pow. rypińskim, gm. Szczutowo 21 dm. , 140 mk. i B. Rżały w tejże gminie. Babce, wś, pow. borysowski, niedaleko rz. Berezyny, z prawej strony, w gm. Bohomlańskiej, przy drodze wiodącej ze wsi Karolina do Bohomli. Al. Jel. Babcze, wieś, pow. bohorodczański, o 4 kil. od miasteczka Sołotwiny oddalona; obszar dworski posiada 50 morg. austr. łąk i ogrodów i 31 morg. austr. lasu; włościanie posiadają ról ornych 1075 morg. , lasu 81 morg. ; ludności ma 1325 dusz gr. kat. wyznania, które ma w miej scu parafią do tej należy także pobliska wieś Markowa, 980 gr. kat. mieszkańców i Mołotków; razem ta par. liczy 3377 dusz, i należy do de kanatu bohorodczańskiego. Własność Towa rzystwa handlowego dla produktów leśnych w Wiedniu, które wszystkie lasy w zakupio nych przez się dobrach Sołotwina zupełnie zniszczyło. B. R. Babcze, potok w obrębie gm. Babcze, w Galicyi. Wypływa kilku strumyczkami na po łoninie na Boczenkach zwanej pod Twardochlewskim Poharem, wzgórzem przy granicach Maniamy, Babcza i Bitkowa. Początkowo płynie w kierunku północnowschodnim, prze cina gościniec sołotwiński na granicy gmin Babcza z Mołotkowem i po jednomilowym bie gu łączy się w Mołotkowie z potokiem ukawcem ob. , wpadającym do Bystrzycy nadworniańskiej. Br. G. Babczew, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. i par. KobieleWielkie, 410 mk. , 54 dm. ; ziemi włośc. 705 morg. , dworskiej 106 morg. Leży na prawo od drogi z Radomska do Przedborza, na obszernej bezleśnej wyżynie, odgraniczonej od zachodu i wschodu zagłębieniami lesistemi. Babczyn, wś, pow. mohilewski, gub. mobil, kaplica katolicka parafii szkłowskiej. Babczyńce, wielka wieś, pow. jampolski, nad rz. Buszą, o 20 w. na półn. od Jampola, mieszk. 3661. Ziemi włośc. 4009 dzies. , dwor skiej 1937 dzies. ; dm. 542, cerkwi 2. Nale żała do Korsaków, dziś 944 dz. gruntu należy do rządu, reszta ziemi do kilkunastu właści cieli. Jest tu stan i gmina. Dr. M. Baben, ob. Baby. Babenthal, ob. Babi dół. Babenz, ob. Babięty. Babi, potok, wytryskujący w obrębie gminy Wróblówki w Galicyi. Przepływa dalej obręb gminy Rogoźnik w kierunku wschodniopółnocnym i uchodzi w obrębie gminy Krauszowa do Dunajca Czarnego z prawego brzegu. Babia, wś włościańska, pow. koniński, gm. Rzgów, rozległości mórg 139, ludn. 108, grunt nizki, sapowaty, przeważają pastwiska; od miasta Konina w. 11, przy trakcie z Konina do Zagórowa. Przy wsi folwark t. n. , należący do majątku Grądy ob. Babiagać, folwark, powiat szubiński, ob. Wąsosz. Babia Góra. Tak się zowie niekiedy grupa gór na południe właściwego Beskidu położona, ograniczona rz. Orawą, Wagą i przełęczą jabłunkowską. W grupie tej najwyższa góra, 1722 metry wysoka, zowie się Babą lub też Babią górą a szczyt jej lud zowie Dyablakiem. U jej podnóża wieś Lipnica i Rabcza Stara. W Enc. Org. o górze tej czytamy Babia Góra, najwyższa z całego łańcucha Karpat zachodnich, właściwie Beskidem zwanych, leży w pobliżu Szląska a na pograniczu Węgier, staczając się od północy w obwód wadowicki w Galicyi. Wysokość jej na 5448 stóp wiedeńskich według pomiaru kadastralnego podana, sięga już powyżej górnej granicy lasów i kosodrzewu, która tu między 4250 a 5300 stóp przypada. Kształt tej góry lekko spadzisty i kopcowaty sprawia, iż łatwe jest na nią wejście, z północy z wioski Wilczny, a z południa od Zubrzycy. Cała się składa z piaskowca karpackiego, którego olbrzymie głazy sam wierzchołek grzbiegu gęsto zaścielając, w jednem tylko miejscu od wschodopół nocy prawie pionową ścianą zapadają. Z wiosną często się jeszcze śniegiem pokrywa, przecież w ciągu lata tylko z trudnością w głębszych załamach od północy płaty białe spostrzegać się dają. Dla swej znakomitej wysokości, cechuje się właściwą, szczególniej przy wierzchołku, alpejską florą, której napróżno gdzieindziej na całym Beskidzie szukaćby przyszło. Na 10 mil tylko drogi od Krakowa oddalona, musiała być znana dawniejszym geografom naszym; przecież jeden tylko Długosz wspomina o niej, mówiąc że jest górą bardzo wysoką, bogatą w zioła, leżącą blisko miasteczka Żywca. To samo powtórzył Rzączyński, dodając o jeziorze zalewającem jej wierzchołek, które w rzeczywistości nie istnieje. Syreniusz zaś przy opisie goryczki, tojadu i rożodrzewu, również ją wspomina, nadmieniając że rośliny te obficie tam rosły. Bliższe opisy tego miejsca znaleść można w Staszycu, Balińskim i Lipińskim Starożytna Polska, Zeisznerze, A. Grabowskim, Polu, Janocie i innych. Opis w Kłosach t. 1. Por, też Magura i Orawskie góry. Babia góra, góra we wsi Podwysokie, w śniatyńskiem, wysoka, dawną mogiłą. Babiagóra, Babigóra, ob. Biertułowa. Babiak, osada, przedtem miasteczko w gm. Lubotyń, pow. kolski, posiada szkołę początkową, sąd gm. okr. I. , należy do parafii Mąkolno. Odległe od miasta pow. 21 w. , od Warszawy 168, st. poczt. w Sompolnie. Ludność oddaje się rolnictwu. B. został miastem po 1816 r. , gdy sprowadzono tu sukienników z Niemiec dla założenia osady fabrycznej. Z tego powodu istnieje tu kościół ewangelicki. W 1857 posiadał 23 domy murowane, 34 drew. i 521 mieszk. Babiaków, potok górski, także Skawicą górną zwany, w obrębie gminy Zawoi w Gali cyi, powstaje z kilkunastu małych strumyków spływających ku północy z stromego i lesi stego podnóża góry Policą zwanej, na wschód od Babiejgóry w Beskidzie zachodnim, w jedno łożysko, śród łąk zawojowskich i z prawego jej brzegu, tuż przy granicy wsi Zawoi z gmi ną Skawicą. Br. G. Babiałąka niem. Babilonke, wś, pow. bytowski, okr. reg. koszaliński, na Pomorzu. Babianka, wś i folw. , pow. włodawski, gm. Tyśmienica, par. Ostrów, przestrzeni mórg 1279. W 1827 roku liczyła 15 domów i 106 mieszk. Babianka, wieś, pow. tłumacki, o 4 kil. od miasteczka Ottynia. Obszar dworski posiada ról ornych 137 m. austr. , łąk i ogrodów 17, pastwisk 13 m. , lasu 79 m. austr. ; włościanie posiadają pól ornych 219 m. , łąk i ogrodów 27 morg, pastwisk 40 m. a. ; ludności ma 293 gr, kat. , należących do parafii w Stupkowie której B. jest filią, a rzym. kat. 40, należących do parafii w Ottyni. Własność konwentu 00. Bazylianów w Buczaczu. Babianka, 1. Potok, także Babineć lub Babiny potok zwany, wypływa w obrębie gminy Dobryniowa w Galicyi, z lesistego wzgórza Hłynyszowem lub Glinnym, dawniej B. zwanego. Płynie on ze spadzistego wzgórza, śród lasu, w kierunku południowowschodnim przepływa wieś Podwinie, po za obrębem tej wsi, przy folwarku w Kutcach i ujściu tamże strumyczka Smakowa ob. do Babianki, zmienia kierunek ku zachodowi, w którym przepływając środek wsi Babińca i część miasta Rohatyna, uchodzi w temże mieście po jednomilowym biegu do Gniłej Lipy ob. z lewego jéj brzegu. 2. B. , potok, powstaje z dwóch silnych potoków wypływających z wzgórz zwanych Chorosną, w obrębie gminy Majdana średniego w Galicyi. Zachodni zowie się Bilenką, wschodni Rynnistym, oba płyną na północ i łączą się powyżej Bednarówki, przysiołku Majdana średniego; odtąd pod nazwą Brabenki płynie krętym łożyskiem, przeważnie na północ, przez Bednarówkę, Strupków, gdzie z lewego brzegu zabiera Opraszynę i Czarny potok; następnie we wsi Babiance zwraca się na wschód, odgranicza gm. Babiankę od terytorum miasta Ottyni i pod Ottynią, po 16 kil. biegu, łączy się z lewego brzegu z potokiem Holiszanką, tworząc potok Ottyński, silny dopływ Worony. Br. G. Babiarzeka, potok, w obrębie gm. Krzywczego nad Sanem, w Galicyi. Wypływa na gruntach tej wsi i płynąc ku północnemu za chodowi, łączy się w Krzywczu z potokiem Jardini czyli Jordanem czyli Kamionką, uchodzą cym do Sanu. Br. G. Babica, według Lib Benef. Długosza I, 82 wieś parafialna szlachecka, w dekanacie Zatorskim. Babica, Babice, wś, pow. rzeszowski, rozległości 1486 n. a. morgów, 105 domów, 688 dusz; parafia w Czudcu. Szkoła ludowa jednoklasowa, położenie pagórkowate; niedaleko szosy powiatowej prowadzącej z Rzeszowa do Krosna. Babica, 1. potok, wypływa w obrębie gminy Myślatycz w Galicyi, po północnej stronie folwarku, pod lasem, i płynie ku półn. przez wieś Myślatycze, gdzie tworzy stawek i przyjmuje kilka małych strumyków; dalej przez Koniuszki nanowskie, Rustweczko i Trzcieniec. W Trzcieńcu, przybrawszy kilka znaczniejszych potoków, z prawego brzegu Parny potok, płynie większemi zakrętami pomiędzy domostwami trzcieńskimi i porusza dwa młyny. Przybrawszy z lewego brzegu potok Balicki, przechodzi w obręb gm. Lackiej Woli, przecina gościniec wiedeńskolwowski, jako też kolej Karola Ludwika i nagle zwraca się ku północnemu wschodowi, a przepłynąwszy wieś Hodynie, wpada z lewego brzegu do Czarnego potoku, dopływu Wiszni. 2. B. , potok, wypływa kilku źródłami z pod Babiej góry 357 mt. na granicy gmin Babicy i Lutoryszu w pow. rzeszowskim w Galicyi; płynie początkowo w kierunku północnym, dzieli się w obrębie wsi Babicy, po krótkim biegu, na kilka odnóg, które spływają w kierunku wschodnim do Wisłoka. 3 B. , potok, także Krzeczówką zwa Babańce Babarykino Babiagóra Babia góra Babimost Babice Babice Babicki Babickie Babicz Babicze Babiczek Babiczowskie Babidół Babiebłoto Babiec Babieczowskie Babieniec Babienogi Babienten Babieżowskie Babięta Babięty ny. Wypływa w obrębie gm. Krzeczowa w Galicyi, po wschodniej stronie wzgórza Ba bicy, wznoszącego się nad równiną nadrabiańską; płynie ku wschodowi; w Krzeczowie łą czy się w stawku krzeczowskim z potoczkiem Łazy czyli Brzeźnica, zabierając z sobą kilka mniejszych strumyków z błoń krzeczowskich; wychodząc z stawku krzeczowskiego, zwraca się ku północy, i płynie pod rozmaitemi nazwa mi przybranemi od miejscowości, przez które i płynie Krzeczów, Gawłów i Bogucice. W Bo gucicach wpada do potoku Gróbką zwanego, wpadającego do Wisły. 4. B. , potok w obrę bie gminy Bochni w Galicyi. Wypływa na południowozachodniej granicy gminy Bochni z gminą Chodenicami, z silnego źródła, u stóp małego płaskowzgórza, także Babicą zwanego 286, 37 m. Płynie początkowo głębokim wą dołem ku wschodowi, rozszerzając się zwolna w szeroką dolinę, w której leży miasto Bo chnia. Przepływa w kierunku północnym śro dek miasta, przedmieścia, gdzie łączy się z po tokiem Babinem, przechodzi w obręb gminy j Krzyżanowice wielkie, gdzie do Baby z prawego brzegu pod Wygodą uchodzi. 5 B. , potok w obrębie gminy Babice w Galicyi. Wyplywa z kilku źródeł w północnej stronie tej gminy w lesie, u stóp góry Wysokiej 433, 16 m. , jednego z najwyższych szczytów wzgórz Lgockich. Zasilają go mniejsze stru myki, wypływające z kilku małych stawków; płynie ku południowi i wpada na południowej granicy wsi do potoku Wysoką zwanego, po bocznego dopływu Skawy. 6. B. , strumyk, wypływa z silnego źródła na wschodniej gra nicy gm. Babic, w pow. przemyskim w Gali cyi, w pobliskości Skopowa. Przepływa środ kiem Babice, przerzyna gościniec dukielskowęgierski i poniżej miasteczka uchodzi do Sanu. Br. G. Babice, I. wś i folw. , pow. biłgorajski, gm. t. n. , leży w dolinie nad rzeczką wpadającą do Tanwi z lewego brzegu, w okolicy bezleśnej, o 5 w. od granicy Galicyi. Posiada urząd gminny, browar produkujący za 1, 400 rs. rocznie. Obecnie buduje się tu nowa cerkiew dla ludności rusińskiej. Katolicy należą do parafii w Łukowy; w 1827 r. liczyła 142 dm. , 754 mieszk. ; obecnie ma 211 dm. B. , gmina, pow. biłgorajski, s. gm. okr. III i st. poczt. w Tarnogrodzie, odległa od Biłgoraja wiorst 34. Obszar gm. wynosi 15. 153 morg, lud. 4737. 2. B. , wś rządowa, pow. łódzki, gmina t. n. , przy drodze bitej z Aleksandrowa do Lutomierska, poczta w Lutomiersku; w 1827 r. liczyła 20 dm. i 154 mieszk. Gmina B. należy do sądu gm. ok. VI w Bełdowie o 8 w. ; urząd gminny w os. Kaźmierz, ludn. 2000, rozległości 3238 mor. , posiada dwie szkoły początkowe. 3 B. , wś i folw. , pow. warszawski, gm. Blizne, o 9 w. w zach. półn. stronie od Warszawy. W 1827 r. miała 28 dm. i 266 mieszkańców. B. , parafia, dek. warszawski, liczy 3098 dusz. 4 B. , wś i folw. , pow. garwoliński, gm. Trojanów, przestrzeń ogólna morg 2640, sam folwark ma 1915 morg W 1827 było 46 dm. , 265 mieszkańców; obecna ludność wynosi 374 dusz. Babice, 1. miasteczko, pow. przemyski, wraz z przedmieściem zwanem Babice wieś. Obszar dworski posiada ról ornych 268 m. , łąk i ogrodów 7 m. , pastwisk 26 m. , lasu 116 morg; włościanie posiadają ról ornych 601 m. , łąk i ogrodów 44 m. , pastwisk 135, lasu 150 morg. Ludności ma ta wieś 623 dusz, z tego rzym. kat. 363, gr. kat. 251, izraelitów 9, należy do gr. kat. parafii w Skopowie. Rzymsko kat. parafią ma w miejscu, należącą do dekanatu przemyskiego wiernych 1124. Niegdyś kościół par. był w miasteczku Stupnica. Stanisław z Wiśnicza Kmita, wojewoda ruski, u Mateusza z Drzewicy biskupa przemyskiego wyrobił, że to beneficyum przyłączone zostało 15 lutego 1508 roku do kaplicy parafialnej, wystawionej przez tegoż Kmitę w miasteczku B. ; kościół w Stupnicy z biegiem czasu upadł, i za czasów Wacława Sierakowskiego biskupa przemyskiego stała tam już cerkiew gr. kat. , murowana, 1794 roku poświęcona pod wezwaniem Śtej Trójcy. Niegdyś handel był tu znaczny. Zygmunt August nadał mieszczanom Babic wolność od ceł na komorach i stanowiskach królewskich, który to przywilej w r. 1553 rozszerzył i wyjaśnił. Właścicielem B. jest Zdzisław hr. Dembiński. 2. B. , wś. , pow. chrzanowski, z Wygiełzowem i Lipowcem, 2568 n. a. morgów rozl. , 115 domów, 749 dusz, parafia w miejscu, posterunek c. k. żandarmeryi, szkoła ludowa jednoklasowa. B. leżą niedaleko drogi krajowej z Krakowa do Chełmka; w okolicy znajdują się pokłady żelaza i galmanu, gorzelnia, browar pospolity; ludność bardzo przemysłowa, trudni się koronkarstwem i koszykarstwem. W XII w. pod B. sól mia no wydobywać. Par. kat. B. dek. nowogórskiego, wiernych 7298, obejmuje wsie B. , Kolonią, Jankowice, Kwaczałę, Olszyny, Rozkochów, Mętków W. i M. , Wygiełzów, Zagórze, Żarki, Źródła W. i M. W B. mały kościołek murowany, sklepiony. 3. B. , wś, pow. bialski w Galicyi, z Zabrzegiem i Chropaniem, ma 1107 n. a. morgów rozległości, 136 domów, 868 dusz, parafia w Oświęcimiu o 2 kil; niedaleko kolei północnej Cesarza Ferdynanda i gościńca rządowego z Oświęcimia do Kęt. 4 B. , wś, pow. rzeszowski, ob. Babica. 5. B. , wś, pow. wadowicki, o 6 i pół kil. od Wadowic, w par. rz. kat. Witanowice. Babice, niem. Babitz, 1. wś w pow. raciborskim, par, markowickiej, należąca do klucza raciborskiego. Do B. należą folwark Kępek i Trawnik, leśnictwo Łączek, Piaski i duży 2 tysiące morgów mający staw rybny Babiczek. 2. wś w powiecie głupczyckim, ma kościół katolicki paraf. , st poczt. w Baborowie. Babicki staw, Babiczek, ob. Babice Babitz. Babickie, Babie, niem. BabitSee, jezioro w Liflandyi, naprzeciw Szloku; wody jego do Aa uchodzą. Babicz, po węg. Babafalu, wieś, w hr. szaryskiem Węg. , kościół ewang. paraf. , pastwiska, lasy, 205 mk. Babicz, rz. , lewy dopływ Dniepru w gub. i pow. mohilewskim; u źródeł wielkie moczary. Babicze, wś, pow. ronaczewski, o 24 kil. od mka Czeczerska, wzmiankowana w traktatach Litwy z Moskwą r. 1508, 1570, 1578 i w traktacie zapolskim 1582 Enc. Org. Babiczek, ob. Babice Babitz. Babiczowskie skałki, także Babieczowskiemi, mylnie Babieżowskiemi zwane, w obrębie gminy Szaflar, w pow. nowotarskim obw. sądeckiego w Galicyi. Jest to nagie wzgórze, do 630 m. n. p. m. się wznoszące, po zachodniej stronie wsi, pomiędzy dolinami Białego Dunajca i po toku Skrzypnego. Wzgórze to nadaje okolicy tutejszej piękny urok. Składa się przeważnie z grubego pokładu białego ziarnistego wapie nia, zawierającego w sobie mnóstwo ułomków żyjątek enkrynitami zwanych. Oprócz tego miejscami znachodzą się pokłady szarego marglowapienia, na którym spoczywa czerwona wy wapień, zawierający mnóstwo muszel, przedewszystkiem ammonity i terebratule. Ob. rozprawę L. Zejsznera Rzut oka na budowę Tatr i wzniesień do nich równoległych Bibl. Warsz. 1842, t. I, 597. Br. G. Babidół, 1. niem. Babenthal, wś, leśnictwo i cegielnia, pow. kartuski, niedaleko Żukowa i Stęgwałdu, o 10 kil. od Kartuz, dawniej posiadłość klasztoru Norbertanek w Zukowie; wś 1821 r. założona. 2. B. , niem. Babidol folw. , pow. starogrodzki, pod Zblewem. 3. B. , wś pow. kościerski. 4. B. , wś, pow. lęborski. Babiebłoto, wś, pow. chełmiński, par. Chełmno, niedaleko Chełmna. Babiec, ob. Babc. Babieczowskie skałki, ob. Babiczowskie. Babieniec, ob. Babięty. Babienogi, także Kamienistą zwany wierch trawiasty w głównym grzbiecie Tatr, w południowowschodniej stronie hali Pysznej, w obrębie gm. Kościelisk w Galicyi. Podhalanie od strony Galicyi zowią go także Wysoką, od strony Liptowa Bystrą jakoteż Zawratem. Stanowi ów szczyt graniczny punkt między Galicyą i Węgrami czyli stolicą liptowską. Według pomiarów prof. dra Janoty wznosi się 2123, 76 m. , prof. Kolbenheyera 2166. 30 m. , L. Zejsznera 2174. 2 m. nad. p. m. Wejście z przełęczy nad halą Pyszną bardzo łatwe. Widok ze szczytu czarujący. Br. G. Babienten, ob. Babięta. Babieżowskie skałki, ob. Babiczowskie. Babięta, niem. Babienten, wś i leśnictwo, pow. ządzborski, pod Pieckami. Babięty W. i M. , niem. Babenz, wś i dobra szlach. , pow. suski, pod Ząbrowem, U Zarańskiego Babieniec. Babigóra, ob. Biertułtowa. Babigórcy, ob. Babiogórcy. Babij albo Babyj, 1. strumień W obrębie gminy Orowa w Galicyi, spływający ze wzgó rza granicznego między Truskawcem a Orowem, Baby zwanego, a wznoszącego się w szczycie Orowa do 769. 97 m. nad p. m. Wypływa z kilku źródłowisk. Płynie ku południowi śród głębokich parowów i uchodzi po ćwierćmilowym biegu do Stynawki, wpadającej do Stryja. 2 B. potok, w obrębie tej samej gmi ny Orowa, w pow. drohobyckim, ćwierć mili na zachód od poprzedniego potoku Babyjem zwanego w górę strumienia Stynawki z pod góry Popoweskiej 818 m. Źródliska ma na śródleśnych łąkach na granicy gmin Orowa, Truskawca i Tustanowic. Płynie w południowow8chodnim kierunku i zabrawszy liczne po mniejsze potoczki, spływające z wzgórza Baby zwanego, uchodzi do Stynawki z lewego brzegu. Br. G. Babije, wś, pow. włodzimierski, gub. wołyńska, ma kaplicę katolicką parafii Kisielin. Babiki, wś w pow. sokolskim, gub. grodz. , o 16 w. od Sokółki. Babilonke, ob. Babiałąka. Babilowska, czyli Urseif, potok na Spizu, płynie z pod Wielkiego Koszaru, szczytu w bielskich Tatrach, naprzód ku północy, po tem ku wschodowi i wpada do Białej Bela, dopływu Popradu. Na tym skręcie wznosi się góra Urseif 932 m. wys. Br. G. Babimost, po niem. Bomst, miasto pow. w W. Ks. P. , okrąg poznański, pod 52 10 półn. szer. i pod 33 30 wschodn. dług. od Ferro, nad Zgniłą Obrą, płynącą do Obrzycy, dopływu Odry, w dolinie; na zachód i wschód wznoszą się małe wzgórza wzdłuż rzeki; ziemia w okolicy lekka, po części piaszczysta; w miejscach najniższych znajdują się torfowiska. Gmina miejska składa się z 5 miejscowości 1 B. ; 2 dworzec kol. żel. ; 3 folw. Kollige; 4 Leśny folwark Waldvorwerk; 5 młyn Hamer Kammermühle. Ma 281 dm. , 2272 mk. podług liczenia z r. 1871; w r. zaś 1875 było tylko 2184, czyli 88 mk. mniej. Mieszkańcy należą przeważnie do narodowości niemieckiej. W r. 1871 było ludn. męz. 1054, żeńsk. 1218, Babigóra Babigórcy Babij Babije Babiki Babilonke Babilowska Babicki staw ewang. 1070, kat. 1042, izr. 160; 276 analf. Mieszkańcy zajmują się rolnictwem, uprawą chmielu, owoców i winorośli rocznie zbiera się w przecięciu 1300 hektolitrów wina. B. jest miastem powiatowem, ale naczelnik powiatu ma urzędową siedzibę w Wolsztynie, nawet komisarz obwodowy mieszka w Hamrze. Sąd najbliższy okręgowy, od października r. 1879 umieszczony w Zbąszyniu, podwładny sądowi ziemiańskiemu w Międzyrzeczu. Kościół parafialny kat. należy do dekanatu zbąszyńskiego. Nadto B. ma kościół protestancki i synagogę. Ma szkołę kilkoklasową elementarną bezwyznaniową, powstałą z dawniejszych trzech szkół wyznaniowych. B. jest stacyą dr. żel. na linii ze Zbąszynia do Guben, o 86 kil. od Poznania; w Zbąszyniu dwie się rozchodzą koleje, jedna z Poznania prowadząca do Frankfurtu nad Odrą, druga z Poznania przez Guben do Drezna. Urząd pocztowy trzeciej klassy. Dawniejszy trakt z Poznania do Cylichowy, drugi ze Wschowy do Międzyrzecza i Skwierzyny przez B. prowadzi. Pomiędzy rzemieślnikami wielu jest szewców, pewna ilość sukienników, miasto znaczny prowadzi handel bydłem, ma aptekę, w pobliżu są trzy gorzelnie; cztery jarmarki rocznie, kramne i na bydło. Rzączyński wspomina, że około r. 1253 już winnice pod B. istniały. Z dwoch kościołów katolickich parafialny wzniesiony został w r. 1740 ze szczodrobliwości Adama Ponińskiego, kasztelana poznańskiego, starosty naówczas babimoskiego, ks. Świecimskiego i ks. Wawrzeńca Świniarskiego, proboszczy miejscowych. Pożar zniszczył ten kościół r. 1836. Odbudowany, nie zawiera w obecnym stanie żadnych pomników przeszłości; probostwo należy do bardzo starożytnych. Drugi kościół św. Jacka, założony za miastem r. 1609; prawo kolacyi służy rodzinom babimoskim Klocek, Kawka i Hamerczyk. Kościół protestancki istnieje od r. 1782. Ratusz nowy wystawiono po r. 1840. Król Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie i przywileje, takie same, jakie miało m. Poznań. W r. 1656 Szwedzi złupili dwa razy B. , wr. 1710 B. ucierpiał przez pomór, w r. 1781 pożar go zniszczył. W r. 1832 wielki pożar znowu miasto nawiedził, przyczem kościół parafialny znaczne poniósł uszkodzenia. W dawniejszych wiekach B. był starostwem niegrodowem i miał zamek szarościnski, wspominany już na początku wieku XIV. Starostwo B. płaciło w 1782 r. 2998 złp. kwarty. Poprzednio było to dziedzictwo zamożnej rodziny pomorskiej Szwenców, która gdy r. 1307 zdradziła kraj, wszystkie jej dobra razem z B. przeszły do własności publicznej; miasto obecnie jeszcze do rządu należy. Od czasu konfiskaty miejsce to zaczęło być starostwem nie grodowem. W połowie wieku XVIII starostą był Karol Biron ks. kurlandzki, po nim Piotr Potocki; do r. 1798 Łukasz Bniński. W tym r. rząd pruski darował dobra starościńskie jenerałowi Köekritz, który je sprzedał Unruhom. Tytularnym proboszczem babimoskim był uczony bibliotekarz Załuski i sławny bibliograf polski Janocki, zmarły w r. 1780. Opis B. czyi w Tyg. ill z r. 1876 Nr. 37. Powiat babimoski graniczy na północ z międrzyrzeckim, na zachód z Brandeburgią, na zachódpołudnie ze Szląskiem, na południe z pow. wschowskim, na wschód z kościańskim a na północowschód z bukowskim. Rozległości ma 18, 814 mil kwadr. Ziemia powiatu przeważnie jest piaszczysta, jako dalszy ciąg równin brandeburskich od Krosna się poczynających; jest równiną rzadko tylko przerywaną małemi wzgórzami, jako to pod Mochami w części południowej, pod Hamrem w północnej, pomiędzy Babimostem a Kopanicą w zachodniej części. Cztery rzeki przepływają powiat Obra, Obrzyca, Zgniła Obra i Dojca. Obra płynie ze wschodniej części powiatu od Terespola Theresienau i Faustynowa ku zachodowi, mija Kębłowo, Obrę wieś, od Kopanicy zmienia kierunek ku północy, płynie przez jeziora Wielkowiejskie, Chobienickie i Grojeckie, za wsią Grojcem dopływa do pow. międzyrzeckiego. Dla powolnego biegu powstały na jej brzegach rozległe błota obrzańskie. Staraniem gorliwych obywateli mających posiadłości w tym powiecie i sąsiednich, a mianowicie Edwarda hr. Raczyńskiego, generała Chłapowskiego i pod nadzorem rządowym osuszono błota, wyczyszczono koryto rzeki, uspławniono ją; obecnie nad jej brzegami rozległe znajdują się łąki. Obrzyca wypływa z jeziora Oborskiego, dąży w okolicę Kargowy, pomiędzy wsią Chwalimem a wsią brandeburską Smolnem GrossSchmöllen przyjmuje Zgniłą Obrę i sama w pow. celichowskim wpada do Odry. Zgniła Obra powstaje w pow. międzyrzeckim z błot brojeckich, wpływa do pow. babimoskiego pod wsią Małe Podmokle Posemukel, w kierunki południowym płynie przez miasto Babimost, jezioro Wojnowskie i łączy się z Obrzyca. Dojca, mała rzeczka, poboczna Odry. Pow. bogaty jest w jeziora, których liczą około 30; oprócz już wymienionych, należą do większych Wolsztyńskie, Wielkowiejskie, Mochskie, Hamerskie, Wioszczańskie, i jeziora w okolicy Przemętu, Błotnicy, Radomierza, Górska i Wielunia. Mieszkańców pow. miał 1871 r. 55, 106, r. zaś 1875 54, 797, z których na miasta przypada 12, 048. Liczy ich 7 1 Babimost Bomst. 2 Kębłowo Kiebel, 3 Kopanice Kopnitz, 4 Rakoniewice Rakwitz, 5 Rostarzewo Rothenburg, 6 Kargowę Unruhstadt, i 7 Wolsztyn Wollstein; ma 7 gmin miejskich i 34 obwodów dominialnych ogółem 253 miejscowości, 6839 domów mieszkalnych. Ludność, powyżej oznaczona w r. 1871, dzieli się na 25993 mężczyzn, 29, 113 kobiet; podług wyznań, na 24, 132 ewangelików, 29, 904 katolików, 26 dysydentów, 1044 żydów. Katolicy prawie wszyscy są Polacy; katolików Niemców bardzo niewielu mieszka po miastach, mniej jeszcze po wsiach. We wsi Chwalimie tylko ludność wendyjska jest wyznania luterskiego. W przecięciu na milę kwadratową przypada około 2700 mieszk. ; pow. B. należy w W. Ks. Pozn. do drugiego rzędu powiatów pod względem zaludnienia; 7 tylko powiatów więcej ma stosunkowo ludności. Głównem zatrudnieniem i środkiem utrzymania się mieszkańców jest rolnictwo i chów bydła. Miejscem urzędowania naczelnika powiatu czyli landrata jest Wolsztyn; pow. podzielony jest na 5 obwodów mniejszych administracyjnych, na czele każdego ustanowiony jest komisarz dystryktowy. Obwody są 1 kargowski, 2 rakoniewicki, 3 wolsztyński, 4 hamerski, 5 Zaborowski Unterwalden. Urząd poborowy znajduje się także w Wolsztynie. Od czasu nowej organizacyi sądowej umieszczono sądy w Zbąszyniu, w Wolsztynie i w Kargowie, które należą do sądu ziemiańskiego w Międzyrzecu, nadziemiańskiego w Poznaniu. Parafij katolickich jest w pow. 13 Gościeszyn, Kębłowo, Kopanica, Obra, Rakoniewice, Ruchowice, Siedlec, Wolsztyn, należące do dekanatu grodziskiego, Przement do dek. Szmigielskiego, Ciosaniec Röhsrdorf, Kaszczór AltKloster do dek. wschowskiego, Babimost, NoweKramsko, NeuKramzig do dek. zbąszyńskiego. Parafij protestanckich jest 7 Babimost, Kargowa, Kopanica, Rakoniewice, Rostarzewo, Świętno Schwenten i Wolsztyn. Żydzi mają w kilku znaczniejszych miasteczkach synagogi w Wolsztynie, w Babimoście, Kargowie i Rakoniewicach. Szkół wyższych nie ma w powiecie; szkoły miejskie i elementarne wiejskie pod nadzorem są inspektora pow. , który mieszka w Wolsztynie; 10, 538 jest analfabetów. Księgarnia i drukarnia w pow. utrzymują się od czasu dość dawnego w Wolsztynie. Powiat ma obszaru mórg 405, 753, z tych na własność większą przypada mniej więcej 169, 328 m. Przed 30 laty do niemieckich właścicieli należało włącznie z królewszczyzną obejmującą 35, 191 m. i z dobrami księcia niderlandzkiego, mającemi 17, 618 m. w ogóle 101, 000 mórg, od r. 1848, około 10, 000 mórg jeszcze przeszło w ręce niemieckie, tak, że obecnie posiadłości polskie dochodzą tylko do 58, 000 mórg, należących do 6 właścicieli. Lasy, które przed 30 laty 84, 000 m. miały obszaru, pomiędzy temi królewskie około 24, 000, w prywatnych własnościach w znacznej części są wytrzebione, w królewszczyznach tylko się jeszcze utrzymują. Grunt w większej połowie należy do średnio urodzajnych, w mniejszej do lekkich; wód, bagien, nieużytków, jest jeszcze mniej więcej piąta część, chociaż teraz już stosunek jest korzystniejszy niż przed trzydziestu laty, kiedy więcej nad czwartą część było obszarów nieprzydatnych do rolnictwa. Skrzętna i wytrwała praca rolnika do tego stopnia ulepszyła rolę, że ziemie, nawet lekkie, wydają, już nie tylko żyto, lecz rzepak i pszenicę. Gorzelnie znajdują się w Kaszczorze, w Babimoście, w Mielęcinku Friedenfeld, w Wielkiejwsi. w Grojcach, w Gościeszynie. w Hamrze, w Komorowie, w Powodowie Lehfelde, w Jaromierzu Pauerwiese, w Ruchocicach, w Tuchorzu, w Zaborowie, w Widzimiu, we Wiosce, w Woynowie, w Wroniawach, w Kargowie; browary w Babimoście, w Kopanicy, w Rakoniewicach, w Wolsztynie, w Kargowie; młyny parowe w Powodowie, w Komorowie, w Karnie i Zaborowie; cegielnie w Babimoście na folwarku, w Rakoniewicach, we Wiosce. Urząd pocztowy drugiej klasy ze stacyą telegraficzną jest w Wolsztynie; urzędy zaś pocztowe 3 klasy są w Babimoście, w Rakoniewicach ze stac. telegr. ; w Rostarzewie, w Kargowie ze stac. telegr. ; ajentury pocztowe w Hamrze, w Chobienicach, w Kopanicy, w Obrze, w Przemęcie. Gościńce bite przechodzą przez powiat z Poznania do Cylichowy przez miasta Rakoniewice, Rostarzewo, Wolsztyn, Kopanicę i Kargowę; ze Wschowy do Międrzyrzecza przez Kaszczór i Wolsztyn. Kolej żelazna poznańskogubeńska przerzyna powiat ze stacyą w Babimoście. Ludność napływowa niemiecka dawno już pow. zamieszkuje z powodu bliskiej granicy szląskiej i brandeburskiej; przed wojnami szwedzkiemi mniej daleko było Niemców. Częste najazdy nieprzyjacielskie za Jana Kazimierza, a głównie za Augusta II, głód i morowe powietrze, tak wyludniły znaczną część wsi, że właściciele zniewoleni byli sprowadzić do nich kolonistów, nremieckich. Do takich należą Gola, Głodno, Stodolsko, Barłożna, teraz niemieckie, do XVII wieku całkiem polskie. Od czasu okupacyi pruskiej, miejscowości, z niewielu wyjątkami, otrzymały obok pierwotnych nazwisk polskich urzędowe nazwy niemieckie, co się stosuje do wszystkich zresztą powiatów W. Ks. Pozn. Cały teraźniejszy pow. babimoski należał do dawnego województwa poznańskiego. M. St. Babimost, dobra szl. , pow. babimoski, o 7 kil. od miasta t n. , 4047 morg. rozl. , 8 miejsc 1 B. ; 2 folw. Wiebelshof; 3 Bergvorwerk; 4 Laske; 5 Unruhsaue; 6 Hansteinowo; 7 Augustshöhe; 8 Ziegeleigehöft; 13 dm. , 151 mk. , 112 ew. , 39 kat. ; 23 analf. Babin, l. wś i fol. , nad rz. Bychawką, pow. lubelski, gm. Bełżyce, o 2 1 2 m. od Lublina, na Babimost Babin Babimost Babimost Babiny Babinwyr Babinowicze Babinki drodze do Bełżyc. Wspominany w Lib. Ben. Długosza II 540. Należał wtedy do par. w Krężnicy Jarej i składał się z dwóch dziedzin Piotrowa i Marcinowa. W XVI w. dziedzicem B. był Stanisław Pszonka, sędzia lubelski, założyciel sławnej rzeczypospolitej babińskiej. W 1827 r. B. liczył 64 domy i 485 mieszk. 2. B wś i folw. , nad rz. Przyłęk, pow. kozienicki, gm. Grabów nad Wisłą, par. Janowiec; w 1827 liczył 62 domy, 475 mieszk. Babin 1. duża wś, pow. lipowiecki, nad rzeką Swinarką, wpadającą do Sobu, o 8 wiorst od miasta Lińce, o 28 wiorst od Lipowca. Mieszk. prawosł. 918 i 64 katol. Cer kiew parafialna zbudowana w 1775 r. Wizyty lipowieckiego dekanatu za r. 1776. B. był niegdyś ufortyfikowanem miastem, dwa razy niszczonem; przez tatarów w r. 1561 Stryjkowski i II i przez Czarnieckiego, podczas wojen kozackich w r. 1664. Ks. Dymitr Kra jewski Życiorys Stefana Czarnieckiego, Warszawa 1787 r. . Dawniej własność San guszków, od których drogą kupna przeszedł do Jaroszyńskich, do których i teraz należy. Zbu dowano tu 1862 gorzelnię i fabrykę mączki cukrowej, produkującą rocznie 116000 pud. Wyborny czarnoziem, 1560 dzies. Zarząd po licyjny i gminny w m. Lińcach. KI. Przed. 2. B. , wś i dobra ziemskie, pow. bobrujski, niedaleko od traktu pocztowego z Bobrujska do Rohaczewa. Od r. 1874 dobra te są własno ścią Mielnikowa i mają obszaru przeszło 2, 030 morg. w glebie piaszczystej; lasu tu jest dużo. 3. B. , wś, pow. lityński, dusz męz. 357. Ziemi włośc. 987 dzies. , dworskiej 944 dzies. Na leżała do Bukarów, dziś Lubomirskich. Dr. M. 4. B. Enc. Org. wspomina jeszcze o jakimś B. niedaleko Gródka na Podolu, dawne mocne miasto z zamkiem, przy zbiegu czterech rze czek. 5. B. , wieś, pow. nowogradwołyński, gm. korecka, włościan dusz 81, ziemi włośc. 250 dz. Własność Małyńskich, należy do dóbr ZabaroKoreckich. L. R. Babin, 1. wieś, pow. kałuski, nad rzeką górską Łomnicą, w ładnem położeniu, przy gościńcu rządowym idącym ze Lwowa na Przemyślany, Rohatyn, Bursztyn, Wojniłów do Kałusza, pod którem to miasteczkiem we wsi Podhorki łączy się z gościńcem rządowym idącym ze Lwowa na Stryj, Dolinę, Bolechów, Kałusz do Stanisławowa; oddalona jest o 1 milę od Kałusza, o 1 1 2 od Wojniłowa, o 4 mile od Stanisławowa. Dwór posiada ról ornych 371 morg, łąk i ogrodów 129 morg, pastwisk 360 morg, lasu 769 morg. Włościanie posiadają ról ornych 764 morg, łąk i ogrodów 219 morg, pastwisk 135 morg. Ludności ma 1172 dusz, z tych rzym. katol. 14, należących do rz. kat. parafii w Wojniłowie; gr. kat. 1101, należących do gr. katol. parafii w Studziance o ćwierć mili, która w B. ma swoją filią; izraelitów 57. Posiada szkołę filialną 1no klasową. W tern miejscu dolina Łomnicy jest około 1 2 mili szeroka, role są mokre i nizkie, grunt sprzyja krzewieniu się traw; sławne też są pastwiska dla wołów nad Łomnicą; włościanie trudnią się głównie wypasaniem wołów, do czego jarmarki w sąsiednich miasteczkach Kałuszu i Wojniłowie wielkiem są ułatwieniem; od początku maja do końca września, wzdłuż brzegów Łomnicy, pasą się stada wołów w trawach wysokich i gęstych, a na jarmarkach w Kałuszu i Wojniłowie bywa po kilkanaście tysięcy sztuk bydła. Sama wieś dzieli się na 3 części; z tych dwie leżą nad obydwoma brzegami Łomnicy, trzecia, zwana Kudłatówką, leży w stronie północnej, pod pasmem gór, stanowiących granicę doliny Łomnicy; południowa część wsi dotyka również podnóża pasma gór, stanowiących taką samą goanicę od południa; szczyty i boki obudwu tych pasów, pokryte są lasem, a z samych szczytów odkrywa się piękny widok na kilkomilową przestrzeń doliny Łomnicy Nagłe wezbrania Łomnicy zrządzają tu wielkie szkody. B. jest własnością Bartłomieja Rozwadowskiego. 2. B. , wieś, pow. kossowski, o 4 kil. od Kossowa; obszar dworski posiada pastwisk 4 m. austr. , lasu 179 m. a. ; włościanie posiadają ról ornych 83 mor. , łąk i ogrodów 932 m. a. , pastwisk 692 m. a. , lasu 180 m. a. ; mieszk. ma 561, wyłącznie gr. kat. wyznania, należących do parafii w Sokołówce, która w B. ma swoją filią. Wieś to górska, całem jej bogactwem są j pastwiska dla owiec i bydła. Własność rządowa. B. R. 3. B. , wś, z przysiołkiem Stefanówką, o 15 kil. od st. p. Horodenka, z parafią grecką nieunicką w miejscu. 4. B. Enc. Org. wspomina jeszcze o jakimś B. , dawne miasto z zamkiem, o 2 mile na zachód od Brodów. Babin, wieś, hr. orawskie Węg. , u pod nóża Magury, kościół katolicki filialny, obszerne lasy, chów bydła, uprawa lnu, furmaństwo, 759 mieszk. H. M Babin, 1. wieś, pow. wrzesiński, 14 dra, , 110 mk. , 20 ew. . 90 kat, 34 analf. 2. B. , domin. , pow, wrzesiński, 1457 morg. rozl, 7 dom. , 105 mk. , 17 ew. , 88 kat. , 37 analf. , stac. poczt. i gośc. Strzałkowo o 6 kil. , st. kol. żel. Września o 22 kil. , własność Skaławskich. 3. B. , olędry, pow. wrzesiński, 14 dm. , 109 mk. , 67 ew. , 42 kat. , 31 analf. 4. B. , wieś szl. , pow. średzki, 3 miejsc 1 B. , 2 Podgay folw. , 3 Bojnice, 3397 morg. rozl. , 24 dm. , 291 mk. , 10 ew. , 281 kat. , 96 analf. , stac. poczt. i kol. żel. Sroda o 6 kil. , gościniec o 1 kil; wraz z Bagnowem i Jarosławiem morg. 7239 własność hr. Zamojskiej. 5. B. , leśnictwo, pow. gnieźnieński, ob. Mieleszyn. M. St. Babin, 1. potok górski, w obrębie gm. Babina w pow. kosowskim w Galicyi, wypływa z trzech źródłowisk na granicy wsi Babina z Rożnem małym, we wschpołud. stronie Babina. Zasilany mnogiemi dopływami górskiemi, staje się w czasie ulew i na wiosnę znacznym zbiornikiem wody dla rzeki Rybnicy ob. , do której po krótkim trzyćwiercio milowym biegu kamienistem łożem uchodzi z prawego brzegu. 2. B. , potoczek w obrębie miasta Bochni, wypływający ze wzgórz Babic Trojeckich, po zachodniej stronie miasta, płynie ku północy, odgraniczając Bochnię od gminy Chodenic, poczem zwraca się ku północnemu wschodowi i po półmilowym biegu na przedmieściu bocheńskiem wpada do potoku Babicy. 3. B. , strumyk, zwany także Babinym wyrem, wypływa na obszernych błoniach Babinwyrze, w obrębie miasta Jazłowca w pow. czortkowskim w Galicyi. Płynie na zachód przez las i wpada do Strypy z lewego brzegu. Br. G. Babina, wieś, pow. samborski, o 9 kil. na północ od Sambora, przy gościńcu murowanym samborskolwowskim, u zbiegu Strwiąża z Dnie strem. Obszaru dworskiego nie ma wcale, włościanie posiadają ról ornych 942 m. , łąk i ogrodów 266 m. , pastwisk 338 m. Ludno ści ma 1077, z tego rz. kat. 8, należących do parafii rz. katol. w Kalinowie Kaiserdorf, kolonii niemieckiej o 1 2 mili od Babiny odda lonej; gr. katol. 1054, mających parafią w miejscu, dekanatu Samborskiego; izraelitów 15. Wieś ta ma szkołę etatową 1no klasową. Ty tułowy właściciel Leon Selcer. B. B. Babina, l. góra, 190 sąż. n. p. m. wysoka, pod Sygneczowem w pow. Wieliczka. 2. B. , góra, ob. Jawornik Babina, 1. potok górski tatrzański, na Spiżu, płynie z pod Wielkiego Koszaru, szczytu w Tatrach bielskich, w kierunku na północ i wpada z prawego brzegu do Białej Bela, dopływu Popradu. 2. B. , potoczek górski, w obrębie gminy Hołowiecka, pow. staromiejski, w Galicyi, wypływa z wzgórz przechodzących ku północnej stronie tej gminy, zwanych Działem babińskim; spływając w kierunku południowym, uchodzi po krótkim biegu od lewego brzegu do rzeki Mszańca. Br. G. Babina Buda, wś. , pow. kijowski, na płn. zach. od Kijowa, ma hutę szklaną. Babineć, ob. Babinka. Babinica, niem Babinitz, wś, pow. lubliniecki, par. Lubsza, z przyległościami Suradowiecz, Dubiellen, Mzyki i Obrańcie. Babiniec, wś, pow. sokalski, par. gr. kat. i rz. kat. w Sokalu, o 2 kil. od Sokala. Babinka, 1. potok, pow. kałuski, w Galicyi. Wypływa z leśnych wzgórz Babinami zwanych, w obrębie gminy Dołpotowa i spływając ku południowi, tworzy granicę między Dołpotowem i Słobódką, poczem skręca się ku wschodowi i odgranicza wieś Babin od Słobódki, następnie przeżyna wieś Babin w kierunku południowowschodnim i tutaj uchodzi po jednomilowym biegu do Łomnicy, z prawego brzegu. 2. B. , potok, w obrębie gminy Czajkowic, pow. Budki, wypływa z wzgórz od północnozachodniej strony tej gminy w lasku nazwanym Poddębiną, płynie ku południowi i po krótkim biegu uchodzi do Dniestru od lewego brzegu, na tak zwanym Babinym kącie. Babinki, wś, we wschodniopółnocnej stronie pow. ihumeńskiego, nad rz. Klawą, w gm. Pohost, w trzecim stanie policyjnym berezyńskim, w pierwszym okręgu sądowym ihumeńskim. Miejscowość zapadła poleska. Al. Jel. Babino, wś szlach, nadrz. Narwią, pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin. Wspominana w dokumentach z XVI w. Babino, wś, pow. kartuski, o 2 1 2 mili od Kartuz, należała do klasztoru oliwskiego. Babino, wś, gub. i pow. nowgorodzki, st. dr. ź. mikołajewskiej, nad rz. Rowaną i Babinką. BabinoWielkie, wś szlach. , pow. makowski, gm. i par. Płoniawy, 690 morg obszaru opuszczona u Zinberga. Babinowicze, m. nadetatowe, pow. orszański, o 117 w. na płn. od Mohilewa, o 31 w. od Orszy, w okolicy płaskiej, piaszczystej, nad jez. Babinowieckiem i rzekami Werchitą i Czernicą Łuczesą, ma przystań rzeczną. W 1777 uczynione m. powiatowem gub. mohilewskiej, 1840 zamienione na nadetatowe, dziś nie ma znaczenia. R. 1860 miało 1271 mk. , 159 dm. , kośc. kat, , cerkiew i synagogę; r. 1879 mieszkańców 1320, połowa izraelitów. Mieszkańcy trudnią się ogrodnictwem, rolnictwem i drobnym handlem. St. p. Do B. należy 826 dzies. ziemi miejskiej. Parafia katolicka B. dekanatu orszańskiego, ma dusz 1060. Kościół w B. pod wezw. św. Trójcy, zbudowany 1782 kosztem trynitarzy z Orszy, do których B. wtedy należały. Babinwyr, ob. Babin. Babiny, ob. Babianka. Babiny, strumyk, wypływa z pod wzgórza Babinami lub Babiną ob. zwanego w obrębie gminy m. Wieliczki, w powiecie wielickim w Galicyi. Przepływa w kierunku wschodnio północnym przez przysiołek Babiny i pod samą Wieliczką łączy. się z potokiem Srawą ob. Br. G. Babince, 1. wś, pow. kijowski, o 42 w. na płn. zach. od Kijowa, nad rz. Gniłówką, wpadającą do Zdwiża, mieszk. 303, wyznania prawosł. R. 1860 B. miały 224 mk. , 45 dm. i słynną garbarnię. Ziemi 2538 dzies. po większej części lesistej, tylko nad rz. Zdwiżem dosyć dobre sianokosy. Mieszkańcy trudnią Babince Babino Babin Babin Babina Babina Buda Babinica Babiniec Babinka Babińce Babitz Babit Babiskok Babiogórcy Babińska Babińczyki Babińce Babszyn się leśnym przemysłem. Jest tu gorzelnia i fabryka szkła, przynosząca właścicielowi 1000 rs. rocznie. Własność p. Iliaszewicza. Wszędzie w okolicy ślady rudy żelaznej. 2. B. , wioska, pow. skwirski, nad rz. Orzechowatką, wpadającą do Rosi, o 27 w. od Skwiry a o 2 w. od m. ŃowoChwastowa, mieszk. 1026, wyznania prawosł. Cerkiew parafialna murowana, zbudowana w 1733 r. B. zasiedlone zostały na początku zeszłego wieku; jak się po kazuje z wizyty pohrybyszczańskiego dekanatu za r. , 1780, należały do Adama Brzostow skiego, generała wojsk litewskich Baliński Star. Polska, t. II później do Hańskich a w końcu do Lubowieckich, do których i obecmie należą. Tuż przy wsi nad rzeczką zasługuje na wzmiankę wysoka skalista góra, ze śladami starożytnego zamku, niewiadomo przez kogo i kiedy zbudowanego. W r. 1831 wło ścianie, szukając skarbów jakoby zakopanych tu podług legendy, odkryli obszerne lochy i w jednym z nich szkielet człowieka w posta wie siedzącej, olbrzymiego wzrostu; przestraszeni zasypali napowrót otwór, zaniechawszy dalszych poszukiwań. Wioska, ciągnąca się półczwartej wiorsty wzdłuż rzeczki, położo na na odkrytej bezleśnej nizinie, nadzwy czaj urodzajnej, ma ziemi 3640 dzies. Zarząd policyjny w m. Borszczahówce, gminny w Nowo Chwastowie. Kl. Przed. Babińce, 1. wieś, pow. borszczowski, o 1 kil. od st. p. Mielnica; obszar dworski posiada ról ornych 765 morgów, łąk i ogrodów 59 m. , pastwisk 155 m. , lasu 392 m. ; włościanie posiadają roli ornej 1481 m. , łąk i ogrodów 119 m. , pastwisk 57 m. Ludności ma 1358, z tego rz. kat. 350 a 1022 gr. kat. ; 6 izraelitów. Wieś ta oddalona jest o pół mili od miasteczka Krywcze i należy do tamtejszej rz. kat. parafii; gr. kat. parafią dek. kudrynieckiego ma w miejscu. Wieś ta leży w jednej z najurodzajniejszych okolic Podola, nad rz. Niczławą, dopływu Dniestru. 2 B. koto Dźwinogrodu albo Babińczyki, wś, pow. borszczowski; obszar dworski posiada ról ornych 226 m. , łąk i ogrodów 17 m. , pastwisk 11 m. , lasu 59 m. Ludności ma ta wieś 293, z tego rz. kat. 54, należących do parafii Mielnicy, miasteczku o milę oddalonem; greko kat. 218, należących do parafii w Wołkowcach a 25 izraelitów. Filia gr. kat. parafii Wołkowce. Własność rodziny Kęszyckich. 3. B. , przedmieście Rohatyna, wieś powiatu rohatyńskiego a właściwie dwie wsie, B. dolne i górne; obszar dworski posiada ról ornych 223 m. , łąk i ogrodów 48 m. , pastwisk 24 m. , lasu 1176 m. ; włościanie posiadają ról ornych 1664 m. , łąk i ogrodów 146, pastwisk 133 m. Ludności 1438, z tego rzym. kat. 575, należących do parafii w Rohatynie; gr. kat. 440, należących do dwóch parafij a Babińce dolne z filiami Podwinie i Kutce, w dek. rohatyńskim par. ta liczy wiernych 1200 i b Rohatyn. Wła sność Ludwika hr. Krasińskiego. B. R. . Babińczyki, ob. Babińce. Babińskawola, wś, pow. lityński, dusz męz. 134. Ziemi włośc. 356 dzies. , dworskiej 559 dzies. ; należała do Bukarów, dziś Jaro ckich. Dr. M. Babiogórcy, Babigórcy czyli Górale od Babiejgóry, Jordanowa i Suchy, osiedli w kotlinie górnej Skawy, na północnych stokach Babiejgóry i góry Pilska, aż po wyłom Skawy przez pasmo Beskidu Polskiego. Od zachodu znane są ich granice, bo tu graniczą z Żywczakami, od wschodu odgraniczają ich działy, które się od góry Łubni rozchodzą ku Gorcowi i ku Beskidowi Polskiemu. Jak szczyt Babiejgóry panuje nad całym Beskidem zachodnim, tak też Pol uważa za pierwszy, najgłówniejszy, a zarazem najstarożytniejszy punkt skupienia Góralszczyzny zachodniej ród Babiogórców. Szumni i okazali nawet Podhalanie co do postawy i rodowych cech są daleko młodszym rodem, i u nich przyjęło się tylko to i wybujało odpowiednio do natury hal, co u Babigorców leżało w zarodzie. Wsie do nich należące są następujące Spytkowice, Skawa, Wysoka, Sydzina, Wilczna, Toporzysko, Malejowa, Naprawa, Jordanów miasto, Bystra, Chrobacze, Osielec, Zawoja, Welcza, Skawica, Juszczyna, Kajszówka, Zawoja, Zabielna, Biała, Wieprzec, Lachowice, Grzechinia, Żarnówka, Maków miasto, Kurów, Strzyszowa, las, Kuków, Sucha Jachówka, Bieńkówka, Zdziebel, Krzeszów, Targaszów, Tarnawa, Zębrzyce, Budzów, Baczyn, Świeszowice, Marchówka, Zachełmna. Babirów, pow. bobrujski, własność Bielinowicza, 1507 dziesięcin rozl. Babiskok, wś, pow. kartuski, par. Żukowo, pod Kartuzami. Por. Borowo. Babit, jez. , pow. ryski, gub. inflancka, niedaleko morza i granic Kurlandyi, na prawym brzegu kurlandzkiej Aa, długie 13 w. , szer. w 2. Według Strielbickiego 21 wiorst kw. rozległości. Por. Babickie jez. Babitz, ob. Babice. Babka, potok wypływający z moczarowatych pustych miejsc lssu tej samej nazwy w obr. gminy Kończyc, w powiecie Nisko; spływa w kierunku południowym i od lewego brzegu uchodzi do Stróżanki, pobocznej rzeczki Sanu. Br. G. Babki, 1. wieś, pow. poznanski; 21 dm. ; 153 mk. , 11 ew. , 142 kat. ; 64 analf. 2. B. , domin. , pow. poznański, 800 morg rozl, ; Ś dm. ; 64 mk. , wszyscy kat. ; 28 analf. ; st. poczt. i kol. żel. Gądki o 5 kil. ; gościniec o 2 kil. 3. B. , wieś, pow. inowrocławski; 6 dm. ; 75 mk. , 5 ew. , 70 kat. ; 28 analf. 4 B. , dom leśny, pow. inowrocławski, ob. Nożyczyn. M. St. Babki, niem. Babken. 1. wś, pow. olecki, pod Gąskami, nad rz. Legą. 2. B. , wś, pow. olecki, pod Margrabową. 3. B. , wś, pow. gołdapski, pod Gołdapem. 4. B. , wś i dobra szlach. , pow. gradziąski, par. Święte, pod Lisnowem. 5. B. , ob. Stare Babki. Babkowice, 1. wieś, pow krobski, 36 dm. , 248 mk. , wszyscy kat. , 62 analf, 2. B. , dominium, pow. krobski, ob. Chocieszewice. Babkowski, ob. Kujdkowice. Bablichowiec, potok górski w obrębie gmi ny Hołowska, w pow. Turka. Wypływa z dwóch źródłowisk w lesie Pohary Lipowate 941 mtr. zwanym, pod połoniną Zasikówka, przy granicy Hołowska z Dołhem. Płynie w kierunku północnozachodnim przez Pohary Lipowate, przybiera kilka strumyków, z któ rych uwagi godne są Prypora i Lipowaty; uchodzi do potoku Rybnika Zubrzyckiego w Hołowkach, pobocznej rzeki Stryja Br. G. Baborów, niem. Bauerwitz, m. w powiecie głupczyckim, na lew. brz. rz. Psyny, o 8 m. od Opola, do 1810 r. włas. dominikanek racibor skich, 2292 mk. 2236 kat. , par. kośc. kat. ; par. dek. Kietrza archidyec. ołomunieckiej; gruntu miejskiego 5600 morgów. W pobliiżu dominium i folw. W B. odbywają się 4 jar marki na rok. Ludność mówi przeważnie po morawsku. F. S. Baborówko, 1. kolonia, pow szamotulski, 4 dm. , 25 mk. ; 6 ew. , 19 kat. , 9 analf. 2. B. , wieś szl. , pow. szamotulski; 1161 morg. rozl. , 11 dm. ; 155 mk. , 37 ew. , 118 kat. ; 78 analf. , st. p. , kol. żel. i gościniec w Szamotułach o 5 kilometrów. Niegdyś własność H. Drwęskiego. M. St. Baborowo, 1. wieś, pow. obornicki; 4 dm. , 30 mk. ; 1 ew. , 29 kat. ; 12 analf. 2. B. , wieś, szl. , pow. obornicki; 14 dm. , 224 mk. , 9 ew. , 215 kat. ; 95 analf. ; st. poczt. i gośc. w Szamo tułach o 7 kil. ; wraz z Bąblinem 7961 morg własność Henryka Dobrzyckiego. M. St. Baboszewo, wś, pow. płoński, gm. Sarbiewo, kościół par. drew. Verdum widział tu w 1675 na polu kilka mogił Cudz. w Polsce 192. W 1827 r. B. miało 11 dm. i 153 mk. Parafia B. dekanatu płońskiego liczy wiernych 2101. Babrosty, niem. Babrosten lub Geisukenr wieś, powiat jańsborski, niedaleko Jańsborka. Babsk, wś, pow. rawski, gm. Maryanów, na drodze w części bitej z Rawy do Mszczonowa. Posiada kościół par. murowany, gorzelnię i szkołę. W 1827 liczył 26 dm. , 176 mk. ; parafia B. dekanatu rawskiego liczy wiernych 840. Babski, potok w obrębie gminy Jasienia w pow. kałuskim, wypływa z silnego źródła gór karpackich zwanych tutaj Turawami. Płynie na północny zachód i po krótkim biegu uchodzi do Łomnicy ob. z prawego brzegu. Babszyn, wś, pow. kamieniecki, nad Dnie strem, 213 dusz męz. , 377 dz. ziemi włośc. , 618 dz. ziemi dworskiej, własność Leona Gra dowskiego. Dr. M. Babuchów, wieś, pow. rohatyński, o 1 kil. na południe od Rohatyna, nad rzeczką Lipą, przy gościńcu rządowym przemyślańskoka łuskim. Obszar dworski posiada ról ornych 349 m. , łąk i ogrodów 101 m. , pastwisk 6 m. ; włościanie posiadają ról ornych 934 m. , łąk i ogrodów 430 m. , pastwisk 161. Ludności ma 662, z tego rz. kat. 132, należących do pa rafii w Rohatynie, gr. kat. 532, należących do parafii w Wierzbiłowcach, której B. ma filią. W tej wsi jest szkoła etatowa 1klasowa. B. leży w okolicy urodzajnej, ma klimat ciepły okolica ta bowiem zasłoniętą jest przemyslańskiemi górami od północy a brzeżańskiemi od wschodu. Od Dniestru jest tylko 2 mile odda loną; od dworca kolei czerniowieckiej w Bur sztynie, dokąd gościniec z Przemyślan na Ro hatyn, Babuchów, Bursztyn prowadzi, oddalo ną jest tylko 1 i pół mili. Leży w handlowej okolicy między miasteczkami Rohatyn i Bursz tyn. Właściciel Teofil Starzyński. B. R. Babuchów, potok w obrębie gm. Babuchowa, w pow. rohatyńskim; wypływa z ba gien i moczarów znajdujących się na zachod niej stronie tej gminy. Po półmilowym biegu śród bagien uchodzi w tejże gminie do Gniłej Lipy z prawego brzegu. Br. G. Babula, wś, pow. mielecki w Galicyi, o 18 kil. od Mielca; 1225 n. a. morgów rozl. , w tern 745 n. a. mor. lasu; 48 dm. ; 214 dusz; parafia rz. kat, w Padwi; leży niedaleko drogi krajowej z Dębicy do Tarnobrzega, w blizkości Wisły, w okolicy piaszczystej, własność Schoenfelda. M. M. Babulice, ob. Babalice. Babułówka, także Babula, Babutowski potok, Krzemieniec lub Rzyska zwany, strumień i dopływ Wisły; wypływa z silnych źródeł w obrębie gm. Toporowa, w pow. mileckim, u stóp wzgórz Borowinami zwanych, w miejscu zejścia się granic gmin Toporowa, Ostrowa tuszowskiego, Kossowa i Przyłęku. Przepływa w kierunku zachodniopółnocnym Toporów, lasy ostrowskie, wieś Dębiaki, gdzie przyjąwszy z lewego brzegu znaczny dopływ zwany Szydłowcem ob. zasila stawek na Hykach zwany. Odtąd szerszem korytem przepływa wsi Czajkową, Pluty i Babulę, gdzie w dawniejszych czasach szeroko się rozlewając tworzył obszerne i nieprzebyte miejscami moczary, lachami zwane. Nowszemi atoli czasy wykopaniem dośó głębokiego koryta, kanałem babulowskim zwanego, osuszono niemal całkiem dawne I moczary i błota. Tym kanałem w kierunku Babuchów Baborowo Babirów Babińce Babula Baborówko Baborów Bablichowiec Babulice Baboszewo Babułówka Babrosty Babsk Babski Babkowski Babkowice Babki Babka Babki Bachorski Baby Bacajcie Bacewicze Bach Bacharewicze Bachczysaraj Bacheński Bachledzki potok Bachlinka Bachlowa Bachmacz Bachmarowo Bachmatów Bachmatowce Bachmatówka Bachmetówka Bachmut Bachnau Bachnowate Bachnowatka Bachór Bachórka północnym przepływa Babułówka od Babul przez wsi Pechoty i Padew do Dymytrowa wielkiego, gdzie na granicy między temi gmi nami przy folwarku annapolskim przerzyna nową drogę krajową dembickonabrzeziańską, z mostem 8 m. długim. Odtąd dawnem swem korytem, zwracając się w kierunku wschodniopółnocnym, w licznych zakrętach przepływa pod nazwą Krzemieńca przez gminy Dymytrów wielki i mały do miasteczka Baranowa, gdzie rozszerzając coraz bardziej swe łożysko i two rząc znaczny staw a odgraniczając Baranów od gminy Suchorzowa, uchodzi do Wisły z pra wego brzegu. Niegdyś łączył ten strumień mnóstwo większych i mniejszych stawków, oraz poruszał młyny; dziś te stawki przez ure gulowanie koryta jego, osuszono i zasypano. Główne dopływy Babułowki stanowią potoki Szydłowiec i Rów, uchodzące doń z lewego brze gu. Długość biegu B. 4 1 4 mili. Br. G. Baby, 1. wś, rządowa, donacya, pow. kutnowski, gm. i par. Dąbrowice. Dzieli się na trzy części B. stare, B. nowe i B. folwark. Oczynszowana w 1848 r. , ma 790 morg obszaru, 47 dm. i 427 mk. Dobra ziemia, blisko cukrowni w Ostrowach ztąd łatwość zarobku podniosły dobrobyt ludności, widniejący w ładnych zabudowaniach, sadach, inwentarzu i starannej uprawie roli. 2 B. , wś rządowa, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolbórz, st. dr. ż. War. Wied. , odl. od Warszawy 122 w. W 1827 r. B. liczyły 35 dm. i 313 mieszk. Baby, 1. po niem. Baben, folw. , pow. krotoszyński, ob. Krotoszyn. 2. B. , folw. , pow. odolanowski, ob. Ociąż. Baby, Babyj, ob. Babij. Bacajcie, dwór prywatny w pow. szawelskim, nad Wentą, o 35 w. od Szawel. Bacewicze, wś i dobra ziemskie w północnej stronie pow. bobrujskiego, o 34 w. od Bobrujska, przy drodze z Kliczewa do Lubonicz, nad rz. Olsą, w par. katolickiej świsłockiej, w 4ym stanie policyjnym świsłockim, w 2im okr. sąd. bobrujskim; r. 1860 miała 109 mk. , 12 dm. , i znaczną fabrykę terpentyny. B. mają zarząd gminny, szkołę wiejską, cerkiew prawosł. Gmina bacewicka składa się z 48 wiosek i liczy 2, 489 dusz męz. Dobra B. liczą się do znaczniejszych w gubernii; mają obszaru 14250 mor. , lasy i łąki są tu znaczne; z młynów i arend 1000 rs. przeszło. Dobra te są dziedzictwem Niezabitowskich. Al. Jel. Bach, po niem. strumień, woda płynąca, wyraz wchodzący w skład wielu nazw geograficznych niemieckich i ziemiom polskim narzuconych, np. Weissenbach, Biały potok, lub Angerbach, Angera. Bacharewicze, wś i folwark, w zachodniej stronie pow. ihumeńskiego. nad rzeką Ptyczą w gminie dudzickiej ob. Dudzicze, o 35 w. od Mińska, w 1ym stanie policyjnym uż dzieńskim, w 4tym okręgu sądowym. Dobra B. od stu lat prawie były w ręku Bykowskich, a teraz przez wiano przeszły do Wejssenhofów, mają obszaru około 1000 mor. , ziemię wyborną, sianożęci obfite. Bachczysaraj, ob. Bakczysaraj. Bacheński, potok górski, wypływający z Ostrych gór we wschod, stronie gminy Koziowy, w pow. stryjskim. Płynie w kierunku północnozachodnim lesistemi debrami i po krótkim biegu uchodzi z prawego brzegu do Orawy, dopływu Oporu, w dorzeczu Dniestru. Bachledzki potok, mały strumyk w Zako panem, płynie w kierunku północnym i po krótkim biegu uchodzi do Zakopianki ob. z pra wego brzegu. Br. G. Bachlinka, rz. . dopływ Werbowej ob. . Bachlowa, wś, pow. Lisko, o 9 kil. od Liska, w par. rz. i gr. kat. Hoczew, własność Antoniewiczów. Bachlowa, potoczek, powstaje z kilku po toczków górskich, spływających z gór Żernie w obrębie gminy Średniej Wsi w pow. Lisko w Galicyi. Płynie w kierunku północnozach. i w obrębie gminy Bachlowej wpada do Sanu od lewego brzegu. Br. G. Bachmacz, mko, pow. konotopski, gub. czernihowska, o 31 w. na zach. od Konotopu, o 1117 w. od Petersbuga, o 73 w. koleją od Romn, w pobliżu źródeł rz. Borzny, na prawym brzegu Borzenki; 1860 r. miało 5000 mk. , 2 cerkwie, dziś 14949 mk. Kalendarz Hoppego. Dworzec dr. ź. libawskoromneńskiej, punkt przecięcia tej drogi z drogą kurskokijowską, st. p. B. jest wspominany 1147 r. w liczbie miast księstwa czernihowskiego. Tu hetman Mazepa miał swój zamek. Bachmarowo, wś, pow. borowicki, gub. nowgorodzka, st. p. między Ustiużną a Borowiczami. Bachmatów, potok, ob. Bachnowatka. Bachmatowce, wś rządowa, pow. latyczowski, należała do klucza międzyborskiego Czartoryskich; dusz męz. 592. Ziemi 1415 dzies. Zarząd gminny. Dr. M. Bachmatówka, wś, pow. sokólski, gub. grodz. , o 5 w. od Sokółki. Bachmetówka, okrąg wiejski, gm. Radoszkowicze, pow. wilejski; liczy w swoim obrę bie wsie Bachmetówka, Góry, Szerszuny, Słobodka, Dowborowo, Ożyki, Koleśnikowo, Zajeziorze, Chocianowszczyzna, Udrą, Czyrewicze, Reukuciewice, Kamieniec, Koniki, Kurniewicze, Dworzyszcze, Sokołowszczyzna, Tanielewo; zaśc. Gabryełowszczyzna, Hajdukówka, Kurchany, Serogubowszczyzna. F. O. Bachmut, m. pow. gub. ekaterynosławskiej, o 1569 wiorst od Petersburga, a 252 od m. gub. , po obu stronach rz. t. n. Stacya pocztowa. Miesz. 15212, sklepów 149, fabryk 4. W okolicy hodowla wina, łomy gipsu, źródła solne, pokłady węgla kam. Parafia katolicka B. liczy 1348 dusz. ; katolicki dom modlitwy r. 1865 kupiony przez parafian. Bachnau, rzeczka; uchodzi do Fryszhafu, przyjmując rzekę Omurę, na wschód od Pasargi według W. Pola; w dykcyonarzu W. Hoffmanna nie wzmiankowana. Bachnowate, wś, pow. Turka, o 19 kil. od st. p. Borynia, w par. rz. kat. Turka z par. gr. kat. w miejscu. Własność Towarzystwa Leśnego. Bachnowatka, potok, takie Bachmatów zwany, w pow. Turka w Galicyi; wypływa z połonin karpackich, na zachodnim ich stoku, w obrębie gminy Bachnowate, z kilku strumie ni leśnych. Płynie z razu na zachód opłókując południowe stoki Kiczery bachnowackiej 959 m. , poczem zwraca się nagle ku połud niowemu zachodowi i dąży obszerniejszą doliną po pod Kamienną górą 839 m. , przybierając liczne pomniejsze potoczki, spływające z poło nin. Poniżej Bachmowatego koryto jego roz szerza się, a przerznąwszy kilkakrotnie drogę bachnowacką, wchodzi w obręb gm. Rykowa i po trzyćwierciomilowym biegu wpada do po toku Zawadki. Br. G. Bachór, młyn, pow. brodnicki, par. Górzno. Bachórka, wś, pow. nieszawski, gm. i par. Bądkowo. Młyn wodny. W 1827 r. było tu 8 domów i 89 mieszk. Bachorka, potok, także Nową rzeką, dawniej Suchowolką czyli Hodwisznią Odwisznia zwany, powstaje z rozległych niegdyś moczarów w obrębie gm. Suchejwoli, w okolicy m. Lubachowa, w pow. cieszanowskim. Jest on właściwie sztucznym, wykopanym kanałem w celu osuszenia okolicznych moczarów, łączącym się dwukrotnie z rzeczką Lubaczówką ob. , z prawego jej brzegu. Kanał ten ciągnie się od Lubaczówki w obrębie gm. Borchowa, a płynąc ku zachodowi, granicą między Borohowem i Opaką, przechodzi w obręb gminy Suchowoli, gdzie pod nazwą Suchowolki przerzyna niezmierzone bagna; w dalszym ciągu płynie w kierunku południowozachodnim przez gminy Starego sioła i Bachory; zkąd nazwa jego Bachorka. Dalej przepływa przez Wólkę zapałowską i Zapałów pod nazwą Nowej rzeki i po dwumilowym biegu łączy się tutaj z Lubaczówką, dopływem Sanu. Br. G. Bachorskawola, wś, przyległa z Bachorzynem ob. . Bachorski potok, ob. Złotnik. Bachorz, strumyk mały w obrębie gm. Bachorza w pow. brzozowskim w Galicyi. wypływa z wzgórz, ścielących się między gminami Bachorzem a Laskówką; płynie w kierunku południowozachodnim i uchodzi śród wsi Bachorza do potoku Złotnika czyli Szklarskie go potoku. Br. G. Bachorz, wś, pow. brzozowski, z parafiami obu wyznań w miejscu, o 3 kil. od st. p. Dynów; dawniej B. był filią gr. kat. par. Harta, dziś jest parafią gr. kat. dek. birczańskiego z filią w Dynowie. Jest w B. szkoła 1kla sowa. Bachorza, rozległa łąka błotnista, stanowiąca kiedyś dno jeziora czy też rzeki w dokumencie z 1297 nosi miano fluvium w kod. dypl. Rzyszczew. IV 142, która łączyła Gopło z Wisłą; poczyna się w W. Ks. Pozn. na północnym krańcu Gopła, w granicę królestwa wchodzi w pow. nieszawskim, pomiędzy wsiami Kobielice i Bronisław i ciągnie się ku wschodowi z małym łukiem ku północy, pomiędzy wsiami Sędzin, Krzywosądz, Kuczkowo, Czołpin, Siniarzewo, Ujma, Słupy, Krotoszyn, Wysocinek i za młynem Wolica na północ od Brześcia kujawskiego, łączy się z rzeką Zgłowiączką. B. niegdyś miała wielkie znaczenie handlowe, jako droga wodna między okolicami Gopła a Wisłą i Bałtykiem; żegluga na niej mogła jednak odbywać się tylko w czasie przyboru wiosennego. Błota te są prawdopodobnie pozostałością po jednej z odnóg, któremi Gopło łączyło się niegdyś z Wisłą. Dotąd jeszcze przez strumień Zgłowiński sięgają one koryta Wisły pod Włocławkiem. W 1836 r. z polecenia rządu wykopano kanał, lecz dla złej niwelacyi skutku nie osiągnięto. Dopiero 1858 właściciele sąsiedni spólnemi siłami wykopali, pod kierunkiem technika Tonna, kanał trzy mile długi, 6 st. szeroki a 10 głęboki, który osuszył do 4, 000 morgów, i kosztował do 7, 000 rs. Bachorze, wś pryw. , pow. konstantynowski, gm. i par. Huszlew. Bachorze, niem. Bachorz, leśnictwo, pow. chojnicki, niedaleko Chojnic. Bachorzec, Bachórzec, wieś, pow. przemyski, nad rzeką Sanem, tuż obok miasteczka Dubiecka, przy gościńcu rządowym, idącym z Przemyśla na Dubiecko, Dynów do Krosna. Obszar dworski posiada 405 m. ról ornych, 112 m. łąk i ogrodów, 95 m. pastwisk, 240 m. lasu. Włościanie posiadają ról oornych 750 m. , łąk i ogrodów 63 m. , pastwisk 75 m. Ludności ma 990, z tego rz. kat. 930, resztę żydów; ma parafią łacinską w miejscu, należącą do dekanatu dynowskiego. Niegdyś nazywała się ta wieś Bachorzek. Niewiadomo kto i kiedy tę parafią założył i już w roku 1640 w czasie wizytacyi Fryderyka Alembeka nie było żadnego dokumentu pierwotnej fundacyi. Zdaje się jednak, że w wieku 16, w którym ta wieś należała do dóbr Dubiecko, straciła wszystkie swoje dokumenta w czasie napadu heretyków. W przywileju fundacyi misyo Baby Bachorka Bachorska Bachorz Bachorza Bachorze Bachorzec Bachnau Baczkan Baczki Baczków Baczkowa Baczkowice Baczkuryn Baczmanka Baczmański Baczów Baczówka Baczyn Baczyna Bacze Mokre Baczacki potok Bacug Baciuty Baciki Średnie Bachwitz Bachwica Bachus Bachtynka Bachtyn Bachowice Bachów Bachotek Bachorzyn Bachorzew Bachorzec Bachorzec narzy w Dubiecku z roku 1741, czytamy między świadkami Jakób pleban w Bachórzcu. Kościół drewniany, wystawiony w 1760 r. kosztem Antoniego z Siecina Krasickiego, hrabiego cesarstwa rzymskiego i właściciela tej włości, poświęcony w 1762 roku pod wezwaniem św. Katarzyny. Wieś ta, chociaż w przemyskim powiecie, należy już właściwie do ziemi sanockiej, a mianowicie do tak zwanego sanockiego Podola. Brzegi Sanu w tern miejscu są wzgórzyste, z pięknemi widokami, opisanemi tak pięknie przez Wincentego Pola w Senatorskiej zgodzie. Własność Edmunda hr. Krasickiego. B. R. Bachorzec, potok, także Krzystanowa woda zwany, wypływa we wschodniej stronie wsi Bachorzca w pow. przemyskim w Galicyi; po krótkim biegu uchodzi pode dworem do potoku Cygańskiego, dopływa Sanu. Br. G. Bachorzew lub Bachorzewo, wś, pow. lipnowski, gm. Chalin, par. Dobrzyń. W okolicy ciągną się pod Dobrzyń pokłady węgla brunatnego, którego eksploatacya miała być rozpoczętą w tych czasach. Bachorzew, 1. wieś, pow. pieszewski, 13 dm. , 99 mk. , 8 ew. , 91 kat. , 12 analf. 2. B wieś szl. , pow. pleszewski, 2 miejsc B. i folwark Hilarowo, 2122 morg. rozl. , 12 dm. , 155 mk. , 34 ew. , 121 kat. , 31 analf. , st. poczt. i kol. żel. Jarocin o 4 kil. , gościniec o 3 kil. Niegdyś własność Baranowskich. M. St. Bachorzyn i Bachorska Wola, wś, pow. łaski, gm. i par. Buczek. W1827 r. miały 18 domów i 204 mieszk. Bachotek, według Kętrzyńskiego Bochotek, dobra szlach. , pow. brodnicki, niedaleko Brodnicy, par. Pokrzydowo. Bachów, z przysiołkiem Stebnicą, wieś, pow. przemyski, o pół mili od Babic, ludności ma 1192, z tego 363 rz. kat. , resztę gr. kat. wyznania. Obszar dworski posiada gruntów ornych 551 morg. , łąk i ogrodów 62 oórg. , pastwisk 51 morg. , lasów 1035 morg. Włościanie posiadają ról ornych 1074 morg. , łąk i ogrodów 116 m. , pastwisk 129 morg. , lasu 111 morg. Wieś ta należy do parafii łacińskiej w Babicach, gr. kat. parafią ma w miejscu. Własność Eustachego hrabiego Dębińskiego. Posiada szkołę etatową jednoklasową. Bachowice, wś, pow. wadowicki, o 4 kil. od Zatora, ma 2292 n. a morgów rozl. , 186 domów, 1092 dusz. parafia w Spytkowicach; szkoła ludowa jednoklasową. B. leży w blizkości Wisły, w glebie pszennej. Długosz o B. wspomina w Lib. benef. I, 80. M. M. Bachowice, niem. Bachwitz, wś, pow. namysłowski, par. kat. Włochy, o 2 m. od Namysłowa. W pobl. podleśnictwo t. n. i młyn Hanuzowski. Bachtyn, wieś, pow, uszycki, dawniej starostwo r. 1782 płaciło kwarty 2677 złp. i było w emfit. posiadaniu Drzewieckiego, wraz z wsiami Bachtynki, Nowosiołka, Petrymany, Woronowce; dziś rządowa. Bachtynka, rz. , dopływ Werbowej ob. , ujście pod Wierzbowcem. Bachus albo Wanda, wś pryw. , pow. chełmski, gm. i par. Olchowiec. Bachwica, wś według Echarda w woj. podolskiem. Starostwo płaciło w XVIII w. 700 zł. kwarty i było w emfit. posiadaniu Aleksandrowicza. Bachwitz, ob. Bachowice. Baciki Średnie, ob. Ciechanowiec. Baciuty, wś nad Narwią, gm. Suraż, gub. grodzieńskiej. Bacug, las w Tatrach, w obrobie gminy Zakopanego w pow nowotarskim; rozlega się poniżej turni Giewonta po stronie północnej; ponad nim wznosi sie źleb ku Małej Łące zwany Warzęchą ob. Czyt. Dr. E. Janota. Przewodnik w wycieczkach. Br. G. Baczacki potok, wypływa w obrębie gminy Niedzielisk w pow. przemyślańskim w Galicyi z dwóch źródłowisk w lesistem wzgórzu Kamienną górą 423 m. zwanem, w tak zwanem uboczu Pod Pasieką. u Płynie przez łąki przeważnie na zachód, porusza młyn Baczacz zwany, poczem przechodzi w obręb gminy Chlebowic wielkich, gdzie po jednomilowym biegu uchodzi do Świrza. Br. G. Bacze Mokre i Suche, oraz Zbrzeźnica, wsie szlach. , pow. łomżyński, gm. i par, Puchały. Wspominane już w dokumencie z 1398 roku gniazdo Baczewskich. B. mokre miały w 1827 r. 20 dm. , 146 mk. B. suche zaś 44 domy i 224 mieszk. Baczka, część Banatu ob. Baczka, wś, pow. brodzki, ma filią gr. kat. parafii Przewłoczna. Baczka, potok, także Pokrowa i Radoślawka w pow. brodzkim. Wypływa z wzgórz wznoszących się ponad Oleskiem z kilku źródłowisk. Najsilniejsze źródło, niegdyś tryszczące, znajdowało się przed zamkiem oleskim; spływało ono w błotnistą, moczarowatą nizinę, rozlegającą się po północnozachodniej stronie miasteczka Oleska. Nizina ta czyli błonia te zwą się Pohrową od dziesięciny pokrówne zwanej, t. j. od dziesiątej krowy, którą niegdyś Oleszczanie pasący swe bydło na tern pastwisku oddawać musieli do dworu. Temi błoniami wykopanem korytem płynie w kierunku północnozachod nim aż do granic Oleska z Brachówką, zabierając z sobą wody z okolicznych moczarów i błot. Od granicy Oleska p. n. Pohrowa pły nie w kierunku bardziej na północ skierowanym, tworząc granicę wsi Juszkowic i Brachówki aż do stawu w Brachówce. Ze stawu wypływa na północ i w tym kierunku bieży przez Brachówkę, Łabacz i miasteczko Sokołówkę, gdzie dawniej zasilał znaczny staw, dziś w zaniedbaniu się znajdujący. Od pomłyniszcza Sokola zwraca się znowu na północny zachód i płynie odtąd dawnem korytem p. n. Baczka, zasilany licznemi potokami i strumykami, oraz wodami z okolicznych błot, które przepływa, rozdziela się w obrębie gminy Turza na dwa ramiona, które w przysiołku Baczce w obrębie gminy Turza nazad się łączą. We wsi Kasztelanie tworzy staw kasztelański, poczem zaraz poniżej staw toporowski w obrębie miasta Toporowa. Na granicy tegoż miasta z Ohladowem tworzy trzeci mniejszy staw łętkowski zwany. Odtąd zmienia kierunek ku wschodowi i płynąc krętem i błotnistem korytem p. n. Radośławki, odgranicza wsi Trójcę i Niwice i pod miastem Stanisławczykiem łączy się ze Styrem po pięciomilowym swoim biegu. Główniejsze dopływy tego potoku są od prawego brzegu Brachówką, Rosocha; od lewego zaś Stołpin, Berezówka i Ohladówka. Br. G. Baczkan, także Buczków zwany, potok w obr. gminy Petranki, w powiecie kałuskim w Galicyi, wypływa z połoniny tejże nazwy i po krótkim biegu w kierunku południowowschod nim uchodzi z lewego brzegu do koryta rzeczki Bereźnicy, dopływu Łomnicy. Br. G. Baczki, 1. wś i folw. , pow. węgrowski, gm. Łochów, par. Puchały, ogólny obrar 2825 morg; w tern dworskich 2168 m. , i 448 mieszk. W 1827 r. było 25 dm. , 203 mieszk. Znajduje się tu odlewnia żelaza fryszerka i fabryka narzędzi rolniczych, cegielnia, tartak parowy; st. poczt. i st. dr. żel. Warsz. Petersb. w Łochowie. 2. B. , wś i folw. , pow. sokołowski, gm. Repki, par. Wyrozęby. Baczki, przysiołek do Turzy ob. Baczków, wś i folw. , pow. łukowski, gmina Mysłów, par. Zwola; 1043 m. dworskiego gruntu opuszczone u Zinberga. Baczków, z przysiołkami Liski i Ryśki, wś i dobra skarbowe, pow. bocheński, o 8 kil. od Bochni, w parafii rzym. katolickiej Mikłuszowice. Baczkowa, strumień w obrębie gminy Jamielnicy, w powiecie stryjskim. Wypływa z południowego stoku gór bezleśnych, tak zwanego działu Orawskiego, z kilku źródłowisk, łączących się we wsi Jamielnicy. Spływając w kierunku południowym z dość znacznych wysoczyzn, głębokim parowem, opłukuje poszarpane skały, poczem przechodzi w obręb gminy Podhorodec i przybrawszy z lewego brzegu dość silny potok Jamielnicę, uchodzi poniżej folwarku podhorodeckiego do Stryja z lewego brzegu. Br. G. Baczkowice, ob. Buczkowice i Baćkowice. Baczkuryn, wioska, pow. lipowiecki, nad rz. Kończą, wpadającą do Bosi, o 4 w. odległa od m. Monastyrzysk a o 6 wiorst od pocztowej drogi z Humania do Hajsyna. Mieszk. prawosł. 904, katolików 30; razem 934. Cerkiew parafialna i szkółka; ziemi 1296 dzies. , pierwszorzędny czarnoziem. Własność Hulanickich. Zarząd gminny i zarząd policyjny w m. Monastyrzyskach. Kl. Przed. Baczmanka, potok wypływający z silnego źródła pod górą Rachowiecką, w obr. gminy Soli, w pow. żywieckim, płynie głębokiemi jarami w kierunku południowym i uchodzi w przysiołku solskim, Baczmanem zwanym, do rzeczki Słonnicy, dopływu Soły. Br. G. Baczmański potok, powstaje z kilku leśnych małych źródłowisk na południowym stoku góry Baczmańskiej, także Halą Boraczą zwanej 1144 m. , stanowiącej zachodnie ramię hali Lipowskiej 1324 m. w obrębie gminy Ujsół w pow. żywieckim. Płynie przez las Żłatną zwany w kierunku południowym głębokiemi parowami i po krótkim biegu uchodzi w pobliżu leśniczówki w Złatnej z prawego brzegu do potoku Bystrego, dopływu Soły. Baczów, wieś powiatu przemyślańskiego, o 6 kil. od st. poczt. Janczyn, ma 537 dusz, z tego 526 gr. kat. , 11 izraelitów. Obszar dworski posiada gr. ornych 390 morgow, łąk i ogrodów 63 mor. , pastwisk 51 m. , lasu 552. Włościanie posiadają ról ornych 606 morgów, łąk i ogrodów 150 morg, pastwisk 56 m. ; gr. kat. parafią dek. narajowskiego z filią Podusilną wiernych 916 ma w miejscu. W tej wsi jest szkoła filialna 1klasowa. Wieś ta leży w górach tak zwanych przemyślańskich, o 3 mile na wschód od Przemyślan, w okolicy lesistej, grunt ma wilgotny, klimat ostry; zakupiła ją od spadkobierców Michała Baworowskiego spółka Niemców, która grunta należące do obszaru dworskiego parceluje i częściami rozprzedaje, B. R. Baczówka, także Baczowski potok, wytryska na północnym stoku wzgórza Maliniskami zwanego, w obr. gm. Baczowa, w pow. przemyśląńskim. Płynie w kierunku północnozachodnim przez wieś Baczów a minąwszy domostwa baczowskie zwraca się nagle na zachód, przechodzi w obręb gm. Dusanowa, w której po dwumilowym biegu uchodzi z lewego brzegu do GniłejLipy. Dawniej tworzył ten potok kilka obszernych stawów rybnych, z których dziś tylko ślady pozostały. Istnieją bowiem w Baczowie trzy sadzawki i mały młyn. Br. G. Baczyn, wś, pow. krakowski, o 10 kil. od st. p. Liszki, 1189 n. a. morgów rozl. , 97 dm. , 538 dusz; parafia w Budzowie; leży między górami, zdala od bitego gościńca; tartak wodny; ludność zajmuje się wyrobami z drzewa. Baczyna, 1. wś, pow. wadowicki, par. rz. kat. Lanckorona, o 11 kil. od Lanckorony. 2. Baczka Baczkan Bagdad Baczyna Baczyński Baćkowice Bad Badanów Badautz Bademeusel Badewitz Badów górny Badowce Badrzychowice Badzelówka Baechhof Baenz Baehrenhof Baehrisch Baerenberg Baerenbruch Baerenbusch Baerenlug Baerenthal Baerenwalde Baerenwinkel Baerisch Baerkrug Baersdorf Baerwalde Bagatela Bagenitza Baggen Bagienica Bagienice Bagienki Bagieński Bagieńskie Bagna Bagnica Bagniewko Bagniewo Bagnitz Bagno Bagnowo Bagnowska wólka Bagny Bagów Bagowica Bagrowo Bahińska Bahłaj Bahna Bahnau Baczyna B. , wś, pow. Staremiasto, o 4 kil od Staregomiasta, par. gr. kat. Torczynowice, a rz. kat. Staremiasto. Baczyna, potokleśny, wypływający w Baczynie, przysiołku gminy Dzierżaniny w pow. brzeskim w Galicyi, rozłożonym w lesie także Baczyną czyli Buczem zwanym. Płynie w kierunku wschodnim, i po krótkim biegu uchodzi z lewego brzegu do Paleśnicy, dopływu Dunajca. Baczyński, 1. potok, wypływający z źródłowisk leśnych w obrębie gminy Baczyną zwanej, w pow. staromiejskim. Nad potokiem płynącym zrazu na wschód, potem na południe rozsiadła się gmina baczynska. Potok ten, wspominany w dokumentach tyczących się tej gminy, uchodzi z lewego brzegu do Dniestru, po bardzo krótkim biegu. 2. B. , strumień, dawniej Baniowski zwany, wypływa w północnej stronie gminy Baczyna w pow. wadowickim w Galicyi, z baczyńskich wzgórz, płynie na południe i uchodzi w Baczynie, od prawego brzegu, do potoku Taleczki ob. , dopływu Skawy. Br. G. Baćkowice, inaczej Baczkowice, wś rządowa, donacya, pow. opatowski, gm. i par. t. n. , leży na prawo od drogi z Opatowa do Łagowa, u południowego stoku pasma gór ŚtoKrzyskich. Posiada kościół paraf. drewniany. B. należały dawniej do biskupstwa włocławskiego. W 15 w. istniała tu już parafia, filia Łagowa. Lib. Ben. I 597, 8. W 1827 r. B. miały 32 domy, 283 miesz. Gmina B. , pow. opatowski, s. gm. ok. I w m. Opatowie, st. p. w Łagowie, odl. od Opatowa 16 wiorst. Urząd gm. we wsi Wszachów, lud. 2258, rozległ. 5, 372 m. ; w tern ziemi dworskiej 1829 m. B. parafia dek. opatowskiego liczy 2370 dusz. Bad, po niem. kąpiel, wyraz wchodzący w skład wielu niemieckich nazw miejscowości, i w obrębie ziem słowiańskich położonych, które dotąd lub dawniej były miejscami kąpielowemi, np. Karolowe wary Karlsbad; Swablowce Schwefelbad, BadGoczalkowitz, urzędowa nazwa stacyi dr. żel Prawego Brzegu Odry z Dziedzic do Pszczyny, o 3 kil. od Dziedzic, o 5 kil. od Pszczyny, nad Wisłą, ob. Goczałkowice. Badanów, niem. Badewitz lub Baenz, wś, pow. głupczycki, o 5 kil. od Głupczyc, na płd. , par. kat. dek. głupczyckiego, dobra prywatne. Badautz. ob. Badowce. Bademeusel, ob. Bożemyśle. Badewitz, ob. Badanów, Badów górny, B. Kłody, B. Mściska i B. Dańki, cztery wsie przyległe, pow. błoński, gm. Piekary, par. Mszczonów, o 2 w. od Mszczonowa. B. górny w 1827 r. miał 12 dm. , 109 mieszk. ; B. Kłody, 10 dm. , 71 mk. ; B. Mściska, 8 dm. , 81 mk. , a B. Dańki 17 dm. i 98 mk. Badowce, Badautz, wś, pow. Radowce, na Bukowinie, o 2 kil. od Radowiec, w parafii greckiej nieunickiej Miloscheutz. Badrzychowice, wś. , pow. stopnicki, gm. Grotniki, par. Stróżyska, o 7 w. na północ od Korczyna. W 1827 r. liczyła 322 mieszk. i 88 domów opuszczone u Zinberga. Badzelówka, potok, wypływający w północno zachodniej stronie gminy Niechobrza w pow. rzeszowskim. Płynie w kierunku wschodniopółnocnym i po półmilowym biegu śród skąpych łąk niechoberskich, uchodzi z lewego brzegu do potoku Słotwinką ob. zwanego, dopływu Wisłoka. Baechhof, ross. Bechhof, łot. UpesMujża, wś, pow. tukumski, gub. kurlandzka, między st. Friedrichshof dr. ż. mitawskiej i Frauenbergiem, o 52 w. od Mitawy, st. p. Kilka innych wsi i folwarków w Kurlandyi nosi nazwę B. Baenz, ob. Badanów. Baehrenhof, ob. Radoszów. Baehrisch, ob. Snellowiec. Baerenberg, leśnictwo, pow. inowrocławski, ob. Wodzek Wielki. Baerenbruch, ob. Niedźwiedzie Bagno. Wiele wsi w Prusiech Wsch. nosi nazwę B. Porównaj Niedźwiad. Baerenbusch, 1. wś, pow. wągrowiecki; 12 dm. . 129 mk. , 66 ew. , 63 kat. , 44 analf. 2. B. , folw, pow. wągrowiecki, ob. Pawłowo. Baerenlug, ob. Kobus. Baerenthal, ob. Żuławy, pow. świecki. Baerenwalde, Baerwalde, pow. człuchowski, ob. Mysia Dziura. Baerenwinkel, nazwa kilku wsi w powiatach ostródzkim, rastemborskim, sztumskim i jańsborskim; o tej ostatniej ob. art. Ntedźwiedzi Róg. Baerisch, ob, Snellowiec. Baerkrug, pow. babimoski, ob. Solec Silz. Baersdorf, ob. Golaszyn. Baerwalde, nazwa kilku wsi i osad w powiatach labiawskim, rybackim, malborskim, świeckim. Także st. p. na Pomorzu, okr. reg. ko szaliński, . miasto przemysłowe, 2230 mk. Porównaj Baerenwalde i Berwald. Bagatela, kol. , pow. ostrowski, gm. Komorowo, zamieszkana przez izraelitów, osadzonych na gruntach wsi Wąsewo, staraniem dziedzica Komierowskiego, na niezmiernie korzystnych warunkach, z obowiązkiem starannego uprawiania roli; chat 18. Bagatela, folw. , pow. odolanowski, ma pałacyk, otoczony lasem, stanowi miłą samotnię, przerzyna go rzeczka Niedźwiadek. Należał do Biernackich, teraz Radziwiłłów. Por. Czekanów. Bagdad, folw. , pow. wyrzyski, ob. Glesno. Bagenitza, pow. wejherowski, ob. Bagienka. Baggen, pow. kwidzyński, ob. Bagno, Bagienica, 1. niem. Bagenitza, folw. , pow. wejherowski, pod Smażynem. 2. B. , niem. Bagnitz, wś, pow. tucholski, pod Grostocinem. Bagienice, 1. ws. szlach. , pow. szczuczyński, gm. i par. Białaszewo. 2. B. , lub Bagieńskie, wś. szlach. , pow. szczuczyński, gm. i par. Grabowo. Gniazdo Bagieńskich Herbarz Kapicy. 3. B. , wś szlach. , pow. szczuczyński, gm. i par. Lachowo. Wspominana w dokumencie z 1437 Herbarz Kapicy. 4. B. , wś szlach. , pow. kolneński, gm. Kubra, par. Romany. 5. B. Tryłogi, wś, nad rz. Orzyc, pow makowski, gm. i par. Krasnosielc. W i827 r. miały 29 dm. i 225 mk. 6. B. wielkie i B. garstki, wsie, pow. przasnyski, gm. Krzynowłoga wielka, par. Chorzele. B. wielkie w 1827 miały 20 dm. i 139 mk. B. Ch. Bagienice, wś, pow. dąbrowski, o 7 kil. od Dąbrowy, par. Dąbrowa, 2701 n, a. morgów rozl, 128 domów, 918 dusz, leży w okolicy piaszczystej, niedaleko drogi krajowej z Tarno wa do Szczucina. M. M. Bagienice, trzy wsie w pow. ządzborskim, niem. Bagnowen 1. Stare B. , AltBagnowen, inaczej Bagnowo; 2. Nowe B. , inaczej Kopelewo i 3. Małe B. , inaczej Stawy. Bagienki, wś szlach. , pow. mazowiecki, gm. Stelmachowo, par. Tykocin. Wspominana w 16 wieku Gloger. Bagieński, stare i nowe, dwie wsie w gub. grodz. , dawniej ziemi bielskiej. Bagieńskie, 1. niem. Baginsken, lub Bagensken, wś, pow. jańsborski, pod Kumilskiem, inaczej Bagieńsko. 2. B. , niem. Baginski, wś, pow. ostródzki. 3. B. , niem. Baginski, folw. , pow. wystrucki. Bagna lub Bagno, wś, pow. kolski, gm. i par. Lubotyń; kopalnia torfu. Bagna, przysiołek do Wyżnicy ob. . Bagna, kolonia, pow. obornicki, ob. Lipa Lippe. 2. B. , olędry, pow. wągrowiecki, ob. Miłosławice, Bagna, niem. Josephsberg lub Bagna, wś, pow. chojnicki, pod Czerskiem. Bagna, czyli Bahna, także Bahno zwany potok w obrębie gminy Tureczek niżnich w pow. Turka. Powstaje z kilku źródłowisk w tejże gminie na granicy z Jabłonkąniżnią. Zrazu płynie na południe, potem trzyma się ku wschodowi, płynąc głębokiemi parowami, i uchodzi od lewego brzegu do potoku Spisanego, dopływu Jabłonki. Br. G. Bagnica, wś, pow. chojnicki, par. Pruszcz. Bagniewko, niem. Koenigsdank, wś, pow. świecki, pod Pruszczem. Bagniewo, wś, pow. świecki, par. Gruczno. Bagniewo, wś, pow. świecki, w pobliżu Pruszcza. Bagnitz, ob. Bagienica. Bagno, 1. folw. , pow. szubiński, ob. AleSłownik Geograficzny. Zeszyt II ksandrowo. 2. B. , niem. Bruchdorf, wieś, pow. babimoski; 2 miejsc 1 B. ,; 2. osada Peszla; 38 dm. , 243 mk. , 39 ew. , 204 kat. ; 71 analf. Bagno, 1. niem. Ludwigslust, wś, pow. lubawski, pod Radomnem, należy do Częstkowa. 2. B. , niem. Baggen, wś, pow. kwidzyński, w pobliżu Rehhof. 3. B. , leśniczówka, ob. Brzezinki. Bagnowo, niem. Bagnowen, ob. Bagienice. Bagnowska wólka, niem. Bagnowenwolka, wś, pow. ządzborski. Bagny, wś, pow. sokolski, gub. grodz. , o 36 w. od Sokółki, chat 49. Bagów, przysiołek do Kamienia ob. . Bagowica, rz. , lewy dopływ Dniestru, za czyna się na granicy pow. uszyckiego, powy żej wsi Beznoskowia, wpada do Dniestru około wsi Jaruszki, Dr. M. Bagrowo, wieś, pow. średzki, 5 dm. , 34 mk. , wszyscy katol. , 11 analf. Ma kościół parafialny dekanatu średzkiego. Ks. franci szkanie poznańscy, którym Andrzej Czacki, dziedzic Bagrowa, r. 1702 puścił wieś wyderkiem, wystawili nowy kościół drewniany r. 1751 w miejsce dawnego, także z drzewa, pod dawniejszym tytułem św. Katarzyny. Ko ściół bagrowski oddany został pod zarząd ks. franciszkanom już w XVII wieku przez dzie dziców ówczesnych Dobińskich. W XV i XVI wieku wieś należała do Bagrowskich. Domi nium B. ma 1320 morg. rozl. , 13 dm. , 131 mk. . 2 ew. , 149 kat. ; 72 analf. ; stac. p. i kol. żel. Środa o 7 kil. , gościniec bity o 3 kii. W art. Babin mylnie Bagnowo. M. St. BahińskaRoztoka, potok wo brębie gminy Libochory, w pow. stryjskim. Wypływa z pasma lesistych wzgórz zwanych Magurą 963 m. , odgraniczających gminę Libochorę od gminy Kalny, z kilku małych źródłowisk, płynie głębokim parowem w kierunku północnym przez las Dankowiec i przybrawszy z lewego brzegu potok Połomiste ob, uchodzi w obrębie tej gminy z lewego brzegu do rzeki Syhla zwanej, wpadającej do Oporu, dopływu Stryja. Bahłaj, ob. Bakłaj. Bahna, potok w obrębie gminy Hołowska w pow. Turka. Powstaje z kilku strumieni wytryskujących z polan lesistego wzgórza Bahną zwanego, obfitującego w pokłady rudy żelaznej; przepływa w kierunku północnowschodnim wieś Hołowska, poczem nagle zwraca się na południowy wschód, zabierając liczne potoki leśne, tak z prawego brzegu spły wające z wzgórz Bahny i Kiczery 922 m. , jak z lewego spływające z wzgórza Kruhlą zwanego 867 m. . Uchodzi do potoku Ry bnika Zubrzyckiego, dopływu Stryja. Por. Bagna. Br. G. Bahnau, rz. , do Fryszhafu wpada, przyjmu je rz. Jarft. 6 Bagienica Bajerow Bajerze Bajdarska dolina Bajewo Bahneć Bajda Baje Bahno Bajbuzka Baja Baitkowen Baingow Baincze Baildonhuette Baiersee Bahwa Bahuńka Bahrynowce Bahrymowicze Bahrymowce Bahrinestie Bahrendorf Bahowica Bahoński Bajdy Bajkowce Bahneć, potok, w obrębie gm. Kosmacza, w pow. kossowskim. Wypływa w półn. stronie na gran. tej gminy ze wsią Tekuczą, z ciągnących się tamtędy ku wschodowi wzgórz karpackich, zwanych Kurstul, na wysokości 827 m. npm. , spływa w kierunku wschodnim głębokim parowem przez pola Bahna, poczem nagle zwraca się na południe, opłukując zachodnie stoki wzgórza Bahneć 836 m. , a po złączeniu się z kilku innemi górskiemi strumieniami, między któremi z prawego brzegu znaczniejszym jest strumień Stryszora, uchodzi po trzyćwierćmilowym biegu z lewej strony do potoku Pistynki, dopływu Prutu. Na mapie Galicyi Kummersberga Bl. 51, w dolnym swym biegu nosi ten potok nazwę Bannik, a na nowej mapie Galicyi SpecialKarte 12. C. XXXI od źródeł do ujścia zwie się Bahneciem. Br. G. Bahno, przys. do Wólki Mazowieckiej ob. . Bahno, ob. Bagna i Wołosianka mała. Bahnykowaty, potok, także Byczka zwany, w obrębie gminy Libochory w pow. dolińskim, wypływa w połud. stronie tej gminy na połud. zach. stoku położystego wzgórza Bahna 920. m. zwanego, a na północnym stoku wzgórza Serednycia 954 m. ; płynie głębokiemi parowami w kierunku przeważnie północnym, opływając zachodnie stoki Bahny i przybrawszy z prawego brzegu potoczek Dragulec. wpada po niespełna jednomilowym biegu do Syhly z lewego brzegu we wsi Libochorze. Br. G. Bahonka, potok górski, wypływa z pod skalistego wierchu, zwanego Pustym Wierchem 1358 m. , wznoszącego się po nad pola ną Bahonką 1339 m. , na północnym stoku jego na wysokości 1191 m. , w obrębie gminy Wyszkowa w pow. dolińskim. Płynie debra mi leśnemi w kierunku półn. wsch. , opływając połud. wsch. stoki wzgórz karpackich Derżnika 1290 m. i Gurgulatu 1437 m. i po trzyćwierciomilowym biegu uchodzi do Świcy powyżej Josefstal. Ujście tego potoku leży 704 m. npm. Na mapie Galicyi Kummersberga nie ma tego potoku. Br. G. Bahoński, potok, także Bagna zwany, w obrębie gna. Wyszkowa w pow. dolińskim w Galicyi Wypływa z pod samego głównego grzbietu gór karpackich na granicy tejże wsi z Węgrami, z połoniny Bagna zwanej; płynie głębokiemi parowami w północnowschodnim kierunku i przybrawszy z prawego brzegu po tok Kalinowiecki, uchodzi śród wsi Wyszko wa z lewego brzegu do Mizuńki, dopływu Świcy. Br. G. Bahowica, wś, pow. kamieniecki, gm. Wróblowce, wraz ze słobódką Bahowicką i Jucugą Bahowicką, ma 460 dusz męz. i 192 jednodworców, na czynszu pieniężnym. Ziemi 1035 dz. , należy do rządu. W tej wsi nadano Bezkorniłowiczowi 229 dz. ziemi używalnej. Nie gdyś dobra starościńskie. Dr. M. Bahowica, rz. , ob. Bagowica. Bahrendorf, pow. chełmiński, ob. Niedźwiedź. Bahrinestie, wś, pow. Sereth, na Bukowinie, z parafią grecką nieunicką, o 6 kil. od st. p. Czerepkowce. Bahrymowce, Bahrynowce, wielka wś, pow. lityński, nad Zharem, o 14 w. na zach. od Lityna; r. 1860, według Siemienowa, miała 2222 mk. obojej płci, 219 dm. , należała do dobr hr. Kuszelewa, dziś Kanszyna, dusz męz. liczy 947, ziemi włośc. 2939 dz. , dworskiej wraz z Majdanem Stanowym i Sawina 2096 dzies. , gorzelnia i niegdyś cukrownia. Piękne sady, zwłaszcza śliwkowe. Dr. M, Bahrymowicze, wś z cerkwią paraf. , pow. mozyrski, na lewym brzegu rz. Prypeci, niedaleko ujścia do niej rz. Ptyczy, przy drodze nadrzecznej pomiędzy Kotkiewiczami i wsią Biesiadką, o kilka wiorst poniżej Skryhałowa, w 2im okręgu sądowym petrykowskim, i w 2im stanie policyjnym petrykowskim. Al. Jel. Bahrynowce, ob. Bahrymowce. Bahuńka, potok górski, wytryskujący śród lasu jodłowego z błotnisk rozlegających się po niżej polany Bahuńki albo Bahońki 1339 m. w stronie południowozachodniej gminy Wy szkowa w pow. dolińskim. Płynie w zachod. połud. kierunku, zabierając mnóstwo mniej szych strumyków, spływających z obu stron do tegoż potoku i po półmilowym biegu ucho dzi z prawego brzegu w Wyszkowie do Mizuńki, dopływu Świcy. Br. G. Bahwa, 1. wś, pow. taraszczański, nad rz. Teterówką, wpadającą do Rosi, o 6 w. od m. Żaszkowa, mieszk. 684 prawosł. i 69 katol. Cerkiew paraf. we wsi Teterówce, o 1 wiorstę odległej; jest tu wprawdzie stara unicka kapl. lecz od czasu zniesienia unii na Ukrainie 1839 r. zamknięta. B. pamiętna jest krwawą bitwą, stoczoną na jej polach dnia 20 stycz 1656 r. między wojskami Bohdana Chmielnickiego a wodzami polskimi Potockim II W. K. , Lanckorońskim H. P. K. i Czarneckim woj. ruskim. Padło tu z obu stron 15000 ludzi Kochowski, t. 2 str. 89. Rudowski, Hist. lib. IV. . Kozacy nazwali Bahwińskie pola, drożypole drożaf, drżeć, marznąć od massy zmarzniętych ludzi. Zarząd policyjny w Koszowatej, gminny w m. Żaszkowie. Por. Bahwa, rzeka. 2. B. , wś, pow. zwinogrodzki, nad rz. Bahwą, wpadającą do Tykicza, o 10 w. od Ryżanowki jarmarki, a o 32 w. od Zwinogródki. Mieszk. 1129, wyznania prawosł. , cerkiew parafial. , szkołka i kapl. katolicka parafii Lisianka. Należała dawniej do Czarkowskich, dziś do hr. Bierzyńskich; duża gorzelnia. Zarząd gminny w tejże wsi, zarząd policyjny w m. Kolnibłotach. Kl. Przed. 3. B. , wś, pow. humański, ma kaplicę katolicką parafii Stawiszcze. Bahwa, 1. rz, lewy dopływ Tykicza uhorskiego, ma źródło pod wsią t. n. w pow. humańskim; uchodzi do Tykicza z lewej strony, koło wsi Rusałówki. 2. B. , Sucha Bahwa, prądnik jarowy, który łączy się z drugim takim potokiem i we wsi Bahwie, w powiecie taraszczańskim, przyjmuje nazwisko Mokrej Bahwy lub Teterówki, która rozlewając w staw znaczny we wsi Pobojnej, dalej już przybiera nazwisko Burtów i u wsi Ochmatowa wpada z lewej strony do Tykicza uhorskiego. Pamiętną jest ta rzeczka z powodu, że na polach jej przyległych u wsi Pobojnej i Ochmatowa w 1656 r. krwawą stoczył bitwę Bohdan Chmielnicki z wojskami rzplitej. To pole bitwy kozacy przezwali Drożypolem. 3. B. gniła, przeciek jarowy, poczynający się w jarach wsi Litwinówki, pow. taraszczański. Ujście jej do uhorskiego Tykicza z lewej strony, naprzeciw wsi Woronnego. Baiersee, ob. Bajerze. Baildonhuette, pudlingarnia w pow. bytomskim, par. kat. Chorzów, o 9 kil. od Bytomia, tuż pod Dębem. Baincze, wś, pow. Seret, na Bukowinie, o 3 kil. od Czerepkowiec, z parafią grecką nieunicką w miejscu. Baingow, ob. Banków. Baitkowen, ob. Bajtkowo. Bąj, potok wytryskający w obrębie gminy Brzeziny w pow. ropczyckim, w lesie Bucze zwanym; płynie przez przysiołek brzeziński, także Bajem zwany, w kierunku południowowschodnim i po krótkim biegu uchodzi do po toku Brzezińki, dopływu Wielopolki, wpa dającej do Wisłoki. Br. G. Baja, m. na Węgrzech, hr. baczbodroskie, nad Dunajem. w najżyźniejszej stronie Baczki, 19000 mk. , prowadzi znaczny handel zbożem i bydłem. Bąjaschestie, wś, pow. Gurahumora, na Bukowinie, nad Mołdawą, na granicy Multan, o 12 kil. od st. p. Mazanestie, z parafią grecką nieunicką w miejscu. Bajbuzka, rz. , dopływ Tykicza Uhorskiego, bierze swój początek na gruntach wsi Cybulowa w powiecie lipowieckim. Wspominana w akcie granicznym z r. 1637. E. R. Bąjbuzowce, Bajbuzówka, duża wś rządowa, w pow. bałckim, gm. Sawrań, dusz męz. 511. Ziemi 3024 dzies. Należała do hetmana Rze wuskiego. Dr. M. Bajda, przysiołek do Niegłowic ob. . Bąjdar, ob. Bajdarska dolina. Bajdarska dolina, w płd. części Krymu, pow. jałcki, 16 w. dł. , 8 do 10 w. szer. , ze wszech stron otoczona górami, z których mnóstwo strumieni do rz. Czarnej wpada. W dolinie tej leży 12 wiosek tatarskich, otoczonych gajami winorośli, orzecha, dębu, topoli. Największa z nich wś Bajdar, nad rz. t. n. , o 49 w. na zachód od Jałty Siemienow. Bajdy, wś, pow. jasielski, o 6 kil. od Jasła, w par. rz. kat. Szebnie. Baje, ob. Bałaje. Bajerow, po węg. Bajor, wieś w hr. szaryskiem Węg. , ma piękne łąki i pastwiska, obszerne lasy, kościół katol. par. , 278 mk. Bąjerowce, po węg. BajorVagas, wieś w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. kat. , obszerne lasy, 651 mk. Bajerze, niem. Baiersee, wś rycerska, pow. chełmiński, par. Kijewo, niedaleko Zyglądu. Bajewo, wś w pow. wieliskim, z kaplicą katolicką parafii Wieliż. Bąjkowce, duża wieś, pow. lityński, dusz męz. 335, ziemi włość. 868 dz. Należy do klucza janowskiego hr. Chołoniewskiego. Bajkowce z przys. Połczok, dawniej Baykowce, wś, pow. tarnopolski, o milę od Tarnopola, niegdyś w pow. trembowelskim województwa ruskiego; rozłożona w dość głębokim a wąz kim parowie, wzdłuż koryta rzeczki Chodorówki. Po obu bokach koryta, w którem się wieś B. rozsiadła, przeciągają z południa ku północy płaskowzgórza, tak zwane Szczurowe góry, które, szczególniej po stronie zachodniej, dzieląc koryto wodne Chorodówki i Seretu, wznoszą się do wysokości 1150 stóp nad po wierzchnię morza. Po stronie wschodniej prze ciąga w tym samym kierunku płaskowzgórze zwane sabaszyckie, oddzielające również kory to rzeczki Gniłej od Chodorówki; jest nie co niższe, gdyż najwyższy szczyt w tern miej scu dochodzi do 1116 stóp nad powierz, mo rza. Przestrzeń tej gminy wynosi 2, 127 morg austr. , z tego obszar dworski posiada roli ornej 583 morg austr. , łąk i ogrodów 161 m. a. , pastwisk 11, ogrodów 3 morg austr. Las jest przeważnie dębowy. Ludności ma ta gmina 777 w 124 domach i 132 rodzinach; z tych należą 450 do obrządku rzym. kat. , 324 do obrząd. gr. kat. , a 3 żydów. Cerkiew gr. kat. w tern miejscu, pod wezwaniem św. Paraskowii, drewniana, zbudowana według wzorów dawniejszych, z trzema kopułami, w wieku zeszłym przez ówczesnego właści ciela Bajkowiec, Kazimierza Czołhańskiego, który również w roku 1737 parafią przy niej fundował. Do parafii gr. kat. B. dek. tarno polskiego należą także sąsiednie wsie Rusianówka, Smykowce filia i Podsmykowce, li czące razem 1145 dusz obrz. gr. kat. Jest także w B. szkoła etatowa. B. R. Bąjkówka, oh. Janów. Bąjmaki Kobyle, wieś, czyli raczej przysiołek gminy Bołozynowa, należy do obszaru Bahneć Bahonka Bahnykowaty Bahwa Balas Balatschana Bajor Balaton Bakła, góra w Krymie, pow. symferopolski, znamienita z powodu wielu pieczar. Bakłąj lub Bahłaj, wś, pow. proskurowski, 214 dusz męz. , 421 dz. ziemi włośc. , 357 dz. ziemi dworskiej; należy do sukcesorów Za leskiego. Br. M. Baklanowo, wś, pow. porzecki, gub. smoleńska, nad jez. Czystem, o 30 w. od Porzecza; z wielką dystylarnią. Bakocyn czyli Bakoczyn, folwark, w obrębie gminy Źurawna, w pow. żydaczowskim, rozłożony na wznoszącem się po lewym brzegu Dniestru, dość wyniosłem wzgórzu bakocyńskiem. Bakończyce, mylnie Pakończyce, przysiołek do Krównik, pow. przemyski, przy dr. żel. przemyskołupkowskiej, 232 morg rozl. , 46 mk. B. powstały za Ludwika węgierskiego około 1380 starosta węgierski w Przemyślu założył tu zwierzyniec, od madziarskiej nazwy i którego poszedł wyraz B. Bakońska równina, węg. Bakony, na zachodzie Węgier, 24 mil długa, 15 szeroka, a w niej las tegoż nazwiska, 12 mil dł. , 5 m. szeroki. Bakota, wś, pow. uszycki, była miastem grodowem jeszcze wcześniej niż Kamieniec i miała jeden z najstarszych zamków na Podolu, zburzony przez Tatarów w 1240 r. Koryatowicze nadali ją Niemirze w 1388 r. i odbudowali zamek. Jakiś czas należała do dóbr królewskich, następnie była starostwem; w 1774 władał nią Sadowski, później Weleżyński, dziś wś rządowa. Leży u zbiegu Budki z Dniestrem. Tejże nazwy wś ma istnieć na Wołyniu i posiadać słynne jaskinie. Bakowce, wś, pow. bobrecki, o 17 kil. od Bóbrki, o 4 kil. od st. poczt. Strzeliska Nowe, 1422 morg rozl. , 400 mk. Parafia gr. kat. dek. bóbreckiego z filiami Repechów, Lubeszka, Żabokruki, Trybuchówce wiernych 1816. Bakowiecki, potok, wypływa na łąkach gminy Repechowa w pow. bobreckim, zabrawszy z lewego brzegu potok Żabokrucki. płynący na południe, na granicy gminy Repechowa z Bakowcami, przechodzi w obręb gminy Bakowiec, zrazu płynie w kierunku południowowschodnim, a potem w południowo zachodnim, ustawicznie śród obszernych łąk moczarowatych, które niegdyś stanowić miały, według śladów dziś jeszcze istniejących, dno bardzo wielkiego jeziora. Przechodzi następnie w obręb gminy Kniesioła; tu przepływa przysiołek Oszustowice, gdzie dawniej istniał młyn nad tym potokiem, a zabrawszy wody potoku Berteszowskiego, przepływa środkiem wsi Kniesioła i łąk kniesiolskich, na granicy gmin Kniesioła, Oryszkowiec i Leszczyna zwraca się nagle na zachód, a przepłynąwszy gminę Oryszkowce i tworząc w końcu granicę między gmidworskiego w Soporowie, w powiecie brodzkim, rozłożony po wschodniopołudniowej stronie gminy Bołozynowa, na granicy z miasteczkiem Sokołówką i wsią Brachówką; mieszkańców liczy 177, z tych 15 obrz. łac, 156 gr. kat. a 6 żydów. Bajor, ob. Bajerów, Bąjorąjcie, wś rządowa, nad rz. Szeszupą, pow. władysławowski, gm. Leśnictwo, par. Władysławów. Na lewo od drogi z Władysławowa do Szak, na samej granicy Prus. BąjorVagas, ob. Bajerowce. Bąjory, niem. Bajohren, kilka wsi w Prusach wsch. , głównie w pow. gierdawskim, niedaleko Nordenborka. Bąjrukowka, wś, pow. bracławski, 362 dusz męz. , 759 dz. ziemi włośc. , 682 dz. ziemi dworskiej, należała do Wołodkiewiczów, dziś towarzystwa cukrowarnianego Stepanowieckiego. Dr. M. Bajsarowo, st. p. , pow. menzeliński, gubernia ufimska, między Menzelińskiem i Birskiem. Bąjtkowo, Bajtkowy, niem. Baitkowen, wś, i dobra szlach. , pow. ełcki, st. p. , 180 mk. Bąjtuzy, wś, pow. czerkaski, nad bezimienną rzeczką wpadającą do Bosi, o 7 wiorst od m. Moszen, mieszk. 1341 29 katolików, 1306 prawosł. i 6 żydów. Cerkiew paraf. i szkółka. Należy do moszniańskiego majątku ks. Woroncowa. Wioska położona na wklęsłej równinie, sformowanej po osuszeniu błota, które niegdyś ciągnęło się aż poza Moszny, na przestrzeni 10 w. Ziemia nadzwyczaj urodzajna, z bujnemi sianożęciami po nad rzeką, 2047 dzies. rozległości. Bardzo piękny widok na Moszny i na pałac ks. Woroncowa. Mieszkańcy trudnią się latem rolnictwem a zimową porą handlem drzewnego węgla, który wożą do pogranicznej stepowej gubernii chersońskiej, do Mirgorodu, Elizawetgradu i Mikołajewa. Bakaicha, płaskowzgórze, dawniej Bakasicha zwane, przeciągające ponad doliną Nizborga nowego po południowej stronie przy granicy z Krogulcem i Kopczyńcami, w powiecie husiatyńskim, nieco lasem dębowym porosłe Enc. Gralicyi. Bakąjczuki, także Bakujczaki, przysiołek w obrębie gminy Czernicy w pow. brodzkim, położony pod wzgórzem i lasem czernickim. Bakalowa, przysiołek miasteczka Pomorzan, w powiecie złoczowskim, położony po północnozachodniej stronie tego miasteczka, przy granicy z miasteczkiem Dunajowem. Bakałarzewo, znaczne niegdyś dobra z miasteczkiem, w pow. suwalskim położone; obecnie rozpadły się na kilka mniejszych majętności. B. osada miejska miasteczko, pow. suwalski, gm. Wólka, należy do sądu gminnego okr. II w Filipowie. Odległa od Warszawy 275 w. , od Suwałk 18 wiorst. Liczy obecnie 103 domy i 1554 mieszkańców, oddających się przeważnie przemytnictwu; przeważna część mieszkańców żydzi. Miasteczko założone było w roku 1651 i stanowiło własność familii Horaczków, obecnie należy do Jana Stegmana i Brunona Karwowskiego. Ma kościół drew niany pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, fundacyi ks. Korbielewicza, który to kościół w roku 1771 wystawiony a w 1821 przez marszałkową Ciemnołońską wyrestaurowany został. W osadzie tej mieści się kancelarya zarządu gminy Wólka oraz szkółka elemen tarna, na utrzymanie której kassa gminna udziela 80 rs. zapomogi rocznie, a składka mieszkańców na ten sam cel wynosi rs. 20. W B. jest także bożnica. Do osady należy młyn wodny. B. , parafia dekanatu suwalskie go, liczy 8, 410 wiernych. B. Ch. Bakałdyńska przystań, nad Wołgą, właściwy port Kazania, o 4 wiorsty od tego miasta. Bakaniszki, wś, pow. trocki. Bakaniuk, wś i folw. , pow. suwalski, gm. Koniecbór, o 9 wiorst od Suwałk, liczy 33 domy, 122 mężczyzn i 141 kobiet, ogółem 263 mieszk. Folwark B. ma 3 domy i 24 mk. Mieści się tu zarząd gminy Koniecbór. Bakczysarąj, Bachczysaraj, m. nadetatowe, pow. symferopolski gub. taurydzkiej, o 2 i pół wiorst od stacyi B. dr. żel. łozowskosewasto polskiej, st. p. , 10528 mieszk. Dawniej sły nęło bogactwem i handlem. Pałac hanów, otaczające go łaźnie i wodotryski, są pamiątką świetności. Na cmentarzu blisko pałacu spo czywają zwłoki MengliGireja i jego ojca, za łożycieli państwa Krymu, oraz innych hanów z domu Girejów. Mogiła z okrągłą kopułą, w guście wschodnim, zwana Grobem Potoc kiej, ma być zbudowaną przez KerimGireja, dla wziętej w niewolę Polki, z domu Potockich, którą on nadzwyczajnie kochał. Podanie to obrał poeta rossyjski Aleksander Puszkin za przedmiot swego poematu Fontanna w Bakczysaraju, tłumaczonego na polski przez Adama Rogalskiego Wilno, 1826 r. . W Sonetach krymskich Adam Mickiewicz wspomina także o Bakczysaraju. Kościołów ma B. prawosław nych 2, ormiański 1, meczetów 22, karaickich domów modlitwy 2; domów murowanych 866, wodotrysków 65, fabryk i rękodzielni 25, z których główne wyrobów safianu, Czyt. F. Liwonowa nB. i jeho dostoprimieczatielnosti Moskwa 1874. F. S. Bakendorf, niem, Heidebruch, wś, pow. ządzborski, pod Mikołajkami. Baki, st. poczt. , pow. warnawiński, gubernia kostromska, między Siemienowem i Warnawinem. nami Oryszkowoami i Jatwięgami uchodzi po półtoramilowym biegu do Boberki z lewego jej brzegu. Br. G. Bakowszczyzna, wś, w północnej stronie pow. borysowskiego, w gm. dokszyckiej, w 4tym okręgu sądowym dokszyckim. Mu siała kiedyś należeć do Baków, których poto mek jezuita, autor pociesznych wierszy, po sprzedaniu dóbr w Borysowskiem fundował jezuitów w Błoniu ob. Błoń. Al. Jel. Baksza, wielka wś rządowa w powiecie bałckim, liczy dusz męz. 628, ziemi 2701 dz. W 1816 r. majątek ten wraz z wsią Rossochowatą nadany był na 12 lat generałowi Wiarmitinowi. Dziś oddano Radcy Tajnemu Karolowi Warandzie 2291 dzies. Jest tu zarząd gminny. Baksza, ob. Sielnice. Bakszty, 1 gm. i wś, pow. oszmiański, liczy 475 dymów, 3473 włośc. ob. pł. Zarząd gminny we wsi Bakszty. Gmina składa się z 3 okręgów wiejskich Bakszty, Grabowo, Dziewiergi liczy 52 wsi. 2. B. , wś, pow. wilejski, majętność dziedziczna rodziny Kowalewskich, w odległości 12 w. od stacyi Usza na linii LibawaRomny. Zawiera przestrzeni 800 dz. , w tej ilości gruntów ornych 200 dz. , łąk do 150 dz. , pastwisk i nieużytków do 50 dz. , lasów sosnowych i zarośli 400 dz. , gospodarstwo trojpolowe, ziemia urodzajna, siana zbiera się około 9000 pudów; gorzelnia. 3. B. , pow. wilejski, o kilka wiorst od Radoszkowicz, dziedzictwo rodziny Bohdanowiczów Enc. Org. wymienia jedne z tych wsi jako miasto, nad Berezyną, pod którem 1794 r. zachodziły żywe utarczki. Bakuła, wś rządowa, pow. przasnyski, gm. i par. Baranowo, nad rz. Omulew, o 5 w. od Baranowa. W 1827 r. liczyła 19 dm. i 110 mieszk. ; dziś 20 dm. , 172 morg. rozl Bakuna, przysiołek do wsi Cziresch ob. . Bakany, wś, pow. sokolski, gub. grodz. , o 21 w. od Sokółki, nad Łososną. B. były starostwem, w 18 w. płaciły 346 złp. kwarty i były w emfit. posiadaniu Bułharyna. Bal Potok, po węg. BalPataka, wieś w hr. szaryskiem Węg. , 160 mk. Bala, ob. Balla. Balaklawa, ob. Bałakława. Balamutowen, ob. Bałamutowo. Balasfalva, Blasendorf, ob. Blasz. Balasineszty, wś, pow. chocimski, gub. besarabska, nad rz. Welią, o 58 w. na płchwsch. od Chocima; r. 1860 miała 293 mk. , 61 dm. BalassaGyarmath, ob. Bałaszowce. BalasVagas, ob. Blażów. BalatonFüred, ob. Szczawy błotnickie. Balatschana, wś, pow. suczawski na Bukowinie, o 7 kil. od Suczawy, z parafią grecką nieunicką w miejscu. Balasfalva Bakła Bakłąj Baklanowo Bakocyn Bakończyce Bakońska równina Bakota Bakowce Bakowiecki Bakaicha Bakąjczuki Bakalowa Bakałarzewo Bakałdyńska przystań Bakaniszki Bakaniuk Bakczysarąj Bakendorf Baki Bakowszczyzna Baksza Bakszty Bakuła Bakuna Bakany Bal Potok Bala Balaklawa Balamutowen Balasineszty Balassa Bakła Balceryszki Balatyce Balatyce, ob. Bolacice. Baląg, po niem. Ballingen, wś, pow. olsztyński Balbinowo, albo Sznekowo, wś, pow. dryssieński, z kaplicą katolicką parafii przydrujskiej Balbinowo, Bałbinowo, st. dr. żel. dynebursko witebskiej, między Georginowem a Bałtynem, o 180 w. od Witebska Balcarzowice, niem. Balzarzowitz, wś, pow. wielkostrzelecki, o milę od W. Strzelc, w par. katol. Kotulin Balcery, wś, pow. radzymiński, gm. Międzyleś, par. Podstoliska. W 1827 r. miała 35 dom. i 233 mieszk Balceryszki, 1. wś, pow. trocki, dawniej własność ks. Ogińskiego, o 4 w. od Żyżmor a o 1 1 2 od stac. dr. ż. Koszedary. Na gruntach tej wsi są kurhany, zapewne z czasów pamię tnej bitwy Litwinów z Krzyżakami nad Strawą, blisko Zyżmor, w r. 1348. 2. B. , wś, pow. trocki, parafia Jewije. 3. B. , wś, pow. lidzki, niegdyś Putkamera własność, z papiernią Balcis, jez. , pow. sejneński, gm. ŚwiętoJe ziory, na wschód od jez. Szławanta, od którego oddziela je wązki przesmyk, a na połd. od wsi Szławanty; brzegi lesiste, wysokie, obszar 50 morg. Na karcie woj. topogr. XIV 3 nosi mylną zapewne nazwę Balcza. Bnlciuny, wś, pow. trocki. Balciuniszki, zaścianek, pow. trocki. Balcza, ob. Jeziorupa i Balcis. Balcie, dwór. pryw. , pow. rossieński, o 40 w. od Rossien Balczewo, 1. wieś szl. , pow. inowrocławski; 3 miejsc 1 B. , 2 folwark, 3 cegielnia, 2307 morg. rozl. , 8 dm. , 148 mk. ; 41 ew. , 106 kat. , 61 analf. , stac. p. i kol. żel. Inowrocław o 8 kil. , gośc. o 2 kil. 2. B. , leśnictwo, pow. szubiński, ob. Białczewin. Baldau, ob. Bałdowo. Balden, ob. Bałdy. Baldenburg, zwany też Białembork, Białobork, Białybór, małe miasteczko na pograniczu Po morza w p. chojnickim, liczy mieszkańców 2181, z pomiędzy których tylko 56 katolików. Ma kościół katol. , który jest filią do Eikfiru, i zbór ewang. Przed reformacyą kościół tutejszy był parafialny; proboszcz, oprócz dostatecznego upo sażenia w miejscu, posiadał jeszcze całą wielką wieś Bischofthumb, którą mu zapisał w r. 1408 wielki mistrz krzyżacki Ulryk von Jungingen. Później to wszystko zaginęło. Protestantyzm wzmocnił się tu bardzo w czasie napadów szwedzkich. W r. 1645 po śmierci proboszcza innowiercy nawet kościół i plebanią spalili, żeby tylko większe mieć prawa. Kiedyby był założony Baldenburg, akta nie wspominają. St. p. Kś. F. Baldocz, ob. Baldowec, Bal. Baldona, Baldohn, łotew. Baldonesmujża, wś, mko i dobra w Kurlandyi, w okr. bauskim. Parafia t. n. obejmuje ważniejsze wsie Thomsdorf, Dünhof, Macrzendorf i i. Dolina na której leży, przerzniętą jest strumieniem Kekau, wpadającym do Dżwiny. Obywatel kurlandzki baron Korf w końcu zeszłego wieku kazał go własnym kosztem oczyścić, przekopać głębiej, i brzegi jego wyłożyć granitem. Przy wielkiej drodze z Dyneburga do Rygi, w pobliskim lesie, pobudowano domy do mieszkania i łazienki dla kilkuset chorych wygodne, oraz dom przeznaczony na bale i inne zabawy. Woda baldońska jest czysta, bez żadnego koloru; powierzchnia jej niekiedy pokrywa się siarką. Po smaku i zapachu można poznać obecność siarki, ale ta w przeciągu dni kilku znika zupełnie, a w dobrze zatkniętych butelkach woda daje się przechowywać dwa i trzy tygodnie bez zepsucia. Źródło baldońskie nigdy nie zamarza; woda jego służy przeciwko glistom, tudzież działa skutecznie na przewód pokarmowy Baldowec, po węg. Baldocz, wieś w hr. spiskiem Węg. , kościół katol. filialny, kąpiele obfitujące w siarkę i wapno, 240 mk. H. M. Baldram, wś i kol. , pow. kwidzyński, niedaleko Kwidzynia Balejkowo, okrąg wiejski w gm. Hińsk, pow. wileński, liczy nast. wsie Naskańce, Strzały, Rudziszki, Małyniszki, Słoboda; zaśc Sąkołaby, Pohulanka Baleńszczyzna, inaczej Posimnicze, fol. , pow. kalwaryjski, gm. i par. Simno, wchodził dawniej w skład obszernych dóbr Simno, czyli Koleśniki Balewko, ob. Balewo. Balowo, niem. Baalau 1. wś, pow. malborski, pod Grunowem. 2. B. , dwie wsie, B. i Balewko, pow. sztumski, pod Dzierzgoniem, i par. Kraśnałąka Balga, wś kościelna, mko, włość, młyn w pow. świętomiejskim, na półwyspie hafu, starożytna Honeda, b. gród krzyżacki zbudowany 1289 r. ; b. komturat, od którego 1419 zależało dziewięć wójtostw. Dziś st. p. , 777 mieszk Balica, także Borowa, potok w obr. gm. Ba lic w pow. krakowskim. Wypływa ze źródlisk leśnych koło leśniczówki i na północ od folwarku halickiego, Borowem zwanego, pły nie środkiem wsi Balic w kierunku wschodnim i po przeszło ćwierćmilowym biegu uchodzi po za wsią śród łąk do Rudawy z prawego jej brzegu. Br. G. Balice, wś, pow. stopnicki, gm. Gnojno, par Janna, na prawo ode drogi ze Stopnicy do Chmielnika, szkoła gminna. 1827 r. było tu 49 dm. i 342 mieszk Balice, z przysiołkami Werychów, Szczy Bal. glicki i Podkamycz, wś. w pow. krakowskim, o 4 kil. od Zabierzowa na południe, ma 2312 n. a. morgów rozl. , 100 domów, 753 dusz, pa rafia w Morawicy, szkoła ludowa jednoklasowa, gorzelnia i młyn amerykański, położenie pagórkowate, z pięknym widokiem na Kraków. Jan Bonar, obdarzony przez Zygmunta I staro stwem rabsztyńskiem i oświecimskiem, założył tu piękny pałac i ogród, który Jan Firlej woj. krakowski i hetman w. koronny, odziedziczyw szy w r. 1562 B. , odnowił, przyozdobił i przyjmował tutaj wspaniale króla Henryka Walezyusza w 1574 r. Ztąd wjazd odbywała Anna Rakuzka żona Zygmunta III. Za pano wania Sasów były B. w ręku Szembeków, później Sołtyków a obecnie są własnością ro dziny Homolaczów. M. M. Balice, dawniej Balicze, wieś i gmina w powiecie mościskim, niegdyś w ziemi przemyskiej wojew. ruskiego. Rozłożona w powabnej pagórkowatej okolicy opodal od traktu wiedeńskiego, w odległości od Przemyśla 2 1 2 mili, o 6 kil. od st. p. Szechynia, w par. rz. kat. Hulaków, par. gr. kat. w miejscu. Obszar gm. halickiej zajmuje według najnowszych pomiarów 3674 mg. Cała miejscowość składa się z kilka mniejszych odległych od siebie pojedynczych części, mających osobne nazwy Chałupki, Balickie, Cegielnia, Kazimierz, Wojcie, Kozłowszczyzna i Szuszczyzna, z których dawniej każda część osobne stanowiła dziedzictwo Balicze podgórne, także małe, podleśne lub zarzeczne, często zaś Balice, lub mylnie Balicza górna zwane, wieś i gmina w pow. żydaczowskim. Położona po prawym brzegu rzeki Świcy, przy ujściu do niej rzeki Turzanki, przy drodze powiatowej belejowskiej; od poczty i parafii łac. w Sokołowie 7 kil. , parafia gr. kat. dek. bolechowskiego wiernych 706 i urząd gminny w miejscu. Mieszkańców liczy obecnie gmina 775; z tych są 26 obr. łac, 733 gr, kat. i 16 żydów Balicze podróżne, wieś, pow. żydaczowski, leży przy ujściu potoku Sukiel do rzeki Swicy, dopływu Dniestru, od Żydaczowa na południe o 3 i pół mili, od Sokołowa o 3, 7 kil. na wschód. B. mają par. gr. kat. dek. bolechowskiego z filiami Sulatycze i Sokołów wiernych 1797. Przestrzeń posiadłości więk. ról ornych 263, łąk i ogrod. 403, pastwisk 517, lasu 335; posiadłości mniej. ról ornych 553, łąk i ogrodów 730, past. 292. Baligród, Balihorod, mko, pow. Lisko, o 4 mile od Sanoka, nad rz. Hoczewką, ma par. rz. kat. i gr. kat. , tę ostatnią z filiami Bystre, i Sterżnica Stężnica. Dekanat gr. kat. dyec. przemyskiej ma parafij 18 B. , Bereska, , Wetlina, Wołkowyja, Gorzanka, Hoczew, Zernica, Zahoczewie, Krywe, Łopienka, Mchawa, Polańczyk, Raby, Smerek, Terka, Cisna, Jabłon ki, Jaworzec. Wiernych 14906. Si poczt. Enc. Org. mniejsza mylnie nazywa B. miastem powiatowem Baliki, wś, nad rz. Pisną, pow. kolneński, gm. Rogienice, par. Nowogród Balin, wś, pow. rypiński, nad stawem, gra. Pręczki, 881 morg. rozl. , 19 dm, 217 mk Balin, z przyległ. Jankowice, pow. turecki, gm. Niewiesz, o 4 wiorsty od Uniejowa, na prawym brzegu rzeki Warty; składa się z kilku oddzielnych folwarków, 2 3 włókowych, i kilkunastu mniejszych powstałych przez rozkolonizowanie około 1860 r. Położenie bardzo korzystne, grunta pszenne, łąki nadrzeczne wyborne i obfite, stąd też inwentarze dobre i zamożność wyjątkowa. Budynki porządne, domy mieszkalne okolone ogrodami owocowemi. Zamożność sprowadziła tu ośwatę i umoralnienie. Włóka ziemi warta tu do 4000 rs. , ogólny obszar wynosi 1500 m. B. należał dawwniej do Walewskich a następnie do Gierałtowskich, którzy go rozkolonizowali. W. S. Balin, 1. lub Balina, mko nad rz. Mukszą, pow. kamieniecki, o 20 w. od Kamieńca, ludności 825. Zygmunt I, wynagradzając męztwo rotmistrza Sieniawskiego w bitwie pod Obertynem, darował mu wś. Balinę w 1531 r. , która wkrótce przemianowana została na miasto. Tu odbywał się zwykle zbrojny popis szlachty całego województwa. Wróciwszy do rąk królewskich, składała starostwo, przynoszące dochodu 12, 296 zł. lustracya 1765 r. Do starostwa oprócz miasta należy przedmieście Majdan, Wołoszczyzna i przysiołek Cyganówka. W kilka lat potem dobra te stały się własnością Stadnickich a następnie Dwernickich. Faustyn Dwernicki otrzymał w 1782 przywilej ponawiający dawniejsze jarmarki. Od Dwernickich przeszło do Bohuszów, dziś Sadowskich. W B. mieszczą się stajnie cesarskie. Do Sadowskich należy 1844 dz. ziemi używ. i 78 nieużytków; do Trzecieskich 285 dz. , Jaworskich 187 dz. , Mansurowa 265, Haupta 27. Ziemi włośc. 1251 dz. Jest tu cerkiew murowana, 8 sklepów, 16 rzemieślników. 2. B. , wś, pow. lityński, dusz męz. 318; ziemi włościańskiej 477 dzies. Należała do starostwa lityńskiego, dziś rządowa. 3. B. , pow. drysieński; z kaplicą katolicką parafii rosickiej Balin, z przysiołkami Cezarówką, Koźmi nem i Krudziejówką, wś, pow. chrzanowski, ma 2627 morgów rozl. , 223 domów, 1263 dusz, parafia w Kościelcu szląskim, szkoła ludowa jednoklasowa, leży w blizkości kolei żelaznej Cesarza Ferdynanda i gościńca do Mysłowic, w okolicy znajdują się kopalnie żelaza i galmanu. M. M. Balinka, wś, pow. augustowski, gm. Sztabin, par. Krasnybór. Do B. należy leśnictwo balińskie, gub. suwalska, pow. augustowski Balatyce Baląg Balbinowo Balcarzowice Balcery Balcis Balciuniszki Balcza Balcie Balczewo Baldau Balden Baldenburg Baldocz Bal Baldona Baldowec Baldram Balejkowo Baleńszczyzna Balewko Balowo Balga Balica Balice Balicze podgórne Balicze podróżne Baligród Baliki Balin Balinka Balice Ballupoehnen Baltruschaten Baltrischken Baltinosa Baltin Baltikallen Baltadohnen Balszyn Balsę Balschkehmen Ballowken Ballgarden Ballgardehlen Ballhof Ballienen Ballingen Ballrau Balingródek Balingródek Balińska Baliński Balkoutz Balschau Balogfalva Balnowice Balnów Balniczka Balnica Balmsdorf które dzieli się na trzy straże Żyliny, Balinka, j Rudawka. Balingródek, Balinogródek, małe miasteczko w powiecie święciańskim, gubernii wileńskiej, o 5 mil od Wilna ku północy, położone na le wym brzegu Wilii, o 424 w. od jej źródeł. Ignacy Baliński, marszałek powiatu wileńskiego, chcąc ożywić ruchem przemysłowym ustronne położenie majętności swojej Punżan, zaczął zgromadzać około r. 1822 ludność rze mieślniczą w osadzie Bagieliszki, której dał nazwisko rodu swego Balinogródek. W nowem miasteczku wymurował kościół filialny filia parafii Korkożyszki, dziś nieistniejący, pod tytułem Opatrzności Boskiej, należycie go opatrzył, i kilkadziesiąt domów zbudował. Rzemieślnicy i przekupnie prędko zaludniali to miejsce, które od czasu do czasu ożywiało się przybywaniem różnych pobożnych na uroczy stości kościelne i wieśniaków na targi. W ko ściele spoczywały zwłoki ojca fundatora, także Ignacego Balińskiego, ostatniego wicemarszał ka trybunału głównego litewskiego, znanego z prawości męża na całej Litwie. M. B. Halino, domin, , pow. inowrocławski; 564 m. rozl, 4 dm. ; 68 mk. ; 9 ew. , 59 kat. ; 42 analf. Halince z przysiołkiem Trofanówką, wieś, pow. kołomyjski, o 4 kil. od miasteczka Gwoźdźca, obszar dworski posiada ról ornych 490 morg, łąk i ogrod 11 m. , past. 13, lasu 81 m. a. ; włościanie posiadają ról ornych 2329 m. a. , łąk i ogrodów 92 m. , pastwisk 158, lasu 7 m. Ludność wynosiła przy ostatnim spisie w 1870 roku 1364 głów, z tych rz. kat. 21, gr. kat 1312, ormiańsko kat. 6, izraelitów 25. Gr. kat. parafia w miejscu, należy do dekanatu kołomyjskiego wiernych 2532; rzym. kat. parafia należy do Gwoźdźca, posiada szkołę etatową 1klasową i kasę pożyczkową. Włościanie trudnią się rolnictwem i chowem bydła. Właściciel Jakób de Hasso Agopsowicz. Balińskasłobódka, wś, pow. kamieniecki, przy trakcie prowadzącym do Kamieńca, 240 dz. ziemi włość, 415 dz. ziemi dworskiej, należy do Janowicza. Dr. M. Baliński, strumyk, wypływa w obrębie gminy Balina, w pow. chrzanowskim, z błotnisk i przepływa wieś środkiem ku południowi, poczem zrasza łąki, łączy kilka małych stawów i wpada na granicy z Luszowicami do potoku Luszówką zwanego, dopływu Chechła. Br. G. Balkoutz, ob. LaudonFalva. Balków, folw. i kolonia, pow. łęczycki, gm. t. n. , par. Gieczno, folw. morgów 782, dymów 7, kolonia morgów 873, dymów 59; posiada urząd gminny, odl. od Łęczycy 14 w. , od Piątku 8 w. W 1827 r. B. liczył 37 dm. i 294 mieszk. B. gmina, ma s. gm. i st. poczt. w osadzie Piątek o 8 w. ; ludności 4158, rozległości 11, 301 mor. Posiadłości większych liczy 13, przy rozległości tychże 7154 morgów. Osad włościańskich w gminie 472, zajmują 4147 morgów. Szkółka jedna we wsi Gaju. Z zakładów fabrycznych istnieje tu cegielnia, torfiarnia i 4 wiatraki. B. Ch. Balkuny, wś rządowa, pow. kalwaryjski, gm. t. n. , par. Mirosław, od Suwałk odl. 73 w. , od Kalwaryi 44 w. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 158 mieszk. B. gm. , lad. 4382, rozległości 15408 mor. , sąd gm. okr. IV w osadzie Olita, st. poczt. Simno. W gm. gorzelnia, tartak i szkoła początkowa. W skład gm. wchodzą Arciszkany, Balkuny, Cyganowo, Dobkiszki, Dyrwany, Gudele, Hałaburdziszki, Iwankowo wś i fol. , Jackowo, Kasperowszczyzna, Knicieniszki, Kurnany, Łowikintanki, Łowikintany, Łukiniany, Łysagóra, Manczuny, Marynka, Niunka, Oniszki, Pasznia, Potrakiel, Romejki, Sopociszki, Szypulszczyzna, Trakiel, Warda, Woronogóry, Woronowsko, Zniszki i Zyrany. Balia v. Bala, nazwa obszernego terytoryum w pow. augustowskim, które z czasem rozdzie liło się na kilka odrębnych posiadłości z oddzielnemi nazwami, 1. B. wielka, folw. w gm. t. n. , par. Teolin, odl. od Suwałk 72 w. , od Augustowa 56 w. Znajduje się tu stary dwór, wystawiony przez Antoniego Dziekońskiego podskarbiego litewskiego, w połowie XVIII wieku, i urządzony z wielkim przepychem. By wał w nim Stanisław August na polowaniach. B. gmina, lud. 4450, rozległości 22042 morg, s. gm. okr. III i st. poczt. w osadzie Sopoćkinie, o 11 w. ; w skład gminy wchodzą Ballako ścielna, B. Kownacka, B. solna wś i folw, B. sucha, Bessaraby, Bereżany, Bieliczany, Białobłoto, Dobrowola, Eustachowo, Hoża, Jatweź wś i folw. , Kapłanowce, Kiełbaski, Kodziowce, Kowniany, Linki, Łojki, Mańkowce, Michało wo, Plebańskie, Piaskowce A. , Piaskowce Łowcewicza, Piaskowce Szymborskiego, Popowskie, Sambory, Skowronki, Skryniki, Sylwanowce, Świackgórny, Tatarszczyzna, Ulkowce, Wandzin, Wassaraby wś i folw. , Wasilewicze, Wojtowa wś i folw. Wolowiczowce, Zabreczany i Zagorany. 2. B. Kościelna, folw. i wś, 284 mk. , 41 dm. , b. par. unicka dek. augustowskiego. 3. B. Kownacka, wś i folw. Dobra te położone na obu brzegach Niemna na leżały w zeszłym stuleciu do ks. Franciszka Ogińskiego, kuchmistrza W. ks. Lit. W 1819 ks. Kleofas Ogiński sprzedał ich część z tej strony Niemna położoną, która odtąd osobną stanowi posiadłość. 4. B. Sucha, wś i folw. Do bra te w zeszłem stuleciu należały do zakonu jezuitów a po skasowaniu jego, na mocy przywileju z dnia 20 grudnia 1788 r. nadane zostały Antoniemu hr. Wołłowiczowi senato rowi na prawie emfiteutycznem; późniejsi posiadacze nabyli je od skarbu na zupełną wła sność. b. Ch. Ballau, inaczej Sixtin, ob. Bałowo. Balie, wś i folw. , pow. kalwaryjski, gmina Kisna Wielka, par. Łoździeje. Ballgarden i Ballgardehlen, dwie wsie, pow. tylżycki, pod Tylżą. Ballhof, folw. dóbr Mały Paniów w pow. bytomskim, 1839 założony. Ballienen lub Domeiken niem. , wś, pow. gąbiński, st. p. Niebudssen. Ballingen, ob. Baląg. Ballowken, ob. Bałówki. Ballrau, ob. Przeczno. Ballupoehnen, kilka wsi w Prusiech Wsch. , w pow. gołąbskim B. inaczej Prachersdort, pilkaleńskim, darkiańskim inaczej Gaidssen i ragneckim inaczej Karczauningkon. Balmsdorf, ob. Harykowce. Balnica, wś, pow. Lisko, o 6 kil. od st. p. Wola Michowa, w parafii gr. katol. Maniów. Balniczka, potok, także Balnickim zwany, w obrębie gminy Balnicy w Galicyi. Wypły wa pod grzbietem Beskidu lesistego, na samej granicy Galicyi z Węgrami, na polanie Bubnin zwanej, płynie w kierunku północnym przez wieś Balnicę, przybierając liczne potoki gór skie, spływające z Beskidu, tak od wschodu, jak zachodu, i po 3 4 milowym biegu uchodzi w obrębie gminy Maniowa z lewego brzegu do potoku Osławy. Br. G. Balnów, wś, pow. dzisieński. Była tu kaplica katolicka, par. Hermanowicze. Balnowice, niem. Belsmdorf, wś w pow. namysłowskim, o 2 w. od Namysłowa, filia j katolickiej parafii Krzyżowniki; owczarnia zarodowa. Balogfalva, st. dr. żel. z Fülek do Miszkowca na Węgrzech. Balschau, ob. Balczewo. Balschkehmen, Baltzkehmen niem. , wś, pow. darkiański, w pobliżu Darkian. Balsę, dwór pryw. w pow. szawelskim, nad Wyrwitą, o 50 w. od Szawel. Balszyn, niem. Balschin, wś, pow. szyłokarczemski, w pobliżu st. poczt. Kalningken. Baltadohnen, inaczej Eymenischkem niem. , wś, pow. pilkaleński, w pobliżu st. poczt. Kraupischken. Baltikallen niem. , wś, pow. kłajpedzki, niedaleko Kłajpedy. Baltin, przysiołek do Seletina ob. . Baltinosa, przysiołek do wsi KapuKo drolui ob. . Baltrischken niem. , wś, pow. ragnecki, niedaleko st. p. Wischwill. Baltruschaten, Baltruscheiten, Baltruschelen, Baltruschen, Baltruschkehmen, Baltrupoehnen, niemieckie nazwy wielu wsi w pow. ragneckim, pilkaleńskim i nizinowym. Bałtycki port po niemiecku Baltischeport, do r. 1762 zwany Rogerwick, miasto portowe w gub. estońskiej, pow. harieńskim, o 368 w. koleją bałtycką od Petersburga, nad zatoką Rogerwick. Zamierzono urządzić tu port wojenny, jako mogący mieścić znaczną flotę, ale z powodu, że północna jego część zupełnie jest otwarta od strony morza, zaniechano tego zamiaru. Okręty, idące z Messyny z owocami krajów południowych, starają się jak najwcześniej zawinąć do tego portu; wyładowują tu swój towar, który wysyła się do Rewia i Petersburga lądem. Oprócz takich okrętów, inne nie nawiedzają Bałtyckiego portu, z powodu bliskości Rewia i braku powrotnych ładunków. Liczy się się tu mieszkańców 3159, st. p. Z B. do Rewia 45 wiorst. Bałtyckie morze, Bałtyk, od łotewskiego słowa bałtos, biały, z powodu barwy niektórych jego brzegów, pokrytych białym wapiennym kamieniem, po niemiecku zwane Ostsee, to jest morze wschodnie; zwane dawniej wendzkiem lub sarmackiem, wielka zatoka morza niemieckiego, oblewająca brzegi północnozachodniej części Rossyi, wschodniej Szwecyi i Dai północnej części Prus. Przypuszczają, nu, że już Fenicyanie nawiedzali te brzegi, zakupując tu bursztyn; ale rzecz ta nie jest udowodniona. Rzymianie rzeczywiście docierali brzegów morza baltyckiego, nazywając je Kodanską zatoką Sinus Codanus. Potem rozmaite narody zamieszkiwały pałudniowę brzegi tego morza; najpotężniejsi z nich byli Wendowie, naród słowiański, i od nich morze baltyckie nazywano wendzkiem albo wendyjskiem. Wpółnocnej i północnowschodniej jego stronie mieszkali Finnowie, w zachodniej Gotowie i inne narody germańskoskandynawskie, całe zaś pomorze baltyckie od Wisły do Elby czyli Laby zamieszkiwały słowiańskie plemiona rozmaitych nazwisk. Miasta hanzeatyckie, powstałe ze słowiańskich, jak Lubeka, Brema, Hamburg, nabrały pewnego znaczenia na morzu baltyckiem od połowy XIII wieku; Polska za czasów Bolesława Chrobrego już panowała na tern morzu od Gdańska do Kamina. Przed pierwszym podziałem Polski, Baltyk oblewał jej prowincye Pomorze książęce, województwo pomorskie, powiat gdański, województwo malborskie, biskupstwo warmińskie, Prusy książęce, część Żmujdzi, Inflanty i Kurlandyą. Traktatem nysztadzkim w r. 1721 Rossya zyskała na Szwecyi cały brzeg morza baltyckiego od Wyborga do Rygi. Przyłączenie Kurlandyi w r. 1795 i Finlandyi 1743 i 1809 r. rozciągnęło panowanie Rossyi nad wschodnim brzegiem morza baltyckiego od Torneo do Połągi. Zachodni brzeg jego należy obecnie do Szwecyi i Danii, południowy do Prus; ostatnie krańce baltyckiego morza, z zatokami jego, są na północ Torneo 60 51 półn. szer. , na południe Szczecin 53 30 szerokości północnej, na Balków Balkuny Balia Ballau Balie Ballau Baltyń Baltyckie morze wschód Petersburg 30 20 wschod, dług. , na zachód Flensburg 9 30 wschod, dług. Morze baltyckie rozciąga się przeto według południka na 185 mil niemieckich. Powierzchnia jego zajmuje przeszło 6, 000 mil niemieckich kwadratowych, z których więcej niż trzecia część przypada na zatoki botnicką, fińską i ryską. . Zatoka botnicką rozciąga się między Finlandyą i Szwecyą, od wysp Alandzkich do Torneo, na 100 mil niemieckich długości. Fińska zatoka wciska się między grani towe brzegi Finlandyi i Estonii, z częścią gubernii petersburskiej, i rozciąga się od wyspy Dago, na wschód, do Petersburga, na 60 mil niemieckich długości; na całej swej przestrzeni pokryta mnóstwem mielizn i innych miejsc niebezpiecznych. Najmniejsza jej szerokość naprzeciw Rewia wynosi 5 mil, największa między Wyborgiem i Narwą do 20 mil. Zatoka ryska zachodzi ku południowschodowi między Kurlandyą i wyspą. Oesel, i dalej na północ oblewa brzegi Inflant. Oprócz tych trzech wielkich zatok są jeszcze na połudn. brzegu morza baltyckiego zatoka gdańska, albo pruska, szczecińska i lubecka, przy miastach tegoż nazwiska. Także dwie zatoki Kurischhaff pod Memlem, i Frischhaff, pod Piławą, oddzielone od morza mierzejami, czyli wązkiemi klinami ziemi; wodę mają słodką, głębokości w pierwszej 20, w drugiej 15 sążni. Zatoki łączące morze baltyckie z Kattegatem są Sund, Bełt wielki, Bełt mały. Sund przedziela wyspę duńską Zeelandyą od Szwecyi, ma 12 mil niemieckich długości, przy rozmaitej szerokości, najmniejszej pół mili. Corocznie przechodzi przez Sund 12 do 13 tysięcy statków. Głębokość jego 4 do 12 sążni. Wielki Bełt rozciąga się między wyspami duńskiemi Laaland i Zeelandyą od wschodniej, a Langeland i Fionią od zachodniej strony; długość jego 25, szerokość od 1 do 4 mil, głębokość 4 1 2 do 7 sążni. Mały Bełt oddziela wyspę Fionią od półwyspu Jutlandyi; ma długości 30, szerokości 1 4 do 2 1 2 mil, głębokości od 4 do 19 sążni. Statki przechodzą częściej Sundem niżeli Bełtami; przytem w Bełtach są porty mające tylko 16 stóp głębokości, co dla okrętów wojennych nie jest dostatecznem. Wszystkie te zatoki opatrzone są dla bezpieczeństwa żeglarzy rozmaitemi znakami. Na morzu baltyckiem znajduje się bardzo wiele wysp, zwłaszcza przy brzegach Finlandyi, gdzie z powodu mnóstwa kamieni i mielizn tworzą tak zwane schery, labirynt bardzo niebezpieczny dla okrętów. Najznaczniejsza z nich gruppa wysp Aland. W środku zatoki fińskiej leży wyniosła wyspa Hochland, dająca się widzieć żeglarzowi w odległości mil 10. Zatoka ryska ma tylko jedne wyspę Runo, zamieszkaną w największej części przez Szwe Bal. dów, chociaż około lat 140 należy do Rossyi. Właściwie na baltyckiem morzu leżą wyspy 1 Rossyjskie Dago i Worms, należące do gubernii estońskiej. Wyspa Oesel, z miastem Arensburg, i wyspa Mon, składają powiat arensburski gubernii inflanckiej. 2 Szwedzkie Gottland, największa na baltyckiem morzu, prawie na samym środku jego, ma 16 mil długości i 6 szerokości; główne jej miasto Wisby, słynne było między hanzeatyckiemi. Oeland rozciąga się na 19 mil wzdłuż brzegu prowincyi szwedzkiej Smaland, od której ją przedziela zatoka kolmarska. 3 Duńskie wyspy leżą w południowozachodnim kącie morza baltyckiego między Sundem i Bełtami, a mianowicie Zeelandyą. Fionia, Laaland, Langeland, Falster, Moen i t. d. Oddzielnie leży wyspa Bornholm, obwodu mil 15; na krańcu jej północnym wznosi się latarnia morska, na 280 stóp nad powierzchnią wód. Główne warowne miasto Rönne z portem na południowozachodnim krańcu wyspy O półpiętej mili od Bornholmu podnoszą się z dna morskiego skały Erdholmar; na jednej z nich twierdza Christiangoer. 4 Pruskie wyspy starosłowiańska Rugia czyli Rań Rügen, naprzeciw Stralsundu; główne tu miasto Bergen; w północnej stronie Arkona, z latarnią morską. Wyspy Usedom i Wolin leżą w zatoce szczecińskiej, oddzielone są od brzegów zatokami Swinemünde i Dewenau. Na wyspie Usedom sławny port Swinemünde, a na Wolinie znajdowało się znakomite miasto słowiańskie Wineta. Trzy wspomnione wyspy właściwie należą do Pomeranii pruskiej. Morze baltyckie przyjmuje w łono swoje mnóstwo rzek, płynących od północy ze skandynawskiego pasma gór, od wschodu z płaskiej wyniosłości, od południa z gór karpackich; wpada do tego morza ogółem 250 rzek. Znaczniejsze z nich są 1 w Szwecyi rzeka Motala, odpływ jeziora Wetter, wpada pod Nordköping; DalElf, największa rzeka w Szwecyi, ma ujście pod Hefle; Torneo, pograniczna z Rossyą, wpada do krańca odnogi botnickiej; przy ujściu jej znajdują się konchy z drobnemi perłami. 2 w Rossyi Kumeo, wpada do odnogi botnickiej pod Björneborg Kümen od odnogi fińskiej pod Rochonsalm, która od roku 1743 do 1809 stanowiła granicę Rossyi; Newa do odnogi fińskiej pod Petersburgiem; Narwa, łącząca jezioro Czudzkie z morzem; Dźwina zachodnia płynie przez Rygę do zatoki ryskiej; Windawa. 3 w Prusiech Niemen, częścią pograniczna rzeka z Rosyą, wpada pod Memlem do KurischHafu; Pregel, płynąca przez Królewiec; Wisła, największa z rzek baltyckich, płynie mil 131 i wpada w morze trzema ramionami; wschodnie Nogat i średnie płyną do FrischHaffu, a trzecie zachodnie, czyli sama Wisła, do Gdań skiej odnogi; Odra, wpływająca niżej Szczecina do jego odnogi, a potem trzema ramionami do morza baltyckiego. Warnow i Trawo, wpadają do tego morza pod Rostokiem i Lubeką, i przy ujściu swojem tworzą porty Warnemünde i Trawemünde. Morze baltyckie, za pośrednictwem Kanałów spajających rzeki, połączone jest z rozmaitemi morzami 1 z Niemieckiem lauenburski łączy rzeki Trawe i Elbę; kanał Finnow w Prusiech Odrę i Elbę. Trzeci kanał szleswicki albo kielski, łączy rzekę Ejder z zatoką kielską w Danii; z Kategatem, kanał Gothen w Szwecyi, między miastami Gothenburg i Stokholmem. 2 z morzem Białem kanał Aleksandra Wirtembergskiego, pod miastem Kiryłowem, łaczy Newę z Dźwiną północną. 3 z morzem kaspijskiem, czyli Newę z Wołgą, łączą trzy systemata naryiński, wyszniewołocki i tych wiński. 4 z morzem Czarnem kanały berezyński, Ogińskiego i królewski, łączą Dźwinę zachodnią, Niemen i Wisłę z Dnieprem. Morze baltyckie w zachodniej i północnej swoich częściach, w ogólności, większą ma głębokość, niżeli we wschodniej i południowej. Srednia jego głębokość przy wschodnich brzegach, ma 5 do 25 sążni; przy zachodnich 10 do 80 sążni. Największa głębokość tego morza dochodzi od 150 do 170 sążni, między wyspą GothskaSan da i Stokholmem. W zatoce botnickiej, naprzeciw miast Christinenstadt i Björneborg, głębokość wynosi 125 sążni. Fińska zatoka, od ujścia Newy do przylądku Dagerort, stopniowo powiększając się, dochodzi od 1 1 2 sążnia do 60 sążni głębokości. Zatoka ryska głęboka na 30 sążni. Dno morza bałtyckiego, w stronach zachodniej i północnej, jest kamieniste, we wschodniej iłowate a w południowej piaszczyste. Przypływu i odpływu nie ma na morzu baltyckiem. Smak jego wody więcej przaśny, niżeli w innych morzach. Woda jego ma zamykać w sobie 1 30 soli, to jest z funta wody wydziela się jeden, a najwięcej 2 łuty soli. W zatokach botnickiej i fińskiej jeszcze przaśniejsza. a miejscami bywa niekiedy zdatna do picia. Długotrwałe wiatry napędzają ku brzegom zatoki fińskiej ogromne massy wody, która przy ujściu rzek, opierając się ich biegowi, występuje niekiedy z brzegów i zalewa okolice. Doświadczył tego kilkakrotnie Petersburg, a zwłaszcza 10 września 1777 i 7 listopada 1824 r. , kiedy przy twierdzy rzeka Newa podniosła się na 12 stóp wyżej niż zwykle. Opadanie wód baltyckiego morza było przedmiotem licznych sporów w ciągu przeszłego i teraźniejszego wieku. Przypuścić wszakże należy albo ubywanie wód Baltyku, albo podnoszenie się jego brzegów, chociaż nie wszędzie, przynajmniej w niektórych miejscach, zwłaszcza w zatoce botnickiej. Tu prawie wszystkie miasta nadmorskie znajdują się teraz na mieliznie, tak iż zbliżyć się mogą do nich łodzie, gdzie dawniej zawijały okręty. Najlepszym tego dowodem jest dzisiejsze położenie miast Pitco, Luleo, Torneo, NewKarlebi i Björneborga. Przypuszczają, że co sto lat opada woda w morzu baltyckiem na 45 cali; ale są to wypadki postrzeżeń szczegółowych, a zatem do całego morza zastosować się nie dadzą. Od miesiąca grudnia do marca zwykle przerywają żeglugę na tern morzu lody. Jego zatoki i odnogi często ścinają się zupełnie lodem. I tak z roku 1657 na 1658 Karol Gustaw, król szwedzki, przeszedł po lodzie z wojskiem swojem do Kopenhagi. Liczne są porty morza baltyckiego, a mianowicie. 1 Wojenne, rossyjskie Petersburg, Kronstadt, gdzie jest główne stanowisko rossyjskiej floty baltyckiej, Rewel i Sweaborg. Zniesione są porty w Rydze, Abo i Rochensalm. Szwedzkie Stokholm, Karlskrone, główno stanowisko floty szwedzkiej. W Danii Kopenhaga nad Sundem jest stanowiskiem sił morskich duńskich. 2 Porty handlowe znaczniejsze Petersburg, Kronstadt, Rewel, Narwa, Hapsal, Arensburg, Pernow, Połąga, Ryga, Libawa i Windawa, w guberniach rossyjskich nadbaltyckich; Abo, Björneborg, Wasa, HamleKarlebi w Finlandyi; Gefflle, Stokholm, Nordköping i Karlskrona w Szwecyi Helsingör, Kopenhaga, Kiel, Flensburg w Danii. Wolne miasto Lubeka i port jego Trawomünde. W Meklemburgu, niegdyś słowiańskopolskio Rostock i Wismar. W Prusiech Stralsund, Szczecin, Kołobrzeg Kolberg, Gdańsk, Elbląg, Piława, Królewiec, Kłajpeda. Morze baltyckie obfituje w różne rodzaje ryb, koło wyspy Bornholm poławiają się śledzie. Na brzeg Prus i Pomorza wyrzuca morze w znacznej ilości bursztyn. Zdarza się na tern morzu niekiedy fata morgana, miraże, czyli odbicie w powietrzu oddalonych przedmiotów, np. okrętów, brzegów i t. d. Mgły dosyć częste, zwłaszcza rano, na wiosnę, i późno w jesieni. Więcej one panują w zatoce botnickiej, gdzie, oprócz zwyczajnych, zdarzają się suche mgły czyli tak zwany dym słoneczny, po szwedzku Sölrock. Morze baltyckie jest jednem z najniebezpieczniejszych dla żeglugi, zwłaszcza fińska jego zatoka, zasiana wysepkami i mieliznami. Dla bezpieczeństwa znajduje się na brzegach Baltyku mnóstwo latarni i morskich, wież i innych znaków ostrzegających. Morze to jest najważniejszą drogą handlową, którą Rossya wysyła swoje płody i wyroby, i sprowadza nawzajem towary z Europy i Ameryki. W r. 1860 porty rossyjskie Bałtyku sprowadziły towarów za summę 93 miliony rs. . wywiozły za 80 milj. rs. Według Enc. Org. i innych. Baltyń, Baltyno, po łotew. Baltyns, wś Bal Baltyń pow. dyneburski, par. krasławskiej, własność koronna, niegdyś kościołowi krasławskiemu przez Platera nadana, w 17 i 18 w. razem ze Skajstą należała do Wołosowskich. Ma st. dr. żel. dyneburskowitebskiej, między Balbinowem a Kresławką, o 194 w. od Witebska Baltytnów, Baltynowo, po łotew Baltynowa, wś w pow. lucyńskim, niegdyś część starostwa maryenhauskiego, dziś własność Horożańskich. Kościół paraf. Zwiast, N. M. P. , 1796 przez Hylzenów erygowany. Parafian 4080 Baltzkehmen, ob. Balschkehmen. Balwierzyszki, właściwie Barbierzyszki, osada, przedtem mko, w pow. maryampolskim, gm. i par. t. n. , przy ujściu rzeki Pierczajki do Niemna, otrzymała swą nazwę od rafy na Niemnie, zwanej Barbiera. Dobra B. zostały nadane przez Zygmunta I ruskiemu kniaziowi RafałowskiemuHołowczyńskiemu, którego potomkowie zrujnowany kościół katolicki, fundacyi pomienionego króla, samowolnie oddali kalwinom. Po Hołowczyńskich władali temi dobrami Korwinowie Gąsiewscy, od których przeszły na własność Tyszkiewiczów. Obecny kościół drewniany fundacyi ks. Jana Czartoryskiego z 1674 roku. W 1859 r. było tu ludności polaków 644, niemców 65, izraelitów 525, ogółem 1234; obecnie 2424 mk. i 181 dm. Domów drewn. miały B. 153, ubezpieczonych w 1859 na summę rs. 38, 880. Dochód kassy miejskiej wynosił rs. 255. Znajduje się tu kościół parafialny, mający filią we wsi Gudele. Jarmark tutejszy na Zielone Swiątki jest bardzo ożywiony. B. par. , dek. maryampolski, liczy 3536 par. B. gm. , lud. 8427, rozległości 24362 morg. , s. gm. okr. IV i st. p. w m. Preny o 13 i pół w. W skład gm. wchodzą Balwierzyszki os. i folw. , Boboniszki, Buda, Budka, Chojna, Dobrowola, Dowgierdyszki, Graźyszki, Gudele, Gudelenowe, Helcie, Ignalin, Irzmany v. Wołodki, Ignalin, Janowiszki, Jedorajście, Józefowo, Józefin, Kampinie, Karolin, Kidziuliszki, Kloniszki, Kolnino, Końce, Kropinia, Kunigiszki, Lejciszki, Ludwikowo, Maćki, Malinowo, Marynka, Mielniszki, Mielewkiszki, Miodyniszki, Miodwiże, Mokrzyszki, Narawy, Niszejki A, N. B. , Nowahuta wś i folw. , Nowiki, Nowinka, Nowosiołki, Ogrodniki, Ojcowo, Osinkla, Ossa, Piłatyszki, Pobreśce, Podoble, Podkomorze, Podlesie, Podnowosiołki, Pojeziory, PomorgiOsiuklańskie, Poszławanty Tartupskie, Putroszany, Rudziany, Rudziekampie, Ryngiany, Skirptuszki, Szakaliszki, Sześciowłóki, Szlinorajście, Szławanta, Szłajtyszki, Tadeuszowo, Tamuliszki, Użrudzie, Wazgajkiemie, Ważniszki, Węgielnica, Zasłona, Zegżdry, Żmany, Żytowiszki folw. i Żytowiszki nowe. Dobra B. , pow. maryampolski, gm. t. n. , w skład których wchodzi miasteczko t. n. , w zeszłem stuleciu należały do Bał. hrabiów Ferdynanda, Tadeusza i Wincentego Staniewiczów. W r. 1782 nabyte zostały przez Stanisława hr. Tyszkiewicza po nim zaś drogą spadku i z mocy działów z braćmi zawartych, odziedziczył Tadeusz hr. Tyszkiewicz, kasztelan senator Kr. Polskiego, b. generał wojsk polskich. W r. 1831 dobra powyższe uległy konfiskacie, następnie zaś w roku 1846 z Najwyższego rozporządzenia zwrócono zostały córkom generała Tyszkiewicza Józefie Wodzińskiej i Maryannie Łempickiej Balzarzowitz, ob. Balcarzowice. Balzen, ob. Bałcyny. Balzerischken niem. , wś, pow. welawski, niedaleko st. p. Grünhayn Bałabanowicze, wś w pow. nowogródzkim, gub. mińskiej, nad Myszanką Bałabanówka, 1. mko, pow. lipowiecki, nad rz. Uhorskim Tykiczem o 40 w. od Lipowca, o 185 w. od Kijowa, który się zaczyna na polach sąsiedniej wsi Frantówki. Podanie ludu głosi, że na posadzie dzisiejszej B. istniał przed wieki gród Uhorsk, ale ten miał być jakoby od Tatarów zniszczony. Z akt zaś wiemy, że B. wprzódy się nazywała Juszkowcami i należała do rodziny Juszkowskich, przybyłej na Bracławszczyznę z Wołynia a mianowicie z powiatu łuckiego, gdzie posiadała gniazdową swoją wioskę Juszkowicze. W 1569 roku Mykita i Wasyli z Juszkowicz Juszkowscy podpisani na akcie przysięgi na Unią lubelską w grodzie łuckim Arch. Jug. Zap. R. tom I str. 6. Ale Juszkowscy, oosiadłszy w Bracławskiem i założywszy Juszk wce około 1612 r. , przedali je niejakiemu Żyrawskiemu, który znowu odprzedał te dobra Aleksandrowi Bałabanowi, staroście Winnickiemu. Dom Bałabanów h. Korczak pochodził z Albanii, i z tego to domu, jak pisze autor ówczesny, wiele rycerskich i zasłużonych ludzi Rzplitej wychodziło. Bałabanowie byli zagnieżdżeni pierwotnie na Wołyniu, potem już przenieśli się na Podole i Ukrainę bracławską. Aleksander Bałaban był mężem odważnym, doświadczonym w boju; pod Cecorą w 1620 r, wzięty był do niewoli i Rzplita, pomnąc na jego zasługi, 10 tysięcy okupu wyliczyć zań kazała ze Skarbu Kor. przez Konst. 1625. Onto przezwał od swego miana Juszkowce Bałabanówką a Juszkowscy, dawni jej dziedzice, w sąsiedztwie zamieszkali, od tego czasu inne sieliszcze, Horodyszczem zwane, przezywać natomiast zaczęli Juszkowcami. Aleks. Bałaban, przez długi pobyt w niewoli tureckiej niepomału zniszczony na mieniu, musiał się wyprzedawać z dóbr; jakoż w 1624 d. 20 września w Lublinie przyznał tranzakcyą przedażną na Juszkowce alias Bałabanowkę p. Stefanowi Chmieleckiemu i jego małżonce p. Teofili z Chocimierzą. Stefan Chmielecki, jak to dostatecz Bał. nie wiadomo z dziejów, byłto też rycerz zawołany, wojownik szczęśliwy, który, mając powierzoną sobie obronę Podola i Ukrainy, odpędzał wciąż i płoszył Tatarów. Wiadomo jak pod Białącerkwią w 1626 r. i pod Martynowem w 1629 r. ogromną im zadał klęskę. Dzięki też jego dzielnemu ramieniu i ustawicznej troskliwości Ukraina dalsza miasteczkami i wsiami pozasiadywała Jerlicz. W 1626 roku d. 2 czerwca St. Chmielecki datował swój uniwersał z Bałabanówki, przestrzegając, że wojska tatarskie z całą potęgą puściły się na szlak kuczmański, żeby więc mieszkańcy Ukrainy mieli się na ostrożności i żeby z ochoty swej ruszyli się do wojska Jego. Kr. Mości. Akta Grodz. Lw. t. I str. 50. W nagrodę zasług otrzymał chorąztwo bracławskie i starostwa owruckie i taborowskie, a w 1630 r. uczczony był województwem kijowskiem Ale cny Chmielecki, mąż sławny, jakiego wiek nie miał dawny tegoż jeszcze roku 1630 r. d. 20 lutego, z żalem całego Podola i Ukrainy, umarł w Międzybożu, pochowany w Barze. Starowolski w Monumentach napisał dlań nagrobek. Zostawił synów dwóch Łukasza i Adama. W 1631 r. Stany Rzplitej, na prośbę posłów ziemskich, część kontrybucyj niedopłaconych potomstwu jego darowały Vol leg. III fol 695. Łukasz Chmielecki założył obok Bałabanówki drugą wieś i przezwał od swojego imienia Łukaszówką ale niedługo żył, bo umarł w 1645 r. Dziedzicem Bałabanówki został Adam Chmielecki, ale i ten w 1648 roku pod Korsuniem wraz z hetmanami i wielu z rycerstwa dostał się w okowy. W 1648 r. w czasie wojny kozackiej B. smutnych doznała przygód przez rewolucyą ogniem i szablą; W tym roku bowiem kozacy, złączywszy się z hanem tatarskim w poblizkim m. Żywotowie, przez cztery dni stojąc na miejscu w całej okolicy psuli i palili. Ludność też tak z B. jak i z poblizkich miasteczek albo się rozbiegła albo w jassyr została zabraną. Przez długie lata do zniszczonych dóbr nikt się nie dowiadywał, aż dopiero w 1723 r. zjechał do Bałabanówki, dziedzic jej, Jan Worcel, chorąży znaku pancernego, do którego jaką drogą przeszły te dobra po Chmieleckich nie wiemy. W 1734 r. wojska zagraniczne, pod komendą jenerałmajora Kejta, wpadłszy do dworu w Bałabanówce, Worcela rozkrzyżowawszy na wrotach, kłóły Arch. J. Z. R, t. II część 3 str. 185. W 1737 r. znowu hajdamacy zrabowali B. Kuryer polski. W 1760 r. posiadał tę majętność Stanisław Worcel, sędzia ziemski halicki. W 1768 r. w czasie tak zwanej Koliszczyny wielu gospodarzów i różnych ludzi z dóbr Worcella, bojąc się o życie i chudobę, precz rozeszło się i poumykało Arch. J. Z. R. tom I dodatki str. 584. B. następnie należała Bał. do Adama Worcella, potem do Leonarda Worcella, którego córka Emilia wyszła za Michała ks. Radziwiłła, pułkownika wojsk polskich. Po śmierci tegoż w 1847 r. miasteczko to zostało posiadłością córki jego ks. Marcelliny, zaślubionej w 1840 r. Aleksandrowi ks. Czartoryskiemu. W 1857 r. nabył B. Włodzimierz hr. Potocki. W XVIII w. wyrabiano w B. słynne dubeltówki, poszukiwane wonczas przez myśliwych. Ziemi należy do B. 4180 dzies. wybornego czarnoziemu. Zarząd gminny w B. , policyjny w Lińcach. B. rozdziela się dziś na pięć części, nazywających się Zamostjem, Komarówką, Hnojanką, Morosówką i Zawalem. Z dawnego obronnego zamczyska dotrwał po dziś dzień wał. Mieszkańców obojej płci liczy B. 1916, starozak. 113. 2. B. lub Bałabańszczyzną zowie się też we Lwowie na przedmieściu gródeckiem jurydyka oraz posiadłość niegdyś władyków lwowskich i monastyru ś. Jura. Podobnież i parę innych posiadłości miejskich we Lwowie. E. R. i Kl. Przed. Bałachna, m. pow. , gub. niżegorodzka, na prawym brzegu Wołgi, blisko 5 mil od Niższego Nowogrodu, o 1 09 w. od Petersburga, w XVI wieku było już ludnem. Za rządów Heleny Glińskiej r. 1532 wzniesiono tu zamek dla obrony od Tatarów kazańskich, który czas i pożar w r. 1730 zniszczyły prawie do szczętu. Liczy do 4000 mieszkańców; ma 9 kościołów, 46 fabryk i rękodzielni. W połowie przeszłego wieku wywarzono tu soli do 250, 000 pudów, ale ponieważ zużywano przytem wielką ilość drzewa, przeto rząd w r. 1753 zakazał wywarzania. B. ma bank miejski, st. poczt. i przystań statków parowych. Bałachniński powiat ma przestrzeni 73 i pół mil kwadr. , 99, 000 mk. Położenie po większej części niskie i leśne; grunta piaszczyste i błotniste, a zatem mniej urodzajne; wszelako zboże wystarcza na potrzeby mieszkańców Bałaharówka, dawniej Bałaurówka, mylnie Białahorówka zwana, wioska i gmina, niegdyś przysiołek czyli przedmieście miasteczka Obertyna w pow. horodeńskim, rozłożona ku południowowschodniej stronie Obertyna, nad małym potokiem i przy drodze z Obertyna do Kołomyi i Gwoźdźca. Cała przestrzeń zajmuje według najnowszego pomiaru 566 mg. Lasu i pastwisk brak wielki czuć się daje w tern miejscu, jak niemniej w całej okolicy a za paliwo służy tu słoma i łajna suszone. Po stronie wschodniopółnocnej przeciągają tędy małe wzgórza, niegdyś Bałaury czyli Czartowe góry zwane, zawierające w utworach gipsowych, ogromne, 50 do 60 stóp grube pokłady gipsu, pomiędzy któremi w wielu miejscach znachodzą się próżnie, w kształcie małych pieczar, zwykle oknami zwane. Liczy obecnie 34 dm. , 173 mieszk. , z tych 42 obr. łac. , 116 gr. kat Baltynów Baltytnów Baltzkehmen Balwierzyszki Bał Balzarzowitz Balzen Balzerischken Bałabanowicze Bałabanówka Bałachna Bałaharówka Bałachna Bałkosadzie Bałandziuki Bałanówka Bałaszewo Bałaszów Bałaszowce Bałaszówka Bałaury Bałażewicze Bałbinowo Bałcka Bałcyny Bałdowice Bałdówka Bałdowo i 15 żydów. B. należy do parafii rz. kat. i gr. kat. Obertyn. Tej ostatniej B. jest filią. Bałaje, czyli Baje zwany przys. miasta Lubaczowa, położony po północnowschodniej stronie tego miasta, przy granicy ze wsią Młodowem. Bałąjcy, rz. , lewy dopływ Niemna w powiecie nowogródzkim gub. mińskiej, przyjmuje rz. Detomlankę. Bałąjki, wś, gub. witebska, między Lucynem a Opoczką. Bałakałka, ob. Miedianka. Bałakirowo, wś, gub. władymirska; st. dr. żel. moskiewskojarosławskiej. Bałakiry, wś, pow. kamieniecki, gm. Ku jawy, paraf. Skazińce, 214 dusz męz. włośc. , 84 jednodworców na czynszu, 322 dz. ziemi włośc. , wieś bezleśna; ziemi używalnej dwor skiej 551 dz. , należała do klucza gródeckiego Mniszchów, dziś Wilczopolskich. Dr. M. Bałakleja, Bałykleja, 1. mko, pow. chorolski, gub. pułtawska, 3282 mk. , o 1306 w. od Petersburga odległe, ma bank miejski. 2. B. , wś. , pow. czerkaski, nad ściekami trzech rzeczek Serebranki, Miedzianki i Bałaklejki, o 10 w. od Śmiły, z którą stanowi jeden majątek, należący do hr. Bobryńskiego. Mieszk. 2788 prawosławnych, z tych 650 przy fabryce, przesiedlonych z gub. tulskiej. Cerkiew parafialna. Cukrownia 1838 założona, produkująca 62, 300 pud. mączki cukrowej. W 1741 r. liczono tu 101 chat Wizyty czehryńskiego dekanatu za ten rok. Sama nazwa wioski tatarska pochodzi od caryka złotej hordy Bałakłaja, który długo tu stał obozem w czasie wojny ze Skirmuntem Michajłowiczem ks. nowogrodzkim r. 1221 Kochowski t. I str. 247. Ziemi 3917 dzies. , drugorzędny czarnoziem. Gospodarstwo postępowe. Zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Smile. Por. Bałykleja. Balaklejka, rz. , w dorzeczu Dniestru. Nad tą rzeczką wieś Bałakleja w pow. czerkaskim, wpada do rzeki Taśminy w tym powiecie. Bałakława, miasto nadetatowe portowe nadmorskie, w gub. taurydzkiej, pow. jałcki, 781 mk. , o 2020 w. od Petersburga, 84 od miasta gubernialnego a 12 w. od Sewastopola. Stacya pocztowa. W Dykcyonarzu Echarda B. jest też nazwaną Jambol. Bałakowo, wś, w gub. samarskiej, pow. mikołajewski, 2715 mk. , o 1576 w. od Petersburga, o 1 w. od Wołgi, st. poczt. i przystań statków parowych. Bałamarka, rz. , lewy dopływ Irszy. Bałamącek, pustkowie, pow. odolanowski, ob. Bonikowo. Bałamutka, strumień, dopływ rz. Nastaszki ob. . Bałamutowcze lub Bałamutówka, wś, pow. ihumeński, nad rz. Ptyczą, w gminie dudzickiej, w 1 stanie policyjnym uździeńskim, w 4tym okręgu sądowym. O 35 w. od Miń ska. Wieś ta w wybornem położeniu, w ży znej glebie, mająca obfite łąki nadrzeczne, na leżała do Radziwiłłów i przez Stefanią Radziwiłłównę przeszła do Wittgensteina. Dziś wło ścianie są wolni a mając dogodne warunki sta nowią prawdziwie zamożną osadę; niektórzy z nich posiadają kapitały, kupują ziemię na własność i budują piękne domy. Al. Jel. Bałamutówka, wś, pow. proskurowski, gm. Szarawka, ma 343 dusz męz. , 7 jedno dworców, 791 dz, ziemi włośc. , 625 dz. ziemi dworskiej; w tej liczbie lasu 35 dz. Należała do Pomorskich, Pohoreckich, dziś PorajKo szyca. Dr. M. Bałamutowo lub Maługowo, niem, Balamutowen lub Malugowen, wś, pow. ełcki, niedaleko Grabnika. Bałanda, mko w gub. saratowskiej, 6659 mieszkańców, o 1383 wiorst od Petersburga, o 60 od miasta gubernialnego. Bałanda, rz. , nad którą wś Kochanówka, w pow. czehryńskim. Ujście B. do Suchego Taszłyku naprzeciw wsi Bałandyny w tymże powiecie. Bałandyekie jezioro w pow. kobryńskim, rozległe na pół mili kw. ; woda jego w lecie pokrywa się cała bujną roślinnością i kwiatami i wygląda na kwiecistą łąkę. Gnijące rośliny tworzą szkodliwe miazmaty i zatruwają wodę. Za pomocą strugi łączy się ono rzeką Piną. Bałandycze, wś, pow. piński, niegdyś własność jezuitów pińskich. Bałandyna, wś, p. czehryński, nadrz. Suchym Taszłykiem, wpadającym do Taśminy, o 26 w. od Czehryna. Mieszk. 2180 prawosł. , 25 kat. , 40 żydów. Cerkiew parafialna. Należy do wielu właścicieli. W samej wsi 6 starożyt nych mogił i na polach 10, w których żadnych poszukiwań nie robiono. Nazwa B. ma pocho dzić od dwóch słów ruskich bieło dno ponie waż wszędzie tu na głębokości 1 1 i pół ar szyna znajduje się biała glina, w którą cała okolica się zaopatruje. Ziemi 4700 dzies. , dru gorzędny czarnoziem. Zarząd gminny w tejże wiosce, policyjny w mieście Aleksandrówce. R. 1860 miała 449 domów. Kl. Przed. Bałandziuki, przysiołek do Wyszenki ob. , Bałanówka, wielka wieś w pow. olhopolskim, nad rz. Bernadynką, o 25 w. na płn. od Olhopola, dusz męz. 1615; ziemi włościań. 2915; właściciela wsi 5680 dz. Należy do Sapiehów i Potockich. Do klucza tego należy kilka wsi zawierających 9, 000 dzies. ziemi, obłożonej podatkiem; w r. 1860 miała 3357 mk. , 550 dm. , 2 cerkwie, Bałaszewo, wś, pow. siebieski, st. poczt, między Opoczką a Newlem. Bałaszów, m. pow. , gub. saratowska, 7295 mieszk. , o 1353 wiorst od Petersburga, a 240 od miasta gubernialnego, na lewym brzegu Chopra, ma dużo fabryk mydła i świec, bank miejski, st. poczt. Powiat bałaszowski ma 189 mil. kw. rozl. , około 200 tys. mk. , grunta górzyste ale urodzajne; chów owiec kwitnie, równie jak pszczelnictwo. Lasów mało. Bałaszowce, węg. BalassaGyarmat, główne miasto hrabstwa nowogródzkiego na Węgrzech, nad Ipolą, w okolicy żyznej, przemysłowej, z ruinami historycznego zamku, 6500 mieszk. Bałaszówka lub Bałażówka, wś, pow. limanowski, o 7 kil. od Limanowy, w par. rz. kat. Jakubkowice. Bałaury, ob. Balaharówka. Bałażewicze, wś i przystanek nad Prypecią, pow. mozyrski. Bałbinowo, ob. Balbinowo. Bałcka, st. p. , pow. ananiewski, gub. chersonska, przy dr. żel. z Elizawetgradu do Birzuły i z Odessy do Kijowa, o 7 w. od miasta Bałty, o 31 w. od Ananiewa, o 20 w. od Birzuły, o 193 w. od Odessy. Bałcyny, niem. Balzen, wś, pow. ostródzki, niedaleko Brzydowa. Bałdowice, niem. Baldowitz, wś w pow. sycowskim, o 4 kil. od Sycowa, w par. Słupia. Bałdówka, Bełdówka, Mierezna, rzeczka, po czyna się pod wsią Rąbień, w pow. łódzkim, w okolicy lesistej, ze źródeł niskich, przepły wa w kierunku zachodnim pod Bałdowem i Sarnówkiem i naprzeciwko Bałdrzychowa wpada do rzeki Neru. Tworzy ona sześć sta wów i tyleż obraca młynów. Długość od źró dła do ujścia wynosi 26 wiorst; średnia szero kość koryta stóp 16, głębokości stóp 4, nor malny stan wody stóp 2, najwyższy stóp 6. Pod wsią Prawęcice przyjmuje z lewego brze gu rzeczkę bez nazwy, która, wziąwszy począ tek w Woli Grzymkowej, przechodzi cztery stawy i obraca tyleż młynów. Obie te rze czki płyną przez łąki dosyć szeroko, bo na 1 4 część wiorsty rozciągające się po obu ich stro nach. Otaczają je wzgórza, na lewym brzegu gdzieniegdzie pokryte lasami. L. W. Bałdowo, niem. Baldau, wś, pow. starogródzki, niedaleko Tczewa. Bałdrzychów, wś rządowa nad rz. Nerem, pow. łęczycki, gm. Poddębice, starodawna osada na wzgórzach ponad błotnistą doliną Neru, o 3 w. na płd. zach. od Poddębic, między tą osadą a Szadkiem. Wieś ta wraz z paraf. kościołem nadaną została klasztorowi cystersów w Sulejowie w 1176 r. przez Piotra arcyb. gn. W 1331 B. zniszczony był przez krzyżaków. Nowy kościół drewniany założył i uposażył Mszczug opat sulejowski 1491. Murowany wzniesiono 1710 r. ; po spaleniu 1824 nowo odbudowany 1847. W 1827 r. było tu 52 dm. i 406 mk. Obecnie posiada kościół par. , szkołę elementarną od 1879 r. Obszar ziemi 859 m. B. par. , dek. turecki, 1706 wiernych. B. Ch. Bałdrzychowska Góra, wś i folw. rządowy, donacya, nad rz. Bałdówką, pow. łęczycki, gm. Poddębice, gorzelnia, produkująca 3000 wiader okowity, cegielnia, o 3 w. na poł. wsch. od Bałdrzychowa, przed kilkunastu laty st. poczt. W 1827 r. liczyła 56 dm. i 426 mieszkańców; obecnie ma 66 domów Opuszczona u Zinberga. Bałdy, hołdy także bandy czyli baudy zwane, nagie skały gipsowe w obrębie gminy Czortowca, w pow. horodeńskim, wystające prostopadle długim rzędem czyli ścianą po nad dolinę ku północnowschodniej stronie Czortowca. Skały te wystają ogromnemi do 1 1 3 sążnia wysokiemi i kilka sążni grubemi bryłami kamienia gipsowego, których brzegi są pionowo równe, jakby ociosane. Pomiędzy temi skałami są miejsca, zwykle do 3 stóp lub więcej puste, naniesione ziemią, któremi ściekająca z góry woda w czasie deszczów i tajania śniegów spływa na dół i czyni miejscami próżnie, w które później powierzchnia zapada się. Zapadliny te, w niektórych miejscach do trzech lub więcej sążni w przecięciu zajmujące i do trzech sążni głębokie, zowią się pospolicie wertepami czyli oknami. Podobne bałdy czyli skały nagie, gipsowe, znachodzą się także w Chocimierzu, Hawrylaku, Harasymowie, Żabokrukach, Issakowie, Podwerbcach i wielu innych miejscach na Pokuciu. Znachodzą się też mnogie w Galicyi i podobnie na powierzchnię wystające skały piaskowcowe, którym pospólstwo zwykle nadaje nazwy bołdy, uszczołby, berda, chołmy i t. p. jak na Polanicy po za Bolechowem, w Czarnorzekach, w pow. krośnieńskim i w wielu innych miejscach Enc. Gal. Bałdy, niem. Balden, wś szlach. , pow. niborski, niedaleko Wutryn. BałeReut, ob. Reut Bałena, ob. Szeczuwa. , Bałka, pospolita nazwa wielu rzek i strumieni w dolnem dorzeczu dnieprowemu Bałka. Kilka rzeczek wpadających do rzeki Cybulnika nosi to nazwisko, a mianowicie B. Buzowa, B. Retykówka i B. Sadowa z prawej strony; B. Koropczyna, B. Ewtyrzyna i B. Onawa z lewej strony. Por. też Inguł i Tykicz. Bałkąjcie, ob. Janiszki Bałkosadzie, wś, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław; w 1827 r. miała 25 dm. i 236 mk. ; obecnie 31 dm. i 310 mieszk. Bałówki, W. i M. , niem. Ballowken, wś, pow. lubawski, niedaleko Nowegomiasta, par. Ńowemiasto. Bałowo, niem. Ballau lub Sixtin, wś i ma Bałaje Bałdrzychów Bałdrzychowska Góra Bałdy Bałe Bałena Bałka Bałkąjcie Bałówki Bałowo Bałaje Bałąjcy Bałąjki Bałakałka Bałakirowo Bałakiry Bałakleja Balaklejka Bałakława Bałakowo Bałamarka Bałamącek Bałamutka Bałamutowcze Bałamutówka Bałamutowo Bałanda Bałandyekie Bałandycze Bałandyna Bałaszów Bałtyno Bałtynów Bałtyszka Słownik Geograficzny jątek, powiat ządzborski, niedaleko Nakomiad. Bałsupie, wś rządowa, pow. maryampolski, gm. Szumsk, par. Kieturwłok; w 1827 r. liczyła 54 dm. i 409 mk. Bałta, m. pow. gub. podolskiej, po obu stronach rz. Kodymy, o 300 w. od Kamieńca, o 7 wiorst od stacyi Bałckiej ob. drogi żel. bałckoelisawetgradzkiej. Założone przez Józefa Lubomirskiego, od imienia jego nazywało się Józefgród. Część po drugiej stronie rz. Kodymy nazywała się Bałta i należała do Turcyi. W czasie konfederacyi barskiej w 1768 r. ścigany oddział konfederatów schronił się do Bałtytureckiej; goniące go wojska przeszły granicę, miasto spaliły i to było powodem wojny z Turcyą, która skończyła się niepomyślnym dla Turcyi pokojem w r. 1774. Od czasu zbudowania kolei odeskokijowskiej 1866 i gałęzi elisawetgradzkiej miasto szybko wzrosło. Obecnie ma 18942 ludności; wr. 1860 miało 14154 t. j. 7996 izr. , 3656 prawosł. , 1267 raskolników, 392 katol. Ma kościół katolicki parafialny, 3 cerkwie, bożnicę, 3 fabryki łoju wyrabiające tego produktu na 24000 rs. i zajmujące 20 ludzi. Fabryk świec 5, wyrabiają za 5000 rs. , zajmują 7 ludzi; garbarni 5, wyrabiają za 5000 rs. , zajmują 14 ludzi; 2 fabryki wód mineralnych o produkcyi 1500 rs. , fabryka tytuniu 37000 rs. , cegielnia 3, 600 rs. , młyn parowy 20000 rs. ; kantor pocztowy 1 klasy, st. telegraficzna międzynarodowa, domów 1973, po większej części drewnianych, sklepów 110, jarmarki 2, jeden od 25 maja do 1 czerwca, a drugi 29 lipca 3dniowy, szczególniej pierwszy jest znany w całej prawie Rossyi południowej. Towarów nań przywożą za 1 i pół mil. rs, a sprzedają do 800000 rs. , głównie towary łokciowe, konie podręczne i tabunowe. Ziemi do m. Bałty należy 4522 dzies. nieosiedlonej. Paraf. kościół ormiańskokatol. ś. Stanisława, z muru wzniesiony 1765 przez ks. Lubomirskiego, poświęcony 1826 przez biskupa Mackiewicza. Parafia katol. dekanatu t. n. dusz 1488. Kaplice w Rakułówce i Mironach. Bek. bałcki dyecezyi łuckożyto mirskiej rozciąga się na 2 powiaty bałcki i olhopolski a obejmuje 9 parafuj t. j. 6 w bałckiem B. , Hołowaniewskie, Kodyma, Krzywe Jezioro, Raszków, Rybnica a 3 w olhopolskiem Czeczelnik, Miastkówka i Obodówka. Wiernych liczy 17, 335. B. powiat graniczy na półn. z pow. olhopolskim, hajsyńskim i gub. kijow. , na zach. z gub. besarabską i pow. olhopolskim, na połud. z gub. chersońską. Rozległość pow. bałckiego jest 140, 17 mil kwadr. czyli 6782, 5 wiorst kwadr. 792685 dzies. . Od Bałty do Bohopola i granicy kijowskiej gub. jest grunt po większej części płaski, od Bałty ku Dniestrowi skalisty. Nad rz. Kodymą i Sawranką miejscami są piaski a także nad Dniestrem i Bohem ziemia miejscami piaszczysta i kamyczkowata, w innych miejscach powiatu czarna i urodzajna. Powiat bałcki ma więcej stepowy charakter, mniej ma wód i cierpi na częste posuchy. Ludność powiatu mężcz. 111, 902, kob. 100, 690; razem 221592, a zatem na jedne kwadr. milę przypada 1585 mk. , na jednę wiorstę kwadr. 32, 7; na jednego mieszkańca 3, 57 dzies. ; pow. bałcki jest więc najmniej zaludniony ze wszystkich pow. gub. podolskiej. Pod względem religii prawosł. męż. 89855, kob. 87475 razem 177330; kat. męż. 2818, kob. 2738 razem 5556; izraelitów męż. 18427, kob. 18499 razem 36926; protestantów męż. 91, kob. 49 razem 140; sekciarzy męż. 769, kob. 886 razem 1655. Izraelitów posiada więcej niż którykolwiek powiat gub. podolskiej. Pod względem stanów szlachty męz. 1080, kob. 1150 razem 2230; duchowieństwa męż 843, kob. 836 razem 1679; mieszczan męż. 18944, kob. 19479 razem 38423; włościan męż 83859, kob. 83651 razem 167510; różnych stanów męż. 7276, kob. 4574 razem 11850. W 1878 r. zawarto ślubów w m. Bałcie 210, a w pow. bałckim 2847. Urodzonych w m. Bałcie męż 456, kob. 299 razem 755; urodzonych w pow. bałckim męż. 5936, kob, 5458 razem 11394; zmarło w m. Bałcie męż. 283, kob. 167; razem 450; zmarło w pow. bałckim 4218, kob. 4020; razem 8238. A zatem liczba urodzonych w Bałcie wyższą jest od liczby zmarłych o 305, w pow. zaś o 3156. Pod względem używalności ziemi pod zabudowaniami, ogrodami, wygonami 72. 622 dzies. ; pod uprawnemi polami 11. 382 dz. ; pod lasem 61. 662 dz. ; pod błotami i wodami 37. 316 dz. W roku 1878 zasiano pszenicy 102048 czetw. , zebrano 544822; zasiano żyta 33101 cz. , zebrano 196953; owsa zasiano 35677 cz. , sprzątnięto 178740; jęczmienia wysiano 28056 czet. , zebrano 134055; hreczki wysiano 18704 czetw. a sprzątnięto 89370; kartofi wysadzono 18885 czetw. , zebrano 72489 czet. W pow. bałckim liczą koni w 1871 roku 29220 szt. , bydła 107305, owiec 122242, świń 75544. Fabryki w powiecie bałckim Fabryk świec 10, produkcya 9600 rs. , zatr. 12 ludzi; fabryk łoju 4, produkcya 24300 rs. , zatr. 21 ludzi; garbarń 6, produkcya 6100 rs. , zatr. 16 ludzi; cukrownia 1, produkcya 100000 rs. , zatr. 330 ludzi; gorzelń 11 z produkcyą 635000 rs. , zatr. 130 ludzi; browar 1 z produkcyą 1500 rs. , zatr. 2 ludzi; labryka wód mineralnych 1 z produkcyą 1500 rs. , zatrudnia 4 ludzi; fabryka tytuniu 1 z produkcyą 37000 rs. , zatr. 20 ludzi; cegielni 8 z produkcyą 8600 rs. , zatr. 22 ludzi; młynów pośledniejszych 2 z produkcya 16500 rs. , zatr. 14 ludzi; młynów parowych 8 z produkcyą 41200 rs. , zatr. 12 ludzi. Razem w pow. bałckim fabryk 53, z produkcyą rs. 881300, zatrudniających 583 ludzi; reszta mieszkańców trudni się rolnictwem, żydzi handlem i drobnym przemysłem, ale i ci nawet w ostatnich czasach wzięli się do rolnictwa. Rzeki powiatu są Boh płynie przez środek powiatu; do niego wpadają w granicach pow. a Sawranką, bierze początek w powiecie bałckim między Horodyszczem i Czarnominem, wpada pod miastem Sawraniem; przyjmuje Jałaniec na gruntach wsi Jałaniec. b Kodyma zaczyna się na gruntach m. Kodymy i na przestrzeni od Bałty do Koniecpola oddziela gub. podolską od chersońskej; wpada pod m. Koniecpolem. c Sinica zaczyna się w gub. kijowskiej we wsi Sinicy w pow. humańskim, płynie przez pow. bałcki, wpada do Bohu niżej wsi Sabatynówki. Mołdawka, wypływa w pow. bałckim pod wsią Mołdawka, wpada w Hołoskowie. e Siniucha płynie granicą pow. bałckiego i gub. chersońskiej od wsi Kogutówki do m. Bohopola, gdzie wpada do Bohu. Z prawej strony przyjmuje Jatrań, oddzielającą pow. bałcki od humańskiego, na przestrzeni od wsi Perehonki do Kogutówki. Dniestr płynie południowoza chodnią granicą oddziela Podole od gub. bessarabskiej. Do niego wpada w gran. powiatu a Biełocz zaczyna się w pow. olhopolskim pod wsią Serbami, wpada do Dniestru w bałckim pow. między Biełoczą i Stroińcami. b Mołokisz zaczyna się w pow. bałckim około wsi Łobuszny, wpada do Dniestru pod wsią Mołokiszą, przyjmuje Suchy Mołokisz i Krutę około m. Krute. c Rybnica zaczyna się pod wsią Słobodzieją w pow. bałckim, wpada do Dniestru pod m. Rybnicą przyjmuje z prawej strony Suchą Rybnicę, z lewej Długą Kiełbaśnę około wsi Kiełbaśna i Długi Woronków. d Jahorłyk wypływa w pow. bałckim w okolicach wsi Honorata, oddziela gub. chersońską od podolskiej, przyjmuje z prawej strony rzeki Trościaniec przy wsi Dojban a zaczyna się we wsi Kulnej; do niej wpada rz. Mokra i Czarna. Wołodynka, mała rzeczka na granicy pow. olhopolskiego i bałckiego. Kolej odeskoki jowska przechodzi przez zachodnią część pow. bałckiego i na gruncie jego ma następujące stacye w Kodymie, w Krutem, w Borszczach; z następnej zaś stacyi Birzuły odchodzi gałąź przez Bałtę do Elizawetgradu. Z rzeczy kopalnych ma tylko powiat kamień wapienny, ciosowy, młyński, gips i glinę na fajans. Dekanat rz. kat. ob. wyżej. Cerkwi 178, synagog i meczetów 21, szkoła 2klasowa w Bałcie; szkółki wiejskie powinny być przy gminach, lecz stoją, zwłaszcza latem, pustkami. Powiat bałcki dzieli się na 6 stanów, to jest zarządów policyjnych Nestoito, Krute, Sawrań, Hołowaniewsk, KrzyweJezioro, Ludwinka. Gmin w pow. 24 Moszniaki, Perejma, Korytna, Słownik Geograficzny. Zeszyt II. Baksza, Krute, Pisarzówka, Harmaki, Mołokisz, Czarna, Woronków, Cybulówka, Sawrań, Józefpol, Piszczana, DaniłowaBałka, Tryduby, WielkiBobryk, Wielka Meczetna, Hołowaniewsk, Werbówka, Trojany, Bohopol, Lipoweńskie, Trojanka. Jarmark, najznaczniejszy jest w Bałcie od 25 maja do 1 Czerwca, przywożą towarów na półtora miliona, sprzedają do 800000 rs. Najwięcej towary łokciowe, konie i tabuny dzikie. Drugi jarmark mniejszy, zaczyna się 29 lipca, ciągnie się przez 3 dni, obrót jego do 150000 rs. W pow. bałckim jest 14 miasteczek i 228 wsi. Szpitali w Bałcie 3 miejski na 60 chorych, więzienny na 17 i żydowski; oprócz tego w pow. przy fabryce cukru w Borszczach szpital na kilku chorych. Herb powiatu pół pola ornego i pół stepowego; środkiem ornego przechodzi wół. Dr. M. Bałta, jez. w dobrach krasławskich w Inflantach polskich. Bałtów, 1. lub Bałutów, wś i folw. nad rz. Kamienną, pow. iłżecki, gm. Pętkowice, o 7 m. od Radomia, w górzystem położeniu; ziemi dwor. 1343 morg, włośc. 520 m. ; posiada w niej marmur, kamień wapienny, rudę żelazną i glinkę garn carską, kościół paraf. murowany z XVII w. ; urząd gminny gm. Pętkowice. B. był podobno kiedyś miasteczkiem. Należał kolejno do Ossolińskich, Małachowskich. Choniętowskich; ci ostatni pałac tu wznieśli. B. parafia dek. iłżeckiego liczy 3345 dusz. W 1827 r. B. liczył 52 dm. i 399 mieszk, obecnie ma 47 dm. i 493 mieszk. 2. B. , donacya, pow. nowo aleksandryjski, gub. lubelska, gm. Gołąb. W 1827 r. liczył 49 dm. i 336 mk. B. Ch. BałtowskaWólka, wś i fol. , pow. iłżecki, gm. Pętkowice, par. Bałtów, ziemi dwor. 2325 morg. włośc. , 275 morg. Bałtraki, wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Szumsk. W 1827 r. liczyła 17 dm. i; 114 mieszk; Bałtutyno, wś, pow. jelnieński, gub. smoleńska; st. p. między Jelnią a Poczynkiem. Bałtyca, nieznaczny strumień, wypływa z jez. Bałta koło Krasławia i wpada do Dźwiny na gruntach wsi Sielanki, należącej do dóbr krasławskich. Bałtyno, ob. Baltyń Bałtynów, wś, pow. lucyński. Parafia katolicka dekanatu zalucyńskiego, dusz 4080. Bałtyszka, ob. Wołtysz. Bałucianka lub Bałudzianka, 1. potok w obrębie gm. Zawadki rymanowskiej w Galicyi. Wypływa w północnej stronie tej gminy ze stromych wzgórz Baskidu lesistego, mianowicie pasma ciągnącego się w południowowschodnim kierunku od Dukli, w którym najwyższy szczyt Cergowa góra dochodzi do 718 m. npm. Płynie wązką dolinką na południe i we wsi Zawadką zwanej łączy się z prawego brzegu 7 Bałtów Bałtowska Bałtraki Bałtutyno Bałucianka Bałsupie Bałta Bałsupie Bałtyca Bałta z potokiem Zawadką, uchodzącym do Jasiołki 2. B. , potok w obrębie gminy Bałudzianki w Galicyi, wypływa na zachodnim stoku bez leśnego wzgórza Przymiarkami zwanego w pół nocnej stronie tejże gminy; płynie przez śro dek wsi na południe, opływając zachodnie stoki tegoż wzgórza, poczem tuż za wsią zwra ca się nagle na wschód i tworzy granicę mię dzy tą gminą a gminą Kamionką. Po półmi lowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Ta boru, w dolnym biegu Morawą zwanego, do pływu Wisłoki. Br. G. Bałucz, wś, i Bałucka Wola, wś, pow. łaski, gm. t. n. , par. Borczewice, przy drodze z Łasku do Szadku, o 7 w. na północ od Łasku, w nizkiem położeniu śród mokradli. Posiada urząd gminny. W 1827 r. liczyła 20 dm. i 275 mieszk. B. gmina należy do s. g. okr. II w Wrzeszczewicach, st. p. w Łasku, lud. 3661, rozl. 11, 424 morg. Bałuczyn, wieś, pow. złoczowski, o 5 mil austr. na zachód od miasta Złoczowa. Przestrzeni posiada obszar dwor. roli ornej 427 m. , łąk i ogrodów 344 m. , pastwisk 82 m. , lasu 818 m. ; włościanie posiadają roli ornej 833 m. , łąk i ogrod. 685 m. , pastwisk 160, lasu 5 m. ludności ma 789 głów, z tego rzym. kat. 327, gr. kat. 457, izrael. 15. Parafią gr. kat. ma w miejscu, należącą do dekanatu uniowskiego wiernych 504, do rzym. kat. parafii należy do oddalonych o 7 kil. Glinian gdzie także st. pocztowa dekanatu gliniańskiego. Szkołę posiada 1 klas. etatową. Posiada kasę pożyczkową z kapitałem 3700 złr. aus. Ziemia tu nadzwyczaj urodzajna, położenie całkiem równe, nizkie, w niektórych miejscach moczarowate, również lasu znaczny obszar; klimat łagodny, włościanie trudnią się rolnictwem i chowem bydła. Tutejszy folwark dworski należy do dóbr Kutkorz, własność Henryka hr. Łączyńskiego. Bałudzianka, wś, z przysiołkiem Wulką, pow. sanocki, o 7 kil. od st. p. Rymanów, w par. rz. kat. Klimkówką, w pow. gr. kat. Deszno. Por. Bałucianka. Batutów, ob. Bałtów. Bałuty, os. fabryczna, pow. łódzki, gm. Radogoszcz, leży pod samą Łodzią, przy szosie do Zgierza; obecnie weszła niemal całkiem w obręb miasta. W 1827 było tu 12 dm. i 132 mieszk. Bałwan, ob. Łania. Bałwaniszki, okrąg wiejski w gm. Holszanach, pow. oszmiański. Uczy w swym obrębie wsie Bałwaniszki, Szenciłowszczyzna, Wołkowszczyzna, Szołtany, Szapowały, Sokocieniata, Ciuniszki. Bałykleja, st. p. ; pow. carycyńskt. gub. saratowska, między Kamyszynem a osadą Dubowską. Por, Bałakleja, Bambe niem. , kol. i folw. pod Ragnetą w Prusach Wsch. Banach, szkoła i karczma, pow. pleszewski, ob. Kuchary. Banachy, wś. , pow. biłgorajski, gm. Sól, parafia Puszcza Solska. W 1827 r. było tu 29 dm. i 328 mieszk. Banaszki, wś. rządowa, pow. latyczowski, należała do klucza międzyborskiego ks. Czartoryskich. Banat. Tak się zowie okolica Węgier, płd. wschodnia część wielkiej niziny pannońskiej, między Maroszem, Cisą i Dunajem, słynna z urodzajności, niegdyś moczarowata, przez wielu kolonistów niemieckich, między innemi, zasiedlona. Południową część B. zowią Baczka. Nazwa B. nie ma dziś żadnego znaczenia administracyjnego, chociaż w 1779 złączone były pod tą nazwą B. w jeden dystrykt administracyjny trzy żupaństwa temeskio, torontalskie, krasowskie. Banatki, kolonia pod wsią Kadłub, pow. wielkostrzelecki. Bancerowszczyzna, wś w pow. mińskim, nad Świsłoczą. Bandaki, przysiołek do Wyszatyc ob. . Namiary wś, gub. witebska, nąd Utroją. Bandemershof, ob. Będzimirowo. Bandrów, 1. wś, pow. Lisko, o 15 kil. od st. p. Ustrzyki, z par. gr. kat. w miejscu, 2. B. , kol. niemiecka tamże. Bandrów, potok górski w obrębie gm. Bandrowa, w pow. Lisko, wypływa z źródlisk pod leśnych w południowej stronie tejże gminy; płynie zrazu na północny wschód, poczem na północny zachód przez łąki bandrowskie i sam środek wsi. Poniżej wsi po półmilowym bie gu łączy się z prawego brzegu z potokiem Jasiennikiem. Br. G. Bandtken, ob. Bątki. Bandurka, wś, gub. chersońska, st. dr. żel. OdessaElizawetgrad, między Olwiopolem a stacyą Pomoszcznaja, o 332 w. od Odessy. Bandysie, wś rządowa, nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, gm. Wach, par. Myszyniec, śród błot, na krawędzi południowej lasów puszczy myszynieckiej, 1056 morg, obszaru. W r. 1827 było 32 dm. i 192 mieszk, obecnie 42 dm. i 415 mieszk. Bandziszewo, Bangschin, ob. Będzieszyn. Bania, Banya. Baniami zwą się kopalnie w Tatrach. Wyraz ten nu Słowian węgierskich i Węgrów banya oznacza dół. kopalnię I wchodzi do składu wielu nazwisk kopalń w Węgrzech i Siedmiogrodzie np. AbrudBanya, BakaBanya i t. d. W dolinie kościeliskiej na Ornaku w pobliżu przełęczy Iwanowskiej w gnejsie znachodzą się dziś już opuszczone kopalnie, zwane dziewiątą i czarną Banią. Wydobywano tutaj panabaz, zawierający miedź. Ob Janoty Przewodnik do Tatr i Pienin, Kraków 1860. Br. G. Bania, 1. wś, pow. kałuski w Galicyi; o 1 kil od Kałusza, w par, rz. kat. i gr. kat. Kałusz. 2. B. , wś, pow. bohorodczański, o 10 kil. od st. p. Sołotwina, w par. , gr. kat. Rosulna. 3. B. berezowska, wieś, pow. kołomyjski, obszar dworski posiada łąk i ogrodów 72 n. a. morgi, pastwisk 3 morgi, lasu 1354 mórg; włościanie posiadają gruntów ornych 351 morg. , łąk i ogrodów 1127 morg. , pa stwisk 344 morg. , lasu 4 morgi. Ludności ma 948, z tych gr. kat. 937, rzym. kat. 4, izraeli tów 7. Wieś ta należała niegdyś, wraz z mia steczkiem Jabłonowem, od którogo o 15 kil. jest oddaloną, do starostwa jabłonowskiego; te raz jest własnością rządową. Należy do rzym. kat. parafii w Jabłonowie, gr. kat. parafią de kanatu pistyńskiego wraz z filią Łuczki wier nych 1317 ma w miejscu. 4. B. świrska, wś rządowa, pow. kołomyjski, o l5 kil. od st. p. Jabłonów, w par. gr. kat. Akreszory. 5. B. Stara, przysiołek do Kniaźdwora ob. . 5. B. Kotowska, wś, pow. drohobycki, o 11 kil. od st. p. Drohobycz, w par. rz. kat. Droho bycz a gr. kat. Popiele. Baniany, dwór pryw. w pow. poniewieskim, parafii pompiańskiej, o 23 w. od Poniewieża. Kaplica katolicka. Banica, 1. wś, pow. grybowski, o 4 kil. od st. p. Snietnica, ma 1500 n. a. morgów rozl. , 73 domy, 449 mieszk. narodowości polskiej i ru skiej; parafia obrządku greckiego pod wezwa niem SŚ. Kosmy i Damiana w miejscu; położenie górskie. M. M. 2. B. , wś, pow. gorlicki, o 6 kil. , od st. p. Małastów, w par. rz. katoli ckiej Żmigród. a gr. katolickiej Krzywe. Banica, potok, ma źródło w obrębie gminy Izb w pow. grybowskim, w północnozachod, jej stronie, w lasku; płynie przeważnie w kie runku północnym, przez łąki i pola izbiańskie, poczem dostaje się w obręb gminy Banicy; płynie środkiem tej wsi, zabierając liczne poto ki z lewego brzegu, i po przeszło półmilowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Białej, do pływu Dunajca. Br. G. Banie, niem. Benkheim, wś, pow. węgoborski, st. p. Baników, wierch czyli szczyt w głównym grzbiecie Tatr liptowskoorawskich, wznosi się do wysokości 2178, 3 m. npm. Z mapy hipsometrycznej Tatr zakładu geograficznego wojskowego w Wiedniu. Ob. Ungarischer Karpathen Verein. Bd. IV, p. 255. Br. G. Banilla, 1. B. Mołdawska, wś, pow. starożyniecki na Bukowinie, nad Seretem, o 7 kil. od st. p. Berhomet, z par. grecką nieunicką w miejscu. 2. B. Ruska, wś, pow. wyżnicki na Bukowinie, nad Czeremoszem, st. p. ; w miejscu parafia grecka nieunicką. 3. B. Słobodzie, wś, pow. wyżnicki na Bukowinie, st. p. ; w miejscu parafia grecka nieunicka. Banino, dobra, pow. kartuski, par. Maternia, niegdyś cystersów oliwskich własność. Baniowski strumyk, ob. Baczyński strumyk. Baniówka, ob. Wołczanka. Baniunin, ob. Banunin. Bankau, ob. Bęk, Bękowo. Bankow, ob. Bąkowo. Bankowo, dobra szlach. , pow. gdański, par. Prągnowo. Bankowszczyzna, wś. pow. trocki. Bankewitz, ob. Ławki. Bankwitz, ob. Bańków i Bąkowice. Banna, potoczek leśny, wypływający ze źródlisk leśnych w obrębie gminy Dylągówki, w pow. rzeszowskim, płynie lasem na północ i przeszedłszy w obręb gminy Grzegorzówki, uchodzi po ćwierćmilowym biegu do potoku Mleczką zwanego, uchodzącego do Wisłoku. Banówka, szczyt w głównym grzbiecie Tatr orawskoliptowskich; na granicy stolicy orawskiej i liptowskiej, na północny zachód od grupy turni zwanych Rohaczami Z mapy Węgier wojskowego zakł. geograficznego w Wiedniu 1871. Br. G. Banreve, na Węgrzech, st. dr. żel. z Fülek do Miszkowca, łączy się też koleją żelazną z Dobszyną. Banschestie, wś, pow. serecki na Bukowinie, o 4 kil. od Serethu, w parafii greckiej nieunickiej Muschenitza. Bansekau, ob. Bądzikowo. Banunin, Baniunin, wieś, pow. Kamionka Strumiłowa, o 15 kil. od Buska, obszar dworski posiada roli ornej 349 n. a. mórg, łąk i ogrodów 82 morg, pastwisk 1, lasu 24 m. włościanie posiadają roli ornej 712 m. , łąk i ogrodów 140, pastwisk 7, lasu 56 m. Ludności ma ta wieś 554, z tego gr. kat. religii 479, rzym. kat. 70, izraelitów 7; gr. kat. parafia jest w miejscu, należy do dekanatu buskiego wiernych 450; do rzym. kat. należy do Żelechowa, wsi o 5 kil. oddalonej. Wieś B. leży na płaszczyznie z małem podniesieniem po nad powierzchnię morza, grunt czarnoziem głęboki, bardzo urodzajny, mieszkańcy trudnią j się rolnictwem, chowem bydła; gospodarstwo w tych okolicach przynosi w ogóle obfite owoce. B. ma szkołę filialną. Własność Karo liny de Ehrenzweig Weber. Banya, ob. Bania. Bańki stare, wś, gub. grodzieńska, dawniej w ziemi bielskiej. Banków, niem. Baingow, wś, pow. bytomski, par. michałowiecka, nal. do Siemianowic, o milę od Bytomia, o 3 ów. mili od Król. Huty; folw. z piękną owczarnią. Także kilka innych wsi na Szląsku pruskim, jak np. w pow. namysłowskim, zniem. Bankwitz; w pow. wrocławskim, dziś Benkwitz, i w trzebnickim, dziś Bunkay. Bałucz Banaszki Banat Banatki Bancerowszczyzna Bandaki Bandemershof Bandrów Bandtken Bandurka Bandysie Bandziszewo Bania Baniany Banica Banie Baników Banilla Banino Baniowski Baniówka Baniunin Bankau Bankow Bankowo Bankowszczyzna Bankewitz Bankwitz Banna Banówka Banreve Banschestie Bansekau Banunin Banya Bańki stare Banków Bałucz Bałuczyn Bałudzianka Bałuty Bałwan Bałwaniszki Bałykleja Bambe Banach Banachy Baniany Barak Baraki Baran Barani Barania Baranica Bańska Baragin Bar Barabaszka Barabaszówka Barach Barachcianka Barachelen Barachty Bańska, Bańsko, dawniej Brzozką małą zwana, wieś na Podhalu nowotarskiem, w pow. nowotarskim, o 8 kil. na południe od Nowegotargu; rozlega się po zachodniej stronie Białego Dunajca i drogi wiodącej z Nowegotargu do Zakopanego, ma 2081 morg. rozl. Jedne z jej granic tworzy potok Floren, uchodzący do Białego Dunajca. Gmina Bańska liczy 180 chałup a 876 dusz 423 mężczyzn, 453 kobiet. Parafia do Szaflar. Bańska Bystrzyca po węgiersku Besztercze Banya, wym. się BesterceBania, po niemiecku Neusohl, po łacinie Neosolicum, miasto górnicze w Węgrzech, w komitacie zwoleńskim SohlerComitat, w obrębie rządu prowincyonalnego preszburskiego. Leży na północ od Kremnicy, Sztiawnicy Schemnitz i Zwolenia Altsohl, przy ujściu rzeczki Bystrzycy do Oranu, w dolinie, górami w około otoczonej, i należy do najpiękniejszych miast w Węgrzech, już to z powodu romantycznych swych okolic, pełnych wzgórz, lasów, zamków i hamerni, już to dla pięknych budowli, które samo miasto zdobią. Ludność wynosząca do 10, 000 mieszkańców, składała się dawniej prawie z samych Niemców, których dla urządzenia górnictwa jeszcze król węgierski Andrzej II, w XIII w. z Saksonii sprowadził. Teraz Niemcy i Madziarowie nie wynoszą razem 1 10 części ludności, która jest słowacka, i co do wyznania składa się prawie po połowie z katolików i ewangelików augsburskich. Ma też Bańska Bystryca biskupa katolickiego, jedno gimnazyum katolickie, drugie ewangelickie, sąd komitacki, teatr, huty i szmelcownie miedzi i żelaza, hamernie, różne inne fabryki i wielką papiernię. Tutejsze damascenki klingi są sławne. Tajemnicę fabrykacyi ich posiada rodzina Żubrohlawskich. Władza komitatu woleńskiego rezyduje w Zwoleniu Altsohl. Bańska Bystryca sławna jest w dziejach węgierskich, iż tu 1620 roku na sejmie, dzielny Gabryel Bethlen, królem Węgier obwołany został. Enc. Org. Bar, m. nadetatowe w pow. mohylowskim, gub. podolskiej, o 100 w. od Kamieńca Podolskiego, nad niskim brzegiem rz. Rowu. Pierwotnie nazywał się Rów. W 1752 r. Tatarzy spalili go i starostę Beja Stogniewa z żoną pojmali. Za Zygmunta Igo były to stołowe dobra królowej Bony; należało do nich 5 miasteczek i 38 wsi. Nazwisko Bar nadała miastu Bona na pamiątkę dziedzicznego księztwa swego Bari we Włoszech; wykupiła je Bona od Stanisława Odrowąża i wzmocniła jako pograniczną twierdzę. Miasto otrzymało liczne przywileje i wkrótce stało się handlowem i bogatem, zwłaszcza będąc komorą celną na wołoskiej granicy. Pierwszym starostą ramienia Bony był Wojciech z Białobok Starzechowski, podkomorzy lwow ski, starosta drohobycki, który z rozkazu kró lowej wzniósł zamek, opasał go wałami i opa trzył w działa. Jednocześnie w murze umie szczono tablicę mosiężną, przekazującą pokole niom imię założycielki. Po Starzechowskim na stąpił bohater Podola Bernard Pretficz, nastę pnie Herburt i Buczacki. Po jego śmierci wa rownia barska powierzana tylko była dygnita rzom rzplitej; byli więc starostami Golski wo jewoda kijowski, Stanisław Żółkiewski mię dzy 1610 1614 założył on w B. kolegium je zuitów, które 1781 przeszło pod zarząd bazy lianów a 1782 liczyło 553 uczniów, Mikołaj Potocki i Stanisław Potocki, wszyscy hetmani. Ostatnim starostą był Bohusław Radziwiłł. W czasie wojen kozackich Bar uległ zniszcze niu 1648 r. ; zdobyli go kozacy pod wodzą Krzywonosa, mieszkańcy w pień wycięci. Na stepnych lat Bar kilkakrotnie był zajmowany przez Polaków, Kozaków i liana Tatarskiego. W 1659 r. ziemia barska oddana w dziedzi ctwo Janowi Wyhowskiemu, wojewodzie ki jowskiemu, i za jego czasów miasteczko znowu podźwignęło się, wrócili franciszkanie, a Jan Kazimierz, odpoczywając tu w 1663 r. , w cza sie wyprawy za Dniestr, darował im wieś Szersznie. W 1698 r. syn wojewody Wyhowskiego Eustachy sprzedał Bar Jerzemu Lubomirskiemu. Po zajęciu Podola przez Turków, Bar oddany został w dziedzictwo renegatowi tatarowi litewskiemu bejowi Kryczyńskiemu. Chociaż w 1674 r. Sobieski zdobył Bar, jed nak znowu go Turcy zajęli i trzymali załogę do 1699 r. W 1768 r. 9 lutego zawiązała się tu konfederacya barska; 9 czerwca t. r. bitwa pod miastem z jenerałem Kreczetnikowem, a 30 czerwca msto B. szturmem wzięte przez Apraksina. Od Lubomirskich kupił go Adam Poniński; dziś B. należy do rządu. Bar miał klasztor dominikanów, dziś na farę zamieniony, fundowany w 1607 r. Po klasztorze franciszkańskim pozostały gruzy; bazylianie mieścili się w murach po jezuickich; dziś w tych mu rach jest szkoła prawosławna. Kościół kar melitów, założony przez głośnego ks. Marka niedokończony. Herb Baru B. S. Bona Sforza. Dziś B. ma 8277 mk, , w tem blisko 5000 izrae litów, 703 domy, 114 sklepów, handel niezna czny, kantor pocztowy 4ej klasy, kilka gar barni; 12 jarmarków, 2 cerkwie; sławne są tu błota na wiosnę i w jesieni; gruzy kościołów i zamku świadczą o jego przeszłości. Parafia barska liczy 5374 dusz. Do miasta B. należy nieosiedlonej ziemi 2280 dz. Paraf. kościół kat. ś. Mikołaja, z muru 1811 wzniesiony przez dominikanów. Parafia katol. dek. mohylowskiego dusz 5374, filia w Wołkowińcach; dawniej też kaplica w Mytkach. W B. urodzi się poeta Henryk Jabłoński, Dr. M. Bar, wś, pow. grodecki, o milę od Sądowej Wiszni, o 2 mile na zachód od Gródka położona, liczy 446 mieszkańców, z tych 60 rzym. kat. , 371 gr. kat. , 15 izraelitów; rzym. kat. parafią ma w oddalonych o pół mili Rodatyczach, gr. kat. w Dołhomościskach. Bar, inaczej Zbiór, potok powstający z połą czenia potoków Hrysznego, Radyczowa i Szumówki w obrębie gm. Uniatycz, w pow. drohobyckim. Płynie on łąkami podmokłemi, ciągnącemi się w kierunku północnowschod nim aż do Wacowic, między dwoma pasmami wzgórz; mija gminę Lisznią, poza którą z pra wego brzegu przyjmuje potok Terptów a z le wego potoki Dubieński i Śniatynkę; tworzy granicę między gminą Śniatynką a Starą wsią; przepływa tę gminę i przechodzi w obręb gmi ny Wacowic, gdzie, opłynąwszy północne stoki wzgórza Kogucika, zwraca się łagodnie na wschodniopołudniowy wschód, dostaje się w obręb gminy Rychcic, a wreszcie, płynąc na wschód, ustawicznie podmokłemi łąkami, ucho dzi w obrębie gm. Michałowic do Tyśmienicy dopływu Dniestru. Ujście leży 275 m. npm. Długość biegu od połączenia się trzech poto ków w Uniatyczach czyni przeszło dwie mile, a spad 25 metrów. Br. G. Barabaszka, rz. , nastaje w pow. zwinogrodzkim, wpada do rz. Makszybołota, dopływu Gniłego Tykicza. Por. Malinówka. Barabaszówka, przysiołek do Kopeczyniec ob. Barach, Barrach, ob. Bargłówka, Barachcianka, ob. Mytnica. Barachelen, dwie wsie w Prusach wschodnich, w powiecie ragneckim i w powiecie żuławskim. Barachty, wś, pow. wasylkowski, nad rz. Barachcianka, wpadającą do Stuhny, o 5 w. od Wasylkowa a o 4 w. od dawnej drogi pocztowej do Białej Cerkwi, mieszk. 2105 wyznania prawosł. , cerkiew parafialna pounicka i szkółka. B. nazywały się dawniej Piotroczyn i pierwszą wzmiankę o nim znajdujemy w nadaniu W. K. Kijowskiego Andrzeja, syna Jerzego z r. 1159 kijowskiej Ławrze Pieczerskiej. W r. 1580 Piotroczyn stanowi już prywatną własność, jak się pokazuje z magistrackich aktów kijowskich, i należy do rodu Daszkowskich, od których około r. 1600 kupuje go Hudym za 100 kop groszy litewskich; później należy do starostwa białocerkiewskiego; w końcu darowany został wraz z całem starostwem W. K. H. Branickiemu a w r. 1850 łącznie z całą schedą Ksawerego Branickiego został skonfiskowany na rzecz skarbu. Sama wioska, położona w głębokich jarach, przecięta wałem na 7 sążni wysokim ciągnącym się od wsi Mytnicy. Według miejscowej legendy wał ten miał usypać car czy kniaź Wasyl dla obrony od nieprzyjaciół. Ziemi 3640 dzies. Czarnoziem pomieszany z glinką i piaskiem, jednak ziemia dosyć urodzajna. Arenda młynów i karczmy wynosi rocznie 5000 rs. Zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Wasylkowie. Baragin, niem. Barragin lub Friedrischsdorf, wś, pow. gierdawski, stacya pocztowa Klein Gnie. Barak, nazwa wielu osad powstałych po wyciętych lasach lub śród lasów w późniejszych już czasach. Dawniejsze noszą miano Bud, Majdanów. Nazwę B. spotykamy głównie w obrębie Mazowsza, w Lipnowskiem odpowiada jej Rumunek. Barak, osada wiejska, pow. konecki, gmina i par. Szydłowiec, 3 domy, 24 mieszk. ; smolarnia skarbowa. Gruntu 93 morgi. K S. W. Baraki, wś, pow. kozienicki, gm. Suskowola, par. Sucha. Szkoła wiejska. Baraki, przysiołek do Dąbrowy Narodowej ob. Baran, 1. przykomórek celny, na granicy Galicyi, pow. miechowski, gm. i par. Luborzyca, na trakcie z, Proszowic do Krakowa. 2. B. , wś rządowa, pow. konecki, gm. i par. Miedzierza; młyn wodny. Baran, pustkowie, pow. krotoszyński, ob. Dzierżanów. Baran, rz. , prawy dopływ Bohu, zaczyna się pod m. Zmierzynką w pow. Winnickim, wpada do Bohu pod m. Woroszyłówką. Do niego wpada z lewej strony Kudaszówka. Długa, według W. Pola, mil dwie. Barani, potok, wypływa w Beskidzie lesi stym, na północnym stoku głównego grzbietu w lesie, na samej granicy Galicyi z Węgrami, w Baraniem, przysiołku gm. Olchowca, w pow. krośnieńskim; płynie w kierunku północnozachodnim przez przysiołek i polanę Baranie, wąską górską doliną, zwartą dwoma lesistemi pasmami górskiemi, odrywającemi się od głów nego grzbietu ku północy. Po wschodniej stro nie potoku wznosi się Jaworzyszka, takze 01chowczyk, a po zachodniej Wielka Góra. Poczem przechodzi w obręb gminy Ciechania, zdążając przez nieco szerszą dolinkę do prawe go brzegu potoku Wilsznej, dopływu Wisłoki. Bieg wynosi trzy ćwierci mili; prąd wody szybki i rwiący. Źródła leżą na 610 m. npm. , ujście na 405 m. Br. G. Barania góra, w południowowschodnim zakącie Karpat szląskich, 4175 stóp wysoka. Prawie tuż pod szczytem, na wysokości 3500 do 3600 st. wied. , rozległe błoto, z którego wypływa Czarna Wisełka. Por. Wisła. Czyt. Winc. Pola Rzut oka na północne stoki Karpat. Baranica, wś i fol. , w. , pow. krasnostawski, gm. i par. Gorzków. Leży w okolicy wzgórzystej, poprzerzynanej licznemi wąwozami, o 5 w. na zachód od Gorzkowa. W 1827 r. było tu 25 dm. , 130 mieszk. Bar Baraniecka Baranicha, rz. , ob. Słupianka. Baranie, wś, pow. ostrogski, na połud. wschód od Ostroga; w dziale ks. Ostrogskich r. 1602 jest nazwana Baranie Rogi. Janusz Sanguszko, ostatni ordynat ostrogski, darował z wielu innemi wsiami ks. Jabłonowskim B. , która to wieś należała do klucza krzewińskiego i sprzedaną została w 1804 r. Napruszewskim, obecnie należy do Anieli z Napruszewskich Szczepkowskiej. Ziemia po większej części krzemionka, od północy ma wiele czarnoziemu, a sama wieś na krzemienistym pokładzie, jest tu j gorzelnia, staw i młyn wodny, dwór dziedzi czki nieobszerny ale wygodny, z ogrodem owo cowym. Włościanie uprawiają rolę i trudnią się niektórzy rybołówstwem, mają poddostatkiem koni, bydła, owiec i trzody chlewnej, a że przez wieś do młyna przepływa woda, więc hodują ptastwo wodne jakoto gęsi i kaczki, które w bliskiem miasteczku Sławucie korzystnie spieniężają. Tak męzkie jak i ko biece stroje i bieliznę sami przędą i wyra biają. Z. Róż. Baraniec, niem. Baranitz, król. leśnictwo, pow. brodnicki, par. Golub. Baraniec, także Wielkim Wierchem zwa ny, szczyt w Tatrach liptowskich; na połud niowy wschód od Rohaczów, o 4552 m. na po łudnie od Wołowca, między doliną potoku Smreczanki i Raczkowej; wznosi się do wyso kości 2181, 08 m. Br. G. Baraniecka Wola, wś, pow. samborski, o 13 kil. od Sambora, par. gr. kat. Barańczyce, par. rz. kat. Sambor. Baranie Peretoki, wieś, pow. sokalski, o 1 milę na północ od Sokala, ną samej granicy Wołynia leżąca. Obszar dworski posiada roli ornej 285 mórg austr. , łąk 26 m. a. , pastwisk 2 m. a. , lasu 899 m. a. , włościanie posiadają roli ornej 365 m. a. , łąk 51 m. a. , pastwisk 8 m. a. , lasu 4 morgi austr. W lesistej równej okolicy, grunta urodzajne glinkowate; jest to jedna z najbardziej wysuniętych kończyn Galicyi, do niedawna odcięta od reszty kraju z powodu braku komunikacyi, w ostatnich latach przedłużono gościniec żólkiewskosokalski do Mostów Wielkich, oddalonych o 5 m. a. od tej wsi. Budowa tego gościńca bardzo utrudniona z powodu piaszczystego gruntu i zupełnego braku kamieni w okolicy, które sprowadzają z gór na południowy zachód od Żółkwi leżących, oddalonych od Mostów Wielkich o 5 mil austr. Ludności ma ta wieś rzym. kat. 43, należących do parafiii w Sokalu, gr. kat. 312, należących do parafii w Skomorochach, oddalonych o pół mili austr. Ma szkołę filialną. Mieszkańcy trudnią się rolnictwem i chowem bydła. Własność rodziny Tatarowiczów. Baranie pole, wś, pow. kaniowski, o 25 w. od Olszanicy, st. chwastowskiej dr. żel. , nad niewielką bezimienną rzeczką, wpadającą do Tykicza, na dawnym trakcie pocztowym KijówNowomirgorod Odessa; st. poczt między Taraszczą a Lisianką, w miejscu oddzielenia traktu na mko Bohusław. W Baraniempolu łączą się pocztowe drogi z Taraszczy, Zwinogródki i Bohusławia. Mieszk. 826 wyznania prawosławnego. Cerkiew parafialna zbudowana w 1717 r. kosztem ks. Stan. Lubomirskiego, do którego wówczas należał ten majątek. Właściwa nazwa Brannepole, od słowa brań bitwa, i rzeczywiście w r. 1221 został tu rozbity i zupełnie zniszczony, han złotej hordy Bałakłaj, przez ks. nowogródzkiego Skirmunda Michajłowicza. A także w 1546 roku Ostap Daszkiewicz pobił tu Tatarów. Ziemi 3912 dz. nadzwyczaj urodzajnej. B. zostało obecnie kupione od hr. Branickich na rzecz ministeryum udziałów. Zarząd gminny we wsi Medwinie, policyjny w mieście Bohusławiu. Baranie Rogi, u Wahlenberga Lämmerspitze Baranyi Csucs, szczyt w Tatrach bielskich na Spiżu, na północ od Koperszadów, według mapy Schedius a i Blaschmek a Karte des Königreichs v. Ungarn 1847. Wznosi się według pomiaru Wahlenberga 1926. 82 m. Staszic wspomina str. 137 w tern paśmie turni bielskich wierch Jagnięca zwany. Prawdopodobnie przetłumaczył tę nazwę z niem. Lümmerspitze. Czy to samo, niewiadomo. Według Kolbenheyera północnozachodni stok Białej Turni nad Koperszadami polskiemi, poniżej Głupiej Hali Schwalbenberg, zwie się grzbietem Jagnięcia Czyt. Spraw. Kom. fiz. 1874. 275. Nazwa grzbiet Jagnięcia jest błędna; nasi górale zwią ten stok Jagnięcą halą. Prawdopodobnie więc Baranie rogi są dzisiejszym Gaffelsturm. Jestto, według mappy Tatr Kolbenheyera północne ramię szczytu Małego Koszaru Hintere Leiten, sięgające ku Zdziarom. Według mapy jeneralnego sztabu wojskowego 1876 r. na południowy zachód od Ździaru, wznosi się 1631 m. npm. Ungarischer KarpathenVerein, IV, 233. Br. G. Baraniówka, ob. Plissa. Baranitz, ob. Baraniec. Baranki, osada pod wsią Bęk, w pow. kluczborskim. Barannen, ob. Barany. Baranów, 1. dobra, pow. nowoaleksan dryjski, składają je Baranów osada, wsie i folwarki Banach, Czołna, Gródka, Śniadowka, Wola i Zagrodzie; folwarki Hutka i Niwa. 2. B. , os. miejska, przedtem mko, pow. nowoale ksandryjski, gm. t. n. Leży w dolinie rzeki Wieprza, u stóp zamykających ją wyniosłości Odległe od Warszawy 14 mii, od Lublina 6 m. Posiada kościół parafialny murowany z XVIII wieku, urząd gminny, dom schronienia dla ubogich, tartak parowy z produkcyą około 7000 rs. Liczy 1817 mk. i około 200 dm. W 1858 r. ludność wynosiła 1790 mk. , w tern 950 żydów. B. był gniazdem rodziny Bara nowskich. Istniał tu do początków 17 wieku zbór kalwiński i drukarnia; 3 B. albo Wola Czołnowska, gm. pow. nowoaleksandryjski, lu dności 4123, rozległości 13662 mor. , należy do s. gm. okr. I w Zyrzynie o 8 w. , najbliższa st. p. Rososz. Parafia B. dek. nowoaleksan dryjskiego liczy 1960 dusz. 4 B. , wś i folw. , donacya, nad rz. wpadającą do Iłżanki, pow. iłżecki, gm. i par. Chotcza, leży w dolinie o 3 wiorsty od Wisły i niedaleko od prawego brze gu Iłżanki. W 1827 r. liczył 32 dm. i 235 mieszk. 5. B. , wś rządowa, pow. kielecki gm. i par. Suchedniów, o 1 w. na półn. od Suchedniowa. Istniała tu kuźnica za Augu sta II. W 1827 r. liczył 36 dm. , 246 mk. 6. B. , wś, pow. stopnicki, gm. Olganów, par. Dobrawoda, o 4 w. na prawo od drogi z Buska do Stopnicy. Należał do biskupów krakowskich, miała 19 domów kmiecych w XV w. Lib. Ben. t. I, 419. W 1827 r. liczył 29 dm. i 163 mk. 7 B. , wś, pow. błoński, gm. Kaski, na prawo od drogi z Wiskitek do Błonia, liczy 355 mk. , 48 dm. W pobliżu leżą Baranow skie Holendry ob. . B. Ch. Baranów, mko, pow. tarnobrzeski, ma 272 domów, 930 męz. , 1035 kobiet, razem 1965 mk. , posterunek c. k. żandarmeryi, aptekę, szkołę ludową dwuklasową, st. p. Parafia rz. kat. w miejscu parafia dek. mieleckiego liczy wiernych 5484. Kościół nadzwyczaj starożytny, poświęcany w 1440 r. pod wezwaniem Śgo Jana Chrzciciela męczennika. B. leży w okolicy piaszczystej, niedaleko Wisły, przy drodze krajowej z Dębicy do Tarnobrzega, o 58 kil. od Dębicy, ma gorzelnię, ludność trudni się szewctwem. Miejscowość ta ma świetną przeszłość historyczną. Zamek miał być zbudowany przez jeńców pomorskich. Za Bolesława Krzywoustego, około r. 1135, Paweł Gozdawa, podejmując u siebie Kazimierza Wgo, darował mu zamek wraz z włością, którą wnet nadał monarcha Pietraszowi z Małochowa, wyniósł wieś do rzędu miast w 1354 r. i ustanowił jarmark na Wszystkich SŚ. Boku 1376 Kiejstut książe trocki, Lubart ks. łucki z Jerzym ks. bełzkim, przemknąwszy się ku Sanowi i Wiśle, straszne poczynili tu spustoszenia. Miejsce to stało się następnie gniazdem rodziny Baranowskich herbu Grzymała a około 1575 było już w posiadaniu Leszczyńskich. Członkowie wyznania szwajcarskiego i augsburgskiego odprawili w B. w r. 1604 synod, a w r. 1628 założył tutaj Jędrzej Piotrowczyk drukarnię. Handlem zboża w owej epoce słynący B. miał wiele śpichlerzów, a mieszkańcy dobrego używali bytu. Karol Gustaw, napadłszy niespodzianie na szczupłe siły Pawła Sapiehy woj. wileńskiego 3 kwiet. 1656 r. , znaczną mu zadał klęskę. B. z rąk Leszczyńskich przeszedł następnie do rąk ks. Wiszniowieckich i ks. Lubomirskich. Józef Lubomirski marsz. W. K. począł 1695 r. odwieczny w czworogran zbudowany zamek okazale wewnątrz ozdabiać. Zamek ten był do ostatnich czasów zamieszkany i w dobrym stanie utrzymany przez właścicieli hr. Krasickich, i dopiero przed paru laty zgorzał do szczętu. M. M. Baranów, wieś, pow. buczacki, oddalona od miasteczka Uście zielone o 1 milę, położona w bardzo urodzajnej okolicy, nad rzeką Złotą Lipą; obszar dworski posiada roli ornej 324 mor. austr. , łąk 26 m. a. , pastwisk 86 m. a. , lasu 238 m. a. ; włościanie posiadają roli ornej 555 m. a. , łąk 112 m. a. , pastwisk 272 m. a. ; mieszkańców ma rzym, kat. 86 należących do parafiii w Uściu zielonem, gr. kat 457 należących do parafii w Krasiejowie, izraelitów 8; razem 551. Własność Jana Starzyńskiego. Baranów, 1 miasto, powiat ostrzeszowski, położone na południe od Kempna, nad rz. Janicą, poboczną Prosny, śród nizin i łąk; 108 dm. , 909 mk. ; 54 ew. , 815 kat; 141 analf. ; mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem. B. należy do obwodu opatowskiego, do sądu okręgowego w Kempnie; ma 2 kościoły katolickie, z których jeden parafialny należy do dekanatu kempińskiego; szkoła elementarna. Cztery jarmarki się rocznie odbywają kramne, nadto na konie i bydło; od m. pow. Ostrzeszowa o 23 kil. oddalone na południe; st. poczt. i kol. żel. . Kempno o 3 kil. Miasteczko to jest gniazdem domu Baranowskich herbu Jastrzębiec; tu się urodził Baranowski Wojciech, sławny arcybiskup gnieźnieński, żyjący w drugiej połowie wieku XVI i na początku XVII, przyjaciel Jana Zamojskiego. 2. B. , wieś, pow. pleszewski; 31 dm. ; 272 mk. , 28 ew. , 244 kat. , 91 analf. 3. B. , folw. , pow. ostrzeszowski, ob. Mroczeń. Baranówek, wś i folw. , nad rzeczką, pow. opatowski, gmina i par. Baćkowice, o 5 w. na północ od Iwanisk. W 15 w. wieś ta zwała się Baranów, była własnością biskupów włocławskich i posiadała dwa młyny Długosz 1 598 i 624. W 1827 roku liczył 31 dm. i 231 mieszk. Baranówek, folw. , pow. pleszewski, ob. Malinie. Baranowen, ob. Baranowo. Baranowice, niem. Baranowitz, wieś, pow. rybnicki, parafia żorawska, z folwarkiem Szczoszów. Baranowice, ob. Barnowice. Baranowicz, wś, pow. augustowski, gm. Baranicha Baranowicz Baranicha Baranie Baraniec Baranowice Baranie Peretoki Baranie pole Baraniówka Baranitz Baranki Barannen Baranów Baranówek Baranowen Baranów Barany Baranowicze Łabno, par. Adamowicze. W 1827 r. liczyły 49 dm. i 246 mieszk. Baranowicze, wś w pow. nowogródzkim gub. mińskiej, mieszk. , 150. O wiorstę ode wsi leży stacya B. dr. żel. brzeskomoskiew skiej, między Leśną a Pogorzelcami, o 188 w. od Brześcia. Baranówka, wś, pow. lubartowski, gmina Łuck, par. Lubartów, leży w nizinie w dolinie rzeki Wieprza, na południe od Lubartowa. W 1827 r. liczyła 22 dm. i 166 mieszk. Baranówka, 1 mko, pow. nowogradwołyński, nad rz. Słuczą, niżej Miropola, przy dawnym trakcie pocztowym z Nowogradwołyńska do Połonnego; ma zarząd gminny, wło ścian dusz 488, posiadających ziemi 1755 dz. Ogółem wraz z izraelitami B. ma około 2000 mieszk. W. B. jest fabryka porcelany, wła sność Mezerów, rodziny sprowadzonej z zagra nicy przez ks. Józefa Czartoryskiego, gdy się zakładała fabryka porcelany w Korcu. Jest tam dużo osiadłych tokarzy, których wyroby, meble, części do maszyn, zabawki dziecinne, rozchodzą się nietylko po wołyńskiej, ale i po ościennych guberniach. Baranówka z wsiami Nowosielicą Wielką i Małą, Urlą, Hliboczkiem, Markówką, Kasperówką, Taburami, Żarami, Wolańską osadą, Kotelanką i Barbarówką, a ogólnej przestrzeni obywatelskiej ziemi 8902 dzies. , stanowiła własność niegdyś Lubomir skich, następnie Walewskich, z których jedna poślubiona ks. Gragarynowi, dobra baranowieckie oddała do tego rodu; od Gragarynowów dobra przeszły na Strogonowów, w któ rych władaniu są obecnie. W B. jest filia katolickiej parafii Połonne, dekanatu zasławskiego. 2 B. wś, pow. latyczowski, liczy dusz męz. 177, ziemi dworskiej 286 dz. , wło ściańskiej 240 dz. ; posiada młyn na Uszycy, przynoszący 1500 rs. Należała do Krasowskich, dziś Baranieckich. 3. B. , wś, pow. radomyski, nad rz. Didówką wpadającą do Irszy i do Teterowa, o 11 w. od m. Malina, a o 39 w. od Radomyśla. Mieszk. 608 prawosł, 30 katolików, 8 żydów. Należy do parafiii wsi Porożek. Własność wielu właścicieli. Zie mi 2413 dz. , po większej części pokrytej lasem i błotem. Zarząd gminny i policyjny w m. Malinie. 4. B. , ob. Tymków. Kl. Przed. Baranówka, 1 wieś, pow. brzeżański, niegdyś zaścianek szlachecki, 383 mk. , mianowicie 193 męz. , 190 kobiet, 176 rzym. kat. , a 175 gr. kat. , 32 izraelitów; obszaru 1024 m. austr. , na to 559 m. roli ornej, 72 m. łąk, 20 ogrodów, 55 pastwisk, 292 lasów, 18 dróg, 3 wody, 5 innych przestrzeni; należy do parafiii gr. kat. w Szybalinie, zaś łacinnicy do rz. kat. parafii w Brzeżanach. Własność St. hr. Potockiego. 2. B. , niem. Hirshbach, kol. niemiecka, pow. łańcucki, o 2 kil. od st. poczt. Baranowskie Holendry, kolonia, powiat błoński, gm. Kaski, na terytoryum wsi Baranowo, 100 dm. . Barany, wś, pow. lipnowski, gm. Kłokockie, par. Lipno; w 1827 r. miała 16 dm. i 153 mieszk. Barany, ws, pow. borysowski, przy drodze z Borysowa do m. Lepel. Barany, przysiołek do Hrybenny ob. . Barany, niem, Barannen, dwie wsie w Prusiech wsch. 1. B. , pow. ełcki, koło st. p. Cichy. 2. B. , pow. ełcki, koło Ełku. Barańce, okrąg wiejski w gm. Wilejka, pow. wilejski, liczy w swoim obrębie wsie Barańce, Kopiszcze, Dubiszcze, Niedziedziszki, Razdory, Rzeczki, Mamaje, Gościłowo, Makowije. Barańczyce, wś z przysiołkiem Barańczyki, pow. Samborski, o 15 kil. od Sambora, z par. gr. kat. w miejscu i szkołą 1klasową. Barasze, wś, pow. żytomierski, o 80 w. od Żytomierza, nad Użą, liczy 700 mk. , ma kapl. katol. parafii Puliny. W okolicy znajduje się źródło krynica Mikołaja, któremu lud przypisuje uzdrawiające skutki. Jest też w okolicy glina porcelanowa. Baratów, dziś Barottwitz, ws, pow. wrocławski. Barawucha, ob. Barowucha. Barbarka, po niem. teraz Barbarken, pier wotna prastara nazwa jest Sancta Barbara in Bormol poł po polsku, pół po niemiecku, bór las, mol Mühle, młyn; młyn wodny i nadleśni ctwo, p. toruński, o małą milę od Torunia, przy drodze ku Świerczynkom. Młyn był dawniej własnością miasta, teraz jest w ręku prywatnem. Obszaru ziemi obejmuje cała ta osada 4205 morgów, mieszkańców liczy 33, prawie tylko protest. ; katolików jest 6. Opodal młyna znajduje się nieznaczna kaplica katolicka, w t. z. pruski mur stawiana. Oczywiście, że B. ma swoją nazwę od św. Barbary, o której nie sie podanie, w starych aktach przechowane, że się tu za bardzo dawnych czasów przy jednem z kilku źródeł objawiła. Odtąd owo źródło do dziś dnia zowie się święte źródło, cudowne; jest wielkim młyńskim kamieniem przykryte; wodę nabierają przez otwór w środku kamienia. Podług akt już w r. 1299 stawiano tu kaplicę św. Barbary nie wiedzieć, czy pierwszy raz. Miejsce to słynęło potem licznemi pielgrzym kami, nawet z dalekich stron przychodzili do tego cudownego miejsca. Przed reformacyą osobny proboszcz mieszkał przy kaplicy; pa pieże i biskupi nadawali jej znaczne odpusty. Największy odpust obchodził się w trzecie święto Ziel. Świątek. Dziś jeszcze się odpra wia nabożeństwo w ten dzień, ale już nie oka załe; tylko wielki jarmark świadczy o dawniej szych pobożnych pielgrzymkach. Kś. F. Sarzyna, z parafią ewangelicką w miejscu; własność hrabiego Alfreda Potockiego. Baranówka, ob. Isłocz. Baranówka, potok, w obrębie gminy Wojnilowa w pow. kałuskim w Galicyi, wypływa w lesie Nabodostowie 354 m. ; płynie zra zu na południe na zachodnim brzegu tegoż lasu, poczem zwraca się na wschód przez las, a przy brawszy z lewego brzegu potoczek leśny, pły nący od północy, zwraca się znowu na połu dnie, płynąc debrami leśnemi; koło leśniczówki Baranówka zwanej 281 m. zwraca się nagle na wschód; tu płynie już łąkami, opływając południowe stoki wzgórza Pomiarkami zwa nego i w obrębie gra. Medyni uchodzi z lewego brzegu do Łomnicy. Br. G. Baranowo, 1. wś, pow. przasnyski, gm. t. n. , w lesistej błotnistej okolicy, nad rzeczką wpadającą do rz. Ómulew; posiada kościół parafialny drewniany i urząd gminny. W 1827 roku liczyła 61 dm. i 546 mk. B. par. dek. przasnyskiego, 5396 dusz; sąd gm. okr. IV w Parciakach, st. p. Przasnysz, od Przasnysza wiorst 31; w gminie znajduje się smolarni 4, olejarni 2, ludn. 4, 900. 2. B. , wś, pow. suwalski, w gm. Kadaryszki, par. Łabowo, odl. o 24 w. od Suwałk, zamieszkała przez filiponów starowierców, ma 23 dm. i liczy 170 mieszk. ; w 1827 r. liczyła 11 domów i 124 mieszk. Baranowo, okrąg wiejski w gm. Janiszkach, pow. i gub. wileńska, liczy w obrębie swoim wsie Mildziuny, Podnejmana, Baranowo, Mazurzyszki, Prudziszki; zaścianki Rudoszelki, Taleje, Jergirdziszki, Wilkosłastyn, Auksztagiry, Szeszkuszki, Sontoka, Garnis, Płatumy, Rajściuki, Antowiesze, Łusynia, Podpierczokisznia, Judzieniszki, Żejmiejciszki, Postawiszki, Jodapurwisie, Pokierocin, Szołkakłanis, Teodorzyszki, Zabłocie, Pohudoniszki, Posierwy, Żukowszczyzna, Rutkowszczyzna. Baranowo, 1. wś, pow. śremski; 7 dm. ; 57 mk. , wszyscy kat. , 7 analf. 2. B. , olędry, pow. śremski; 24 dm. , 158 mk. ; 152 ew. , 6 kat. , 53 analf. 3. B. , domin. nad Wartą, pow. śremski, 1374 morg rozl. , 6 dm. ; 89 mk. ; 1 ew. , 88 kat. ; 1 analf. ; st. p. i kol. żel. Mosina o 6 kil. 4. B. , wieś; pow. poznański; 11 dm. ; 104 mk. , 26 ew. , 78 kat. ; 25 analf. 5. B. , dominium, pow. inowrocławski; 568 morg rozl. , 3 dm. , 34 mk. ; 2 ew. , 32 kat. ; 19 analf. ; st. p. i gośc. w Kruświcy, o 7 kil. ; st. kol. żel. Inowrocław o 21 kil. 6. B. , fol. , pow. inowrocławski, ob. Racice. 7. B. , wieś, pow. gnieźnieński; 13 domów; 101 mk. , 33 ew. , 68 kat. , 33 analf. Baranowo, 1. niem. Barranowen, wś i dobra, powiat ządżborski, st. p. , 582 mk. 2. B. , niem. Baranowen, wś, pow. szczycieński, koło st. p. Opaleniec. Barbarki, folw. , pow. śremski, ob. Błociszewo. Barbarów, 1. znaczne dobra i mko, pow. rzeczycki, nad rzeką Prypecią, przy drodze z Michałek do Czarnobyla. Mko leży u zbiegu Sołokuczy z Prypecią. Własność rodziny Horwatów. Przed 30 laty Aleks. Horwat wzniósł tu z nadzwyczajnym przepychem ogromny pałac, słynny w całej gubernii. W czasach pańszczyźnianych, smolarnie stanowiły największe źródło dochodu, a ucisk pracowników zjednał sobie legendarną smutną sławę. Dziś, przy warunkach swobody ludu, fatalny ten przemysł istnieje na mniejszą skalę, a kosztując drogo, z powodu braku rąk na głębokiem Polesiu, mniej przynosi dochodów. Dobra B. posiadają obszaru przeszło 16, 000 mor. a grunta, przy nadzwyczajnej obfitości siana, chociaż piaszczyste, są jednak urodzajne w czasie lat suchych; przeciwnie zaś lata mokre w tych nizinach wiele szkód rolnictwu przynoszą. Zwierza dzikiego i ryb tu stolica, a drzewo z puszcz okolicznych znajduje zbyt na niż do Odessy, Mikołajewa i innych portów morza Czarnego. W B. jest kaplica katolicka parafii Kimbarówka. Al. Jel. 2. B. , albo Poszylina, wś pryw. w pow. wiłkomierskim, o 4 w. od Wiłkomierza. Barbarowin, ws, pow. chełmski, gm. Turka, par. Dorohusk. W 1827 r. liczyła 32 dm i 195 mieszk. Barbarówka 1. wś, powiat zasławski, o 10 wiorst od Zasławia w pobliżu Sławuty, nieco wyżej nad Horyniem, własność Sanguszków; posiada fabrykę chemiczną smoły, terpentyny, kamfiny, octów, smarów i t. p. R. 1859 sprzedano tu smoły za rs. 21600. R. 1860 miała 465 mk. , 76 dm. Cerkiew prawosł. Folw. B. należy do klucza sławuckiego. 2. B. , wieś, pow. nowogradwołyński, gmina romanowiecka, włościan dusz 94, ziemi włośc. 407 dz. , ziemi dworskiej 650 dzies. ; niegdyś własność Lubomirskich, następnie Czajkowskich, Radyńskich, dziś należy do kilku sukcesorów Radyńskich; ma duże kamienne łomy. 3. B. , wieś, pow. nowogradwołyński, gmina nowosielicka, należy do dóbr baranowieckich Strogonowów; włościan dusz 108, ziemi włościańskiej 412 dzies. 4. B. , ob. Szarogród. 5. B. , wś rząd. , pow. uszycki, gm. Mukarów, 150 dusz męz. , 333 dzies. ziemi. Należała do starostwa mukarowskiego. Barbarypol, dwór w pow. kowieńskim, nad strum. Warpie, o 26 w. od Kowna. Barbaryszki, folw. , pow. trocki; był tu do r. 1865 kościół katol. drewniany, filialny parafii Sumiliszki. Barbarze, wś, na Inflantach polskich, nad Fejmanką. Barbern, wś, w Kurlandyi, parafii bow Barbern Barbarze Barbaryszki Barbarypol Barbarówka Barbarowin Barbarów Barbarki Baranowo Barbarka Barawucha Baratów Barasze Barańczyce Barańce Baranowskie Holendry Baranówka Baranowicze Baranowskie Holendry Barci Barbestie Bardyów Barchlin Barciany Barcice Barcie Barcik Barcikowo Barcin Barcinek Barcka ziemia Barcz Barczanie Bareząca Barczew Barczków Barczkowice Barczyce Barczygłów Barczynka Barczyzna Barda Bardo Bardony Bardowa Barbestie Barchnowy Barchów Bardze skiej, o 63 w. od Mitawy, o 21 w. od Bowska; posiada zródla mineralne siarczane, podobne do baldońskich, niegdyś słynne, które ściekają do rz. Ekau. Barbestie, ob. Berbestie. Barbura, potok górski, wypływający w Be skidzie lesistym w lesie Barburą zwanym, w obrębie gm. Radoszyc w pow. sanockim, z kilku źródłowisk, łączących się po północnej stronie drogi gminnej, wiodącej z Radoszyc przez przełęcz Beskid karczma 685 m. do Ba loty na stronie węgierskiej. Przeżyna wieś w kierunku północnowschodnim; z prawego brzegu przyjmuje potok radoszycki, i po 3 4 milowym biegu, przerznąwszy kolej łupkowską, uchodzi z lewego brzegu do Osławicy, do pływu Osławy. Br. G. Barce, wś, nad rz. Jaźwinicą, pow. koniński, gm. Wysokie; rozl. mórg 133, lud. 73; wieś ta podlega wylewom Warty, od której leży o w. 4. od Konina w. 16, od Koła w. 11. Mieszkańcy prócz rolnictwa, trudnią się spławem drzewa na tratwach. B. zostały rozkolonizowane 1855 r. Opuszczone u Zinberga Barehaczów, wś, pow. zamojski, gm. i par. Łabunie. W 1827 r. miała 39 dm. i 296 mieszk. Barchlin, 1. wieś, pow. kościański, 32 dm. , 207 mk. , wszyscy kat. , 48 analf. , st. p. w Szmiglu o 6 kil. , stac. kol. żel. Stare Bojanowo o 10 kil. 2. B. , folw. , pow. kościański, ob. Popowo niemieckie Deutsch Poppen. Barchnowy, wś rycerska, pow. starogrodzki, w pobliżu Staregogrodu, własność Grabczewskiego. Barchów, źródłosłów Barch, Barcisław, wś i folw. , nad rz. Liwem, pow. węgrowski, gm. Łochów, par. Kamionna. Przy samej linii dr. żel. warsz. petersburskiej, o 3 w. od st. Łochów. W 1827 r. było tu 18 dm. i 129 mieszk. Barci, wś, pow. trocki. Barciany, Barty, Borty, niem. Barten, Barthen, miasto, pow. rastemborski, nad rz. Liebe, w prowincyi zwanej przez krzyżaków Bartenland, ma st. poczt. , 10 jarmarków na rok, 1622 mieszk. Jest to dawny gród krzyżacki, 1377 r. obwarowany przez Winryka von Kniprode. Mieszkali tu niegdyś biskup pomezański i mistrz krzyżacki. Dziś obok miasta leżą dobra, wój tostwo, młyn t. n. F. S. Barcice, 1. wś rządowa, nad rz. Narwią, pow. pułtuski, gm. Somianka. Leży w doli nie Narwi, na lewo od drogi bitej z Wyszkowa do Serocka. Posiada kościół paraf. drewniany. W pobliżu przewóz na Narwi, na drodze z So mianki do Radzymina. W 1827 r. było tu 18 dm. i 134 mieszk. Par. B. dek. pułtuskiego, liczy 1561 dusz. 2. B. , wś, pow grójecki, gm. Drwalew, par. Pieczyska. W 1827 r. miała 16 dm. i 122 mieszk. B. Ch. Barcice, ob. Barczyce. Barcie, 1. wś i folw. , pow. sejneński, gm. Lejpuny. 2. B. , wś, pow. sejneński, gm. i par. Metele. W 1827 r. miała 13 dm. i 121 mieszk. , obecnie ma 36 dm. i 161 mieszkańców. Barcie, folw. , pow. trocki, przy dr. żel, o 4 w. od stacyi Zośle. Barcik, wś, pow. gostyński, gm. Słubice, par. Czernino, rozl. 550 morg. , ludn. 297 dusz. Barcikowo, wś, pow. płocki, gm. Ramutówko, par. Swięcienice. W 1827 r. miała 9 dm. i 103 mieszk. , obecnie 19 dm. , 212 mk. Barcin, 1. miasto nad Notecią, pow. szu biński, dawniej kcyński, na gruncie bagnistym; z powodu powietrza wilgotnego, często febry tu grasują. W okolicy znajdują się pokłady wapna, na przestrzeni kilkudziesięciu morgów; rocznie wydobywa się 142000 centn. , które się w trzech piecach cylindrowych wypalają; 70 dm. , 936 mk. ; 377 ew. ; 422 kat. , 137 żydów. ; mieszkańcy są albo rolnikami, albo wyrobnika mi. Jest w m. lekarz, apteka. Należy do obwo du łabiszyńskiego, do sądu okręgowego w Ła biszynie, ma kościół kat. parafialny dekan. żnińskiego, dom modlitwy protestancki i syna gogę, szkołę elementarną bezwyznaniową, 159 analf. Cztery jarmarki dwudniowe, kramne, na bydło i konie. Odległość od m. powiato wego Szubina wynosi 15 kil. od stac. kol. żel. Chmielnik Hopfengarten 18 kil. ; ma urząd poczt. trzeciej klasy, poczta osobowa do stac. kol. zel. , poczta listowa do Łabiszyna. Mie szkańcy zajmowali się dawniej także sukiennictwem. B. jako miasto wpominany jest w wieku XVI. W r. 1794 odbyła się pod mia stem potyczka pomiędzy Wojskiem polskiem i pruskiem. 2. B. , wś, pow. szubiński, 9 dm. , 125 mk. , 37 ew. , 88 kat. , 42 analf. 3. B. , domin. , pow. szubiński, 3 miejsc 1 B. , 2 Julianowo, 3 Josephinenthal, 5367 morg rozl. , 19 dm. , 357 mk. , 111 ew. , 246kat. , 74analf. , st. p. w miejscu, st. kol. żel. Inowrocław o 23 kil. M. St Barcinek, wieś, pow. poznański, 5 dm. , 48 mk. , 16 ew. , 32 kat. , 11 analf. Barcka ziemia, Bartonia, niem Bartenland lub Barten. Tak się nazywała w wiekach średnich część dzisiejszych Prus wschodnich, położona między terytoryami zwanemi Natangen, Wohnsdorf, Nadrauen, Galinden i Warmią. Główne jej miasto Barciany. Barcz, ob. Barycz, rz. Barczanie, wś, pow. wileński, na lewym brzegu Wilii, własność Fiedorowskiego. Bareząca, wś, i Barczącka huta, pow. nowomiński, gm. Barcząca, par. Mińk. Tu 1822 r. Ign. Hordliczko założył hutę szklaną, przeniesioną później do wsi Trąbek. W 1827 r. było 33 dm. i 406 mieszk. Gmina B. należy do s. gm. okr. I i st. p. w NowoMińsku. W gminie znajdują się gorzelnia i dystylarnia wódek, 2 młyny wodne, smolarnia, urząd gm. w kol. Józefów, 2 szkoły, ludności 1911. Barczew, wś, pow. sieradzki, gra. t. n. , par. Brzeźnio, ma gorzelnię parową z machinami nowej konstrukcyi, tartak, kopalnię wapna, cegielnię, gospodarstwo postępowe. W 1827 r. było tu 30 dm. i 329 mieszk. Gmina B. należy do s. gm. okr. III w os. Złoczew, st. p. w Sieradzu, odl. od Sieradza 11 w. W gminie znajdują się olejarnia, smolarnia, gorzelnia, kopalnia wapna, 2 cegielnie i 2 tartaki, szkoła początkowa. Gospodarstwa większe przewa żnie płodozmienne. Ludność przeszło 3, 000 dusz. B. Ch. Barczków, wś, pow. bocheński, o 4 kil. od st. p. Uście Solne, w par. rz. kat. Uście Solne. Barczkowice, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm i par. Kamieńsk, posiada urząd gm. i wraz z wioską Pirowy liczy mk. 308, dm. 32, a ma 263 mórg ziemi włościańskiej. B. folw. należy do dóbr Kamieńsk. B. Ch. Barczyce, Barcice, wś, pow. nowosądecki, o 6 kil. od Starego Sącza, ma 1686 n. a. mor gów rozl. , 144 domów, 1070 mk. , parafia dek. starosądeckiego w miejscu wiernych 2904, szkoła ludowa jeszcze nieuorganizowana, poło żenie górskie, nad Dunajcem i Popradem, przy gościńcu krajowym Słotwina Niedzica. Chów koni rozwinięty u włościan. M. M. Barczygłów, wś rządowa, pow. koniński, gm. i par. Staremiasto. Rozl. mórg 610, grunt piaszczysty i gapowaty, od Konina w. 8, od szosy konińskokaliskiej w. 1 1 3. W 1827 było tu 14 dm. i 130 mieszk. , obecnie 266 mieszk. J. Ch. Barczynka, potok, powstaje w obrębie gm. Mokrej wsi, w pow. sądeckim w Galicyi, z kil ku potoków leśnych, łączących się na łąkach gm. Podegrodzia; płynie w kierunku południo wowschodnim, a tworząc granicę północną tej że gminy z gminą Stadłem, uchodzi do starego ramienia Dunajca z lewego brzegu, po przeszło półmilowym biegu. Br. G. Barczyzna, niem. Braunsdorf, wieś, pow. gnieźnieński, 18 dm. , 192 mk. , 178 ew. , 14 kat. , 31 analf. Barda, niem. Barth, m. przemysłowe na Pomorzu, w okr. reg. stralsundzkim. Por. Barth. Bardo, 1. wś, pow. wrzesiński, 20 dm. , 181 mk. , 6 ew. , 175 kat. , ma kościół paraf, dekanatu miłosławskiego. B. było własnością znakomitej i starożytnej rodziny wielkopolskiej Bardskich, herbu Szaszor; w r. 1633 jeszcze w połowie do nich należała, w drugiej do Skrzetuskich. Bardzcy wystawili kościół zapewne w XIV wieku. Gdy przeszli do wyznania braci czeskich, Krzysztof Bardski, który w r. 1595 synod dysydencki w Toruniu podpisał, oddał kościół swoim spółwiercom. Na początku XVII wieku Bardscy wrócili na łono kościoła kat. i oddali kościół w Bardzie znowu katolikom, który wówczas przyłączono do de kanatu pyzdrskiego. 2. B. , domin. , pow. wrzesiński, 1529 morg. rozl. , stac. p. i kol. żel. Września o 8 kil. M. St. Bardodolne, wś i folw. , B. górne wś, i B. plebania, wś kościelna, pow. opatowski, gm. Rembów. W dolinie śród pasma Łysogór o 5 w. na połud. zach. W 15 w. istniał już tu ko ściół drewniany Długosz I, 454; obecny murowany pochodzi z XVIII wieku. W 1827 r. było tu 59 dm. i 211 mk. Par B. dek. opa towskiego liczy 1270 wiernych. B. Ch. Bardony. B. brzozowe, lub Bardonki, i B. Mieszki, dwie wsie, pow. ciechanowski, gm. i par. Opinogóra. Bardowa, dziś Paratawe, wś, pow. mielicki. Bardowskie, wś, pow. wyłkowyski, gm. Giże, par. Wyłkowyszki, na lewo ode drogi z Maryampola do Wyłkowyszek, 46 domów. Barduń, niem. Bardungen, wś, pow. ostródzki, niedaleko Ostródy. . Bardyów, po węg. Bartfa, po niem. Bartfeld, miasteczko w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Topią, o 3 mile od granicy Galicyi, posiada starożytny kościół par. z wielu cennemi ołtarzami snycerskiej roboty, kościół i klasztor franciszkanów, ratusz z dawnem archiwum, szpital, gimnazyum i szkoły niższe, tartaki, młyny wodne i papiernie, gorzelnie i cegielnie, urodzajny grunt, wielkie lasy, blichy płótna, garncarstwo, wodociąg ze źródła miejskiej kamieniem ocembrowanej studni. Liczba mieszkańców wynosi 5022. O pół godziny drogi w dolinie słynne kąpiele Bardyowskie, uzwiedzane nietylko przez samych Węgrów, lecz także przez wielu obcych, szczególniej Polaków; co do smaku i skutku nie ustępują one wcale wodzie pirmonckiej. Kościół katol. filial. , 118 mk. Według Szafarzyka B. zwie się Bardziejów. Czyt. ks. E. Janoty Historischtopographische Skizze des Bades Bartfeld und seiner nächsten Umgebungen; Dietla Uwagi nad zdrojowiskami krajowemi, ze względu na ich skuteczność, zastosowanie i urządzenie. Krak. część I. 1858 r. ; J. Łepkowskiego, Bardyjów Teka wileńska, 1858 r. ; Kitajbla Uwiadomienie tyczące się Bardyowskiej wody mineral, za pozwoleniem autora w polsk. tłumacz. wydane przez Dan. Kelera kupca z Bard. z kopersztychem, Kraków 1802 r. H. M. Bardyowska nowa Wes, po węg. BartfaUjfalu, wieś w hr. szaryskiem Węg. , pod Bardyowem, kościół katol. filialny, 23 mk. Bardze, wś, pow. kowieński, nad rz. Mitwą, o 80 w. od. Kowna, b. st. poczt. na trakcie z Rossien do Taurogenu, między Rossienami a Jurburgiem, o 25 w. od każdej z tych dwu Barbura Barce Barehaczów Bardyowska nowa Wes Bardowskie Barduń Barczew Barszcz Barszczahówka Barszczewo Barszczów Barszczowa góra Barszczowce Barszczowice Barszczówka Barszczyce Bardzice Barnitz Barnowice Barnowiec Barońsk Barowce Barowski Barowueha Barniewice Barlożno Barszcze Barłożna Bardzice Bardziej ów Bardzynin Barek Barenberg Barendt Bargen Bargędzino Bargłów Kościelny Bargłówek Bargłówka Bargłowskie Nowiny Bargły Bark Barka Barkarówka Barkehmen Barkenfelde Barki Barkocin Barkowiec Barkowo Barlewice Barkweda Barłogi Barłomino stacyj. W majątku B. na górze Wiśniowej stał do r. 1811 słynny na całą Litwę dąb Baublis. F. S. Bardzice, wś i folw. , pow. radomski, gm. Gębarzów, par. Skaryszew, posiada urząd gm. , od Radomia o 12 w. odl. , od Skaryszewa o 6 w. na zach. W 1827 r. było tu 18 dom. , 137 mk. Bardziej ów, ob. Bardyów. Bardzynin, folw. i Bardzyńska Huta o 2 w. na półn. , pow. łęczycki, gm. i par. Dalków. B. leży przy drodze z Parzęczewa do Sarnowa i ma 723 morg. obszaru. W 1827 r. liczył 13 dm. i 135 mk. ; B. huta zaś 11 dm. i 69 mk. B. Ch. Barek, wś, nad Ladawą, pow. mohylowski gub. podolskiej, ma 237 dusz męz. , ziemi włośc. 564 dzies. Należała do starostwa barskiego i była pierwotnie miasteczkiem, z nazwiskiem Dąbrowa, jak świadczy przywilej Zygmunta III z 1615 r. Za Jana Kazimierza zupełnie zni szczona, a nowa osada zaczęła się już nazywać Barkiem i oddana w dożywocie przez Stani sława Augusta Hryniewieckiemu. Dziś w B. ma Marya Michalska 213 dzies. używal. ziemi i 9 nieużyt. , Karolina Michalska 36 dzies. a hr. Morkow 291 dz. używal. i 12 dzies. nieuży tków. Br. M. Barenberg, pow. kościerski, ob. Niedźwiedź. Barendt, ob. Boręty. Bargen, ob. Barkowo i Zbarzewo. Bargędzino, wś, pow. lęborski ziemi pomorskiej. Bargłów Kościelny, wś rządowa, B. Dworny, wś i folw. rządowy, i B. cerkiewny, trzy wsie przyległe sobie, pow. augustowski, gm. i par. t. n. , przy drodze bitej z Rajgrodu do Augustowa. W 1827 r. B. dworny miał 31 dm. i 158 mieszk. ; B. kościelny zaś 47 dm. i 205 m. ; dziś B. dworny ma 593 mieszk. i 61 dm. B. kościelny 445 mieszk. i 56 domów. Gm. B. z urzędem we wsi B. dworny, lud. 5255, rozległości 16338 morg. ; s. gm. okr. I i st. p. w m. Augustowie o 12 w. , do Suwałk 40 w. W skład gm. wchodzą BargłówCerkiewny, B. dworny, B. kościelny, Bargłówka, Brzo zówka, Czerkiesy, Gorstwiny, Jeziorski, Judziki, KamionkaChrustowskich, Dłużewskiego, K. Niedźwiedzkiego, K. nowa, K. stara, Karta, Kukowo, Łabętnik wś i folw. , Mamarta, Mły nek, Nowinybargłowskie, N. stare, Orany, Piekutowo, Pieńki, Pomiany wś i fol, Popowo, Próchniewo, Reszki, Rozalin, Rumejki, Solistówka, wś i folw, Sosnowo, Tobyłka wś, i fol. , Uścianki, Wilkowo, Żróbko i Żróbki. Par. B. dek. augustowskiego liczy wiernych 7298. W B. kościelnym jest szkółka elementarna. Jest też tu na ukończeniu nowy kościół muro wany, wzniesiony ze składek parafian za sumę 50 tys. rs. B. Ch. Bargłówek, wś, i folw. , nad rz. Bargłówka, pow. augustowski, gm, i par. Bargłów, mk. 294, dm. 36, odl. o 4 w. od Bargłowa. Bargłówka, wś, pow. rybnicki, należy do parafii i majoratu Ruda, ma smolarnię i leśniczówkę Barach zwaną. Bargłówka, rz. , bierze początek pod wsią Bargłów dworny w pow. augustowskim, płynie licznemi zakrętami śród wzgórkowatej okolicy i o półtorej w. powyżej śluzy Sosnowo łączy się z kanałem augustowskim, a następnie wpada do Netty z prawego brzegu. L. W. Bargłowskie Nowiny, o 3 w. na półn. od Bargłowa; 26 osad rozrzuconych śród ubogiej, wzgórkowatej okolicy. Bargły, wś, pow. częstochowski, gm. t. n. , par. Poczesna, na prawo od drogi z Częstochowy do Koziegłów. Posiada urząd gminny. W 1827 miała 23 dm. i 111 mieszk. , obecnie ma 32 domy. Gmina B. należy do s. gm. okr. V w Kamienicy polskiej, st. p. w Częstochowie, odległa od Częstochowy wiorst 12. W gminie znajduje się browar, piec wapienny, młyn wodny z tartakiem, lud. 2216. Bark, wś, pow. bialski w Galicyi, o 6 kil. od Białej, w par. rz. kat. Komorowice; własność arcyks. Albrechta. Barka, albo Barki, niem. Barken, wś, pow. kościerski, niedaleko Pogutek. Barkarówka, inaczej Babczyńce ob. . Barkehmen, Barken niem. , wś, pow. gołąbski, pod Grołąbiem. Barkenfelde, wś, pow. człuchowski, st. p. Barki, ob. Barka. Barki, lub Borok, wś, pow. i gub. nowogrodzka, st. p. przy trakcie z Nowogrodu do Solców i Starej Rusy. Barkocin S. i N. , dwie wsie, pow. kościerski, par. Kościerzyna. Barkowiec, wś rządowa, pow. piotrkowski, gm. Łęczno, par. Sulejów. Leży na wzgórzach zamykających dolinę Pilicy na prawo od drogi bitej z Piotrkowa do Sulejowa. W 1827 r. liczyła 31 dom. i 278 mieszk. Barkowiec, Borkowice, st. dr. dr. żel. dynebursko witebskiej, między Barowuchą a Smolną, o 127 w. od Witebska. Barkowo Wielkie i Mak, niem. Gross i KleinBargen, dwie wsie, pow. mielieki, pod Straburkiem. Wielkie B. posiada kościoły pa rafialne kat. i ewang. W. B. Barlewice, niem. Barlewitz, wś, dobra i fol. , po. w. sztumski, niedaleko Mleczowa, par. Sztum. Barkweda, niem. Bergfriede, dobra rycerskie i młyn w pow. olsztyńskim. Barłogi, 1. wś, pow, koniński, gm. Rzgów, rozl. morg 560, grunt sapowaty, przeważnie łąki, podlega wylewom Warty, od której leży o półtorej w. , od Konina w. 12, od traktu z Konina do Zagórowa 1 w. W 1827 r. było tu. 15 dm. i 18 mieszk. , obecna ludność wynosi 266 dusz. Należały B. długo do dóbr Osiecza. J. Ch. 2. wś, pow. kolski, gm, Krzykosy, par. Borysławice. W 1827 r. miała 18 dm. i 159 mieszk. Barłogi, niem. Barlogi, pow. chojnicki 1 kolonia, niedaleko Karsina. 2. Stare B. , AltB. , kol. , niedaleko Czerska. 3. Nowe B. , NeuB, leśnictwo, niedaleko Czerska. 4. B. , niem. B. Ostrow, Streuort, kol. , niedaleko CzerI ska. 5. B. , po niem. Barlogen, wś, pow. ko ścierski, w parafii Starej Kiszewy. Barłomino, wielka os. ryc. z 5 folwarkami, w pow. wejherowskim, par. Luzino, niedaleko Bożpola i Smazina, o 2 mile od m. pow. Wejherowa, własność Zalewskiego. Barłożna, 1. wieś, pow. babimoski, 9 dm. , 65 mk. , 63 ew. , 2 kat. , 5 analf. 3. B. , olędry, pow. babimoski, 3 dm. , 49. mk. , 44 ew. , 5 kat. , 5 analf. Barlożno, wieś włościańska, pow. starogardzki, st. p. Skurcz; . ma ziemi 4630 morgów, ludności 764, katolików 728, ewang. 30, izr. 6, szkoła jest kilkoklasowa. Kościół tutejszy katolicki świadczy o wielkim upadku religijnym w czasie reformacyi. Dłużej niż 50 lat znajdował się on w ręku innowierców. Staro sta osiecki Marcin Borzewicz, dawniejszy kan clerz siedmiogrodzki i dworzanin króla Stefana, utrzymywał tu swojego predykanta, włóki kościelne zabrał. Kiedy w roku 1595 wizyta tor biskupa Rozrażewskiego przybył do B. , zna lazł wszystko w największem zaniedbaniu. Do piero kiedy w r. 1597 biskup Rozrażewski po święcił kościół i oddał go znowu katolikom, roz budziło się dawniejsze religijne życie w Barłożnie. Kś. F. Bania, przysiołek do Budna. Barniewice, niem. Barnewitz, według Kętrz. Barnowiec, Barnowice, wś, pow. kartuski, o 3 m. od Kartuz, niedaleko Żukowa, par. Materna; dawniej należała do klasztoru oliwskiego. B, lezą nad morzem o 429 stóp. Barnitz, ob. Bernica. Barnowice, inaczej Baranowice, wś, pow. nowosądecki, o 10 kil. od N. Sącza, w par. rz. kat. Nawojowa, własność hr. Stadnickich. Barnowiec, ob. Barniewice. Barońsk, ob. Ekaterynsztad. Barowce, okrąg wiejski w gm. Wilejka, pow wilejski, liczy w swoim obrębie wsie Urzecze, Cincewicze, Barowce; zaśc Żerstwianka, Poromiecie, Zadroździe. F. O. Barowski, folw. , pow. ryski, parafia Loddiger Treiden. Barowueha, st. dr. żel. dyneburskowi tebskiej, między Połockiem a Barkowicami, o 108 w. od Witebska. Barraginn, ob. Baragin, Barranowen, ob, Baranowo. Bars, strumień, płynący pod Brahiłowem. Barschdorf, ob. Bartoszów. Barschken niem. , wś, pow. kłajpedzki, niedaleko Kłajpedy. Barsden niem. , nazwa kilku wsi w Prusiech Wschodnich. 1. B. , inaczej Barsen, pow. ragnecki, 2. B. , in. Sauskeppen, pow. wystrucki. 3. B. , in. Padambrucken, pow. pilkaleński. 4. B. in. Wewerischken, pow. kłajpedzki. Prócz tego w pow. szyłokarczemskim Barsdehnen i Barsduhnen ta ostatnia inaczej Zimmermanischken; oraz w pow. rybackim Barsnicken i tylżyckim Barsuhnen. Barska hora. wś, pow. rozbórski, na Szląsku pruskim, po niem. Barutherberg. Barska Jurydyka, mała osada w pow. mohylowskim, gub. podoi. , mk. 44 dusz męz. i 61 dz. ziemi; należała do kościoła barskiego, dziś rządowa. Barsuczyn, wś, pow. wilejski. Barsuki, wś, gub. witebska, nad rz. Chałujcą. Barszcz, niem. Borszcz, folw. , pow. gliwicki, należy do Rzeczyc ob. . Barszczahówka, ob. Borszczahówka. Barszcze, wś, nad jez. Dręctwo, pow. szczuczyński, gm. Pruska, par. Rajgród. Barszcze, wś, pow. mohylewski, gub. podolska, gm. Ozarzyńce, ma 100 dusz męz. , 151 dz. ziemi włośc. a dworskiej 59 dzies. używalnych i 3 nieużytków. Dobra pojezuickie; dziś należą do sukcesorów Szautgaja. Dr. M. Barszczewo, wś, gub. grodz. , w dawnej ziemi bielskiej. Barszczów, wś, pow. brodzki, o 3 kil. od st. p. Szczurowice, w par, rz. kat. Szczurowice. Barszczowa góra, wieś, pow. suwalski, wchodząca poprzednio, wraz z folwarkiem Olszanka, w skład dóbr narodowych Wigry. Barszczowce, wś, pow. mohylowski, gub. podoi. , o 12 w. od Mohylowa, z fabryką cukru 1847 założoną. Ma 380 dusz męz. , 1190 dz. ziemi włośc. , a dworskiej wraz z Kopijówką, 1042 dz. używalnej i 123 nieużyt. Należała do Komarów, dziś Berezowskich. Dr. M. Barszczowice, wś, pow. lwowski, z przysiołkiem Chałupki, należy do rz. kat. parafii Jaryczów a jest filią gr. kat. par. Pikułowice. Własność hr. Siemińskiego. W B. jest st. dr. żel. KarolaLudwika, między Lwowem a Zadwórzem, o 17 kilom. ode Lwowa. Barszczówka, 1. wś, w południowej stronie pow. rzeczyckiego, na lewym brzegu Prypeci, niedaleko granicy gub. kijowskiej, w gm. sawickiej, w 1 stanie policyjnym brahińskim, w 2 okręgu sądowym łojowskim. Miejscowość bardzo nizka, śród moczarów i bagien. 2. B. , wś, pow. homelski, z kaplicą katolicką parafii homelskiej. Barszczyce albo Jagminopol, mko pryw. , Barraginn Barranowen Bars Barschdorf Barschken Barsden Barska hora Barska Jurydyka Barsuczyn Barsuki Barłogi Bartochów Barsztyn Barsztyn Bartatów Bartatówka Bartatycze Bartna góra Bartłomiejowice Bartlówki Bartlowa góra Bartlin Bartlikowo Bartlewo Bartkówka Bartkowice Bartkowe Bartkowa Bartków Bartki Bartin Bartau Barthken Barthen Barth Bartfeld Bartfa Bartęg Bartenstein Bartenland Barten Bartelsee Bartelsdorf Bartelmuss Bariel Bartel Bartąg wielki Bartąg mały Bartodzieje Bartniki Bartnik Bartniczka Bartniałąka Bartne Bartna strona pow. telszewski, o 35 w. od Telsz. Kościół katol. śś. Szymona i Judy, 1789 z drzewa wzniesiony przez Jagminów, filialny kalwaryjski Folw. B. należał do Przeciszewskich, od 1866 należy do Roemerów. Barsztyn, ob. Bartoszyce. Bartatów, wieś, pow. gródecki, o 2 mile ode Lwowa na zachód położona, przy b. gościńcu murowanym rządowym lwowskoprzemyskim. Obszar dworski posiada roli ornej 267 m. a. , łąk i ogrodów 215 m. , pastwisk 40 m. . lasu 446 m. ; włościanie posiadają roli ornej 536 m. , łąk i ogrodów 327 m. , pastwisk 207 m. , lasu 61 m. Leży w okolicy płaskiej, niskiej, moczarowatej, obfitującej w lasy i sianożęcia, role mo kre, na wyższych miejscach bardzo urodzajne. Ludności ma 697, mianowicie rzym. kat. 284, gr. kat. 403, izraelitów 11, st. p. ; do gre cko kat. i rzym. kat. parafii należy do Obroszyna, o dwie trzecie mili oddalonego. Należy wraz z przys. Wólką Stawczańską do dóbr eta towych rzym. kat. arcybiskupstwa lwowskie go, klucza obroszyńskiego, ma szkołę filialną i filią gr. kat. parafii. B. R. Bartatówka, także Stawczanką zwany, mylnie Szczerkiem, potok, wytryska w półno cnej stronie gm. Bartatowa w Galicyi z kilku źródlisk na łąkach bagiennych na granicy tej że gminy z gm. Mszaną. Na półn. krańcu wsi łączą się te strugi błotne, tworzą potok zwany Bartatówka od wsi, którą przepływa. Płynie w kierunku południowym na granicy wschod niej Bartatowa z Obroszynem; po drodze za biera tak od wschodu jak zachodu łączne wody bartatowskie i obroszyńskie, następnie płynie granicą gminy Stawczan i Obroszyna, przepły wa wieś Stawczany, w której niegdyś znajdo wał się obszerny staw, z którego dziś tylko ślady pozostały; w obrębie tej wsi przybiera z prawego brzegu potok Ferdynandówkę; poczem zwraca się na wschód, tworząc południo wą granicę Stawczan z gm. Polanką, a prze chodząc w obręb gm. Leśniowic już w pow. lwowskim przyjmuje kierunek południowy, płynąc wyżłobionym ku osuszeniu łąk rowem przez łąki Wyderką zwane, a połączywszy się pod wsią Pustomyłami z dawnem swem kory tem, po za tą wsią płynie granicą gmin Miło szowie i Siemianówki; następnie w obrębie tej ostatniej zwraca się na połud. zachód i tutaj od połud. wschodu na błotnych i moczarowatych łąkach wpada do potoku Szczerkiem zwanego. Br. G. Bartatycze, wś, pow. zamojski, gm. i par. Zamość. O 6 w. na połud. zachód od Zamościa na wzgórzu nad błotnistą rz. Łabunką, na lewo ode drogi z Zamościa do Krasnostawu. W 1827 roku miała 40 dm. i 239 mk. , obecnie 65 dm. opuszczona u Zinberga. Bartau niem. , Bartawa ob. Bortów, Bartąg mały, po niem. Klein Bertung, folw. w pow. olsztyńskim, przywilej fundacyjny w 1341 otrzymał. Bartąg Nowy, NeuBertung, przyległa wieś, zwie się właściwie Owczarnia. Bartąg wielki, po niem. GrossBertung, wś kościelna w pow. olsztyńskim. Do parafii B. należą wsie B. Wielki i Mały, Owczarnia, Tomaszkowo, Dorotowo, Gągławki, Ruś, Zazdrość, Jondorf, Sojka, Kielary, Stary Olsztyn, Majdy, Wienduga, Linowo. Bartel. Wyraz ten wchodzi w skład wielu nazw geograficznych w Prusiech wsch. , głównie w pow. kłajpedzkim i szyłokarczemskim, np. wsie BartelBroszien, B. Wiguss i t. p. Bariel, ob. Bartlewo. Bartelmuss, kopalnie węgla, pow. bytomski, pod Brzezinką. Bartelsdorf, ob. Bartołty, Bartowice, Nowawieś. Bartelsee, ob. Bartodzieje. Barten niem. , dwie wsie w pow. welawskim. Barten, ob. Barciany. Bartenland, ob. Barcha Ziemia. Bartenstein, ob. Bartoszyce. Bartęg, inaczej Bartąg ob. . Bartfa węg. , ob. Bardyów. BartfaUjfału, ob. Bardyowska Nowa Wieś. Bartfeld niem. , ob. Bardyów. Barth, m. na Pomorzu, okr. reg. stralsundzki, fabryczne i handlowe żegluga, st. poczt. , 6029 mk. , po pol. Barda ob. . Barthen, ob. Barciany. Barthen niem. , wieś ryc, powiat królewiecki Prus Wschodnich, koło Loewenhagen. Barthken, Barthen niem. , wś, pow. tylżycki. Ob. też Bartki. Bartin, wś na Pomorzu, okr. reg. koszaliński, st. poczt. , 676 mk. Bartki, 1. niem. Barthken, wś, pow. olecki, niedaleko Wieliczek. 2. B. , niem. Barthen, wś, pow. ostródzki, pod Dąbrównem. BartkiMocarze, wś szlach. , pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Burzyn. Bartków, 1. wś rządowa, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Zagdańsk, Leży śród gór Śto Krzyskich i rozległych lasów rządowych, mieści się tu urząd leśny. W lasach tutejszych był olbrzymi dąb, zwany Bartek, który w 1848 liczył 4 i pół sążni obwodu. 2. B. , Nowy i Stary, dwie wsie, powiat sokołowski, gm. Korczew, par. Knychówak, leży o 8 w. na zach. półn. od Drohiczyna; 2780 m. obszaru. W 1827 miały 26 dm. , 201 mk. ; dziś 390 mk. Bartkowa, wś z przysiołkami; Posadową i Bębny, pow. nowosądecki, o 4 kil od st. p, Gródek nad Dunajcem, w par. rz. kat. Podole. Ma 1753 mórg rozl. , 94 dm. , 646 mk. Położenie górskie, niedostępne, zdala od bitego traktu. M. M. Bartkowe, młyn wodny, do m. pow. Lu blińca na Szląsku należący. Bartkowice, wś i folw. , pow. noworadomski, gm. Konony, par. Kłomnice, mk. 260, domów 32, ziemi włośc. 126 morg. , gorzelnia, kopalnia torfu, cegielnia. B. dobra, własność Rzewuskiego F. , składają się z folwarków Bartkowice i Pacerzów wraz z osadą leśną tegoż nazwiska; ogólnej przestrzeni 1118 m. , w tern ziemi ornej 520 morg. Bartkówka, wś, pow. brzozowski, o 2 kil. od st. p. Dynów, w par. rz. kat. Dynów a gr. kat. Pawlikowa. Własność Ludwika Skrzyńskiego. Bartlewo, 1. B. i Bartlewko, niem. GrossBartel i Klein Bartel, dobra i leśnictwo, pow. kościerski, st. p. Frankenfelde. 2. B. , niem. także Bartlewo, wś, pow. ządzborski, niedaleko Ukty. Bartlikowo, Bartlikshoefchen, dobra, pow. lecki, niedaleko Rynu, zwane też Owczarnią lub Bartlikowe borki. Bartlin, wieś, powiat gdański, pod Pruszczem. Bartlowa góra, niedaleko Czarny pod Krakowem. Na niej okopy zwane szwedzkiemi. Bartlówki, niem. Bienertwiese, dobra szlach. pow. morąski, st. p. AltChristburg. Bartłomiejowice, wś, pow. nowoaleksan dryjski, gub. lubelska, gm. Celejów, par. Wąwolnica. Bartna góra, wieś, pow. suwalski, gm. Kuków, par. Filipów, odl. 2 m. od Suwałk, liczy 11 dm. , 65 mk. Bartna strona, niem. Beutnersdorf, wś, pow. szczycieński, pod Szczytnem. Bartne, wś, pow. gorlicki, o 10 kil. od st. poczt. Małastów, 3354 morg rozl. , w tern 1301 mórg górskich pastwisk, 132 dm. , 819 mk. , ludność mieszana polska i ruska, parafia łaciń ska w Żmigrodzie Nowym, ruska w miej scu; położenie w wysokich niedostępnych gó rach. M. M. Bartniałąka, ob. Batniałąka. Bartniczka, wś, pow. brodnicki, par. Grązawy, st. p. Bartnik, niem. Bartnig, wś, pow. mielicki na Szląsku, nad Baryczą, niedaleko Sulmierzyc, w par. kat. Frejno. Bartniki. Nazwa ta wskazuje, iż noszące je wsie były to pierwotnie osady leśne, założone przez mazurów trudniących się bartnictwem, jak Bartodzieje trudnili się wyrabianiem barci. Bartniki, 1. dobra dawniej narodowe, stanowiące ekonomią t. n. , położone, w pow. wyłkowyskim. Obecnie po oddzieleniu gruntów włościańskich i kilku folwarków, przeszły na donacyą hr. Nostitz. Gm. i par. t. n. Wś. B. posiada kościół parafialny murowany, urząd gminny, sąd gminny okręgu III; 32 dm. i 508 mieszk. W 1827 r. było 27 dm. i 302 mk. odległe od Suwałk 49 w. , poczta w Wyłkowyszkach o 16 w. Bar. B. dekanatu wyłkowyskiego liczy 4156 wiernych. W skład gm. B. wchodzą Anczławka Bartniki, Bojary, Budowanie, Chomicze, Dębówka, Dubiszki, Galeryszki, Gejsztoryszki, Grabówka, Karpiewo, Krzywobóle, Kunigliszki Bartnickie, K. Łankieliskie, Łomakin, Markowo, Morgi, Moleniszki, Nowinka, Olszyna, Oszkobole, Pielany, Pilekalnie, Podworyszki, Pogierniewo, Pogierniówek, Porowsie, Poszejmenie wś i folw. , Potylcze, Rosś, Sausieniki, Skierniewo, Szankina, Szeszkina, Szuły, Szyłobole, Torfinica, Warty, Wembry, Wiktorzyn, Wiłkobole, Winksznupie, Władysławów i Wojdzboniszki. 2. B. , wś rządowa, pow. maryampolski, gm. i par. Pilwiszki. W 1827 r. liczyła 11 dom. i 120 mk. 3. B. , wś i folw. , pow. augustowski, gm. Hołynka, par. Lipsk, o 3 w. na zach. półn. od Hołynki. 4. B. , wś, nad rz. Morawicą, pow. przasnyski, gm. Karwacz, par. Przasnysz, o 3 w. na połn. wschód od Przasnysza, o 4 w. od Karwacza, po nad małem jeziorem. W 1827 r. liczyły 31 dom. i 223 mk. , obecnie całe dobra mają 85 dm. , 706 mk. , 3140morg. rozl. Bobra te, własność Wandy Potockiej, składają się z wsi B. i Dębiny, oraz J folwarków Święte miejsce, Polny młyn, Wygoda, Karbówka, Wandomin, Wyrąb bartnicki i Kuskowo. W dobrach B. jest szkoła począt. kowa, młyn wodny, cegielnia; prócz tego na folw. Święte Miejsce kościołek, w którym raz na rok odbywa się nabożeństwo odpustowe. 5. B. , wś, pow. łowicki, gm. i par. Bolimów. Młyn wodny zwany Młynek Prochowy. Bartniki, wś i dobra ziemskie w pow. nowogródzkim, gub. mińskiej, przy drodze ze Snowia do Horodyszcza wiodącej, w parafii połonockiej, dziedzictwo Ślizieniów; dobra te w glebie pszennej mają obszaru 4430 mor. Bartochów, wś, pow. turecki, gm. Bartochów, par. Warta. W 1827 liczyła 278 mieszk. i 33 domy, należy do s. gm. okr. VI w Ustkowie, st. p. w Warcie, odległa od Turka wiorst 40, ludn. w gminie 3760. Bartodzieje, 1. wś rząd. , pow. pułtuski, gm. i par. Obryte. Na gruntach tej wsi odkryto niegdyś wodę żelazistą, o której pisała Gaz. Polska w r. 1861, Nr. 153. 2. B. , wś i folw. , pow. radomski, gm. Jedlińsk, par. Lisów. Wspominana u Długosza I 333. W 1827 r. miała 16 dm. , 103 mieszk. 3. B. , wś rządowa, nad rz. Radomką, pow. noworadomski, gm. i par. Radomsk. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 124 mieszk. Dawna siedziba Duninów Bartodziejskich. 4. B. , wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Ręczno, par. Bęczkowice. W 1827 liczyła 195 mk. , 20 dm. 5. B. , wś, pow. ko Bartkowe Bartoszyszki Bartoszyce Bartoszy Bartoszówka Bartoszowe Bartoszowce Bartoszów Bartoszki Bartoszewiny Bartoszewice Bartoszew Bartosze Bartosz BartosfaIva Bartonia Bartółty Bartołdy Bartołdowice Bartojcie Bartodziejewice Bartodzieje Barty Bartuszuny Bartułtowice Bartschkienen Bartya Baruchowo Bartschin Bartowice Bartów Barwenkowo Barwałd Barutherberg Baruthe Baruszowice Barupa Barucie Barwienen Barwik Bartodzieje zienicki, gm. i par. Tczów, obecnie 704 mk. i dom. 83; w 1827 r. było 538 mieszk. , 80 dom. Włościanie mają 1509 mórg ziemi. Bartodzieje, 1 niem. Bartelsee, wieś idomin. , pow. wągrowiecki, 760 morg. rozl. , 13 dm. , 153 mk. , 77 ew. , 76 kat. , 39 analf. , st. p. i gośc. Wągrowiec o 4 kil. , st. kol. żel. Rogoźno o 6 kil. 2. B. Małe, KleinBartelsee, wieś, pow. bydgoski, 2 miejsc B. i leśnictwo Smuga; 176 dm. , 1900 mk. , 1250 ew. , 650 kat. 517 analf. 3. B. Wielkie, GrossBartelsee, wieś, pow. bydgoski, 34 dm. , 331 mk. , 251 ew. , 80 kat; 65 analf. Bartodziejewice, osada, pow. inowrocławski, ob. Gaj. Bartojcie, wś, pow. trocki, o 2 w. od stacyi Koszedary. Bartołdowice, ob. Bartowice na Szląsku austr. Bartołdy, wś, pow. ciechanowski, gm. t. n. , par. Zielona, na prawo od drogi bitej z Ciechanowa do Przasnysza, o 6 w. na połd. zach od Pzasnysza, ma 200 mk. , drobni właściciele, wiatrak. Gmina B. należy do s. gm. okr. II w Opinogórze, st. p. w Przasnyszu, odległa od Ciechanowa wiorst 14. Szkółek w gminie 3, ludność 3648. Bartółty małe, po niem. Kein Bartelsdorf, wś, pow. olsztyński. Bartołty wielkie, po niem. GrossBartels dorf, wś kośc. katolicka, pow. olsztyński, dawniej była w posiadaniu familii Kromerów, pokrewnej z Kromerem bisk. warmińskim i dotąd żyją w B. Kromerowie. Do parafii B. należą wsie B. , Leszno, Marcinkowo, Kierzbuń, Południowo, Grabowo, Pirk. Bartonia, in. Barcka Ziemia ob. BartosfaIva, ob. Bartoszowce. Bartosz, jez. , pow. krotoszyński. Bartosze, 2 folw. w pow. lublinieckim. 1 w pobliżu Cieszowy. 2 pod Kosięcinem, dziś zniesiony; pozostała tylko nazwa pola. Bartosze, niem. Bartossen, wś, pow. ełcki, niedaleko Ełku. Bartoszew, wś rządowa, pow. krasnostawski, gm. Izbica opuszczona u Zinberga. Bartoszewice, 1. wieś, pow. krobski, 13 dm. , 70 mk. , 21 ew. , 49 kat. , 16 analf. 2. B. , domin. , pow. krobski, 1548 morg. rozl. , 10 dm. , 148 mk. , 44 ew. , 104 kat. , 49 analf. , stac. p. Jutrosin o 4 kil. , gośc. w miejscu, stac. kol. żel. Rawicz o 19 kil. Bartoszewice, niem. Bartoschewicz, wś rycerska, pow. chełmiński, niedaleko Wąbrzeźna, par. Płużnica. Bartoszewiny, wś poduchowna, pow. opatowski, gm. i par. Słupia Nowa, u stóp góry Stokrzyskiej od połd. , śród lasów. W 1827 posiadała 14 dom i 127 mieszk. , obecnie 31 domów. Bartoszki, 1. niem. Bartcschken, wś, pow. niborski, niedaleko Niborga. 2. B. , wś, pow. szczycieński. Bartoszów, niem. Barschdorf, wś, pow. lignicki. Bartoszowce, po węg. Bartosfalva, wieś w hrabstwie szaryskiem Węg. , kościół katol. flial, łąki, pastwiska, lasy, 518 mk. Bartoszowe, wś, pow. lipnowski, gm. Obrowo, rozl. 218 mórg. , 10 dm. , 88 mk. Bartoszówka, wś, pow. rawski, gm. Gortatowice, par. Sierzchowy. Na prawo od drogi bitej z Rawy do NowegoMiasta. W 1827 miała 27 dm. i 189 mieszk. Do dóbr B. należą wsie B. , Mroczkowice i Wiechniewice. Bartoszy las, Bartoszów las, wś, pow. kościerski. par. Stara Kiszewa. Bartoszyce, Barsztyn, niem. Bartemstein, miasto, pow. frylądzki, nad Łyną, liczy 6500 mk. , ma gimnazyum, 7 jarmarków, st. p. , st. dr. żel. z Królewca do Korschen, o 58 kil. od Królewca, posiadało niegdyś zamek w komturacie Balgi, założone 1326 przez komtura Dytrycha von Altenburg. Roku 1656 zjechali się tutaj Gustaw Adolf król szwedzki, z elektorem brandeburskim, Fryderykiem Wilhelmem. Miasto to dawniej nazywano także Bartelstein, a to na pamiątkę biskupa Bartłomieja zapewne sambieńskiego, który się wiele przyłożył do nawrócenia Prusaków. Statua tegoż biskupa kamienna, ukrywała się długo w ciemnym i nieznanym zakątku, dopiero 1767 r. ustawioną została na rynku, na pięknym postumencie. Miasto to w 1852 r. liczyło 3, 600 mieszkańców. Bartoszyszki, dobra, pow. maryampolski, na początku bieżącego stulecia należały do Andrzeja Józefa Ńorejki; od niego nabył je Samuel Szulc, i dotąd w rodzinie Szulców zostają. Bartów, rz. przymorska między Niemnem a Dźwiną, ma źródła blizko źródeł Sałanty, na półn. od jez. Płotele, płynie do Masiad ze wschodu na zach. , potem skręca się ku półn. aż do Szkud, a ztąd znowu ku wielkiemu zachodowi, i wpada do Lipawskiego jeziora w południowem jego zakończeniu. Wody tej rzeczki łączą się strugą Tosecz z jeziorem Papen, po za przymorskiemi wzgórkami, leżącem na południu od Lipawy, a Lipawskie jezioro, do którego Bartów wpada, ulewa swe wody do portu lipawskiego pod miastem tegoż nazwiska. Do Bartowa wpada pod Szkudami od prawego brzegu naprzód Luba z rzeką Szatawą i Gunton, następnie Rumbi ż Pizarosiem, do którego jeszcze uchodzi Sartis i Kal; następnie do Bartowa uchodzi struga płynąca od wsi Brusel w połączeniu z pograniczną Saryą, do której z prawego brzegu wpada znowu Wisdwid i Gulbena, a następnie Wartaga z lewego zaś brzegu wpada powyżej Szkud do Bartowa Erła, z połud. płynąca, a następnie rzeczka Tosecz, która pośrednio łączy Bartów z jeziorem Papen. B. ma 85 w. dług. , z tego 30 w. w gub. kowieńskiej. Spławna tylko w Kurlandyi; w czasie silnych wiatrów morskich wzbiera W. Pol i Siemienow. F. S. Bartów Górny, niem. OberBartau, wś, pow. hazenpocki, gub. kurlandzka, o 179 w. od Mitawy, nad rz Bartów, b. st. p. Bartowice, Bartułtowice, Bartelsdorf, wieś pow, frydeckiego, na Szląsku austr. , w par. kat. Szonów; rozl. morg. 1495, ludn. 1191. Bartsch, ob. Barycz. Bartschin niem. , przezwano tak Barcin ob. . Bartschkienen, Bartschkehmen, Bartzhienen, Bartzkehmen, Bartscheiten, kilka wsi w półn. wschodnich powiatach Prus Wschodnich. Bartułtowice, ob. Bartowice. Bartuszuny, wś, pow. trocki. Barty, ob. Barciany. Bartya, ob. Barcka Ziemia. Baruchowo, wś, pow. włocławski, gm t. n. , par. Kłótno. W 1827 liczyła 21 dom. i 174 mieszk. Dobra B. mają obszaru 4169 mórg. W skład ich wchodzą Kretki, Leonowo, Trzebowo, Lubiaty Czarne, Trzebówek, Zakrzewo, Zakrzewiec, Okna, Skrzynki, Skrzyneczki, Strzały, Radziszewo, Cieślikowo. Gmina B. należy do s. gm. okr. II i st. poczt. w os. Kowal, odl. od Włocławka 21 wiorst. W gminie znajduje się gorzelnia, cegielnia, kopalnia torfu, szkoła początkowa. Urząd gm. w Kłótnie, ludn. 4155, rozległość gruntów dominialnych 10215 mórg. Barucie, niem. Baruthe, wś, pow. oleśnicki, parafia katol. w Miękinowie. Barupa, Barupie, Barupis, rz. , lewy dopływ Niewiaży, przyjmuje z lewej strony Meklę z Urką. Baruszowice, lub Bugarć, niem. Baumgarten, wś, pow. olawski, par. olawska, w pobliżu rzek Oli i Odry, z obszernym szpitalem powiatowym. Por. Porusowice. Baruthe, ob. Barucie. Barutherberg, ob. Barska hora. Barwałd dolny, średni i górny, trzy wsie, pisane też Berwald, Bernwald, pow. wadowicki, mają 3569 morgów rozl. , 412 domów, 2224 dusz, parafia starodawna dek. wadowicki w Barwałdzie dolnym 2430 wiernych, istniejąca przed 1512 r. ; kościół drewniany Ń. M. Panny. Położenie pagórkowate, przy gościńcu z Wadowic do Krakowa. Kamieniołomy. Ponad wioskami, na górze Żar zwanej, widać szczątki dawnego zamku. Mieszkał w nim Włodek Skrzyński, który wspólnie z żoną swą Katarzyną rozbojem się bawił. Po śmierci Włodka, gdy żona jego nie porzuciła swego rzemiosła, została z rozkazu Kazimierza JagielońSłownik Geograficzny. Zeszyt II. czyka ujęta i stracona, a zamek zburzony. Później użył Mikołaj Zebrzydowski gruzów zamczyska barwałdzkiego do zbudowania ka plicy św. Magdaleny na tejże górze, teraz pu stelni. M. M. Barwenkowo, słoboda, pow. iziumski, gub. charkowska, st. p. O trzy czwarte wiorsty leży B. , stacya drogi żel. kurskocharkowsko azowskiej. Barwienen, ob. Barwiny. Barwik, folw. , pow. kartuski, par. Przodkowo. BarwikiJurgiele, wś szlach. , nad rz. Stok, pow. kolneński, gm. Kubra, par. Przytuły. Wspomniana w dokumencie z 1437 r. Barwinek, wś, pow. krośnieński, 1992 m. rozl. , w tern 995 morg lasu, 68 dm. , 477 dusz, ludność przeważnie ruska; par. łacińska o 14 kil. w Dukli, grecka w Zyndranowej, leży na najwyższym punkcie wąwozu prowadzącego na Węgry, przy gościńcu rządowym dukielsko węgierskim. Za wsią ciągnie się granica węgierska, przy której znajdowały się dawniej zabudowania celne, teraz opuszczone; tartak parowy i fabryka zapałek. M. M. Barwinek, 1. Przysiołek wsi Lis w pow. lublinieckim. 2. B. , młyn wodny w dobrach Rozmierka, pow. wielkostrzelecki. Barwinek, także Obszaną wodą i Ostroszem zwany, potok górski wytryskujący w Beski dzie lesistym z pod samego grzbietu na połu dniowowschodnim stoku góry, zwanej Studenym Wierchem, w obr. gminy Barwinka, w pow. Krosno. Płynie zrazu głębokim paro wem w kierunku połud. wsch. , równolegle do głównego grzbietu Beskidu, poczem zwraca się p. n. Obszanej wody na północny wschód; we wsi Barwinku, przerznąwszy gościniec dukielski prowadzący na Węgry, płynie ku pół nocy p. n. Barwinku, także Ostroszu, i przy brawszy z lewego brzegu potok Szeroki, po przeszło jednomilowym biegu w obrębie gminy Tulawy uchodzi do Sołotwiny, dopływu Jasiołki. Br. G. Barwinik, jezioro małych rozmiarów, pow. suwalski, przy wsi Potopy, przepływa przez nie rz. Potopka. Barwiny, niem. Barwienen, wieś, powiat olsztyński, niedaleko st. p. Biesselen. Baryca, Barycz, Barcz, niem. Bartsch, rzeka, dopływ Odry z prawej strony, ma swoje źrodło w stawach niedaleko Grabowa nad Prosną w powiecie odolanowskim, mija Uciechowo, Odolanów, płynie wzdłuż półn. stoków wyżyn trzebnickich od wschodu ku zachodowi, wpływa do Szląska w pow. mielickim, oblewa Straburek, Sulau, Herrnstadt i pod wsią Schwusen, o 2 mile powyżej W. Głogowy, uchodzi. Długość biegu w W. Ks. P. mil 6, w ogóle 22 mile. Od Mielicza spławna, bardzo rybna. 8 Barwiki Barwinek Barwinik Barwiny Baryca Bartsch Bartów Górny Basta Baszkalia Baszki Baszków Główne dopływy Płonga, Polskawoda czyli Czarnawoda, Orla z Dąbrożną, Orla tylna, Schaetzke i Landgraben. Brzegi ma nieustalone, bagniste. Przy ujściu do stu stóp szeroka. Por. Odolanów, powiat. Barycz. Nazwisko to nosi siedm wsi w obrębie Królestwa, i to wyłącznie w granicach gub. radomskiej, piotrkowskiej i kieleckiej. Najdalej ku zachodowi wysunęła się B. w powiecie łaskim, gm. i par. Łask. Trudno dopatrzeć związku między tą, nazwą a wyrazem barycz, znaczącym dawniej targowisko, dzisiejszy bazar, zwłaszcza że i rzeki noszą to miano. Barycz, 1. wś i folw. , pow. iłżecki, gmina Ciepielów, par. Zwoleń, ziemi dworskiej 1325, włośc. 697 morg. B. w XVI w. była własnością Andrzeja Kochanowskiego, brata Jana, poety a tłumacza Eneidy; nabył ją ojciec ich Piotr Kochanowski. W końcu 17 w. przeszła w ręce Chomentowskich, wreszcie należała do Matuszewicza, posła rosyjskiego w Neapolu, i za jego długi zabrana przez rząd, dziś stanowi donacyą. 2. B. , wś i folw. , pow. Końskie, gm. Gowarczów, par. Końskie. Barycz, 1. wieś, pow. przemyski, oddalona o 1 milę od miasteczka Michałówki. Obszar dworski posiada gruntów ornych 347 m. , łąk i ogrod. 36 m. a. , pastwisk 48 m. , lasu 401 m. ; włościanie posiadają roli ornej 537 m. a. , łąk i ogrodów 50 m. a. , past. 92 m. , lasu 64 m. Ludności ma rz. kat. 11, gr. kat. 359, izraelitów 5, razem 375. Należy do rzyrn. kat. par. w Michałówce, gr. kat. parafią dek. przemyskiego ma filią w Grabowcu ma w miejscu. Probostwo to zostało założone w 1691 roku przez Mikołaja Bretyna, włościanina baryckiego, który darował grunt dla proboszcza, oraz swoim kosztem wybudował cerkiew, otrzymawszy na wybudowanie cerkwi pozwolenie od ówczesnego właściciela Barycza Aleksandra Konstantego hr. Krasińskiego, oraz uwolnienie tego gruntu od pańszczyzny i danin należących się dworowi, za które to pozwolenie rzeczony Bretyn zapłacił 700 złp. Syn tego Mikołaja Bretyna Teodor Bretyn był pierwszym proboszczem w Baryczu; cerkiew tu wybudowano w 1691 roku, w 1781 wystawiono większą, która w 1856 spłonęła; w 1862 została nowa postawiona i tego samego roku poświęcona. Wieś ta posiada szkołę etatową. Właściciel Luidgarda hr. Stadnicka. 2. B. , wś z przysiołkami Górną, Dolną i Wólką, powiat brzozowski, ma stacyą poczt. , należy do par rz. kat. Wesoła. 3. B. , przysiołki do Humieńca i do Kossocic ob. Barycz, ob. Baryca, Baryczka. j Barycz Strzyżewka, rzeczka w Wielkiem księstwie poznańskiem, pow. odolanowski, do rzeki Ołoboku wpadająca. Baryczka, wś, pow. rzeszowski, rozległości 1575 n, a. morgów, 138 domów, 720 dusz, par. rz. kat. w Połomyi, położenie pagórkowate, o 3 kil. od st. pocz. Niebylec. M. M. Baryczka, Barycz, potok, wytryska w obr. gmina Barycza w pow. brzozowskim, na po łudniowym stoku pasma górzystego lesistego, ciągnącego się w kierunku połud. wschodnim, wznoszącego się w szczycie Grwoźnicy do 510 metr. ; płynie w całym swoim biegu w kierunku południowowschodnim, łąkami, pomiędzy do mostwami wsi Barycza, Wesoły, Hładna, w Nozdrzeu uchodzi z lewego brzegu do Sanu po dwumilowym biegu. Zabiera liczne potoki po mniejsze, spływające z sąsiednich wzgórz. Ważniejszym z prawego brzegu jest Nozdrzeczek, a z lewego Hłudno. Br. G. Barytów, wieś, pow. brodzki, leżąca nad rzeczką Sydołówką, na samej granicy między Galicyą i Wołyniem, o 1 i pół m. na północny zachód od mka Szczurowice a o 2 mile a. na północ od miasteczka Łopatyna; w okolicy płaskiej, równej, piaszczystej, lesistej i bagnistej. Obszar dworski posiada roli ornej 1299 m. a. , sianożęci 247 m. a. , pastwisk 323, lasu 2155 m. ; włościanie posiadają roli ornej 3820, łąk i ogrodów 1669, pastwisk 103 m. a. , lasu 66 m. a. Mieszkańców ma rz. kat. 72, gr. kat. 516, izraelitów 34, razem 622. Należy do rzym. kat. parafii w Szczurowicach, parafią gr. kat. ma w miejscu. Posiada szkołę etatową 1klasową. Ma także kasę pożyczkową z kapitałem 240 złr. a. w. Do B. należy przysiołek Wygoda, Właściciel Rafał Mierzyński. Barytowa Wolica, ob. Wolka Barytowa. Baryski potok, ob. Baryszka. Barysz, mko, pow. buczacki, nad rzeczką Barysz, na zachód od Buczaza, o milę od tego miasteczka a o milę na wschód od miasteczka Manasterzysk oddalone, przy gościńcu prywatnym prowadzącym z Buczacza do wsi Korościatyna, pod którą łączy się z gościńcem rządowym podhajeckostanisławowskim, w dawnem wojew. niskiem, ziemi halickiej. St. pocztowa. Ludności ma rzym. kat. 2130, gr. kat. 1090, razem 3220. Par. rz. kat. dek. buczackiego liczy 3797 dusz. Tutejsza par. gr. kat. należy także do dek. buczackiego. Do B. należy przysiołek Puźniki. Właściciel Tytus Szawłowski. Baryszka, Barysz, potok, wypływa w obr. gminy Buczacza, w pow. buczackim w Galicyi, w północnowschodniej stronie tejże, na łąkach na północnym stoku góry Wierzbiatyna, 384 m. ; płynąc na zachód, dostaje się w obręb gminy Jezierzan, gdzie zwraca się na południe; przepływa tę wieś, poczem przechodzi w obręb wsi Barysza, którą przerzyna w południowym kierunku; następnie w łąki śródleśne, poczem płynie przez łąki gmin Żubrzca, Porchowy, Scianki, a w końcu na granicy gmina Kośmierzyna z Snowidowem, jużto lasem, już też łąkami, i po 3milowym biegu wpada do Dniestru z lewego brzegu. Ważniejsze dopływy Baryszki są z lewego brzegu Żubrzanka, Porchówka i Żwaniec. Br. G. Baryszów, przysiołek do Niepołomic. Baryszów, Baryszówka, miasto, pow. perejasławski, gub. pułtawskiej, nad rz. Trubieżą, 1665 założone, należało do pułku perejasławskiego do r. 1782. Echard wspomina też m. Baryszpole. Barytów, potok, w obrębie gm. Cisowa w pow. dolińskim, wypływa w południowej stronie tej gminy w lesie Piwnem zwanym, płynie na północ łąkami i pastwiskami, zabiera z lewego brzegu potoczek i wpada po przeszło ćwierćmilowym biegu w Cisowie z prawego brzegu do Sukiela, dopływu Świcy. Barzdorf, ob. Bernatice. Barzdy, wś rządowa, pow. władysławowski, gm. i par. Gryszkabuda. W 1827 r. liczyła 44 dm. , 365 mk. Barzykowo, wś szlach. , pow. kolneński, gm. Stawiski, par. Romany. W 1827 r. było tu 23 dm. i 118 miesz. Gniazdo rodziny Barzykowskich. Barzyn, jezioro małych rozmiarów, pow. suwalski, przy wsi Potopy, przepływa przez nie rzeka Potopka. Por. Barwinik. Basan niem. , ob. Baasan, Bazan. Basań Nowa, mko, gub. czernichowskiej. 5568 mieszkańców, o 1127 wiorst od Petersburga. Baschka, ob. Baszka na Szlązku austr. Basenka, potok, wytryska w obrębie gminy Huty obedyńskiej w pow. rawskim w Galicyi, z pod góry Kaczmarki, płynie w kierunku wschodnim przez łąki, pastwiska i pustkowia, przez gminy Smolin, Wólkę horyniecką, Sieniawkę i na błotach w Baszni łączy się z Sołotwą, dopływem Lubaczówki, wpadającej do Sanu. Długość biegu 2 i pół mili. Br. G. Basia, rz. , dopływ rz. Proni, w pow. horeckim gub. mohilewskiej. Basien, dawniej Baysen niem. , wś szlach. , pow. brunsberski, niedaleko Ornety, gniazdo dawnej rodziny warmińskiej Bażyńskich czyli von Baisenów. Basin, wś, pow. słonimski, posiada papiernię. Basiówka, wś, pow. lwowski, o 7 kil. od Lwowa, należy do rz. kat. kapituły lwowskiej. Liczy się do parafii rz. kat. Hodowice i ma filią par. gr. kat. Obroszyn. Basiówka, potok, ob. Szczerek Basiówka, potok, powstaje z kilku potoczków, wytryskujących na północnowschodnim stoku wzgórza Basiówki, w obrębie gminy Daszawy w Galicyi. Płynie w kierunku północnym głębokim wądołem między daszawskierai wzgórzami i po przeszło ćwierć milowym biegu uchodzi na prawym brzegu w tejże wsi do Bereźnicy. Br. G. Baskakowskie, jezioro w półn. części pow. kijowskiego, 500 sażeni długie, 50 sażeni szerokie. Baskowo, wieś, pow. inowrocławski. 3 dm. , 58 mk. , wszyscy kat. ; 28 analf. Baskim, rz. , dopływ rz. Rosi z prawej strony; nad B. leży Taraszcza. Basławce, wś, pow. słucki, posiadała kaplicę katol. b. parafii Hrozów. Basnocha, potok, wypływa na granicy gminy Skomoroch i Mikuliniec w pow. tarnopolskim i płynie przez łąki gminy Ostalca, opływa z południa tę gminę i po półmilowym biegu uchodzi z prawego brzegu do Gniezny, dopływu Dniestru. Na nowej mapie Galicyi Z. 8. Gol. XXXIII niema tego potoku. Br. G. Basówka, wś. pow. proskurowski, parafia Felsztyn. Połowa tej wsi należy do Trościańca, a druga zapisana przez Jana Zamojskiego kościołowi panien miłosierdzia w Gródku; dziś rządowa. Dr. M. Bassałyczówka, wś, pow. hajsyński, liczy dusz męz. 230, ziemi włośc. . 593 dz. , należy do Aleksandry Potockiej, ob. Bubnówka. Bassonia, wś, pow. nowoaleksandryjski, gub. lubelska, gm. i par. Bybitwy. W 1827 r. liczyła 29 dm. i 169 mk. Wspomina ją już Długosz Lib. Ben. T. I 194 jako graniczącą z Popowem, wioską stanowiącą uposażenie p ar. w Swieciechowie. Basta, także Baszta lub Na Baszty Bastya, szczyt w Tatrach spiskich, na granicy Spiża i Liptowa. Od szczytu Świnnicy aż do Mięguszowieckiej turni grzbiet główny Tatr ciągnie się ku południowemu wschodowi. Tu zaś zwraca się ku wschodowi, wysławszy prosto ku południu odnogę, tworzącą zachodnią ścianę Wielkiej doliny Mięguszowieckiej, której południowa część zwie się Basta. Wzniesienie tej turni 2341. 7 m. K Korzistka; 2433. 7 m. F. Fuchs; 2395. 26 m. Klb. Kolbenheyer. Bastanowo, niem. Viereck, wś, pow. gdański, pod Żukowem. Bastya węg. , ob. Basta. Baszka, wieś pow. frydeckiego w ks. cieszyńskiem, nad Ostrawicą, w par. kat. Skalica; na płd. od m. Frydek, ma ludn. 1052, gruntu morg 926; huty żelaza, wyroby żelazne odlewane i kute. St. dr. żel. z Ostrawy morawskiej do Frydlandu. Baszkalia, kol. bulgarska, pow. benderski, gub. bessarabska, o 71 w, ku płd. zach. od Bender, 1830 r. założona. Baszki, wś, pow. lubartowski, gm. Niemce, par. Bystrzyca. Baszków, 1. gmina, pow. krotoszyński; 2 miejsc 1 B. wieś, 2 Dziewiąte, wieś; sama wieś B. składa się z dwóch części, z B. i Wło Barycz Barycz Barycz Strzyżewka Baryczka Barytów Barytowa Wolica Baryski potok Barysz Baryszka Baryszów Barzdorf Barzdy Barzykowo Barzyn Basan Basań Nowa Baschka Basenka Basia Basien Basin Basiówka Baskakowskie Baskowo Baskim Basławce Basnocha Basówka Bassałyczówka Bassonia Bastanowo Bastya Baszka Baryszów Batki Baszłyk Basznia dolna i górna Basznia Baszowice Baszta Basztanków Baszteczki Baszty Baszyn Baszyna Bataki Batiaczka Batiatycze Batiszfalva Batiuszkowo Batiżowce Batków Batkowo Batniałąka Batnowo Batóg Batogowo Bator Batorego góra Batorowo Batoryn Batorz Batów Batowice Batowy kanał dyki czyli Włódarstwa; 67 dm. , 510 mk. ; 106 ew. , 404 kat. ; 137 analf. Ma kościół paraf. dek. krotoszyńskiego, wystawiony w części Włodyką nazwanej. 2. B. , dobra, pow. kro toszyński; niedaleko Kobylina, 17 miejsc 1 B. ; 2 folw. Maryniu, 3 Brygitka; 4 Kubowo; 5 Borownica; 6 Lilia; 7 Stary Koby lin; 8 Perzyce; 9 Rembachów; 10 Rochy; 11 Piaski; 12 Traffary; 13 Trzaski; 14 osada Grüneiche; 15 Katarzynowo; 16 Le śnictwo Helenopol; 17 Ostatni Grosz; 19227 morg rozl. ; 65 dm. ; 960 mk. ; 404 ew. , 557 kat. ; 331 analf. ; st p. , kol. żel. i gośc. Zduny o 6 kil. Na początku XV w. wś. B. należy do ro dziny, która przybrała od wsi nazwisko Baszkowskich. Ku końcowi XVI w. B. przeszedł do rąk burzliwej rodziny Zborowskich, a nastę pnie do rodu Leszczyńskich. Po Stanisławie królu polskim, nabyli go około r. 1730 Suł kowscy. W ręku tej rodziny B. pozostał do końca XVIII wieku. Odtąd nabył te dobra Ma ksymilian Mielżyński, pisarz wielki koronny. W wieku dziewiętnastym utracił je Aleksan der Mielżyński, obecnie należą do księcia Reuss. W dzisiejszym pięknym parku angiel skim, założonym przed 40 laty przez hr. z Potulickich Aleksandrową Mielżyńską, pokazują piwnicę, na której się wznosił dawniej obszer ny, drewniany zamek, wystawiony przez Zbo rowskich. O B. utrzymuje się mylna tradycya, że się tam urodziła Marya Leszczyńska, późniejsza królowa francuzka; Marya bowiem w Poznaniu przyszła na świat, i zapewne ni gdy B. nie widziała; Stanisław Leszczyński tylko rzadko z Rydzyny do B. przybywał i zwykle sam. Kościół był w r. 1527 drew niany pod tytułem Wniebowzięcia Najśw. Ma ryi Panny; stał na miejscu, gdzie teraz jest szkoła; w r. 1644 jeszcze jest wiadomość o tym kościele. W r. 1728 stanął nowy ko ściół drewniany z kapliczką murowaną. Ku schyłkowi XVIII grożąc już znowu upadkiem dotrwał do r. 1828, poczem wystawiono piękny kościół murowany nakładem Mikołaja Mielżyńskiego. M. St. Baszłyk, wś w pow. pińskim, nad rz. Styrem, na granicy gub. wołyńskiej. Basznia dolna i górna z Borową, Górą, Dąbrową, Czerwińkami, Kurytki, Orzyszczaki, Reichau, Sieniaka, Sołotwina, Tymce, Duchwicz, Malce i Gwozd, wieś, pow. cieszanowski, oddalona o 1 milę od miasteczka Lubaczowa. Obszar dworski posiada roli ornej 472 m. a. , łąk i ogrodów 186 m. a. ; pastwisk 41 m. a. , lasu 1106 m. a. , włościanie posiadają roli ornej 4026 m. a. , łąk i ogrodów 1109 m. a. , pastwisk 590 m. a. , lasu 98 morg. Wieś ta leży w płaskiej, niskiej, piaszczystej, bagnistej i lesistej okolicy. Ludności ma rz. kat. 348, gr. kat. 2118, izraelit. 31 razem 2497. Należy do Lubaczowa, gr. kat. parafią ma w miejscu, należącą do dek. łubaczowskiego. Posiada szkołę etatową. Wieś ta pamiętną jest z powodu zawarcia tamże ugody w roku 1668 między konfederatami i koroną polską. Własność spadkobierców Jakóba Herza Bernsteina. B. R. Basznia, wś, gub. witebska, nad jez. Nieporoty. Baszowice, wś i folw. poduchowny, pow. opatowski, gm. i par. Słupianowa. W 1827 r. liczył 22 dm. i 163 mieszk. Baszta, Baszty, ob. Basta. Basztanków, ob. Besztanków. Baszteczki, wś, pow. taraszczański, nad rzeczką Mokrą Bahwą, o 11 w. od Stawiszoz i w takiej samej odległości od Łaszkowa. Mieszk. prawosł. 783, katol. 11, razem 794, a także w Korolówce, odległej o 1 wiorstę i stanowiącej z B. jedne parafią 380. Ziemi razem 3420 dzies. , wyborny czarnoziem. Należała dawniej do starostwa białocerkiewskiego, później do krasiłowieckiego klucza hr. Branickich, obecnie wraz z całym kluczem została sprzedaną udziałom. Zarząd gminny we wsi Biesiedzie, policyjny w Stawiszczach. Kl. Przed. Baszty, ob. Basta. Baszyn, folw. , pow. krotoszyński, ob. Krotoszyn. Baszyn, niem. Beschine, wś, pow. wołowski, z parafią ewang. w miejscu, w par. katol. Smogorów. Baszyna, wś, pow. ostrogski, na wschód od Buhryna i za rz. Horyniem. Na górze porasta las a za lasem na pochyłości góry rozrzucona wioska B. W lesie na górze od południa dotąd istnieją ziemne wały, porośnięte drzewami; musiał tu być zamek, bo wiele gruzów z kar mienia i cegły rozrzuconych świadczy o tern. Kś. Hołowiński w Tece Rozmaitości umieścił balladę o B. , osnutą na tle podania gmin. W tutejszym zamku miał być uwięziony młody basza turecki, od którego i wioska wzięła nazwę. Grunt wapienny i piaszczysty; wypala się tu wapno. Włościanie żyją tylko z uprawy roli. B. należała pierwej do Bohaczyńskich, później do Hulewiczów, Czarneckich, a obecnie jest dziedzicem ks. Czetwertyński. Bataki, ob. Botoki Batiaczka, potok, także Batuczka zwany, powstaje z kilku źródłowisk we wsi Batiatyczach, pomiędzy domostwami; spływają one strugami ku północy na rozległe pastwiska i łąki mokre tejże gminy, zwane Wołowemi pasiekami, gdzie zaraz za wsią łączą się w jedno koryto i w kierunku północnowschodnim zdążają granicą gminy Batiatycz z gm. Żubowmostem, gdzie B. zwraca się na wschód, a przeszedłszy w obręb gm. Łapajówki, płynie łąkami i pastwiskami w kierunku południowowschodnim i zabrawszy potoczek Jagunią zwany z prawego brzegu, uchodzi w tejże wsi z lewego brzegu do Bugu, po 1 1 4 milowym biegu. W swym całym biegu okrąża bezleśną wysoczyznę batiatycką od północnego wschodu, która w Lipowej dochodzi 284 m. a w Kamiennej górze 258 m. wysokości npm. Br. G. Batiatycze z Tłumaszem, Stanisławówkiem, Zbaniowem, Lipnikami, Gruszkami i Zdeszowem, wieś, pow. żółkiewski, o pół mili od mia sta Kamionka strumiłowa, leży w okolicy pła skiej, lesistej i piaszczystej. Obszar dwor. posiada roli ornej 1346 m. , łąk i ogrodów 1850 m. , pastwisk 374 m. , lasu 2045 m. Wło ścianie ról ornych 2144 m. , łąk i ogrod. 3264 m. , pastwisk 171 m. , lasu 3 m. Ludności ma rzym. kat. 398, gr. kat. 2059, izrael. 136, razem 2593. Należy do parafiii rzym. kat. w Ka mionce strumiłowej, grecko kat. ma w miejscu, należącą do dekanatu żółkiewskiego. Ma szko łę etatową 1no klasową. Właściciele rodzina Łączyńskich. W XV wieku była ta włość przez królów polskich często odwiedzana, i chwilowo zamieszkiwana. B. R. Batiszfalva, ob. Batyzowce. Batiuszkowo, wś, pow. gżacki, gub. smoleńska, st. p. i st. dr. ż. moskiewskobrzeskiej. Batiżowce, ob Batyzowce. Batki, przysiołek do Nieznanowa ob. . Batki, przeszkoda próg żeglugi na Dźwinie Zachodniej, między Jakobstadtem i Rommelem, jedna z większych między temi progami Dźwiny, które są znane pod ogólną nazwą Ruby kokenhuskiej. Batków, wieś, pow. żółkiewski, nad potokiem Wyatyna zwanym, mającym swoje źródło o 2 mile na zachód od Batkowa, na gruntach wsi Huta werhobuska; na tym potoku istnieje w Batkowie staw około 90 mórg obejmujący; w okolicy płaskiej, bagnistej, lesistej i piaszczystej; rola tu niewdzięczna, łąki i las są głównemi źródłami dochodu, oraz rybołówstwo w licznych wodach. Okolicę tę możnaby nazwać galicyjskiem Polesiem. Obszar dworski posiada roli ornej 3 m. , łąk i ogrodów 96 m. , stawu około 90 m. , pastwisk 1 m. , lasu 251 m. Włościanie posiadają roli ornej 710 n. , łąk i ogrodów 227 m. , pastwisk 113 m. , lasu 38 m. Ludności ma rzym. kat. 9, gr. kat. 516, izr. 40; razem 565. Rzym. kat. parafią ma w oddalonych o 2 mile Pieniakach, gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należą wsie Żukowice i Hnidawa; parafia ta należy do dekanatu załozieckiego. Ma szkołę filialną. Był nie gdyś w B zakład hydroterapeutyczny. Pisał o nim Dz. Lwowski 1858, II, 700. Właściciel Aleksander Jastrzembowski. B. R. . Batkowo, wieś, pow. inowrocławski, 31 dm. , 230 mk. , wszyscy kat. , 82 analf. Batniałąka, przysiołek do Bąkowa. Batnowo, okrąg wiejski w gm. Stefanopolu, pow. dziśnieński, liczy w swoim obrębie wsie Budy i Łazowiki Batóg, albo Batoh, Batów, wś, pow. bracławski, dawne województwo i powiat bracławski, smutnej pamięci w dziejach. Tu Bohdan Chmielnicki w 1652 r. d. 1 i 2 czerw ca, wiodąc syna swego na swaty do hospodara wołoskiego, uderzył na stojącego mu na dro dze Marcina Kalinowskiego, hetmana polnego, z 6, 000 kawaleryi i 3, 000 piechoty. Kozacy z tatarami wszystkich w pień wycięli. Zginął tu hetman Kalinowski, syn jego Samuel Odrzy wolski kasztelan ozernihowski, Marek Sobieski brat króla, Zygmunt Przyjemski, Kossakowski, i wielu innych. W r. 1666 znowu tu Polacy klęskę ponieśli regimentarz Małachowski, ma jąc tylko 6000 wojska, uderzył na 40, 000 tatarów i 20000 kozaków, pod wodzą Doroszenki, i został pobity. B. należał do Potockich, dziś rządowy; leży na płaszczyźnie równej, bezleśnej; na polach są ślady dawnych okopów i kilka mogił. Dr. M. Batogowo Flasze i B. Biernaty, dwie wsie szlach. przyległe, nad rz. Ruż, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. W 1827 r. liczyły obie 12 dom. i 56 mieszkańców. Bator, właśc. NyirB. , m. na Węgrzech, w dorzeczu Samosza, w hr. satmarskiem, starożytne gniazdo rodziny Batorych; kopalnie złota, i srebra i ołowiu w pobliżu. Batorego góra, niedalelo Białowieży, w puszczy białowieskiej. Batorowo, niem. Battrow, wś, folw. i leśnictwo, pow. złotowski; miało dawniej kościół katol. , który w czasie reformacyi zaginął; posiada 5440 morg. rozl. i 733 mk. , z których 101 katol. , niedaleko st. poczt. Lipka. Kś. F. Batoryn, jez. , pow. wilejski, ma 13 w. kw. rozl. Batorz, wś i folw. , pow. janowski, gm. Chrzanów, par. Batorz. W 1827 r. liczył 111 dom. i 539 mieszk. Kościół tutejszy parafial ny spalił się, na to miejsce wznoszą murowany. Poprzedni kościół założył i poświęcił 1445 r. Zbigniew Oleśnicki. W XV w. B. przeszedł z rąk Andrzeja z Tęczyna do Rabsztyńskich. W pobliżu znajduje się stare zgrodzisko mające 62 sąż. obwodu, a 150 stóp wysokości. Batorska Wola, wś, niedaleko Batorza, ma 28 dm. , 156 mk. B. Ch. Batów, ob. Batóg. Batowice, wś, pow. krakowski, o 9 kil. od Krakowa, w par. rz. kat. Raciborowice. Był tu niegdyś dwór biskupi, gdy B. należały do bispupstwa krakowskiego Długosz L. B. I, 46. Batowy kanał, pow. kowelski, na płn. zachód od Kowla, 50 w. dł. , przeprowadzony przez okolicę błbtnistą, jezioro Ługowe i dwa inne jeziora, z jeziora Tur do Małej Ryty, kto Baszłyk Batiatycze Baublis Bauchwitz Bauditzerei Bawkun Baużkowce Bautzen Bautke Bauthen Bausk Bauschendorf Baurcze Baumgarth Baumgarten Baumgart Baum Baulwie Baukszyszki Bauerwirtz Baudysie Baudke Baubeln Baudis Bauda Battlewo Battlewo Battrow Batuczka Baturyn Batycze Batyów Batyzowce Batyzowiecka woda Batyzowiecki staw Batyzowiecki szczyt Batzdorf ra pod Szczebryną do Muchawca uchodzi. Kanał ten na całej swej długości jest spławny i wielką ilość drzewa spławiają po nim do Bugu Siemienow. Battlewo, niem. pow. chełmiński, ob. Watlewo. Battrow, ob. Batorowo. Batuczka, ob. Batiaczka. Baturyn, 1. mko, pow. konotopski, gub. czernihowska, dawniej województwo kijowskie, o 27 w. na płn. wsch. od Konotopu, o 203 w. od Czernihowa, na lewym wyniosłym brz. rz. Sejma, przy trakcie poczt. z Kijowa do Moskwy. Założony 1576 przez Stefana Batorego i naznaczony na miejsce pobytu hetmanów zaporoskich. W r. 1663 zawarte tu zostały baturyńskie pakta umowy między dworem moskiewskim a Małorossyą. Mazepa wzmocnił B. i 1708 połączył się ztąd z Karolem XII; tegoż roku ks. Menszykow wziął B. szturmem i zburzył. R. 1725 ces. Katarzyna darowała B. Menszykowowi; potem B. do skarbu wrócił aż 1764 przeszedł na wieczne czasy w posiadanie Razumowskich. R. 1860 było 3563 mk. , 456 dm. , 2 cerkwie, fabr. sukna i świec woskowych, 3 jarmarki. Obecnie ma 6580 mk. , st. p. , st. tel. 2. B. , wś, pow. wilejski, miała niegdyś filią katol. parafii radoszkowickiej. Batycze, wieś, pow. przemyski, o 8 kil. od s. p. Żurawica. Obszar dworski posiada roli ornej 250 m. , łąk i ogrodów 20 m. , pastwisk 5 m. ; włościanie posiadają roli ornej 363 m. , łąk i ogrodów 46 m. , pastwisk 11 m. ; wieś ta leży w nadzwyczajnie urodzajnej okolicy. Lu dność rzym. kat. 24, grec. kat. 342, izrael. 7, razem 373. Należy do rz. kat. i gr. kat. parafii w Ujkowicach, oddalonych o ćwierć mili. Tej ostatniej B. są filią. Właściciel Edward Bo gdański. B. R. Batyów, Batyjów, wieś, pow brodzki, o 8 kil. od Łopatyna na północ. Przestrzeni po siada obszar dworski roli ornej 170 m. , łąk i ogrodów 23 m. , pastwisk 6 m. , lasu 96 m. ; włościanie posiadają roli ornej 398 m. , łąk i ogrodów 121 m. , pastwisk 7 m. , lasu 2 m. Wioska ta leży w lesistej, bagnistej, równej i piaszczystej okolicy. Należy do rzym. kat. parafii Łopatyn, greck. kat. parafii w Kustyniu, wsi, której chaty łączą się prawie z cha tami Batyowa w jedne osadę. Ludności ma rzym. kat. 10, gr. kat. 311, izraelitów 11, razem 332. Posiada szkołę filialną. Własność rzym kat. probostwa w Łopatynie. B. R. Batyzowce, mylnie Batyżowce niem. Botzdorf, węg. Batiszfalu, słow. Batiżowce, wieś słowacka na Śpiżu, w części podtatrzańskiej, w dolinie Popradu, pół mili od Sztwoły. Wzniesienie npm. 758 m. Kolbenheyer, koło plebanii ewangelickiej. Osada powstała w drugiej połowie 13 w. ; 1264 r. bowiem król Bela IV nadał hrabi Botyzowi za wierne usługi las zweny Chetene Czetene, Czetyna, między Czerwoną Wodą i Popradem. Jestto wieś przeważnie protestancka; liczy 755 ewangelików, 107 katolików, 26 izrael. Parafia łacińska istniała już r. 1300. Płóciennictwo, piękne lasy, pastwiska. Batyzowiecka woda, niem. Botzdorfer Wasser, potok tatrzański, na Spiżu, wypływa z Ba tyzowieckiego Stawu, płynie na południe, two rząc dolinkę między lasem gerlachowskim a batyzowieckim, aż do wsi Batyzowiec, po wyżej której zwraca się na połud. wschód a połączywszy się z lewego brzegu z potokiem Wielkim i Gerlachowskim i przerżnąwszy osadę Wielką, wpada do Popradu z lewego brzegu. Długość biegu czyni 2 1 2 mili. Br. G. Batyzowiecki staw, niem. Botzdorfer See węg. Batiszfalvi to, w Tatrach spiskich, w dolinie batyzowieckiej, w obrębie wsi Batyzowiec, na południe szczytu batyzowieckiego i grupy tur ni gierlachowskich; obszar 3 84 ha. , wzniesie nie 1884. 4 m. Kolbenheyer; ciepłota wody w stawie 23 sierpnia 1872 r. w południe 3, 7 C. przy ciepłocie powietrza 9 C. Kolbenheyer. Poniżej stawu znajduje się źródełko na wys. 1572 6 m. , którego ciepłota 23 8 1872 m. o l0h. 4 C, przy ciepł. powietrza 12 C. Staw ten jest własnością p. Franciszka Mariassy. Ze stawu wypływa potok Batyzowiecką wodą zwany. Br. G. Batyzowiecki szczyt, niem. , Botzdorfer Spi tze, węg. BatiszfalviCsucs, u Śpizaków Kończystą zwany, na samym głównym grzbiecie Tatr śpiskich, w miejscu, w którem tenże zwraca się na półn. wschód; wzniesienie jego 2549, 3 m. Kolbenheyer. Br. G. Batzdorf, ob. Komorowice Niemieckie. Baubeln, kilka wsi w Prusach Wsch. , w pow. tylżyckim, stołołupiańskim, szyłokarczemskim. Baublis, ob. Bardze. Bauchwitz, ob. Bukowiec. Bauda, niem. Baude, rz. powstająca z kilku jeziornych strug, uchodzi do zatoki fryskiej poniżej Nogatu, w stronie ku Niemnowi, płynie w Warmii od Mülhausen na północ i powyżej Frauenborka uchodzi do Fryszhafu. W. Pol Baudis, ob. Budyszów. Bauditzerei, ob. Baudysie. Baudke, ob. Budków. Baudysie, niem. Bauditzerei wś, pow. sycowski i par. sycowska, o pół mili od Sycowa. Bauerwirtz, ob. Baborów. St. dr. żel. z Karmowa do Raciborza, o 31 kil. od Karmowa. Baukszyszki, Bokszyszki, wś, pow. oszmiański. Baulwie, ob. Białwy. Baum Gross, wś, leśnictwo i st. poczt. , pow. labiawski Prus Wsch. Baumgart, osada, pow. , bydgoski, 1 dm. , 5 mk. , wszyscy ew. Baumgart, Baumgarten, Baumgarth niem. , kilka wsi w Prusach Wsch. i Zach. , w pow. świętomiejskim, rastemborskim, tylżyckim, kościerskim, elbląskim, suskim, sztumskim. Por. Bągart i Namirowo. Baumgarten, ob. Baruszowice, Dębowiec, Krukówek. Baumgarth, ob. Bągard. Baurcze, bulgarska kol. , pow. benderski, o 82 w. na płd. zach. od Bender, założona 1812 niedaleko zburzonego sioła tureckiego t. n. Bauschendorf, ob. Buszowce. Bausk, ob. Bowsk. Bauthen, ob. Butowo. Bautke, ob. Budków. Bautzen, Budissin, Budzyn, Budyssyna, Budziszyn, ob. Budziszyn. Baużkowce, mko, pow. lityński. Miało cukrownię, produkującą cukru wartości 50, 000 rubli Siemienow. Bawkun, czyli Bowkun, rz. , poczyna się w pow. taraszczańskim i wpada do rz. Rosi z prawej strony, przy wsi Bawkunce w tymże powiecie. E. B. Bawół, niegdyś wieś pod Krakowem, po prawym brzegu Wisły położona, dziś na jej gruncie stoi Kazimierz, przedmieście Kra kowa. W r. 1278 wspominany jako własność hrabi, comitis Laurentii, i nazwany Bamwol i Bamwoł Kod. dyplom. kat. krak. 1874 I. 105. W r. 1314 już był własnością katedry krakowskiej Tamże 152. Albertus dictus Nosdrach Ńozdracz, podstoli krakowski, rościł do niej prawo, jakoby należała stolnikom kra kowskim. Przysądzona przez Adama, sędzie go krakowskiego, kościołowi katedralnemu. Comes Laurentius sprzedał Bawół kapitule krakowskiej. Wnuki jego bracia Stanisław i Wawrzyniec posiadali 1322 Libertów pod Mogilanami Tamże 161. Br. G. Bawoł, rzeczka, powstaje ze źródeł i ścieków polnych we wsi Morawin, w pow. kaliskim, płynie na pół. zach. przez wsie Zborów, Jankowo, Żelazków, Goliszewo, Złotniki małe, Ostrówek, pod samym Stawiszynem; dalej w tymże kierunku zmierzając przez rozległe pastwiska Długiej wsi kaliskiej, Jarautowa i kolonii Piskory, holendry Borowiec, przyjmuje w siebie kilka strumieni bez nazwiska, a powiększona temi wodami, od wsi Królików przyjmuje nazwisko Czarna albo Biała Panieńska, przepływa już jednem korytem łąki wsi Biskupic, Trąbczyna, Kopojna i wpada z lewego brzegu do rzeki Warty. Na przestrzeni, w której ma nazwisko B. , ma długości mil 3, przerzyna po największej części łąki i pastwiska, pokryte gdzieniegdzie zaroślami; brzegi jéj są po obu stronach nizkie i równopochyłe. Podczas wiosny płynie jednem korytem i w czasie większego napływu wody zalewa przyległe niziny. Dno i brzegi iłowate. Średnia szerokość koryta od 8 do 14 stóp, bieg powolny, wynoszący około pół stopy na sekundę. Na gruntach osady Stawiszyna znajdują się dwa mosty jeden długi 42, drugi 24 stopy. W dalszym biegu szerokość koryta rzeki niewiele się powiększa. Na karcie woj. topogr. bieg jej niedokładnie oznaczony. Baworów, wieś, pow. tarnopolski, dawniej trębowelski, o 10 kil. od Mikuliniec, o milę od Tarnopola, nad rz. Gniezna. Obszar dworski posiada roli ornej 563 m łąk i ogrodów 140 m. , pastwisk 34 m. , lasu 182 m. Włościanie posiadają roli ornej 1243 m. , łąk i ogrodów 69 m. , pastwisk 61 m. Miejscowość ta leży w południowowschodniej okolicy od Tarnopola, bardzo urodzajnej, grunt pszenny, wynagradzający obficie trudy uprawy; ludność zajmuje się li tylko rolnictwem, chowem bydła i koni, o tyle o ile inwentarz koniecznym jest do uprawy roli. Miejscowość liczy ludn. rzym. kat. 378, gr. kat. 818, izrael. 27 razem 1223. Należy do gr. kat. jak i rzym. kat. par. w miejscu. Rzymsko kat. parafia założona w 1522 roku, przez Wacława Bijaczewskiego, dziedzica na Baworowie; kościół nowo postawiony w 1747 roku, poświęcony w 1827 pod wezwaniem św. Wacława męczennika. Do tej rz. kat. parafii należy następujących 15 miejscowości Berezowica wielka, Białoskórka. Grabowiec, Kipiaczko, Kozówka, Krasówka, Magdalówka, Ostrów, Proszowa, Skomorochy, Smolanka, Sorocko, Toustoług, Zaścianka, Zastawie, razem 2752 parafian. Izraelitów w całej tej parafii jest 181. W Ostrowie i Sorocku są publiczne kaplice, w których czasami odbywa się nabożeństwo. W całej tej parafii znajduje 6ię 10 szkółek trywialnych. Do grecko kat. parafiii należą wsie Grabowiec i Białoskórka, mające razem 644 par. ; ogólna ilość gr. kat. w tej parafii wynosi 1462. W Baworowie jest szkoła 2klasowa. Gmina ta posiada także kasę pożyczkową z kapitałem 700 złr. au. W 1589 roku tatarzy, oblegając znajdujący się tam wówczas obronny zamek, ponieśli pamiętną klęskę; teraz istnieje w tej włości piękny pałac, ruiny zamku. Opis w Tyg. ill. 1877, Nr. 68. Właściciel Wacław hr. Baworowski. B. R. Baworówka, przysiołek do Obertyna ob. . Baworowska ruska, potok, także Kaczawą zwany, wypływa na łąkach gminy Panasówki w Galicyi, a zabrawszy w tejże gminie potoczki Teklówkę i Karolówkę, przechodzi w obręb gm. Chodaczkowa w pow. tarnopolskim, tutaj zabiera z lewego brzegu potok Magdalówkę, przepływa gm. Konstantynówkę, a zwróciwszy się na północ, dostaje się znowu w obręb gminy Chodaczkowa, gdzie poniżej Baworowska ruska Baworówka Baworów Bawoł Bawół Baumgart Bączal Bądków Bayern Bącza Bącz Bącka Huta Bąblin Bąbla Baźnikówka Bazyny Bażukowce Bażantarnia Bazanowice Bazyliany Bazylia Bazów Bazia Bazarzyńce Bazary Bazar Bazanówka Bazanów Bazan Bazalia Baysen Bayern kościoła łączy się z prawego brzegu z potokiem Chmielową, a na granicy tej gminy z Borkami Wielkiemi przybiera z lewego brzegu potok Kostuszę; tutaj zwraca się naprzód na północny zachód, potem na północny wschód, a na granicy gmin Borków Wielkich, Chodaczkowa i Romanówki, łączy się z potokiem płynącym od Żerebek szlacheckich, zwanym Karainandą, i tworzy potok Terebnę, dopływ Gniezny. Bayern, ob. Raudań. Baysen, ob. Basien. Bazalia, Bazylia, mko, pow, starokonstantynowski, przed r. 1794 po w. krzemieniecki, położone od m. Starokonstantynowa na zachód o w. 50, nad rz. Słuczą, w położeniu stepowem, od granicy austryackiej o w. 12. Otrzymało nazwę od założyciela swego Bazylego ks. Ostrogskiego, wojewody kijowskiego 1570 r. Należało do ordynacyi ostrogskiej. Ostatni ordynat Janusz książę Sanguszko, marszałek nadworny W. księcia L. , uczyniwszy tak zwaną tranzakcyą kolbuszowską. w 1753 r. darował B. i przyległości Ignacemu Sapieże wojew. mścisławskiemu. Te przyległości, jak świadczy konnotacya donacyj przez J. O. ks. Sanguszkę marszał. nadwornego w. ks. L. w grodzie sandomierskim, Anno Domini 1653 poczynionych były następujące wś Czechiele małe, Czechiele wielkie, Mecherzyńce, Łazuczyn wielki, Łazuczyn piały, Zuzulińce wielkie, Zuzulińce małe, Kołotna wielka, Kołotna mała, Lutarówka, Stroki, Borszczówka, Sorokoduby, miasteczko Krasiłów, wś Zapadynce, Janów, Swańczyce, wyjąwszy wsi Żerebki wielkie, Żerebki małe, tudzież Kociuszyńce wielkie i małe w wojewódz. wołyńskiem leżące. Dalej wsie Zarudki, Barsowa, Leduchówka, Łyczówka, Sokołówka, Trojanówka, Jedliki, Wolica Kurakowa, Wasilówka, Trybuchowce, Boreszczaki, Słukowce, Piętaki, Poporowce i Hodowce. Z jednej strony m. Bazalii rz. Słucz ze swojemi granitowemi brzegami; przez rzekę od m. Krasiłowa przechodzi grobla z młynami. Z drugiej strony z innych źródeł uformowany staw, którego wody poniżej Bazalii łączą się ze Słuczą. Na kamiennem wzgórzu stoi drewniana cerkiew, przy której porządny domek parocha. Kościół parafialny katol. murowany pod wezw św. Trójcy, z pięknym ogrodem i porządnem probostwem, r. 1760 przez prob. Broniszewskiego wzniesiony. Rynek niewielki, na którym kilka straganów drewnianych; przed kościołem końska targowica czyli plac obszerny; dwa domy zajezdne drewniane; przeszło 80 domów żydowskich, reszta włościańskich. Izraelici trudnią się handlem i kontrabandą, wieśniacy uprawą roli. Pokład gruntu czarnoziem tłusty. Ziemia pszenna. U kilku gospodarzy są sadki śliwkowe. Okolica B. stepowa, bezleśna; włościanie zamożni, mają poddostatkiem koni, bydła rogatego, owiec, ptastwa wodnego i domowego, oraz trzody chlewnej. B. w latach 1795 97 było m. pow. , r. 1860 miała 2363 mk. , w tern 925 izr. ; 430 dm. , 4 jarm. , 2 targi na miesiąc. St. poczt. w Kupielu. Parafia katol. B. dek. starokonstantynowskiego ma dusz 5700. Istnieje od r. 1586. Filią ma w Tereszkach kaplice w Koszelówce, Zuzulińcach Wielkich, Mońkach, Łazuczynie Wielkim, Korczówce i Mecherzyńcach; dawniej prócz tego w Popowcach Z. Róż. Bazan, niem. Baasan, Basan, wieś, pow. olesiński, par. Bodland, należy do dóbr Karlsgrund; w pobliżu podleśnictwo i folw. Damnik. Bazanów, wś i folw. , pow. garwoliński, gm. i par. Ryki. W 1827 r. B. stanowił jeszcze jedne wieś i liczył 61 dom. i 379 mieszk. ; obecnie rozdzielony na dwie odrębne części, oznaczone literami A. i B. Bazanówka, wś, pow. sanocki, o 4 kil. od st. p. Zarszyn, w par. rz. kat. Jaćmirz, w par. gr. kat. Nowosielce. Ma szkołę filialną. Bazanówka, potok wypływający w obrębie gminy Bazanówki w pow. sanockim z pod wzgórza Bazanówki 425 m. z dwóch żródłowisk, które łączą się poniżej wsi, spłynąwszy w kierunku południowozachodnim; poczem zwraca się na zachód, płynąc łąkami granicą Zarszyna i Jaćmirza a połączywszy się z potokiem Siedliska od południa, wpada z prawego brzegu do Pielnicy dopływu Wisłoki. Bazar. Z pięciu wsi to nazwisko noszących w obrębie Królestwa, jedna tylko leży w stronie północnej, a mianowicie w pow. makowskim, gm. Smrock, par. Maków, inne zaś w lubelskiej, kieleckiej i piotrkowskiej. Z nich zasługuje na uwagę B. wieś, pow. krasnostawski, gm. Rybczewice, par. Cźęstoborowice leży o 3 1 2 mili na zachód od Krasnego Stawu, nad rzeką Radomirką, dawne woj. ruskie, ziemia chełmska, pow. krasnostawski. Król Sobieski założył tę wieś jedynie dla żon i dzieci żołnierzy, którzy z nim szli na wojnę, a ponieważ żołnierskie żony zwano dawniej bazarkami, gdyż zwykle w obozie trudniły się sprzedażą trunków i żywności, nadano tej osadzie nazwę B. Mieszkańcy posiadali przywilej króla Jana III, który ich od pańszczyzny uwalniał. Ludność składała się do roku 1830 z samych rzemieślników, a utrzymujący się z roli ten jedynie mieli włożony obowiązek, że ich dziedzic mógł posyłać w jaką chciał drogę, i obowiązani byli do utrzymania w porządku ogrodu w poblizkich Pilaszkowicach. We wsi była do roku 1830 mała kamieniczka, niegdyś mieszkanie piwniczego króla Sobieskiego, i z niej wchód do sześciu wybornych lochów kowanych, gdzie mogło się mieścić kilka tysięcy beczek. Tu, wedle podania, król ten, w największe upały, w winie szukał ochłody. Bazar, mko pryw. , pow. owrucki, nad rz. Zwizdałą, na płd. od Owrucza; 1858 r. miało 529 mk. Niegdyś własność jezuitów owruckich, B, należał potem do funduszu komisyi edukacyjnej i był w posesyi hr. Krasickich. W pobliżu B. mko Ksawerów. Bazar, wieś, pow. czortkowski, o milę na wschód od miasteczka Jazłowca, nad potokiem Dżuryn. Obszar dworski posiada roli ornej 1427 m. , łąk i ogrodów 106 m. , pastwisk 19. Włościanie posiadają roli ornej 1719 m. , łąk i ogrodów 124 m. , pastwisk 19 m. ; okolica bardzo żyzna, wszelkie gatunki zboża, także tytuń i kukurydza doskonale się udają i bywają uprawiane w wielkiej ilości. Grunt pagórkowaty, falowaty, ziemia urodzajna, kilka stóp grubości mającą; pod nią wapień przepuszczalny. Mieszkańców rzym. kt. 94, grec. kat. 745, ormian 15, izraelitów 21 razem 875. Rzym. kat. parafią ma w Jazłowcu, grec. kat. parafię w Pauszówce. Włość tą posiada szkołę etatową męską i kasę pożyczkową z kapitałem 2600 złr. Do B. należy przysiołek Bzdury. Właściciel Józef Agopsowicz. Bazary, okolica tatarska, pow. trocki. Bazarzyńce, po rusku Bizaryńcie, wieś, pow. zbaraski, pół mili od Zbaraża. Należy do rzym. kat. i gr. kat. parafii w Zbarażu. Ludność rzym. kat. 58, gr. kat. 447, izrael. 9, razem 514. Przestrzeni obszar dworski posiada roli ornych 346 m. , łąk i ogrodów 112 m. , pastwisk 3 m. , lasu 184 m. ; włościanie posiadają roli ornej 798 m. , łąk i ogrodów 79 m. , pastwisk 97 m. Okolica falista, pagórkowata, grunt czarnoziem urodzajny, suchy, uprawie wszelkiego gatunku zbóż sprzyjający. Właściciel Eugeniusz książę de Ligne. Bazia, rzeczka, dopływ Taśminy z prawej strony. Bazów, ob. Wazów. Bazylia, ob. Bazalia. Bazyliany, druga nazwa Podubisia ob. bazyliańskiego. Bazanowice, wieś pow. cieszyńskiego na Szląsku austr. , 662 morg rozl. , 390 mieszk. , w parafii kat. Grolleschau. Tu się urodził Piotr Stalmach. Bażantarnia, niem. Fasanerie 1. folw. , pow. wschowski, ob. Rydzyna. 2. B. , leśnictwo, pow. odolanowski, ob. Przygodzice Bażukowce, ob. Bożykowce. Bazyny, dziś Basien ob. . Baźnikówka, wś, pow. brzeżański, filia gr. kat. par. Sarańczuki, o 15 kil. od Brzeżan, własność hr. Stan. Potockiego. Bą. . Niektóre miejscowości pomieszczone pod Bom. .. lub Bon. .. Bąbla, wś, pow. sokolski, gub. grodzieńska, o 25 w. od Sokółki, chat 26. Bąblin, 1. wieś szl. , pow. obornicki, 2 miejsc. 1 B. , 2 Kolonia; 45 dm. , 439 mk. , 34 ew. , 405 kat. , 273 analf, ; stac. p. i kol. żel. Oborniki o 7 kil. Por. Baborowo. 2. B. , wieś, pow. obornicki, 2 miejsc 1. B. , 2 kolonia Sypowo, 13 dm. , 114 mk. , 21 ew. , 93 kat. ; 43 analf. Bącka Huta, Bonczka Huta, wś włośc. , pow. kartuski, par. Sierakowice, o 18 kil. od Kartuz. Bącz, Boncz, niem. Bontsch, wś, pow. kartuski, par. Sianowo, o 17 kil. od Kartuz. Bącza, folw. , pow. czarnkowski, ob. Lubasz. Bączal, Bonczal Dolny i Górny, dwie wsie w pow. Jasło, o 8 i 10 kil. od Jasła. Górny B. ma parafią rz. kat. , do której i B. dolny należy. W parafii B. dekanatu jasielskiego dyecezyi niegdyś krakowskiej, dziś przemyskiej, jest 1600 wiernych. Bączal, potok mały, wypływa kilku źródłowiskami w obrębie gminy Bączala górnego, z pod góry Jodłowca, wznoszącej się po zachodniej stronie tej wsi, przy granicy Bączala z Lisowem i Jabłonicą. Płynie w kierunku wschodniopołudniowym przez wsi Bączal górny i dolny, i tu uchodzi do potoku Trzcinicy. Bączalka, Bonczalka, wś, pow. pilźnieński, tuż pod Brzostkiem, w par. rz. kat. Siedliska. Bączalka, potok, także Konikiem zwany, strumyk mały, wypływa z lesistego wzgórza we wschodniej stronie wsi Bączalki w pow. pilznieńskim. Płynie w kierunku północnozachodnim przez debry leśne, odgraniczając obszar gminy B. od Grudny górnej i w obrębie gminy Smarzowy wpada po półmilowym biegu do Lipinki, dopływu Kamienicy. Br. G. i Bączek, wś rycerska, pow. kościerski, par. Kokoszki. Bącznica, wś, pow. lęborski, ziemi pomorskiej. Baczylas, 1. wieś, pow. krobski, 14 dm. , 94 mk. , wszyscy kat. , 5 analf. 2. B. , folw. , pow. krobski, ob. Rokosowo. Bądków źródłosłów imię Bądek, Bądzisław, nazwa wielu miejscowości rozmaicie pisana Bątków, Będków, Bentków, Bętków, stosownie do wybitniejszego lub mniej wybitnego wymawiania nosowej samogłoski. Na Mazowszu i Kujawach spotykamy wszędzie ą, w południowej zaś części Królestwa ę. Bądków, 1. lub Bątków, wś, pow. grójecki, gm. Rykały, par. Goszczyn. B. był jedną z siedzib książąt mazowieckich i stanowił niegdyś główny punkt powiatu bątkowskiego, który istniał do połowy XV w. w ziemi czerskiej i potem został wcielony do grójeckiego. Obejmował parafie Goszczyn i Promno ks. sąd. ziemi czerskiej. W 1827 B. miał 44 dm. i 388 mieszk. 2. B. , kolonia, gm. Roguźno, pow. łęczycki, obszaru 545 morg. , 24 domy. Przędzalnia wełny nowo założona opuszczony u Zinberga. 2. B. wś, i folw. , pow. turecki, gm. Wichertów, par. Boleszczyn, przy drodze bitej, pod osadą Dobra, 13 włók rozl. Bącznica Bączek Bączalka Bazar Bądzikowo Bądkowo Bądkowo, 1. wś, pow. nieszawski, gmina i par. t. n. Istnieje tu kościół parafialny, które go erekcya zaginęła, ale mury świadczą że po chodzi z 14go wieku; postawiony z cegły bez tynku, ma na czele wieżę czworogranną. B. w 1827 miał 37 dom. i 387 mk. Dobra B. mają rozległości 1659 morg. Par. B. dek. nieszawskiego 2020 par. Gmina B. należy do s. gm. okr. II; st p. w os. Osięciny, od Nie szawy wiorst 21. W gminie istnieją olejarnia, 3 cegielnie, młyn wodny, szkoła początkowa; ludn. 4967. Rozległość ogólna 17, 882 morg. , w tern dominalnych 13, 329 morgów, włościań skich 4, 523 m. 2 B. , wś, pow. ciechanow ski, gm. i par. Sońsk, przy drodze z Nowego Miasta do Ciechanowa, o 11 w. na połud. od Nowego Miasta. W 1827 r. było tu 23 dm. i 242 mk. 3. B. kościelne, B. jeziorne i B. rochny, trzy wsie przyległe sobie nad rz. Skrwą, pow. lipnowski, gm. Brudzeń, par. Bądkowo. Leżą o 2 w. na półn. zach. od Brudzenia, na drodze do Turzy. B. kościelne ma kościół paraf. murowany z 1778 r. , fundacyi Michała Ponia towskiego bisk. płockiego; 224 morgi rozl. , właśność włościan, liczy 14 domów, 135 mk. , ma szkołę początkową. B. jeziorne ma 228 morgów rozl. Par. B. dek. lipnowskiego, 2847 wiernych. B. Ch. Bądzikowo, niem. Bansekau, Bantzkau, wś, pow. słupski, na Pomorzu. Bądzyn 1. B. i Bądzyn Ruda, wsie, nad rz. Działdówką, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz. Leży na wzgórzystem wy brzeżu nad doliną Działdówki, o 6 w. na półn. zach. od Żuromina, przy drodze do Lubowidz. W 1827. B. liczył 16 dm. i 152 mk. B. Ruda ma fabrykę żelaza, która zatrudniała 8 robotni ków i produkowała za 21, 000 rs. rocznie. 2. B. , wś poduchowna, pow. łódzki, gm. Górki, par. Tuszyn, przy drodze z Tuszyna do Łasku; st. poczt. w Wadlewie. B. CL Bągart. niem. Baumgart, 1. wś, powiat sztumski, z kośc. paraf. katolickim, niedaleko Kiszporka. 2. B. , folw. , pow. chełmiński, niedaleko Unisławia. 3. B. , folw. tamże, niedaleko Zyglądu. 4. B. , wś szlach. , pow. suski, zwana Mały B. lub Namirowo, niedaleko Mikołajek. Bąk, wś, pow. chojnicki, par. Wielle. Bąka, ob. Bąków na Szląsku austr. Bąków, 1. wś i folw. rządowy, pow. opoczyński, gm. Russinów, par. Nieznamirowice. W 1827 r. było tu 12 dm. i 105 mk. 2. B. lub Bonków, wś i folw. , pow. Końskie, gmina Szydłowiec, par. Wysoka, gruntów włośc. 201 morg, folwarcznych 964 m. W 1827 r. było 20 dm. i 123 mk. , obecnie 19 dm. i 139 mieszk. Młyn dworski o 1 kole na rzeczce bez nazwy Opuszczone u Zinberga. 3. B. dolny, górny i poduchowny, trzy wsie rządowe, w gm. Bąków, pow. łowicki, 116 dm. , 1414 mk. , odl. od Łowicza 18 w. B. górny posiada kościół par. , stawiany około r. 1400 i szkołę gminną. Par. B. dek. łowickiego 1900 dusz. Gmina B. obejmowała w 1878 r. 24 wsi j i 1 folw. , liczyła ludności 7930, w tern męż. 3990, kob. 3941; według wyznań kat. 7848, izrael. 11, ewang. 71. W gminie istnieje olejarnia. Urząd gminny we wsi Zduny. Bąków, wś, z przysiołkiem Bartnią łąką, pow. tarnobrzeski, o 4 kil. od Rozwadowa; w Rozwadowie ma st. p. i par. rz. kat. Bąków, Bąka, niem. Bonkau, wś, pow. strumieński, na Szląsku austr. , w par. katol. Strumień; wraz z Rychułdem rozl. morg 909, ludności 429. Bąków, niem. Bunkei, wś, pow. sycowski, par. Goszcz, 2 mł. wodne; jeden z nich Wieczorka zwany. Bąków, potoczek górski, wypływa w lesie na południowowschodnim stoku góry Bąkowem zwanej, w obrębie gminy Peweli w pow. żywieckim, i po krótkim biegu w kierunku południowowschodnim uchodzi do potoku Pewełki, dopływu Koszarawy. Br. G. Bąkowa, wś i folw. , pow. iłżecki, gm. Łaziska, par. Wielgie, ziemi dworskiej 2074, włościańskiej 443 morg. W 1827 r. było 24 domów i 177 mieszk. Bąkowa góra, wś i folw. , nad rz. Pilicą, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Bąkowa góra. Leży na wyniosłej górze, panującej nad przyległą doliną Pilicy, o 6 w. na półn. od Przedborza. Posiada kościół par. murowany i. gorzelnię. Par. B. góra dek. noworadomskiego 2289 dusz. Dobra B. góra, własność A Ostrowskiego, składają się z folwarków B. g. , Dęba, Kalinki, Majkowice i osady karczmarskiej we wsi Zbyłowicach; ogólny obszar wynosi 2461 morg, w tern 1386 m. ziemi ornej. W 1827 r. było tu 37 dm. i 278 mk. , obecnie 66 dm. i 690 mk. ; włościanie mają 446 morg. ziemi. Bąkowice, wś, z przysiołkiem Suszyca Mała, pow. staromiejski, o 1 kil. od st. poczt. Chyrów, w par. rz. kat. Chyrów, na prawym brzegu Strwiąża. W roku 1823 miała 32 domy, 195 mk. Bąkowice, Banków, niem. Bankwitz, wieś w pow. namysłowskim, o 2 m. od Namysłowa, ma par. kośc. katol. Parafia dek. namysłowskiego. Do B. należy też wś Bielice, Boehlitz, przysiołek. Bąkowiec, wś poduchowna, pow. kozienicki, gm. i par. Sieciechów; posiada urząd gm. W 1827 r. liczyła 29 dm. , 266 mk. Bąkowo, 1. niem. Bankau, dobra w pow. gdańskim, st. p. Loeblau. 2. B. , niem. Bankow, wś, pow. słupski, na Pomorzu 3. B. , ob. Bękowo. 4. B. , ob. Bonkowo. Bąsak i Bąsacka Pastwa, niem. Bohnsack i B. Weide, wś, pow. gdański, niedaleko Schiewenhorst. Bątki, niem. Bandtken, wś i włość rycerska w pow. kwidzyńskim, pod Kwidzyniem. Bątlewo Mostowe, B. Andrepy i B. Izydory, trzy wioski przyległe sobie, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Makowo. Bdanie, jezioro w Wielkiem księstwie Poznańskiem, pow. szremskim. Bebbrow, ob. Bobrowo. Bebechy, duża wś w pow. latyczowskim, gm. Michałpol; liczy dusz męz. 912; ziemi dworskiej 1654 dz. ; ziemi włośc. 879 dz. Młynów wodnych 4, przynoszących 2000 rs. Należała do Czartoryskich, później do Czerkasa; dziś Ernesta Sobańskiego. Bebechy, przysiołek wsi Laszkowa. Bebelna właściwie Bębelno, wś, powiat włoszczowski, gm. Radków, w lesistej okolicy. Kościół parafialny istniał tu już w XV w. Dłu gosz I 19; obecny zbudowany został w 1725 roku. W 1827 liczyła 29 dm. i 274 mk. ; obe cnie ma 82 dm. Par. B. dek. włoszczowskiego liczy 1593 wiernych. B. Ch. Beber, strumień, uchodzi do Orzycy w Prusach Wschodnich. Por. Porze. Bebernitz, ob. Wieprznica. Bebra, Bewern, wś w okr. iłłukszteńskim gub. kur. , paraf. kościół ś. Jana, wzniesiony 1797 przez gen. Zyberga. Parafia katol. dekanatu semigalskiego dusz 3297. Filia w Rubinie. Bechau, ob. Becków. Bechcice, wś i folw. , nad Nerem, z lewego brzegu, pow. łaski, gm, i par. Lutomiersk, przy drodze z Konstantynowa do Lutomierska. W 1827 liczyły 31 dm. i 277 mk. Becherów, węg. Bechero, wieś w hr. szaryskiem Węg. , kościół par. gr. katol. , łąki, pastwiska, lasy, 946 mk. Bechów, niem. Bechau, wś, pow. nissański, par. katol. Nowak. Bechowo, niem. Beichau, wś, pow. mielicki, nad rz. Szecką, niedaleko Strabórka i Karnic, w par. katol. Strabórek. Według Zarańskiego Bychowa. Bechy, potok, wypływa na polach gminy Miłkowa, w pow. cieszanowskim, w północnej stronie tejże gminy; płynie w kierunku południowo zachodnim przez środek wsi, zabierając obustronnie potoki leśne, między któremi waż niejszy jest potok Figirowy; w dalszym ciągu płynie przez gminę Mołodycz; przepływa tę wieś i staw mołodycki w kierunku zachodnim, a przybrawszy z prawego brzegu potok Buczalkę, wpada we wsi Radawie z prawego brzegu do Lubaczówki, dopływu Sanu, po 12 kilometrach biegu śród łąk i błoni. Br. G. Beckel, ob. Biekło. Beckera, ob. Piekary. j Beckersdorf, ob. Bekersdorf. Beckersitz, ob. Bekierzyce. Becz. Tak Serbowie, Chorwaci i Węgrzy nazywają Wiedeń. Beczkany, 1. folw. rządowy w pow. trockim, nad Strawą, o milę od st. dr. żel. Zośle. 2. folw. prywatny w pow. trockim, nad strumieniem Gorklą, także o milę od Żośli. Beczńce, ob. Belczące. Beczwa, rz. , dopływ rz. Morawy, na Morawie, ma źródło w Beskidach a ujście poniżej Ołomuńca. Nad B. leży Rożnów. Bedersdorf, ob. Biedrowice. Bedlenko Bedlno małe, wś i folw. , pow. Końskie, gm. Końskie, par. Bedlno. Wspomina je Długosz w 15 w. należała do Mikołaja Korewy Wieniawity i miała trzy folwarki Długosz I 351. W 1827 r. było tu 25 dm. i 165 mk. Bedlenko, młyn, pow. świecki, niedaleko Laskowic. Bedlino, Bidlino, niem. Bedlin, wś, pow. słupski Ziemi pomorskiej. Bedlne, wś i folw. , pow. radzyński, gmina Biała, par. Ulan, ma obszaru 1873 m. , 20 dm. i 239 mk. Bedlno, 1. wś i folw, , pow. opoczyński, gm. Sworzyce, posiada kościół par. murowany. Parafia istniała tu już w XV w. Długosz I, 350, 352, 596. W 1827 r. liczyła 18 dm. i 234 mieszk. Lud wiejski zajmuje się wyrobem sukna. Par. B. dek. opoczyńskiego liczy dusz 2905. Por. Belno. 2. B. , wś, pow. kutnow ski, gm. Wojszyce. Leży przy szosie kalis kiej między Kutnem a Łowiczem, połączona drogą bitą z Żychlinem, posiada kościół par. murowany. Gospodarstwo staranne i postę powe, własność Jana Blocha. W 1827 roku liczyło 23 dm. i 312 mk. Par. B. dek. kutnow skiego ma 2973 dusz. W. W. Bednarka, wieś ruska na prawie wołoskiem, niegdyś królewska, w pow. gorlickim, przy drodze z Gorlic do Żmigrodu; około jej rozszerzenia, zaludnienia i uporządkowania zasłużył się Fiedor Mikulicz, sołtys bednarecki, jak świadczy dyplom Zygmunta III z 25 maja 1595 niedruk. . Obecnie liczy 134 dm. , 749 mieszk. przeważnie Rusinów; z tych 371 męż. , 378 kobiet. Rozległości 2809 morg n. a. Od Gorlic 12 kil. , od Biecza 15 kil. a od Źmigroda niespełna 2 mile. Parafia grekokatolicka w miejscu. M. M. Bednarki, niem. Bednarken, folw. , pow ostródzki, niedaleko Rychnowa. Bednarów, wieś, pow. stanisławowski, nad rzeczką Łukwą, która wypływa o 6 mil na południe od Bednarowa pod wsią Krzywiec w powiecie bohorodczańskim. Przestrzeni obszar dworski posiada gruntów ornych 127 morg, łąk i ogrodów 93 m. , pastwisk 30 m. , lasu Bądkowo Bądzyn Bągart Bąk Bąka Bąków Bąkowa Bąkowa góra Bąkowice Bąkowiec Bąkowo Bąsak Bątki Bątlewo Mostowe Bdanie Bebbrow Bebechy Bebelna Beber Bebernitz Bebra Bechau Bechcice Becherów Bechów Bechowo Bechy Beckel Beckera Beckersdorf Beckersitz Becz Beczkany Beczńce Beczwa Bedersdorf Bedlenko Bedlino Bedlne Bedlno Bednarka Bednarki Bednarów Bątki Bedzenek Bednarówka Bedrykowce Bedrzychów Bedoń Bednary Bednarzówka Bednarówka 131 m. ; włościanie posiadają gruntów ornych 905 m. , łąk i ogrodów 798 m. , pastwisk 148 morg, lasu 51 m. ; mieszkańców 1129 gr. kat. mających parafią w miejscu, dekanatu halickiego. Grunt leśny, górzysty, mokry, glinkowaty, przy uciążliwej uprawie tylko niepewne i nieobfite wydaje plony w zbożu; zato wszelkie trawy doskonale się udają; cała okolica obfituje w tłuste pastwiska; bydło jest tu głównym majątkiem rolnika, i głównie bywa hodowane. Lasy nie miały przedtem wartości pomimo murowanego gościńca, prowadzącego z Kałusza do Stanisławowa środkiem Bednarowa; dopiero od czasu wybudowania kolei żelaznej Arcyksięcia Albrechta, idącej ze Lwowa na Stryj, Kałusz do Stanisławowa, która ma dworzec we wsi Bednarów, drzewo nabrało więcej wartości. Wioska ta oddaloną jest od miasta Stanisławowa o mil 2, od miasteczka Kałusza również o 2 mile. B. słynnym jest klęską zadaną tu Tatarom w 1442 roku, którzy podczas gdy Władysław Warneńczyk przebywał w Węgrzech spustoszyli Ruś czerwoną aż po Lwów. kusząc się nadaremnie o zdobycie tego warownego grodu, po czem w odwrocie uprowadzając wielkie łupy i do 10, 000 jeńca samych młodych dziewcząt i chłopców, zostali pod B. przez Windykę starostę gliniańskiego dogonieni i po zaciętej walce pobici na głowę. Właściciel Ryszard hrabia Rozwadowski. Bednarówka, 1. wś, pow. proskurowski, nad rz. Uszką, gm. i par. Szarawka, 142 dusz męz. , 329 dz. ziemi włośc, 517 dz. dworskiej w tej liczbie 56 dz. lasu; młyn na rz. Uszce, kamień wapienny i do budowli. Wieś ta nale żała do klucza Szarawieckiego Pretficzów, póź niej do Dulskich, Beczków, dziś Maryańskich. 2. B. , wś nad Zbruczem, pow. kamieniecki, gm. Olchowiec, 327 dusz męz. , w tej liczbie 56 jednodworców na czynszu. Ziemi włośc. 263 dz. Należała do Starzyńskich; dziś Buckiewiczów 685 dz. używ. ziemi i Korecińskiego 17 dz. Jest tu duży młyn i kamień wa pienny. Dr. M. Bednarówka z Suhodołem i Trojanówką, wieś, pow. husiatyński, o pół mili od tego miasteczka oddalona, leży nad rz. Zbrucz, stanowiącą granicę między Galicyą i rossyjskiem Podolem, w okolicy bardzo urodzajnych wysokich pagórków, które nad brzegiem Zbruczu wapiennemi kończą się zboczami i urwiskami. Obszar dworski posiada ról ornych 1004 m. , ogrodów 90 m, , pastwisk 8 m. , lasu 98 m. Włościanie posiadają gruntów ornych 738 m. , łąk i ogrodów 101 m. , pastwisk 30 m. , lasu 2 morgi. Ludności ma ta wieś rz. kat. 297, gr. kat. 515, izraelitów 110 razem 922. Należy do rzym. kat. parafii do oddalonego ćwierć mili Sidorowa, gr. kat. parafią ma w miejscu, należącą do dek. husiatyńskiego. Ma szkołę filialną w Suhodole i kasę pożyczkową z kapitałem 500 złr. własność Seweryna Korytki. Bednarówka, przysiołki wsi Kleparowa i Majdana średniego. Bednary, wś rządowa i kolonia, nad rzeką Bzurą, pow. łowicki, o 8 w, na wschód od Łowicza. Wieś B. , zamieszkana przez ludność polską, posiada kościół parafialny murowany erekcya z r. 1425, szkołę wiejską, liczy 214 mk. , kolonie zaś niemieckie liczą 113 mk. ; w 1827 r. było tu 63 dm. i 349 mk. ; kolonie te posiadają też szkołę osobną, fabrykę bibuły i tektury. Ludność zaopatruje okolicę w wyborne masło; par. katol. B. dek. łowickiego, liczy 1815 dusz. Bednary, 1. wieś, pow. średzki; 13 dm. , 81 mk. , 7 ew. , 74 kat. ; 32 analf. 2. B. , do minium, pow. średzki, 2031 morg rozl. ; 11 dm. , 166 mk. , 51 ew 115 kat. , 83 analf. ; st. p. i kol. Pobiedziska o 8 kil. M. St Bednarzówka, wś i folw. , pow. włodawski, gm. DębowaKłoda, par. Parczew, ma obszaru 1437 m. Bedoń, wś i folw. , w pobliżu Bedońskie budy i huty, pow. brzeziński, gm. Gałkówek, par. Moleszki, pomiędzy drogą bitą z Łodzi do Ujazdu a linią dr. żel. fabr. łodzkiej. W 1824 r. istniała tu huta szklana; w 1827 r. B. miał 24 dm. i 275 mk. , B. budy 50 dm. i 503 mk. , B. huty zaś 16 dm. i 144 mk. Obecnie ma Bedoń 440 mk. , 43 dm. , ziemi włośc. 393, fabrycz. 30 m. , dworskiej wraz z folw, Andrespol i 6 os. karczmarskiemi we wsiach Eufeminów, Hulanka, Jordanów, Justynów, Janówko i Ludwików ogólnej przestrzeni 1268 morg. , w tern 583 ziemi ornej. Bedrykowce, wś, pow. proskurowski, nad rz. Smotryczem, blisko ujścia Smotryczówki, gm. Kuźmin, paraf. Gródek, dusz męz. 294. Ziemi włośc. 745 dz. ; należy do Erhardów zie mi używalnej 392 dz. i do Spanowskich 202 dzies. Jest tu duży młyn. Dr. M. Bedrykowce z Żerawką, wieś, pow. zaleszycki, nad rzeczką Dupą, o milę na północ od Zaleszczyk. Obszar dworski posiada gruntów ornych 929 m. , łąk i ogrodów 12 m. , pastwisk 7 m. , lasu 1613 m. ; włościanie posiadają gruntów ornych 743 m. , łąk i ogrodów 147 m, , pastwisk 68 m. Ludności ma rz, kat 141, gr, kat. 1010, izraelitów 64 razem 1215. Należy do rz. kat. parafii w Zaleszczykach, gr. kat. par. ma w miejscu, należącą do dek. zaleszczyckiego; do tej parafii należy także wieś Żyrawka, mająca 1215 gr. kat. parafian. Bedrykowce mają kasę pożyczkową z kapitałem 286 złr. Właściciel Seweryn baron Brunicki. Bedrzychów, niem. Friedrichsstadtt, i Bedrzyckie Wyspy, niem. Friedrichswerder, dwa przedmieścia Berlina, stolicy Niemiec. Bedzenek, os. i młyn w pow. świeckim, par. Jeżewo. Beek, ob. Kaliska. Beel Neu, ob. Nowa Biała. Beelitz, ob. Bielice i Bielsko. Beerberg, wś, pow. lubański, nad Kwejsą, naprzeciw m. Leśnej. Beerenkrug, ob. Solec Silz. Beerwalde, ob. Niedźwiedź. Beeslack, ob. Bezławki Begomla, wś z zarządem gminnym, w pół nocnej stronie pow. borysowskiego, na zejściu się dróg z Dokszyc i Berezyny do Mściża wio dących. B. leży w 3eim stanie policyjnym i 4tym okręgu sądowym dokszyckim; ma szkółkę gminną i cerkiew parafialną. Gmina begomelska składa się z 34 wiosek i liczy 1498 mieszk. płci męz. Al. Jel. Beharowce, węg. Beharocz, wieś w hr. spiskiem Węg. , kościół katol. filial. , młyn wodny, 333 mk. Beharowice, węg. Beharfalva, wieś w hr. liptowskiem Węg. , gleba nieurodzajna, gorzelnia, browar, obszerne lasy; mieszkańcy w liczbie 207 wyrabiają w znacznej części instrumenta muzyczne, szczególniej skrzypce. Behle, ob. Biała. Behrendt, ob. Kościerzyna. Behrse, 1. lub Ber za, rz. , największy lewy dopływ kurlandzkiej Aa, powstaje zjez. Sebbern i 3 źródeł w parafiach Auz i Neuenburg, a wpada do Aa w parafii mitawskiej. 2. B. lub Berza, Berze, rz. , dopływ Dźwiny, ma źródło w kurlandzkiej parafii Baldohn, przy wsi Pikste, ujście w Inflantach przy wsi Behrsemünde. W. Pol. Beichau, ob. Bechowo. Bejdy, wś, i folw. , pow. siedlecki, gm. Mordy, obszarn morg 1752. W 1827 r. było tu 18 dm. i 87 mieszk. B. są gniazdem rodu Rzewuskich z przydomkiem Bejda. Bej narów, dwór pryw. , pow. poniewieski, nad rz. Julis, o 21 w. od Poniewieża. Bejnaryszki, wś rządowa, pobazyliańska, nad Dubisą i Deglą, gub. kowieńska. Bejnica, ob. Benica. Bąjsagoła, po żm. Bejsogała, mko i dwór w pow. szawelskim, nad rz. Kirszyną, o 48 w. na płd. od Szawel, otrzymało prawa miejskie 1791 od Stan. Augusta. Ma dom przytułku, szkołę początkową, w 1858 r. miała 2453 mk. Jest też tu paraf. kościół katol. św. Trójcy, 1539 wzniesiony z drzewa przez Zygmunta I. Parafia katol. dekanatu krockiego, dusz 7533. Filie w Pacunelach i Polanach. Kaplice w Wołotkańcach i Skiemach. W A. jest st. dr. żel. KoszedaryLibawa, na przestrzeni Koszedary Radziwiliszki, między Datnowem a Radziwiliszkami, o 23 w. od Radziwiliszek. Do bra B. należą do Komarów, mają 286 dzies. rozl. , gospodarstwo 11polowe. F. S. Bejsce, wś, pow. pińczowski, gm. i par t. n. , leży w górzystej okolicy na lewo od drogi z Koszyc do Korczyna. Posiada kościół par. murowany z 1621 r. , z grobami fundatorów Firlejów, szkołę początkową o 3 oddziałach, gorzelnię wielką, cegielnię, kopal. torfu. W początkach b. stulecia B. przeszły w ręce Marcina Badeniego, ministra sprawiedliwości w Król. Polsk. , który urządził tu wzorowe gospodarstwo i upiększył wiele swą siedzibę, wznosząc dom z napisem Praca dała spoczynek. W 1827 r. było tu 112 dm. i 690 mieszk. Par. B. dek. pińczowskiego, istnieje od 1313 r. i liczy 3055 par. Wspomina ją wielokrotnie. Długosz I, 222, 253, 254, 613. Gmina należy do s. gm. okr. IV w Koszycach, gdzie też i st. poczt. odl. od Pińczowa 35 wiorst. Rozległość gminy 7538 morg. , ludn. 3539. Br. Ch. Bejsztroki, okrąg wiejski w gm. Żyżmory, pow. trocki, ze wsią t. n. Bejwidzie, okrag wiejski w gm. Szyrwinty, pow. wileński, liczy nast. wsie Bejwidzie, Bohatery, Limańce, Sudaki, Karoliszki, Hursztany, Łukiany, Skrzypiaty, Tomaszyszki, Tałucie; zaścianki Poresza, Międyniszki, Rekienie, Wiesiołówka. Bejzymy Stare i Nowe, dwie wsie w pow. zasławskim, nad rz. Chomorem, własność niegdyś Bejzymów, którzy do dziś dnia 1863 utrzymują N. Bejzymy. Była tu kapl. katol. parafii św. Józefa w Zasławiu. Bejżany, folw. i wś, pow. trocki. Beka, folw. i chat kilka, należących do pos. ryc. Osłanina w pow. wejherowskim, o 23 4 mil od Wejherowa, przy ujściu rz. Redy do zat. puckiej i w par. Puck. Słynny połów łososi. P. B. Bekern, Beckern, ob. Piekary. Bekersdorf, kolonia niemiecka, wieś, pow. podhajecki, nad rzeczką Koropiec, o milę austr. na północny wschód od Podhajec. Obszar dworski nie ma tu żadnych gruntów, gdyż ta osada należy do wsi Nowosiółka, od której ją tylko rzeczka oddziela; koloniści posiadają gruntów ornych 1449 m. , łąk i ogrodów 49 m. , pastwisk 189. Ludności ma ta wieś 610, sa mej niemieckiej, wszyscy są łacińskiego ob rządku i należą do rzym. kat. parafii w Podhajcach. Położenie wysokie, zimne, grunt czarnoziem, lecz pod spodem glina, więc nieprze puszczalny, wilgotny, moczarowaty; żyto, owies i kartofle doskonale się udają. Koloni ści pracowici, gospodarni, trudnią się rol nictwem i chowem koni po rządowych stadni kach; kartofle kolonistów z Bekersdorfu są na targach bardzo poszukiwane. Wieś ta ma szkołę filialną. B. R. Bekierzyce, Beckersitz, dawniej Piekary, wś, pow. świecki. Bekiesza, osada leśna, o 2 w. na wschód Beek Belczące Belebej od Cycowa, pow. chełmski, gm. i par. Olchowiec. Bekieszowa góra, pod Wilnem, nad Wilejką. Bekowo, wś, pow. serdobski, gub. saratowska, st. p. , o 12 w. od Sosnowskiej st. dr. żel. tambowskosaratowskiej, Beksztany, wś, pow. trocki. Bela, ob. Biała Węgierska. Belchau, ob. Białochowo. Belczące, Beczuńcze. niem, Belczonszen. wś, pow. jańsborski, niedaleko Białej. Por. też Belcząc. Belebej, miasto powiatowe w gubernii ufimskiej, 1891 wiorst od Petersburga, a 168 od miasta gubernialnego odległe. Ma bank, stacyą pocztową i 23368 mk. Belejoc, wioska w hr. szaryskiem Węg. , kościół filial. gr. katol. , pastwiska, lasy, 26 mk. Belejów, wś, pow. doliniański, par. gr. kat. Turza Wielka, o 19 kil. od Bolechowa. Częściowa własność łacińskiej kapituły lwowskiej. Belęcin, 1. wieś, pow. babimoski, 21 dm. , 139 mk. , 81 ew. , 58 kat. , 31 analf. 2. B. , domin. i wieś szlach. , pow. babimoski, 4359 morg. rozl. , 12 dm. , 183 mk. , 58 ew. , 125 kat. , 80 analf. ; st. poczt. i kol. żel. Zbąszyn o 8 kil. 3. B. , gmina, pow. wschowski, 2 miejsc B. i osada Wygoda, 36 dm. , 254 mk. , 10 ew. , 244 kat. , 72 analf. 4. B. , domin. i wieś szl. , pow. wschowski, 3 miejsc 1 B. , 2 folw. Góruszki, 3 Trzebiec; 4202 morg. rozl. , 14 dm. , 182 mk. , 13 ew. , 169 kat. , 76 analf. ; stac. p. Garzyń o 5 kil. , gośc. o 1 kil. , stac. kol. żel. Leszno o 18 kil. Własność Mieczkowskiej. M. St. Belgard, ob. Białogród, Białogarda. Belgoszcz, ob. Wolgast Beliczek, niem. Silberhof, kolonia, pow. chojnicki, niedaleko Śliwic. Beliczek, ob. Bieliczek. Belina, folw. pow. ostrzeszowski, ob. Bobrownik. Belitz, ob. Bielice. Belk, ob. Bełk. Belków, niem. Belkau, wś, pow. nowotarski na Szląsku, niedaleko Urazu, ma wielką cegielnię. Bllgard, ob. Białogarda. Bellschwitz niem. , właściwie Bałoszyce. wś szlach. i folw. , pow. suski; niedaleko miasta Susz. Bellwitz, folw. , pow. babimoski, 814 morg. rozl. , 1 dm. , 12 mk. , 11 ew. , 1 kat. , 2 analf. ; stac. p. , kol. żel. i gośc. w Babimoście o 8 kil. Belmont, 1. dwór pryw. , nad jez. Dryświaty, pow. nowoaleksandrowski, gub. kow. , o 64 w. od Nowoaleksandrowska. Kościół pod wezw. Jezusa Chrystusa, wzniesiony 1768 kosztem Hylzenów, filialny brasławski. Kaplicę murowaną Zbawiciela wystawił tu 1858 hr. Plater. F. S. 2. B. , przedmieście Mińkowiec w pow. uszyckim. Był tu piękny letni pałac uczonego dziwaka hr. Jana Ścibora Marchockiego, którego pamięć na Wołyniu przecho wuje się dotychczas. Dr. M. Belmonty, ob. Bohiń. Belmsdorf, ob. Balnowice. Belnach, niem. Biehlen, wś, pow. wojrowicki, na Górnych Łużycach, nad Czarnym Halsztrowem, niedaleko Rugtanu. Belnianka, rzeka zwana także Makoszanka i Stykana, bierze początek z lasów między Orłowinem a Lechońkiem, na zachód od Łagowa w p. opatowskim, płynie przez Makoszyn i Bełno. Pod Napienkowem łączy się z nią kilka strumie ni, wypływających z pasma Łysogór od wsi Po rąbek, Kakowina, Belin, Huty nowej i starej. następnie przez Smyków i Danków, zdąża do Daleszyc, gdzie według mapy woj. topogr. XXI A. wpada do Czarnej Nidy a raczej daje jej początek w połączeniu z kilku strumie niami. Tymczasem według Lud. Wolskiego płynie B. jeszcze przez Słopiec, Borków i Kaczyn i dopiero pod Mażyszem wpada do Czar nej Nidy z prawego brzegu Enc. Pow. III, 108 choć znowu w tejże Encyklopedyi T. VI str. 154 czytamy, że Czarna Nida płynie od Da leszyc przez Słopiec i Marzysz. Długość B. wynosi około 3 mil, szerókość od 8 do 24 stóp. głębokość od 1 do 5 st. , dno piaszczyste, bieg nieregularny z powodu wielu młynów i fryszerek. Br. Ch. Belno, 1. właściwie Bedlno, wś, pow gostyński, gm. Rataje, par. Sokołów. Wieś ta wraz z folw. Pomarzanki, będąc przed 20 laty własnością Jana Leszczyńskiego, znakomitego agronoma, słynęła jako wzór postępowego gospodarstwa na niewielkim stosunkowo obszarze 740 m. . Założył on tu cukrownię, gorzelnię, wzorową owczarnię, poprawny inwentarz, staranne i racyonalne gospodarstwo rolne. Z przejściem w obce ręce wszystko to się zmieniło. Obecnie istnieje tu cukrownia Urszulin. Liczy teraz 28 dm. , 62 mk. , w tern 23 izrael. Ziemi ornej 784 morg. , lasu morg. 40, ogrodu morg. 5. W. W. 2. B. , wś poduchowna, nad rz. Belnianka, śród Łysogór, pow. kielecki, gm. Samsonów, par. Zagdańsk, o 10 w. na półn. zach. od Łagowa. W 1827 r. miała 19 dom. i 116 mk. Belno, wieś rycerska, pow. świecki, liczy obszaru ziemi 2462 morg. , mieszkańców 162, pomiędzy którymi katolików 138, znajduje się obecnie w ręku polskiem. W pobliżu B. , w lesie królewskim, leży kamień, który na szczególną zasługuje wzmiankę. Jest to ogromny głaz granitowy, z północnych krain zapewne tu przeniesiony, wysoki przeszło 8 stóp, w obwodzie ma 28 stóp, po stronach jest kunsztownie wygładzony. Nie ulega wątpliwości, że służył kiedyś za ołtarz święty dawniejszym mieszkańcom tutejszym do składania ofiar boż kom pogańskim. Ze wschodniej strony są schodki, widocznie wykute, któremi można wejść na kamień. Płaszczyzna u wierzchu, około 8 stóp kwadratowych zawierająca, oka zuje kilka wyżłobień, zupełnie podobnych do owych kamieni ofiarnych, jakie się znajdują na wyspie Rugii we wyżłobienia te kładziono tu ofiary. Dokoła kamienia występują z zie mi mniejsze kamienie, które miejsce to święte ogradzały. W ogóle zdaje się, że cała ta okolica w pobliżu miasta Świecia uchodziła w oczach dawniejszych mieszkańców pogań skich jako szczególniej święta. Wiele, nazw i miejscowości dziś jeszcze na tę myśl napro wadza. I tak boga dobrego czyli białego, Belbóg, przypomina wioska Belno i inna niedaleko leżąca Biała, nazywana także Gellen, złego zaś bożka, czyli czarnego, Zławieś, Sartawice Czartawice i Czarnawoda płynie około 1600 kro ków od opisanego ofiarnego kamienia; także i tuż obok leżąca wieś Święte potwierdza to zdanie. Wreszcie i co do Kamienia to lud dziś jeszcze nie inaczej go zowie, tylko Czarci kamień Teufelstein. Najbliższą stacyą ko lei żelaznej przy Belnie są Laskowice mię dzy Bydgoszczą i Tczewem. W r. 1328 Wer ner von Orsela, wielki mistrz krzyżacki, poda rował Belno za oddano przysługi Januszowi, sędziemu świeckiemu, któremu zarazem pozwo lił urządzić kaplicę we wsi. Obecnie posiada Belno Erazm Parczewski. Kś. F. Belowce, po węg. Belowesza, Belovezsa, wieś w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. katol. , średni grunt; dobre pastwiska, lasy, 419 mk. H. M. Belowesza, Belovezsa węg. , ob. Belowce. Belsand, ob. Zandkowo. Belsch, ob. Bialcz. Belschnitz, ob. Belśnice. Belschwitz, Belschwitz ob. Belsin, ob. Białężyn. Belsk, wś, pow. grójecki, gm. i par. Belsk. Posiada kościół par. murowany, urząd gminny, szkołę. Parafia tutejsza utworzoną została w 1784 r. ze wsi odłączonych od par. grójec kiej i lewiczynskiej. W 1827 r. B. liczył 27 dm. i 234 mk. Lud wiejski wyrabia sukno. Par. B. dek. grójeckiego liczy dusz 1698. Gmina B. należy do s. gm. okr. II w os. Gosz czyn, st. p. w Grójcu, odl. od Grójca 6 w. W gminie znajduje się gorzelnia, browar, młyn wodny o dwóch gankach, 2 szkoły, lud ności 3690. Br. Ch. Belsk, niem. Gebelzig, wś, pow. rozbórski na Górnych Łużycach, pod Zgorzelcem. Par. ewangelicka. Torfiarnia. Belśnice, niem. Belschnitz, wś, pow. raciborski, niedaleko Wodzisławia, w parafii katol. Bogów. Beluń, wś pryw. nad Wartą, pow. łaski, gm. Zapolice, par. Strońsko, na trakcie szosowym z Widawy do Sieradza. Belweder, ob. Podubiś. Belwitz, ob. Bellwitz. Belzatka, ob. Bełżatka. Bełchatów, os. przedtem mko pryw. , pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Grocholice. Leży o 24 w. na zachód od Piotrkowa, od War szawy odl. 158 w. ; w 1827 r. było tu 35 dm. i 365 mk. W skutek rozwinięcia się przemy słu tkackiego ludność wzrosła w 1859 r. do 1526, a ilość domów do 101 26 mur. . W 10 mniejszych zakładach o 30 warsztatach tka ckich i 1080 wrzecionach wyrobiono wtedy sukna gorszego za 36, 000 rs. , przy czem praco wało 101 robot. ; prócz tego w 14 zakładach o 95 warsztatach, zatrudniających 103 osób, wyrobów bawełnianych za 17, 200 rs. Znaj duje się tu kościół po franciszkanach z XVII wieku; przedtem istniała parafia przyłączona do Grocholic. B. posiada sąd gminny okr. III i stacyą pocztową między Piotrkowem a Szczer cowem. Br. Ch. Bełchatówek, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Bełchatówek, par. Grocholice, przytyka do Bełchatowa od strony półn. , ma urząd gmin. , szkołę, smolarnię, 40 dm. Gmina B. należy do s. gm. okr. III w Bełchatowie. W gminie znajdują się 4 szkoły, 7451 mk. Bełchów, wś nad rz. Skierniewką, pow. łowicki, par. Łyszkowice, przy drodze ze Skierniewic do Łowicza, na prawo od linii dr. ż. War. Bydg. Posiada kościół par. , który istniał już w roku 1694 r. ; dzisiejszy murowany wzniesiony ze składek parafian w ostatnich czasach. B. należał w 17 wieku do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Wspomina o B. Verdum Cudz. w Polsce 107 str. . W 1827 r. B. liczył 35 dm. i 257 mk. , obecnie ma 52 dm. i 147 mk. Par. B. dek. łowickiego ma 1804 dusz. B. Ch. Bełchówka, wś, pow. sanocki, o 4 kil. od st. p. Bukowsko. Ma parafią rz. kat. w Bukowsku a gr. kat. w Wolicy. Bełchówka, potok, wypływa z północnego stoku góry Dziady Wierch zwanej 647 m. , w obr. gm. Bełchówki w pow. sanockim, płynie na północ przez Bełchówkę, gminę Zboiska, gdzie z prawego brzegu przybiera potok Ratnawicki, a opuściwszy błonia zboińskie, Modrzą zwane, skąd tutaj ten potok także Modrzą się zwie, przechodzi do gminy Prusieka, gdzie z prawego brzegu łączy się z potokiem Niebieszczańskim i po 9 kilometrach biegu, przeważnie w kierunku północnym, uchodzi z prawego brzegu do Sanoczka, dopływu Sanu. Bełcząc, źródłosłów bełk, zkąd Bełk, Bełcz, Bełczączka, Belczące, wś, pow. lubartow Belzatka Bełchatówek Bełchów Bełchówka Bełcząc Bekieszowa góra Bekieszowa góra Bekowo Beksztany Bela Belchau Bełchatów Belejoc Belejów Belęcin Belgard Belgoszcz Beliczek Belina Belitz Belków Bellschwitz Bellwitz Belmont Belmonty Belmsdorf Belnach Belnianka Belno Belowce Belowesza Belsand Belsch Belschnitz Belschwitz Belsin Belsk Belśnice Beluń Belweder Belwitz Belowca Bełdyki ski, gm. i par. Czemierniki, o 3 w. na zach. od Czemiernik, na wzgórzach, na krawędzi lasów i mokradli nad rz. Tyśmienicą. Posiada browar piwny. Długosz wspomina B. jako graniczącą ze wsią Tarkowice w par. Kocko I, 632. W 1827 r. było tu 60 dm. i 367 mk. Opuszczona u Zinberga. Bełda, wś, pow. szczuczyński, gm. Przestrzele lub Bełda, par. Rajgród, śród lasów i błot, przy drodze bitej ze Szczuczyna do Raj grodu, o 7 w. od Rajgrodu; posiada urząd gm. i szkołę, odl. od Szczuczyna o 23 w. B. gmina ma 7214 mk, , rozległości 17535 morg, należy do s. gm. okr. III i st. p. , w osadzie Rajgród W skład gminy wchodzą Bełda, Ciszewo. CzarnaWieś, Danowostare, Kołakiczarny las, Kosiły, Kosówka, Kuligi, Łazarze, Miecze, Pęczykowo, Pęczykówko, Przestrzele, Rajgród, Rupczyzna, Rydzewo, Skrockie, Turczyn, Wojdy Radzewo i WólkaPietrowska; 3 z wyż wynienionych wsi posiadają ludność szlach. , 8 mieszaną, reszta włościańską. Br. Ch. Beldno, wś, pow. bocheński, par. Rzegocina, o 2 kil. od Rzegociny, własność funduszu religijnego. Bełdów, Bałdów, wś, z przyległ. Bełdówek, pow. łódzki, gm. i par. t. n. , na lewo ode drogi z Aleksandrowa do Poddembic, o 21 w. od Łodzi, we wzgórzystem położeniu nad Bałdówką, posiada kościół par. drewniany, urząd gminny, sąd gminny, szkołę gminną, gorzelnię i młyn wodny. W 1827 r. było tu 27 dm. i 373 mk. Par. B. dek. łódzkiego ma 2471 dusz. Gmina B. należy do s. gm. okr. VI w Bełdowie, st. p. w Aleksandrowie. W gminie gorzelnie 2, dystylarnia wódek słodkich, 3 młyny, tartak, 3 szkoły elementarne 1klasowe. Br. Ch. Bełdyki, wś szlach. , pow. makowski, gmina Sielc, par. Rożan. Bełdzis, jezioro, pow sejneński, gm. Berzniki, koło wsi Krasnogruda, ma 20 morg obszaru. L. W Belejów, wieś, pow. doliniański. Obszadworski posiada gruntów ornych 89 m. , łąk i ogrodów 321 m. , pastwisk 99 m. , lasu 450 m. Włościanie posiadają gruntów ornych 459 m. , łąk i ogrodów 978 m. , pastwisk 569 m. Ludno ści ma gr. kat. 687, izraelitów 9, razem 696. Należy do gr. kat. par. w Turzu wielkiem. Wieś ta leży już w górach karpackich, grunt tu niewdzięczny, zato sianożęcia i pastwiska obfite; główną też gałęzią gospodarstwa jest chów i wypas bydła. B. R. Bełełuja, wieś, pow. śniatyński, o milę od Śniatyna. Obszar dworski posiada gruntów ornych 321 m. , łąk i ogrodów 57 m. , pastwisk 8 m. , lasu 5 m. Włościanie posiadają gruntów ornych 1427 m. , łąk i ogrodów 142 m. , pastwisk 158 m. , lasu 12 m. ; leży w okolicy nadzwyczaj urodzajnej na tak zwanem Pokuciu. Ludności ma rzym. kat. 18. gr. kat. 1108, izraelitów 17 razem 1153. Należy do rzym. kat. parafii w Śniatynie, gr. kat. parafię ma w miejscu, do której należy wieś Krasnostawce z 1314 duszami. Proboszczem tej parafii jest obecnie Jan Czarkiewicz, deputowany do Rady państwa z kuryi gmin wiejskich powiatów sądowych Kołomyja, Peczeniżyn, Gwoździec, Kosów, Kuty, Sniatyn, Zabłotów, wiceprezes rady powiat. śniatyńskiej, członek instytutu galicyjskiej ruskiej Matycy i stowarzyszenia narodowego Narodnego domu; parafia ta należy do dekanatu śniatyńskiego. Wieś ta ma szkołę filialną. Właściciel Tytus Kościszewski. Bełełuja, potok, wypływa na południowym stoku pasma wzgórz zwanego Bałaurami czyli Bałahorami, niekiedy Czartowemi górami lub pospolicie Bałkami, rozciągającego się na Po kuciu między korytami Dniestru i Prutu, jako poprzeczne odnogi Karpat. Źródła tego potoku znajdują się w obrębie gminy Bełełui w pow. śniatyńskim. Płynie na południe parowami i wądołami i po jednomilowym biegu w obrębie wsi Uścia uchodzi z lewego brzegu do Prutu. Br. G. Bełk, niem. Boelk, wś, w pow. brodnickim, parafii Lidzbarg. Według Kętrz. Bielki. Bełk, niem. Belk, Górny i Dolny, dwie wsie, pow. rybnicki, o milę od Żar, z paraf. kościołem katol. i kopalniami węgla kamiennego. Pod B. źródło rz. Birowy. Bełwin, wieś, pow. przemyski, o 11 kil. od Przemyśla. Obszar dworski posiada gruntów ornych 100 m. , łąk i ogrodów 23 m. , pastwisk 7 m. , lasu 1037 m. , włościanie posiadają gruntów ornych 174 m. ; łąk i ogrodów 68 m. , pastwisk 50 m. , lasu 21 m. Ludności rz. kat. 14, gr. kat. 236, izraelitów 9 razem 259. Należy do rz. kat. parafii do oddalonej o milę wsi Ujkowice, do gr. kat. parafii do pobliskiej wsi Wapowce. Wieś Bełwin graniczy z wsią Maćkowicami, Wedle ustnego podania początek wsi Bełwin sięga czasów napadów tatarskich na Ruś czerwoną. Pewien gospodarz z Maćkowic, nazwiskiem Bełwin, uciekł w czasie napadu tatarskiego na Maćkowice i wraz ze swą rodziną skrył się głęboko w lasach; po ustąpieniu tatarów nie powrócił więcej do Maćkowic, lecz wykarczował tyle lasu, że otrzymane ztąd pole wystarczyło na utrzymanie jego i rodziny. Rodzina ta, rozradzając się, coraz więcej lasu karczowała, aż ilość głów tej rodziny i obszar wykarczowanej przestrzeni do znacznych wzrosły ilości; tedy wiedzeni pobożnością postanowili Bełwianie cerkiew wybudować. Ta miejscowość, powiększając się coraz bardziej tak pomnażającą się ludnością jak i obszarem wykarczowanych gruntów otrzymała nazwisko Bełwin od pierwszego wychodźcy z Maćkowie Bełwina. Taki jest początek tej wsi wedle podania ludowego, składa się ona teraz z 35 rodzin a z 259 dusz. Położenie wsi Bełwin, otoczonej ze wszystkich stron lasami jakby ogrodem, zdaje się potwierdzać to podanie ludowe Annales Eccles. pag. 53 i 54. Własność rodziny hr. Stadnickich. B. R. Bełz, miasto królewskie, w powiecie sokal skim, nad rzeczką Zołokiją, wypływającą pod Tomaszowem w gub. lubelskiej, która przepływa po pod Lubyczę, Uhnów, Bełz i pod Krystynopolem wpada do Bugu. B. leży o 3 mile na zachód od Sokala, w okolicy nizkiej; nieznaczne falowate pagórki z łagodnemi stokami przyczyniają się do urodzajności czarnej, kilka łokci głębokości mającej ziemi; sławną też jest ziemia bełzka ze swej urodzajności w całej Galicyi. Miasto ma wraz z gruntami należącemi do mieszczan 2, 092 mórg przestrzeni. Ludności 3, 500, z tych 800 obrządku rzym. kat. , 910 gr. kat. , 1784 izrael. Stan czynny majątku gminnego wynosi 192, 985 złr. 96 ct. , stan bierny 3041 złr. 91 ct. B. ma sąd powiatowy, notaryusza, urząd pocztowy, rzym. katol. i gr. katol. parafią w miejscu. B. posiada szkołę wydziałową męzką, która w 1857 jako szkoła główna założona, w 1873 roku do rzędu szkół wydziałowych o 8 klasach podniesioną została o 9 nauczycielach i 2 katechtach; szkołę etatową żeńską, pod nadzorem i dyrekcyą felicyanek, o 3 nauczycielkach, nauczycielce kierującej, wszystkie 4 felicyanki, i 2 katechetach; do tej szkoły uczęszcza 120 dziewcząt. Większa posiadłość obejmuje roli ornej 51 morg. , łąk i ogrodów 110 morg. ; mieszczanie posiadają roli ornej 1128 morgów, łąk i ogrodów 452 m. , pastwisk 244 m. Przemysłu fabrycznego ani rękodzieł żadnych w tern mieście nie ma; mieszkańcy chrześcijanie trudnią się rolnictwem, a izraelici handlem surowemi płodami; handel nie bardzo ożywiony z powodu oddalenia tego miejsca od kolei żelaznej i gościńców murowa nych; do najbliższych stacyj kolejowych jest przeszło mil 10, do gościńca rządowego w Lubyczy mil 3, a do krajowego w Krystynopulu mil 2. Ziemia tłusta, ciężka, na wiosnę i w jesieni drogi nie do przebycia. B. był niegdyś stolicą udzielnego księztwa, później województwa mającego w herbie gryfa białego w koronie złotej w polu czerwonem. To starożytne i już w XI wieku murem i zamkiem obwarowane miasto, było roku 1073 od Bolesława Śmiałego, podczas wyprawy kijowskiej, w r. 1121 od Bolesława Krzywoustego, zaś w latach 1350 i 1355 od Litwinów, w roku 1371 od Węgrów, a w latach 1450, 1503 i 1526 od Turków często, lecz zawsze bez skutku, napastowane. Naostatek w 1473 dotknął to miasto okropny pożar, który je całkiem w perzynę obrócił. Mimo tylu klęsk był zamek obronny, Słownik Geograficzny, Zeszyt II dla położenia swego pośród błot prawie niedostępny, aż do roku 1655 nigdy nie zdobyty. Ztąd był rodem uczony akademik krakowski Jakób z Bełza 1543. Kościół rzym. katolicki w Bełzie miał być pierwotnie wystawiony przez księcia Ziemowita w 1394 roku. Król Zygmunt August odnowił dotacyą w 1554 roku. Do tej parafii, należącej do dekanatu bełzkiego, archidyecezyi lwowskiej, zaliczeni są rzym. kat. w następujących gminach Cebłów, Góra, Kuliczków, Machnówek, Oserdów, Prusinów, Przemysłów, Staje, Tuszków, Waniów, Witków, Worochta, Żużel. W całej parafii jest rzymskokatolików 2397, izraelitów 1800. Oprócz szkół w Bełzie samym znajdują się w tej parafii szkoły trywialne w Worochcie, Żużelu, Cebłowie, Oserdowie, Stajach, Machnówku i Waniowie. Oprócz kościoła farnego ma ta parafia kaplicę publiczną, jedne na Zameczku zwaną, drugą w Worochcie, a w Źużelu kaplicę prywatną, w których się często nabożeństwo odbywa. Cerkiew grec. katol. murowana z cegły, bardzo ładnej struktury, była niegdyś kościołem bełzkiego konwentu; przez cesarza Józefa II została darowaną bełzkim grecko katolickim parafianom; w roku 1861 została zrestaurowaną i upiększoną nowemi, miedzią pokrytemi kopułami, kosztem konkurencyi i cesarza austryackiego, jako patrona. Guepin w swem dziele Św. Józefat arcybiskup połocki pisze Biskupstwo Chełmn i Bełza obejmuje ziemię bełzką, część Podlasia i część województwa ruskiego, Czerwony Bełz i jego okolice. Na stronie 142 pisze dnia 24 czerwca 1590 r. biskupi ruscy uchwalili zerwać na zawsze z patryarchą wschodnim; ta uchwała, powzięta i spisana na zgromadzeniu kilku biskupów ruskich zebranych w Bełzie, została potwierdzoną w akcie synodalnym w Brześciu. Szaraniewicz w swojem dziele Rzut oka na nabeneficya ruskie pisze na 46 stronie Należy wspomnieć, ze do dyecezyi chełmskiej, należały beneficya t. z. eparchiii bełzkiej Parafia ta ma 2 cerkwie; do cerkwi w Bełzie należą mieszkańcy Bełza z przedmieściami, dalej wsie Witków i Tuszków, razem 1222 dusz; do cerkwi filialnej w Prusinowie 436 parafian, razem 1658 parafian. Gr. katol. dekanat bełzki, dyecezyi przemyskiej ma 16 parafij Bełz, Boratyn, Budyniu, Waniów, Dobraczyn, Żabcze murowane, Żużel, Zawiszeń, Korczmin, Krystynopol, Kuliczków, Oserdów, Rekliniec, Sebieczów, Siedlec bełzki i Szmitków. Wiernych 20380. Kościół podominikański zamieniony na cerkiew. Miasto to posiada kasę pożyczkową gminną z kapitałem zakładowym 5, 100 złr. Bełzkie księztwo. Najdawniejsza pewna wiadomość o Bełzie jest, że za Bolesława Chrobrego był gród ten stolicą księztwa bełzkiego, które stanowiło udzielne dziedzictwo 9 Bełda Bełdów Bełdzis Bełełuja Bełk Bełwin Bełz Bełda Bełz Bełżyce Bełzec Bełżatka osobnej dzielnicy książąt ruskich. Bolesław Chrobry zawojował był ziemię bełzką; po jego śmierci owładnął nią Jarosław, książę kijowski. Było to na początku wieku XI. Później przeszła ziemia pod władzę książąt włodzimierskich. Kazimierz Sprawiedliwy którego żona Helena była księżniczką bełzką z domu, godzi, zjechawszy na miejsce r. 1191, spór graniczny między Wszewołodem, udzielnym panem Bełza, a księciem włodzimierskim. W roku 1240 spustoszyli Tatarzy ziemię bełzką ogniem i mieczem. W XIV wieku wygasła ta dzielnica książąt ruskich, i bełzkie księztwo przeszło wraz z innemi Rusi Czerwonej krajami, na Bolesława Trojdenowicza księcia mazowieckiego prawem spadku. Po jego śmierci w 1340 r. poczynił Kazimierz W. kroki ku przywróceniu tej ziemi hołdującej niegdyś koronie. Traktatem z książętami Litwy zawartym, zdaje się, iż ziemia bełzką dostała się Jerzemu Narymuntowiczowi, ale zamek miał, jak inne na Rusi, załogę polską. Jerzy Narymuntowicz ponawiał kilkakrotnie najazdy na Polskę. W r. 1366 upokorzył go Kazimierz W. , i nadał mu dożywotnią dzierżawę lenną księztwa. Póżniej opasał go w zamku bełzkim w r. 1377 Ludwik król i zmusił do poddania się, a ziemię bełzką nadał mu prawem dożywotniem jako staroście. Król Ludwik mianował siostrzeńca swego Władysława księcia opolskiego wielkorządcą Rusi Czerwonej. Od tego księcia datują się pierwsze prawa miejskie Bełza, podobnie jak innych miast ruskich. Jednak niedługie były rządy zbawienne Władysława księcia opolskiego, bo król Ludwik poobsadzał wkrótce na starostwach ruskich Węgrów, dawszy Władysławowi inną ziemię w zamian. Roku 1388 przekazał Władysław Jagiełło ziemię bełzką Ziemowitowi księciu mazowieckiemu w posagu, wydając za niegosiostrę swoją Aleksandrę. Dzierżyli ją synowie Ziemowita Kazimierz, a po nim Władysław książę rawski. Po śmierci jego r. 1462 przypadła ziemia ta jako lennicza do korony, a bełżanie przed Jęd. Odrowążem wojewodą ruskim i Janem Kuropatwą podkomorzym lubelskim poprzysięgli wiarę i posłuszeństwo; odtąd przemieniło się księztwo na województwo bełzkie. Będąc jeszcze pod juryzdykcyą książąt mazowieckich, miała ziemia trybem polskim urzędników swoich, t. j. wojewodów i kasztelanów, bo w r. 1436 pokój brzeski podpisali Paweł z Radzanowa wojewoda bełzki i Mikołaj Małdrzyk ze Starogrodu kasztelan bełzki. Zjazd także czerwieński książąt mazowieckich r. 1452 ręką swoją utwierdził Jan Kmaczota z Nieborowa wojewoda bełzki Niesiecki. Województwo bełzkie zawierało powiaty bełzki, grabowiecki, horodelski, lubaczowski i ziemię buską. Podług Leewela Geogr. składało się województwo bełzkie z powiatów urzędowskiego, bełskiego, lubaczowskiego, grabowskiego i horodelskiego. Województwo bełzkie miało dwóch większych senatorów wojewodę i kasztelana bełzkich, mniejszych zaś dwóch; kasztelana lubaczowskiego i buskiego ta godncść utworzona do piero w r. 1764, a pierwszym i ostatnim ka sztelanem był Ewaryst Jędrzej Kuropatnicki. Starostwa grodzkie były bełzkie, buskie, grabowieckie i horodelskie. Na sejmikach w Beł zie obierano 5 posłów i 2 deputatów na trybu nał. Popis czyli zbrojne okazowanie się szla chty ustanowił sejm r. 1664, zastrzegając, iż każdy się u Bełza okazać powinien, jako woj na pospolita jest powinien służyć. Wojewódz two ulegało częstym pustoszeniom Tatarów i swoich w domowych niesnaskach jak świad czy Konst. z 1649. W r. 1772 przeszło pod panowanie Austryi. Pozostało przy koronie z dóbr szlacheckich tylko miasto Korytni ca i wsi 16, duchownych wsi 2; z królew skich miasto Dubienka i 10 włości. W r. 1793 przestało istnieć województwo, gdyż wcielono je do nowoutworzonych woje wództw chełmskiego i włodzimierskiego. Województwo to było najmniejsze z woje wództw Małopolski, ciągnąc się wązkim kli nem w stronie północnej po nad Bugiem; gra niczyło na wschód z Wołyniem, na południe z województwem ruskiem, na zachód z temże i ziemią chełmską, która i od północy krętem zachodziła pasmem. Zakład naukowy był je den na całe województwo w Warężu księży pijarów. Bełzki powiat liczył 8 mil kw. ob szaru, 22, 930 ludności w 47 wsiach i miaste czkach. W powiecie obliczono dochody z zie mi podlegające podatkom na 190, 000 złr. a. 760, 000 złp. . Cyrkuł bełzki pod panowa niem austryackiem dzielił się w 18 w. na 3 pow. zamojski, tomaszowski, sokalski, Kraj ten, mówi Dykcyonarz Echarda, ma gdzienie gdzie ziemię obracającą drzewa w kamień. Obywatele są polerowni, szczerzy i ludzcy. Czyt. Wolfa Zdanie sprawy z przeglądu geologicznego od Lwowa na półn. wschód ku Rawie. B. R. i Enc. Org. . Bełzec z przysiołkiem Brzeziną wieś, dawniej mko, pow. cieszanowski, nad samą granicą Galicyi od gubernii lubelskiej, nad gościńcem rządowym prowadzącym ze Lwowa do Lublina, oddalony ode Lwowa o 10 mil na północozachód, o 3 mile na północowschód od Cieszanowa, tyleż na północ od Rawy ruskiej. Obszar dworski posiada roli ornej 541 morg. austr. , łąk i ogrodów 35 m. , pastwisk 135 m. , lasu 1521 m. Włościanie posiadają roli ornej 1741 m. , łąk i ogrodów 119 m. , pastwisk 91 m. , lasu 22 m. Okolica piaszczysta i lesista, mało urodzajna. Ludności ma rzym. , kat. 775, należących do parafii w Lipsku, oddalonym o 1 milę austr. , grek. kat. 200, izraelitów 126, razem 1101. St. poczt. połączona traktem z Jarosławiem 72 kil. i ze Lwowem 83 kil. Bełżec ma greckokatol. administratora w miejscu, stanowi jednak jednę część gr. kat. parafii w Lipsku. Tamże znajduje się urząd celny uboczny Iej klassy. Właścicielka Melania Grrolle. Przywilej Zygmunta III z dnia 1 marca 1607 r. na założenie miasta Bełzca na gruncie przeworskim, dany Samuelowi Lipskiemu wojskiemu bełzkiemu, nadaje miastu prawo magdeburskie, ustanawia jarmarki na ś. Agnieszkę i ś. Wawrzyńca. B. R. Bełżec, Bełżec, wieś, pow złoczowski, o półtorej mili na zachód od Złoczowa; obszar dworski posiada roli ornej 479 m. , łąk i ogrodów 346 m. , pastwisk 72 m. . lasu 150 m. ; włościanie posiadają roli ornej 1221 m. , łąk i ogrodów 694 m. , pastwisk 243 m. Wieś ta leży w okolicy urodzajnej; położenie nizkie, równe, czarnoziem głęboki, sianożęcia obfite, lasu pod dostatkiem, tuż bowiem niedaleko ciągną się na północny zachód lasy ogromne, należące do majątków hr. Mierów Busk, Radziechów i Kamionka strumiłowa; każden z tych majątków posiada po kilkadziesiąt tysięcy morgów szanowanego lasu; na wschód graniczą również znaczne lasy białokamienieckie, sasowskie i podhorzeckie. Ludność rzym. kat. 105, grec. kat. 985, izraelitów 71, razem 1161. Wieś ta należy do rzymsko kat. parafii do miasteczka Białykamień, oddalonego o pół mili. Parafią grecko kat. o 2 cerkwiach ma w miejscu, należącą do dekanatu złoczowskiego. Właściciel Jasiński. Bełzec, potok, powstaje w obr. gm. Żulic w pow. złoczowskim w Galicyi z kilku strug odprowadzających wody z błotniszcz żulickich, a łączących się na granicy tej gminy z Poczapami, tworząc potok Bełżec, który zasilony od lewego brzegu wodami potoku Złoczówki, płynie na zachód przez łąki poczapskie, przepływa staw bełżecki i wieś Bełżec, zabierając liczne potoki z sąsiednich łąk i płynąc w kierunku północnozachodnim; zabrawszy z lewej strony jeszcze jeden znaczny dopływ Skwarzawkę w obr. gm. Ostrowczyka polnego, uchodzi w zachodniej stronie gm. Pietrycza do Bugu, z lewego brzegu, po 15 kil. biegu. Br. G. Bełzów, wś, pow. pińczowski, gm. Boszczynek, par. Skalbmierz, o 5 w. na połd. od Skalbmierza. W 1827 r. było tu 22 dm. , 128 mieszk. Bełżanie. Na prawem porzeczu średniego Sanu i po za Roztoczem na obszarze Bugu mieszka stary ród ruski Bełżan, gęsto jednak z dawna, szczególnie w zachodniej stronie, z ludem polskim zmięszany i tworzący zatem przejście od rodów czysto polskich do ruskich. Pomiędzy tym ludem osiedlono w XVII w. wielu Tatarów, którzy zeszpecili miejscowo jego piękny typ słowiański Tatomir. Bełżatka, wś, pow. piotrkowski, par. Piotrków, o 3 w. na zach. od Piotrkowa. W 1827 r. było tu 15 dm. i 146 mk. opuszczona u Zinberga. Bełżyce, dobra, pow. lubelski. W skład ich wchodzi osada miejska Bełżyce, wieś Wzgórze z osadą Tartak tudzież Podole i Zastawie. Osada B. , przedtem mko, w gm. t. n. , pow. lubelski, o 3 m. od Lublina, przy trakcie do Janowa i Sandomierza dawne województwo lubelskie, pow. urzędowski, nad strumiemieniem bez nazwiska, który biorąc początek w sąsiedniej wsi Krężnicy, tworzy tu obszerny staw. W 1417 r. dziedzice wsi B. Jan i Spytek z Tarnowa, Leliwici, uzyskali od Władysława Jagiełły przywilej na założenie miasta na prawie magdeburskiem. Oni też prawdopodobnie zbudowali warowny zamek z basztami i wałami, w którym 1446 odprawił się zjazd panów małopolskich i nastąpiło ogłoszenie królem Kazimierza Jagielończyka. W XVI w. B. przeszły w ręce Orzechowskich kalwinów, w skutek czego drewniany kościół katolicki zmieniono na zbór kalwiński i założono przy nim szkołę. W końcu wieku XVI Aryanie ustąpiwszy z Lublina założyli tu swój zbór i szkołę w obszernych gmachach zamkowych. Jednocześnie powstała tu i żydowska szkoła, z której wyszedł głośny Jakób z B. , znany z polemiki jaką prowadził z Marcinem Czechowiczem. W 1603 r. odbył się tu sobór różnowierców. W XVII w. B. , dzięki swemu położeniu na trakcie z Sandomierza do Lublina i szkołom, posiadały dość znaczną ludność i domy przeważnie murowane. Kozactwo Chmielnickiego spustoszyło B. w 1648 r. , przyczem zgorzał zbór kalwiński wraz ze szkołą. Wypędzenie Aryanów w 1662 r. zniweczyło do reszty podstawę pomyślnego bytu miasta. Verdum przejeżdżając przez B. w 1672 tak je opisuje Miasteczko otwarte, bardzo dobrze zaludnione i zabudowane, po większej części ma domy kamienne. Obok niego zamek, otoczony w wielkim okręgu grubym murem. Własność Osuchowskich kalwinów; ztąd jest tu kościół reformowany. Mieszkańcy papistowscy i ruscy chrześcianie i bardzo wielu żydów. Było tu piękne gimnazyum dla reformowanych. Stary zamek Tarnowskich przerobiono w 1829 r. na browar i gorzelnię, przyczem wały i baszty rozebrano. Jedyną pamiątką pobytu różnowierców jest cmentarz, należący obecnie do kościoła ewangelickiego w Lublinie. Katolicki kościół, wystawiony 1670 r. przez dziedzica B. Szaniawskiego Feliksa, zgorzał w r. 1822 i odbudowany został na nowo 1855 r. Obecnie B. liczą 2496 mk. , w tej liczbie 1186 izraelitów; domów murowanych 27, drewnia Bełzec Bełżec Bełzów Bełżanie Bełzec Benedykt Benenard Beneschau Beneszów Beneszyszki Benglewo Beniakony Benica Benice Beniów Beniowa Benislaw Beniszewo Beniuszowce Benjaminsthal Benkheim Bennisch Benowo Bentkau Bentschen Benz Benzary Benzin Beradź Berau Berbestie Berchowo Bercz Berczakiemie Bembło Bendzieszyna Bendzin Bendzitówka Bendzitowo Bendzmirowicz Bendzyń Benedikthof Benedyków Benedykowa Benedykowce nych 130, ulic 10 w 1858 miał 1793 mk. , domów 211, dochód kassy miejskiej rs. 363 według Enc. Org. . Ma rząd gm. , sąd gm. II okr. , kasę wkładowozaliczkową, stacyą pocztową przy trakcie z Lublina do Urzędowa. Ludność trudni się bednarstwem i wyrabianiem kożuchów. Z fabryk istnieją tu 2 garbarnie. Rozległość gruntów osady wynosi 1660 morgów. Sklepów i kramów 42. Jarmarków 6. Mają być połączone B koleją żelazną z Jarosławiem. Odl. od Warszawy 155 w. Rękopis Wł. K. Zielińskiego; Verdum str. 115. Par B. dek. lubelskiego liczy 3397 dusz. Gmina B. należy do s. gm. okr. II, ma 5607 ludn. Przemysł fabryczny koncentruje się os. B. Br. Ch. Bem. .. , Ben. .. Wyrazów pisanych niekiedy przez te sylaby szukać też trzeba pod Bę. .. . Bembło, ob. Bębło. Benczarka, ob. Bęczarka. Benczyn, ws, nad rz. Urzędówką, pow. janowski, gm. Dzierzkowice, o 2 w. na zach. połd. od Urzędowa, liczy 77 dm. opuszczona u Zinberga. Por. Bęczyn. Bendargau, ob. Będargowo. Bendawitz, ob. Będowska. Bendery, m. pow. gub. bessarabska, 4625 mieszk. , przystań na Dniestrze, sklepów 68, fabryka świec i cegielnie. Handel głównie drzewem, spławianem do Budziaku. Twierdza na prawym brzegu Dniestru, st. pocz, st. telegr. międzynarodowa, o 2 w. od miasta st. dr. żel. kiszyniewskojasskiej, między Tyraspolem a Bulboką, o 120 w. od Odessy, o 283 w. od Galaczu. Słynne jako schronienie Karola XII w 1709 r. E. 1812 przyłączone do Rossyi. Do miasta należy 2475 dz. ziemi. Powiat ma 5402 w. kw. rozl. Bendig, kilka wsi w Prusach Wschodnich, w pow. kłajpedzkim, szyłokarczemskim, tylżyckim. Bendikocz, ob. Benedykcowce. Bendiucha, wś, pow kowelski. Filia parafii katol. Luboml. Bendiuha, Bediuchy, Bendziucha, przysio łek do Poturzyc, gm. , pow. sokalskiego. Obszar dworski posiada roli ornej 8 m. , łąk i ogrod. 18 m. , pastwisk 4 m. , lasu 215 m. ; włościanie posiadają roli ornej 89 m. , łąk i ogrod. 63 m. , pastwisk 31 m. ; ludności ma 103. Należy do rzym. kat. i gr. kat. parafii w Krystynopolu o 3 kilometry. Właściciel Włodzimierz hr. Dzieduszycki. B. R. Bendiuha, potok dziś nieznaczny, w obrę bie gminy Bachowa, w pow. przemyskim, spły wający z zachodniego stoku góry Wróblikiem zwanej 417 m. , uchodzi po krótkim biegu wprost do Sanu z prawego brzegu w tejże wsi. Potoczek ten wspominany w dawnych doku mentach wsi Bachowa. Br. G. Bendlewo, Będlewo, wś, pow. poznański; 40 dm. ; 350 mk. , 14 ew. , 336 kat. ; 104 analf. 2. B. , domin. i dobra szlach. , pow. poznański; 3 miejsc 1 B. ; 2 folw. Bolesławiec i 3 Zamysłowo; 5144 morg. rozl. , 22 dm, ; 347 mk. ; 136 ew. , 211 kat; 154 analf. ; st. p. i gość. w Stęczewie o 2 kil; st. kol. zel. Mosina o 7 kil. Wraz z Wronczynem własność Bole sława Potockiego. M. St. Bendomin, ob. Będomin. Bendorzyn, wś, pow. sierpecki, gm. Liszewo, par. Bożewo. W 1827 r. było tu 18 dm. i 107 mk. Bendry, wś, pow. trocki. Bendry, dobra, pow. sejneński, gm. i par. Mirosław. W skład ich wchodziło miasteczko Mirosław. B. folw. , piękna owczarnia. Bendugen, ob. Binduga. Bendusz, wś i folw. , pow. będziński, gmina Pińczyce, par. Mrzygłod, o 4 w. na zachód od st. dr. żel. W. W. w Myszkowie. Należy do dóbr Mijaczów. B. wraz z sąsiedniemi wsiami na Studzówce 11 domów i Potasznia 24 domy oraz przysiołkami Gabryś i Pustkowie liczy 1405 mk. , 117 dm. ; ziemi włośc. 916 morg. W 1827 r. było tu 72 dm. i 578 mk. Bendzelin, lub Będzelin, wś rządowa, pow. brzeziński, gm. Mikołajów, par. Łaznów, leży śród lasów, na lewo od linii kolei War. Wied. między stacyami Koluszki i Rokiciny. W 1827 roku liczyła 34 dm. i 204 mk. Bendziemyśl, ob. Będziemyśl. Bendzieszyna, ob. Będzieszyna. Bendzin, ob. Będzin. Bendzitówka, folw. , pow. inowrocławski, ob. Bendzitowo. Bendzitowo, 1 wieś, pow. inowrocławski, 14 dm. ; 109 mk. , 16 ew. , 93 kat. , 64 analf. 2. B. , domin. i wieś szlach. , pow. inowrocławski; 4 miejsc 1 B. ; 2 folw. Bendzitówko; 3 Ignacewo; 4 Julianowo; 5590 morg. rozl. ; 41 dm. ; 431 mk. ; 63 ew. , 368 kat. ; 213 analf. ; st. poczt. Barcin o 7 kil. , gośc. o 7 kil. ; st. kol. żel. Inowrocław o 21 kil. Własność E. Trzebińskiego. M. St. Bendzmirowicz, ob. Będzimirowicze. Bendzyń, wś i os. leśna, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Bąkowagóra, należy do dóbr Masłowice, ma 16 dm. , 160 mk. ; ziemi włośc. 285 morg. Benedikthof, folw. , do dóbr Stodoły należący, pow. rybnicki. Benedyków, wieś w hrab. orawskiem, Węg. , u podnóża góry Dulowej, 418 mk. ; w tern 337 Polaków. H. M. Benedykowa, po węg. Benedekfalva, wieś w hr. liptowskiem Węgry; w pobliżu zdrój alkalicznej wody szczawiowej, skutecznej w wie lu chorobach żołądka; 340 mk. H. M. Benedykowce, po węg. Bendikocz, wieś w hr. szaryskiem Węg. , kościół paraf. gr. katol. , urodzajny grunt, piękne łąki, 370 mk. H. M. Benedykt, kopalnia węgla pod Mysłowicami. Benenard, wś, pow. błoński, gm. Żyrardów. W 1827 r. było tu 26 dm. i 163 mk. , obecnie 320 mk. Beneschau, ob. Beniszewo, Bieniszewo. Beneszów, Bennisch, m. pow. na Szląsku austr. , domów 428, ludn. 3023; znaczny wyrób płótna, drelichu i ćwilichu, któremi prowadzi się handel w Bernie, Wiedniu, Peszcie. B. pow. ludn. 17981. Główne gminy Heraltice Herrlitz 1226 mk. ; Lichnów Lichten 2000 m. ; Razowa Raase 2173 m. ; Leskowiec albo Szpachów Spachendorf 2039 m. i Sosnowa Zossen 1000 m. Beneszyszki, wś, pow. kalwaryjski, gmina i par. Urdomin. W 1827 r. liczyła 17 dm. i 175 mk. Benglewo, folw. , pow. czarnkowski, należy do dóbr Drasko Dratzig; 1520 morg rozl. , 5 dm. , 68 mk. ; 56 ew. , 12 kat. , 26 analf. ; st. poczt. i kol. żel. Wieleń o 4 kil. ; gośc. o 2 kil. Beniakony, Bieniakony, gmina w pow. lidzkim, liczy 237 dm. , 3305 włościan płci obojej. Zarząd gminny w miasteczku Bieniakonach. Gmina składa się z 4 okręgów wiejskich Gajcieniszki, Wronowo, Bolcieniki, Sokoleńszczyzna i liczy 39 wsi. Benica, Bejnica, Bienica mko w powiecie oszmiańskim, nad rz. Morozianką. Benice Bcnitz, 1. wś, pow. krotoszyński, 52 dm. ; 401 mk. ; 17 ew. , 384 kat. ; 81 analf. ; kościół paraf. należy do dekanatu koźmińskiei go. Wieś należała na początku XIV wieku do Rozdrażewskich i była miasteczkiem. Kościół pierwotnie był drewniany; w wieku XVII Anna Rozdrażewska wystawiła w miejsce dawnego nowy z cegły palonej. Nagrobek kamienny fundatorki znajduje się przed wielkim ołtarzem. 2. B. , domin. , pow. krotoszyński, należy do dóbr krotoszyńskich; 1575 m. rozl. ; 4 dm. ; 126 mk. ob. Krotoszyn; st. p. , kol. żel. i gośc. w Krotoszynie o 6 kil. Benice, po węg. Benicze, wioska w hr. liptowskiem Węg. , na wzgórzu; w miejscu brak wody; 99 mk. Beniów, 1. potok, wypływa z południowowschodniego stoku góry Popcowem zwanej 746 m. , śród leśnego jaru w obr. gminy Cisowa w pow. stryjskim; płynie głębokiemi parowami w kierunku przeważnie południowowschodnim, opłukując północnowschodnie stoki góry Gadzunowej 634 m. i wpada w Cisowie do Sukiela, dopływu Świcy, z lewego brzegu po jednomilowym biegu. Znaczniejszym jego dopływem lewym jest Rotyczka. 2. B. , potok, wypływa w północncwschodniej stronie gm. Zabrzezia w pow. sądeckim z południowego stoku góry Beniowskiej 694 m. , płynie w kierunku południowozachodnim, tworząc granicę między Zabrzeziem i Kamienicą i po przeszło ćwierćmilowym biegu uchodzi z le wego brzegu do potoku Kamienieckiego, dopły wu Dunajca. Br. G. Beniowa, wś, pow. Turka, w górach Karpa ckich, na samej granicy węgierskiej, nad rzeką Sanem położona; o 1 milę na południe we wsi Sianki jest źródło rzeki Sanu. Przestrzeni większa posiadłość obejmuje roli ornej 75 m. , łąk i ogrodów 39 m. , pastwisk 19 m. lasu 2416 m. Mniejsza posiadłość obejmuje roli ornej 534 m. , łąk i ogrodów 220 m. , pastwisk 295 m. , lasu 12 m. Ludności ma 361, w tem rzym. kat. 7, gr. kat. 306, izraelitów 48. Gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należy wieś Bukowiec z 200 parafianami i wieś Sianka z 214 parafianami; cała więc parafia obejmuje 720 parafian. Parafia ta należy do de kanatu wysoczańskiego. Właściciel Adam Ra ciborski. B. R. Benislaw, po łotew. Bienisłaus, wś, w pow. lucyńskim, parafii Birże, z kaplicą filialną. Własność Benisławskich, czasowo Szkulteckich; 678 dzies. Beniszewo, Bieniszewo, Beneszowo, niem. Beneschau, wś i mko, pow. raciborski, o milę od Hulczyna, z kościołem katolickim. Na cmentarzu olbrzymi pomnik konny dziedzica B. z 14 wieku Czyt. Münzberga Sagen u. Alterthümer von Schlesien. Beniuszowce, po węg. Benyushaza, wieś w hr. liptowskiem Węgry, 183 mk. Benjaminsthal, ob. Wiewiórka. Benkheim, ob. Banie. Bennisch, ob. Beneszów. Benowo, Bönhof, wś w pow. sztumskim, par. sztumska. Pierwotną nazwą Benowa było Pszczoli dwór. Bentkau, Bentke, ob. Bętkowo. Bentschen, ob. Zbąszyń. Benz, Baenz ob. Badanów. Benzary, wś w pow. bałckim, gm. Korytna, dusz męz. 248. Ziemi włośc. 889 dz. ; wś rządowa, trzymał ją przez 20 lat wraz z Leśniczówką generał Rosen; obecnie 645 dz. oddano Tajnemu Radcy Hlebowowi. Benzin, ob. Biczyno. Beradź, wś i folw. poduchowne, pow. sandomierski, gm. Klimontów, par. Mydłów. Berau, ob. Biery. Berbestie z przysiołkiem Ostrą, wś, pow. Waszkoutz na Bukowinie, o 6 kil. od st. p. Niepokoloutz. Bercad. Tak dawniej pisano czasami mko Berszadę. Berchowo, niem. Berghof, dobra w pow. toruńskim, par. Łążyn. Bercz, przysiołek wsi Płaszczowa. Berczakiemie, wś, w pow. trockim. Bem Bembło Benczarka Benczyn Bendargau Bendawitz Bendery Bendig Bendikocz Bendiucha Bendiuha Bendlewo Bercad Bendomin Bendorzyn Bendry Bendugen Bendusz Bendzelin Bendziemyśl Benedykt Berdiańsk Berdawszczyzna Berda Berczalia Berczalia Berczalia, ob. Janowce. Berda, potok, wypływa w obr. gm. Hutara w pow. stryjskim na wschodnim stoku góry Łysej 1199 m. w Beskidzie lesistym, płynie debrami na wschód i po przeszło ćwierć milowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Wądrówki, w dolnym biegu Hołowczanką zwanej, dopływu Oporu, wpadającego do Stryja. Br. G. Berdawszczyzna. ob. Berdowszczyzna. Berdechów, 1 wś, pow. grybowski, o półtora kil. od Bobowy, w par. Bobowa. 2. B. , Stróżny, wś, pow. grybowski, o 7 kil. od Grybowa, w par. rz. katolickiej Limanów. 3. B. , wś, i Berdikau, kol. niemiecka, pow. jaworowski, par. rz. katolicka Bruchnal, gr. katolicka Podłuby, o 13 kil. od Jaworowa. 4. B. , ob. Zaleszany, 5. B ob. Chorzelów. 6. B. , ob. Jawornik. Berdiańsk, miasto portowe i powiatowe, gub. tauryckiej, 4608 mieszkańców, 1799 w. od Petersburga, a 443 od miasta gubernialnego odległe. Bank, stacya pocztowa i przystań statków parowych. Berdo, ob. Łukowo Berdo. Berdo, potok w obrębie gm. Jasienicy zam kowej w pow. Turka w Galicyi. Powstaje z połączenia dwóch znacznych potoków gór skich Wołosianki wielkiej i małej, w tejże gm. Płynie krętem łożyskiem i uchodzi na niwie sułtanowskiej do potoku Rozłucza noszącego w dolnym biegu swym nazwę Jasienicy, do pływu Dniestru. Br. G. Berdowicze, wś, pow. słonimski, posiada wielką pasiekę. Berdówka, okrąg wiejski w gm. Lida, pow. lidzki, liczy nast. wsie Sliże, Mielesze, Wołkowce, Chorążowce, Gimbuty, Sugajły, Paszki, Lewasze, Tokary. Berdowszczyzna, Berdawszczyzna wś, pow. oszmiański, ma kaplicę katol. parafii Gieranony. Berduny, wś, pow. piński, miała kaplicę katolicką parafii Pińsk. Berdyański, potok górski, wypływa ze źródlisk leśnych u stóp góry Falowy 958 m. w Beskidzie lesistym, w obr. gm. Buka w pow. Lisko, płynie łąkami leśnemi na północ i po ćwiercmilowym biegu powyżej folwarku buckiego uchodzi do Solinki dopływu Sanu. Berdychów, 1. wieś, pow. krotoszyński. 7 dm. , 57 mk. , 42 ew. , 15 kat. , 6 analf. 2. B. , folw. , pow. krotoszyński, ob. Borzęciczki Radeny. Berdychowo 1. wieś, pow. poznański, ob. Poznań. 2. B. , osada, pow. obornicki, ob. Uścikowskie olędry. 3. B. , folw. , pow. wschowski, ob. Osieczna Storchnest. 4. B. , osada, pow. wschowski, ob. Świerczyna. Berdyczów, nad rz. Hnyłopiatem, od r. 1846 miasto powiatowe gub. kijowskiej, niegdyś położone na samej granicznej krawędzi póli lasów, pod 49 54 szer. g. i 46 15 dł. geogr. Przenieśmy się wstecz o cztery i pół wieków a ujrzymy, że cała okolica gdzie dziś leży Berdyczów, po zniszczeniu Mongołów była nader pustą i leśną. Owóż w 1430 r. , lub nieco później, w. ks. lit. Świdrygiełło, nadał za zasługi całą tę bezludną pustkę nad rz. Piatem i Hujwą Kalenikowi, namiestnikowi puty welskiemu i zwinogrodzkiemu, protoplaście domu Tyszkiewiczów, który był u niego za głowę do rady, za prawicę do wojny Arch. JugoZapad. Rusi, część 6. t. I, str. 229 i Andrz. Pożarski, Annibal ad port. Vladimirus. Ale Berdyczowa w tych rozległych ustronnych i dzikich obszarach jeszcze nie było, i dopiero potem, według ustnego utrzymującego się podania, w miejscu, gdzie dziś leży Berdyczów, stanął futor, który w dzikiem ustroniu, śród zarośli i wody, zbudował był sobie poddany dóbr tych nazwiskiem Berdycz, od którego osada później tu zaludniona została nazwaną Berdyczowem. Dziedzicami tej osady byli już wnukowie wyżej wspomnionego KalenikaTyszkiewicza, którzy się przezwali od syna tegoż a ojca swego Tymoteusza czyli Tyszka. Osada ta, w hojnie od przyrodzenia uposażonej krainie, rychło się też jęła zapełniać ludnością, ale w 1483 r. , za najazdu Mengligireja, gdy w całym kraju lała się krew potokami, paliły się sioła opuszczone przez mieszkańców, tedy i Berdyczow spotkała ta kolej; tak Berdyczow jak i wszystkie dobra Tyszkiewiczowskie, w dziką, bez wsi i ludzi zamieniły się pustynię. Najdawniejszy ślad piśmienny, tyczący się Berdyczowa, jest popis zamku żytomierskiego z 1545 r. , który wyraża, że poddani z pustych dóbr Tyszkiewiczowskich ze Słobodyszcz, Czortolis dziś Puliny z Bernawki dziś Białopola i z Berdyczowa po najeździe Mengligireja długi czas w horodniach na zamku w Żytomierzu się chowali. Ciż poddani z Berdyczowa mówi tenże popis powinni byli chodzić do zamku Żytomierskiego na stróżę i kłykanie w nocy. Druga również z tego czasu o Berdyczowie zachodzi wzmianka w akcie rozgraniczenia w. ks. lit. od korony w 1546 r. , w którym powiedziano jest, że grunta Berdyczowa pp. Kalenikowiczów, a teraz p. Wasyla Tyszkiewicza, rociągały się aż do Chmielnika Limites str. 193. Około 1561 r. umarł Wasyl Tyszkiewicz, woj. podlaski, star. miński, i dobra swe otczyznę i dziedziznę t. j. Berdyczów, Słobodyszcze i Czortolisy legował synom swoim Jerzemu i Kalenikowi, oraz wnukowi Konstantemu testament jego. W inwentarzu dóbr Tyszkiewiczowskich z 1593 r. czytamy Miasto nowo osiadłe Berdyczów, w położeniu nad rz. Piatem, które JM Fedor Tyszkiewicz niedawno swoim własnym kosztem i nakładem osadził, w którym podymiu osiadłego sto czterdzieście, z których żadnych powinności nie masz, według nadania wolności za listem jegomościnym; jako to w tym liście nadanym wolnościach onych szyrzej opisuje. W tern miasteczku zamek na horodyszczu poczęty budować się, w którym zamku budowanie naprzód wieża nad wały zbudowana; w tejże wieży świetlica, w ścienie świetełki cztery, horodni sześć, na górze sala zbudowana wielka, piekarnia, sieni, świetełki naprzeciwko świetełki dwie sieni i komora, w bok sieni naprzeciwko wieży poczęto budować i niedobudowano a naostatek horodyszcze ostrogiem obstawiono; w koło zameczku przygrodek ostrogiem obmurowano. Pod zamkiem na rzece Piatu grobla zasypana, staw zajęty i młyn zbudowany, w którym młynie kół cztery, dwie mącznych, trzecia stępna a czwarty folusz, który młyn pierwszy raz tego roku 1599 sic Jegomość żydowi zaarendował, z mytem pogrobelnem, od woza nakładnego po groszu, za sto kóp na rok, a inszego pożytku i przychodu więcej nie masz; szynków miasteczka od wszelakiej sic wolny, jakoż i list nadania wolności na 12 lat, od jegomości dany pokazywali mnie, z którego do Jegomości i kopią przezemnie dali folwarku do tego zamku i miasteczka Berdyczowa na Jegomości nie masz Arch. JZR część 6 t. I str. 227. Ten tu wspomniony dziedzic Berdyczowa, byłto Fedor Fyderyk Tyszkiewicz, woj. nowogrodzki, syn Teodora a wnuk Wasyla wyżej pomienionego, Tyszkiewiczów. Od Fryderyka Tyszkiewicza przeszedł następnie B. do syna tegoż Janusza wprzódy starosty żytomirskiego, potem woj. kijowskiego. Ten Janusz Tyszkiewicz gdy był w niewoli tatarskiej tam przez sen mu się zdawało, iż stał w kaplicy, gdzie matki z życia zeszłej, ciało spoczywało i nad ołtarzem tamże wystawionym, matkę niby stojącą zobaczył, temi do niego mówiącą słowy Synu Januszu, ty twierdzę przez żadne nigdy niedobytą wieki masz wystawić; jakoż wkrótce potem wyzwolony cudownie z niewoli, w której się znajdował między r. 1626 i 1627 za Zygmunta III, stosownie do zrobionego ślubu, w 1630 r. dnia 19 lipca, w trybunale lubelskim czyni zapis, mocą którego oddaje plac w m. Berdyczowie, gdzie stał zamek na stoku góry od strony rzeki, stromym i nieprzystępnym, z całą jego cyrkumferencyą na kościół i klasztor 00. karmelitów bosych, ze wsią Skryhylówką i z 1500 ZP dwiema ratami wypłacać się mających. W skutek tego 1634 r. d. 2 marca Andrzej Szołdrski, biskup kijowski, położył pierwszy kamień na fundament dolnego kościoła pod nazwą Niepokalanego Poczęcia N. P. Maryi, św. Michała Arch. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, po ukończeniu którego fundator przeniósł tam obraz Najśw. Panny Maryi piastującej na lewej ręce P. Jezusa, malowany na płótnie i przybity na cyprysowej desce, oddawna w domu jego przechowywany. Odtąd miejsce to staje się głośnem, obraz słynie cudami, a klasztor otoczony wałem, z mostem zwodzonym i uzbrojony w armaty, osadzony garnizonem, stanowi twierdzę na pograniczach cywilizacyi od tatarów i kozaków. Tymczasem nadeszły czasy wojen kozackich, i Berdyczow stojąc na drodze zagonów nieprzyjacielskich, został nawiedzony wojną i wszelkiemi jej następstwami. W 1648 9 i 53 r. miasto to wraz kościołem i klasztorem OO. karmelitów stało się pastwą niszczącej ręki tatarów i kozaków. Ale nareszcie, po nawale klęk spadłych na kraj, gdy po traktacie hadziackim zaledwie się pokój był rozświecił i gdy w 1663 wróciła szlachta do opuszczonych swych dóbr, wrócili też nie rachując już na nowe prześladowanie i karmelici do swego pustkami stojącego klasztoru i miasta. Tymczasem sukcesorowie Janusza Tyszkiewicza, założyciela ich klasztoru Janusz zszedł z tego świata w 1649 r. , żałując zapisów przez niego zrobionych, chcieli się pozbyć karmelitów. Radziby byli, żeby to zrobić przez kozaków, i namawiali do napaści będących w Berdyczowie kozaków, pierwej hetmana ich, potem pułkownika jego Ordę. Obadwa się do tego nie dali skłonić i nie chcieli gnębić zakonników i miejsca poświęconego Wtedy sami się Tyszkiewicze puścili na bezprawia; w 1684 r. d. 19 marca, komisarz berdyczowski Świderski i komendant Michał Grabowski, oficerowie i żołnierze starosty poznańskiego, napadli na klasztor i kościół złupili. We dwa lata później drugi komisarz Puchaczewski, z dragonia Tyszkiewiczów włamał się do klasztoru, zakonników wygnał. Karmelici więc znowu wynieśli się z Berdyczowa i o krzywdy swoje rozpoczęli proces, który się wlókł długo. Ale około tego czasu w 1687 r. Teresa Tyszkiewiczówna, krajczanka lit. , wyniosła Berdyczów z imienia Tyszkiewiczów przez wyjście za mąż za Krzysztofa Zawiszę, woj. mińskiego, który tu często z Litwy przyjeżdżał. Dobra berdyczowskie stały pustkami smutnemi, i Zawisza, objeżdżając tę pustą Arabią, jak się sam wyraża, na stepach przyległych Rerdyczowu bił łosie i niedźwiedzie. Za jego rządów stanął w Berdyczowie dwór, który dla ścisłego zamknięcia obwodowym wałem zamkiem nazywano. W 1703 r. wszczęły się na Ukrainie niepokoje z powodu buntu Paleja, i kozacy, napadłszy niespodzianie na pułkownika Ruszczyca i Jakóba Potockiego, stojących obozem pod Berdyczowem. w Dębinie pod Ryszkowcami, znieśli ich ze szczętem. W 1704 zaś roku hetman Mazepa, schwytawszy Paleja, uwięził go w berdyczowskim podziemnym kościele, którego oddział jeden nazywa się dotąd Berdyczów Berdychowo Berdychów Berdyański Berduny Berdowszczyzna Berdówka Berdowicze Berdo Berdechów Berdyczów turmą Paleja. Tymczasem po długiem prawowaniu się, karmelici w 1717 r. otrzymali nareszcie dekret trybunalski, skazujący winnych na zapłacenie pewnej kwoty na restauracyą klasztoru i uprawniający zapisy wojewody Janusza Tyszkiewicza. Jakoż Krzysztof Zawisza pisze w swoich Pamiętnikach pod r. 1717. Zgodziłem się z ichmość księżą karmelitami sprawiedliwie, za przybyciem imci księdza prowincyała, godnego, zacnego i dziwnie wielkiej łagodności kapłana z domu Brzostowskich, który cały tydzień w Berdyczowie mieszkał. Czyniliśmy mu wygody i przysługi tak mieszkającemu, jako odjeżdżającemu, według możności i kraju. Odtąd też ks. karmelici uspokojeni, mieszkając w małym drewnianym klasztorku, zaczęli się śpiesznie krzątać około odnowienia i naprawy podziemnego kościoła, co trwało aż do 1737 r. W 1721 r. umarł Krzysztof Zawisza, woj. miński, i dobra Berdyczów przeszły w posiadanie jego córki Barbary Franciszki, która w 1710 r. zaślubiła była Mikołaja Faustyna ks. Radziwiłła, miecznika w. ks. lit. W tymże roku 1721 obraz cudowny N. . P. Maryi Karmelici przywieźli ze Lwowa, gdzie zostawał 73 lat, i umieścili go w dolnym kościele; ale gdy w 1731 r. Ukraina zaroiła się hajdamactwem, obraz powtórnie został odwieziony do Lwowa, zkąd wrócił dopiero w 1737 r. , kiedy karmelici zaczęli budowę górnego kościoła. Forteca wznosząca się dokoła klasztoru i kościoła stała się też głównym celem usiłowań hajdamaków, aby ją opanować, i w 1749 r. Udalryk ks. Radziwiłł na osłonienie miasta i okolicy od ich łupieztwa czynił umyślnie przeciwko nim podjazd. Pochwyconych hajdamaków oddawano do robót fortecznych i wznoszącego się kościoła. W r. 1751 dnia 9 października, ks. Kajetan Sołtyk biskup koadyutor kijowski, zjechał z Żytomierza do Berdyczowa dla odbycia wizyty w klasztorze i zlustrowania fortecy. Forteca ta odtąd stać się miała składem majątków i przytułkiem obywateli okolicznych w czasie trwogi i niebezpieczeństwa; opatrzona w garnizon i armatę była pod komendą przeora. W 1754 r. zjechał tu powtórnie bis. koadyutor Sołtyk, dla konsekracyi skończonego górnego kościoła. Stanął tedy wspaniały i ozdobny przybytek N. P. Maryi, już skończony zupełnie, na fundamentach dolnego kościoła, sklepiony, z kopułą i pięknej struktury facyatą, i dwiema po bokach wieżami, stanęły też i mury zakonne, dokoła ściany twierdzy opasane warownią, ze wszech stron okazały przedstawiające widok. Papież Benedykt XIV na prośby wojska strzegącego Ukrainy przesłał w ozdobnej trumnie ciało św. Teodora i część chorągwi św. Jerzego, żołnierzówmęczenników, a nadto, kazawszy własnym kosztem sporządzić 2 złote szmaragdami ozdobione korony 1753 r. , przeznaczył je na ukoronowanie cudownego obrazu. We trzy lata później r. 1756 d. 16 lipca, ks. Kajetan Sołtyk, biskup kijowski, odbył obrzęd koronacyi. Miasto Berdyczów w czasie tej uroczystości było uświetnione zgromadzeniem najpierwszych dostojników kraju i prowincyi. W ów dzień po południu miał kazanie młodziutki podówczas ks. Ignacy Krasicki, kanonik kijowski. W trzy lata potem drugi nastąpił obrzęd solenny. Dotąd ciało założyciela klasztoru, Janusza Tyszkiewicza woj. kijow. zostawało złożone w Lublinie u ks. karmelitów; owóż w 1759 r. d. 28 sierpnia odprawiło się publiczne i wspaniałe wniesienie tegoż ciała do kościoła karmelitów bosych w Berdyczowie. Kazimierz Chojecki, komendant twierdzy berdyczowskiej, miał w czasie tego obrzędu pochwalną mowę. Od tego czasu Berdyczów, dotąd niepozorne miasteczko, zaczęło się zaludniać i bogacić, nie posiadaczów ks. Radziwiłłow pomocą i staraniem, ale napływem ludu pobożnego, który z nabożeństwa gromadnie zbierając się na każde święto uroczyste z dalekich nawet stron, dla oddania pokłonu Bogarodzicy w cudownym berdyczowskim obrazie, zaczął zwabiać ponętą zysku licznych kupców, tak krajowych, jak zagranicznych, z Austryi, Rossyi, z róznemi towarami, którzy mając zawsze dobry odbyt na swoje towary, zaczęli nabywać w Berdyczowie place, domy i kramy. Spokój za panowania Augusta III i Poniatowskiego i samo położenie miasta w środku prowincyi, małe cło na towary na granicy, wiele wpłynęło na podniesienie się Berdyczowa, który się rozrastał coraz zamożniej i budowniej. Ks. karmelici ufundowali w Berdyczowie najpierwsze murowane sklepy, gdzie kupcy, zwłaszcza z głębi Rosyi, znajdowali dla swoich towarów bezpieczeństwo od ognia i złodziei. Żydzi już wtedy stanowili część przeważną ludności miejskiej. W 1732 r. d. 1 marca, Teresa Róża z Tyszkiewiczów Zawiszyna wydała przywilej żydom krawcom, składającym bractwo cechowe, z wyzwoleniem ich z zależności od kahału. W 1794 r. znów ks. Mateusz Radziwiłł, dziedzic miasta, wydaje rozporządzenie, nakazujące starozakonnym berdyszowskim wybrać, niezależnie od rabina, żydowski sąd, z określeniem urządzenia i czynności tegoż sądu. W 1795 r. tenże ks. Radziwiłł dozwala niektórym tylko kupcom starozakonnym posiadać w mieście kramy z suknem. Ale znaczenie handlowe Berdyczowa najbardziej wzrosło od wprowadzenia tu jarmarków, któremi miasto to w 1765 r. król Stan. August obdarzył. Było ich dziesięć walnych, dorocznych. Za granicę szły konie, woły, miód, wosk, łój, skóry zajęcze, baranie. wołowe; w zamian dostawiano od kupców austryackich sukna, materye jedwabne, płótna. Wszystkiego tu mógł dostać mieszkaniec ukraiński. Nawet zapobiegliwy Gröll z Warszawy na jarmark każdy swe książki nadsyłał. Pokup tych książek był wielki, rozchwytywali je obywatele wiejscy i młódź szkólna, chciwa nauki. Szkoły i konwikt mieściły się wtedy w murach zakonnych karmelitańskich, gdzie się znajdował i księgozbiór klasztorny, ważne posiadający druki i rękopisy; między innemi były tam tak nazwane Pamiętniki Janczara Polaka spisane między r. 1490 i 1516 i wydane po raz pierwszy w Warszawie r. 1828. Ks. karmelici mieli też swoją drukarnię, nazywaną drukarnią fortecy N. P. Maryi, której znany druk najstarszy pochodzi z l760 r. Przy drukarni byli rytownicy, którzy rytowali wizerunki świętych a nawet mężów wsławionych na Rusi. W liczbie ich wydatne zajmował miejsce zdolny rytownik Teodor Rakowiecki, ojciec znanego filologa i starożytnika Ignacego Benedykta Rakowieckiego. Dalsza kronika m. Berdyczowa z drugiej połowy 18 wieku jest następująca. R. 1759 ks. Barbara z Zawiszów Radziwiłłowa funduje tu kościół farny, na miejscu dawnego, o którym że istniał kiedyś, dowiadujemy się od Frisiusa, który mówi, że na miejscu dawnego kościoła farnego, za jego czasu, tylko krzyż stał. W 1761 r. zjechał do Berdyczowa ks. Józef Andrz. Załuski, biskup kijowski, w kościele karmelitów odprawił misyą, dwa razy na dzień miewając homilie. 1768 r. stał się pamiętnym dla Berdyczowa. Gdy po rozbiciu konfederatów w Żytomierzu i okolicy jedni z nich udali się do Baru, Kazimierz Puławski wpadł do Berdyczowa, ale nie chcąc się bronić w mniej warownem zamku Radziwiłłów, prosił przeora o wpuszczenie go do twierdzy, i gdy go wpuszczono, wnet się w niej zamyka i postanawia bronić się do upadłego. Oblężenie trwało przez trzy tygodnie; w którym czasie aż trzy szturmy przypuszczono do twierdzy, zasypując gradem kul klasztór i kościół; ale gdy Ortyński, idący na odsiecz, został rozbity pod Wernyhorodkiem, Puławski, nie mając już prochu i żywności poddał się na mocy układów wolno mu było odejść z całym oddziałem. Generał Kreczetnikow, wychodząc z Berdyczowa do Chmielnika, zabrał karmelitom 48 armat, żelazne zostawił, zagwoździwszy niektóre, i te do dziś dnia wkopane stoją u węgłów bram klasztornych; miasto srogiego doznało losu w 1770 r. pomór tu grasował. Wielu ks. karmelitów, niosąc pomoc zapowietrzonym, umarło z zarazy. Dziedziczka miasta, ks. Eleonora z Kamieńskich Radziwiłłowa, exkoniuszyna lit. , zaszczyconą została 28 paźdz. 1781 r. nawiedzinami W. ks. Ros. Pawła z małżonką, podróżujących pod nazwiskiem hr. du Kord. Dostojni goście, obejrzawszy dnia następnego klasztor i fortecę, w dalszą udali się podróż. Następnie król Stanisław August po dwakroć nawiedzał Berdyczów raz w 1781 r. d. 21 listop. wracając z Kamieńca, drugi raz w 1787 r. d. 18 marca w przejeździe do Kaniowa. Oglądał on twierdzę i dziwił się złemu jej opatrzeniu. Po 1768 roku nie mogła się już podźwignąć. Jakoż w kilka lat potem w 1792 r. , z rozkazu ks. Józefa Poniatowskiego, Ochocki zabrał załogę forteczną i zaciągnął ją do regularnego wojska. Ostatni tej twierdzy komendant Serwacki, zdając garnizon, pisze Ochocki, zalewał się łzami; kupcy Jeni, Grener i Boruch posłali do ks. Poniatowskiego deputacyą i złożyli deklaracyą na wystawienie 25 koni i tyluż mundurów i tyluż liderwerków. W 1793 r. konfederacya targowicka z Tulczyna przeniosła się do Berdyczowa dla ustanowienia komisyi wojewódzkiej kijowskiej, której marszałkiem w niedostatku osób został Kaleński, pisarz grodzki żytomirski. Od 1798 handel zaczął się zmniejszać, ale od r. 1812, 13 i 14, gdy po wojnie był głód powszechny i zboże w Odessie dochodziło do bajecznych cen, a stąd zbytki i wygody wyrafinowane zaczęły się mnożyć, kupcy berdyczowscy, prowadzący tak handel hurtowy jak detaliczny, niezmiernie się bogacili. Podróżujący hr. de la Garde, znany tłumacz Zofijówki Trembeckiego, pisze, że w czasie jego pobytu w tem miejscu w 1828, kupcy tutejsi pp. Chaudouart, francuzi z Lyonu, dorobili się byli fortuny 8 milionów wynoszącej. Później dopiero zasłynęły firmy wytwornych magazynów pp. Szafnagla a następnie Lübbego. Berdyczów, będąc siedliskiem głównem. żydowskiej sekty chassydów, słynie między starozakonnymi z uczoności swoich rabinów. Obecnie jest tu ich okazała, nowozbudowana piękna murowana bóżnica. Żydzi też posiadają w B. dziesięć swoich drukarń. Drukował tu swoje książki uczony ich rebi Lewi. Ks. Radziwiłłowie wznieśli tu okazałą dla siebie murowaną rezydencyą. Szkoły zaś tutejsze po r. 1831 zostały zamknięte. Do tych szkół uczęszczał w młodości swojej Henryk hr. Rzewuski, autor Soplicy. Następnie drukarnia ks. karmelitów została w 1840 roku przeniesioną do Żytomierza, która od czasu powstania swego 1760 r. , według bibliograficznego bardzo niezupełnego spisu, jaki posiadamy, wydała przeszło 650 druków ksiąg nabożnych, ascetycznych, teologicznych, historycznych, szkolnych, gospodarskich, powieści, wierszy, broszur politycznych, mów, kazań, rubrycell i kalendarzyków. Kalendarze gospodarskie zaczęły tu wychodzić od r. 1777, ile że wprzódy udawano się do Krakowa po ich układ. W 1798 r. wyszła z tej drukarni książka pod tyt. Ufność Opatrznością Boską przeświadczona, od rządcy drukarni berdyczowskiej zawdzię Berdyczów Berdyczów Berehy Berejów Beremiany Beremiański Beremowce Berenbruch Berendowice Bereniowce Berent Berentshuette Beresteczko czająca, wierszem, że drukarnia uboga, od 1786 roku, w leciech dwunastu, wspomogła się na kupienie miedzianej blachy, którą kościół karmelitów bosych w Berdyczowie pokryty, in 12. W 1844 r. Berdyczów wcielony do gub. kijowskiej został powiatowem miastem. Miasto to było świadkiem w 1857 r. koronacyi obrazu Bogarodzicy w karmelickim kościele. Obraz ten był koronowanym, jak o tern wyżej było, w 1756, lecz z powodu uniesienia przez rękę świętokradzką złotych koron, powtórna koronacya, przy tłumnem zebraniu kilkunastu tysięcy bogobojnych, dokonaną została d. 6 czerwca przez biskupa żytomierskiego ks. Kaspra Borowskiego. W r. 1864 nastąpiła supresya zakonu karmelitów; w gmachach klasztornych ulokowano sądownictwa. Dzisiejsze m. Berdyczów leży na pochyłości zlekka zbiegającej ku rzece, która rozdziela je na dwie nierówne części. Główne ulice Karmelicka, Żytomirska, Białopolska, Machnowiecka, Stary rynek, Konna targowica i Kaczanówka. Ulice te i place posiadają kilka okazałych budynków, do których tulą się bezkształtne, nędzne, jeden na drugi tłoczące się żydowskie domy i chałupy. Znajduje się tu cerkwi trzy; z tych sobór murowany, w 1815 r. przez obcych kupców wystawiony, stoi na miejscu dawnej cerkwi staromiejską nazywanej, fundowanej w r. 1611. Jest w niej mszał darowany w 1636 r. przez kozaków m. Medwedówki, odebrany przez nich z rąk niewiernych Tatarów; druga cerkiew Nikołajowska, drewniana, niegdyś unicka, zbudowana przez dziedziczkę Barbarę z Zawiszów ks. Radziwiłłową; trzecia troicka, stoi po drugiej stronie rzeki, zbudowana na miejscu dawnej zwanej Nowomiejską. Obecnie B. jest posiadłością w połowie księżny Marceliny z Radziwiłłów Czartoryskiej, a w połowie hrabiny Maryi z książąt Radziwiłów Tyszkiewiczowej z rękopisu Edwarda Kulikowskiego. B. jest stacyą dr. żel. brzeskokijowskiej, o 436 w. od Brześcia lit. , o 172 w. od Kijowa, o 25 w. od Koziatyna odległą. Dworzec o 4 w. od miasta a raczej od stacyi pocztowej w mieście. Jest też tu st. telegr. międzynarodowa. Poprzednio należał B. do gub. wołyńskiej, od 1844 do kijowskiej ob. Machnówka. W roku 1863 miał 51625 mk. , w 1865 r. 52726 a z tej liczby 24798 męż. i 27928 kob. Z cyfry ludności 1863 r. obliczano 47224 izraelitów, 2380 prawosławnych, 1400 katolików, 515 raskolników, 106 ewangelików. Jednakże Stołpiański liczy tylko 46603 izraelitów z cyfry 1865 roku. Obrót handlowy roczny ma wynosić przeszło 40 milionów rs. Domów w mieście 1865 r. było 1478 200 murowanych, sklepów 709, synagog 4, szkół izraelskich 51, gruntu miejskiego do 11, 000 dz. Ma B. dwie parafie katol. 1 ś. Barbary kościół murowany, wzniesiony 1826 z ofiar par. , dusz 2685. 2 N. M. Panny, kościół pod wezw. Niep. Pocz. , zbudowany 1634 przez Janusza Tyszkiewicza wojewodę kijowskiego część podziemna i 1754 z ofiar część górna, dawniej klasztor karmelitów bosych. Posiada słynący z cudów obraz M. B. Parafia dusz 2993. Do niej należą kaplice w Lemieszach i Hołotkach. Dekanat katolicki berdyczowski dyecezyi łuckożytomir skiej obejmuje w pow. berdyczowskim i lipowieckim 12 parafij t. j. B. 2, Pohrebyszcze, Lipowiec, Machnówkę, Biliłówkę, Białopol, Zozów, Ilińce, Samhorodek, Wachnówkę i Oratów. Wiernych liczy 26, 036. Powiat berdyczowski gub kijowskiej, utworzony 1846 z machowskiego, ma, według Strielbickiego, 2997 w. kw. rozl. , według Siemienowa 3060 w. kw. Zajmuje zach. część gubernii, graniczy na półn. z żytomierskim, na wschód ze skwirskim i taraszczańskim, na płd. z lipowieckim a na zachód z Winnickim. Ludności liczył 1865 r. 188, 739. Według wyznań 104647 prawosł. , 60299, izraelitów Kalendarz Hurlanda podaje ich liczbę w 1869 r. na 60715 t. j. 28, 279 męż. , 32436 kob. , katolików 22961, raskolników 541, ewangelików 291. Ziemia dzieli się w ten sposób że z 320 tys. dziesięcin 265, 000 zajmują pola, 17000 łąki, 30000 lasy, 16200 wody, 4000 błota i t. d. Zwierząt domowych w 1865 r. liczono 21865 koni, 28837 bydła rogatego, 15639 owiec zwyczajnych, 44237 owiec wyższego gatunku, 18186 świń, 3442 kóz i i. R. 1847 posiadał powiat miasto 1, miasteczek 9, siół 110, wsi 61, futorów 11 razem 192. R. 1865 dzielił się na 3 stany, 32 gminy, 156 obszczestw. Główne zajęcie ludności rolnictwo, a także ogrodnictwo, sadownictwo i bartnictwo. Według statystyki 1846 na 100 czetwierti zasiewu wypada w powiecie 36 i trzy czwarte żyta, 11 i pół pszenicy, 26 i pół owsa, 13 i jedna trzecia hreczki, 11 jęczmienia, 0, 30 prosa, 0, 50 grochu. B. pow. posiada ze wszystkich powiatów gubernii najmniej bydła rogatego. Cukrownie 1866 roku dwie. Powierzchnia gruntu w pow. wyniosła; wchodzą weń wzgórza z Podola i Wołynia, najwydatniejsze koło wsi Tucze, Żeżelów, Niemirycze i Czarnorudka. Składają się one głównie z szarego granitu i porfiru gliniastego. Jeziór w pow. dużo ale głównie z rozlewu rzek powstają. Błota małoznaczne. Rzeki częsciowo należą do systemu Dniepru, częściowo do Bohu. Do pierwszych należy głównie Koś z Rostowicą i Skwirą; do drugich Hnyłopiat, Desna i Pusietoła. Gleba przeważnie czarnoziem, tylko na pograniczu Podola i Wołynia zmieszana z piaskiem Berdyszcze, wś, pow. chełmski, gm. Turka, par. Dorohusk. Leży przy linii dr. żel. Nadwiślańskiej, o 5 i pół w. od st. Dorohusk. Istnieje tu cerkiew dla ludności rusińskiej i parafiia dek. chełmskiego. W 1827 r. było tu 88 dm. i 481 mk. Berdzieża, wś, pow. kozienicki, gm. Sarnów, par. Oleksów. o 7 w. na zach. od Gniewoszowa. W 1827 r. było tu 19 dm. i 137 mieszk. Graniczy z Czarnolasem. Berebisy, wś, pow. zwinogródzki, miała kaplicę katolicką par. Zwinogródka. Berehy, 1. B. dolne z Siegenthalem, wś, pow. Lisko, o 4 kil. od Ustrzyk, między Krościenkem a Ustrzykami, przy dr. żel. przemyskołupkowskiej, nad potokiem Smereczną, z par. gr. kat. w miejscu, w par. rz. kat. Jasień. 2. B. górne, wś, pow. Lisko, o 19 kil. od st. poczt. Lutowiska, w parafii rz. katol. Polana a gr. katol. Jaworzec. 3. B. , przysiołek wsi Jaworzec. Berehy, wś, pow. dubieński, z kaplicą katolicką par. Ptycza. Berejów, wś, pow. lubartowski, gm. Tarło, par. Ostrów. W 1827 r. było tu 23 domy i 164 mk. Beremiany z Głęboką, wś, pow. zaleszycki, prawie u zbiegu Strypy z Dniestrem, któ ry w tern miejscu strome i wysokie ma brzegi; okolica tu urodzajna, gleba podolska, klimat ciepły, lasu podostatkiem. Przestrzeni obej muje posiadłość większa roli ornej 851, łąk i ogrodów 32, pastwisk 157, lasu 696 morgów austr. Posiadłość mniejsza obejmuje roli or nej 1164, łąk i ogrodów 134, pastwisk 55 m. Ludności ma 1296, w tern rzym. kat. 356, gr. kat. 837, izraelitów 103. Należy do rzymskokat. parafii do oddalonego o milę Jazłowca. Grecko kat. parafią ma w miejscu, do której należy wieś Znibrody ze 143 parafianami; ra zem zatem ta parafia ma 980 parafian, należy do dekanatu zaleszczyckiego. Właścicielka Ja kobina baronowa Heidlowa. W B. urodził się Kornel Ujejski, znany poeta. B. R. Beremiański, potok, wypływa w obrębie gm. Znibrody, w pow. buczackim, w wądole zwanym Wrówny, płynie na południowy zachód krętemi parowami, przepływa gminę Źnibrody a następnie Beremiany, gdzie ucho dzi do Dniestru z lewego brzegu, niedaleko ujścia Strypy. Br. G. Beremowce, ob. Bereniowce. Berenbruch, ob. Sosnowiec. Berendowice, wś, pow. przemyski, śród lasów, od granicy powiatu dobromilskiego. Przestrzeni obejmuje posiadłość większa roli ornej 95 m. , łąk i ogrodów 25 m. , pastwisk 41 morg. , lasu 386 m. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 110 m. , łąk i ogrodów 20, pastwisk 7, lasu 8 m. Ludności ma 142; z tego rz. kat. 2, gr. kat. 132, izraelitów 8. Należy do rz. kat. parafii w Kłokowicach. Właściciel Aleksander hr. Krukowiecki. B. R. Bereniowce albo Beremowce, wieś, pow. złoczowski, o 1 milę od stacyi kol. żel. Karola Lndwika w Zborowie. Obszar dworski posia da roli ornej 359 m. , łąk i ogrodów 45 morg, pastwisk 8, lasu 37; włościanie posiadają roli ornej 503 m. , łąk i ogrodów 107, pastwisk 36 morg. Miejscowość ta należy do tak zwanego zimnego Podola, gleba dobra, czarnoziem, ale klimat ostry, położenie wysokie, to też i rola zimna i wilgotna, rodzi na słomę obficie, mniej na ziarno. Ludności ma rzym. kat. 38, gr. kat. 270, izraelitów 20; razem 328; należy do rz. kat. par. do oddalonego o milę Olejowa, do gr. kat. par. do oddalonych o pół mili Kudynowiec. Szkołę gminną posiada filialną. B. R. Berent, ob. Kościerzyna. Berentshuette, ob. Kościerska Huta. Bereska, 1. wś z przysiołkiem Wola Matyaszowa, pow. Lisko, o 11 kil. od Liska, z parafią gr. kat. w miejscu, w par. rz. kat. Hoczew, własność Teofila Żurowskiego. Parafia gr. kat. B. dek. baligródzkiego z filiami Bereznica, Serednie i Wola Matyaszowa. 2. B. , przysiołek wsi Stupościan. Bereska, potok w obr. gm. Bereski, powiat Lisko w Galicyi; wypływa na zachodniej granicy tej gminy z Żerdenką, u stóp lesistego wzgórza Banią zwanego 603 m. ; płynie krętem łożyskiem przez wieś i po prawie półmilowym biegu uchodzi z prawego brzegu do Wołosianki, dopływu Sanu. Bereski, potok, wypływa z pod głównego grzbietu Beskidu lesistego, w obr. gm. Berehów górnych, w pow. Lisko, z kilku obfitych źródlisk; przepływa wieś w kierunku północnowscho dnim, a przybrawszy z lewego brzegu liczne pomniejsze potoczki od zachodu spływające, zwraca się na północ łąkami międzyleśnemi, przepływa gminę Nasicznę i w obrębie gminy Dwernika, zasilany obustronnie krótkiemi po tokami leśnemi, w dolnym biega łącznemi, uchodzi, po dwumilowym biegu, z lewego brze gu do Sanu, naprzeciwko przysiołku Dwerniczka. Br. G. Beresko, wś, pow. włodzimierski, gub. wołyńskiej, ma kaplicę katolicką parafii Zaturce. Berest, wś, pow. grybowski, o 11 kil. od st. poczt. Krynica; ma 1901 n. a. morgów rozl. , 83 dm. . 549 dusz, ludność ruska, parafia grecka w miejscu, kościół pod wezwaniem śś. Kosmy i Damiana; położenie w najwyższych Tatrach w glebie owsianej; tartak wodny, wła sność funduszu religijnego. M. M. . Beresteczko, mko, pow. dubieński, daw. woj. wołyńskie pow. łucki, w części zachodniej powiatu dubieńskiego, nad Styrem, niedaleko granicy Galicyi. Starożytna dziedzina ks. Brońskich, z których Aleksander, starosta Berdzieża Berebisy Berdyszcze Berdyszcze Bereska Bereski Beresko Berest Berdzieża Berestowo Berezianka Berezek łucki, w końcu XVI w. sprowadził aryanów, przez co B. stało się głównem ich siedliskiem. Około 1644 r. mieszkał tu jako intendent zbo rów, uczony Jędrzej Wiszowaty. Pod B. na prawym brzegu Styru otrzymał w 1651 r. świetne zwycięztwo Jan Kazimierz nad Chmielnickim, sprzymierzonym z Tatarami. Po lewej stronie rzeki pokazują mogiłę Prońskich i kopiec zwany Maruchą, przy którym Jan Ka zimierz przed bitwą słuchał mszy św. Piękny kościół i klasztor zajmowany był przez trynitarzy, którzy tu szkoły utrzymywali, 1773 wyniesione do rzędu podwydziałowych. Na wyspie sformowanej przez Styr miał być za mek, założony przez ks. Symeona Prońskiego, wojewodę kijowskiego. Przechodząc z rąk do rąk B. należało 1765 do Zamojskich, 1795 do Platerów. Pod B. Dwernicki przechodził wpław rzekę. Jarmarki niegdyś słynne; 2853 mk. Ma cerkiew prawosł. , tartak, kilka garbarń, aptekę; mieszczanie katolicy szewctwem głów nie się trudnią. Przy końcu zeszłego stulecia całe miasto oprócz 5 mk. wymarło od dżumy. Pod B. dotąd kurhany zadżumionych; B. na leży dziś do Witosławskiego. Paraf. kościół katol. ś. Jana Chrzc. , z muru wzniesiony 1711 a fundowany przez Jana Kazimierza na pamią tkę zwycięstwa, bardzo piękny, z relikwiami ś. Walentego. Parafia katol. dek. dubieńskiego dusz 942; kaplice w Werbeniu, Peremylu i Li pie; dawniej i w Haliczanach. Widok B. po mieszczony w Albumie Ordy. F. S. Berestek, wieś, pow. zaleszczycki, przy gościńcu rządowym prowadzącym z Tłustego do Zaleszczyk, w nadzwyczaj urodzajnej glebie; ziemia głęboki czarnoziem na wapiennym pokładzie; klimat ciepły; oprócz zboża i kukurydzy tytuń doskonale się udaje w całej okolicy. Ludności ma rz. kat. 56, gr. kat. 575, izraelitów 5 razem 636; należy do par. rzym. kat. w Tłustem, do gr. kat. parafii w Worwolińcach. Własność Stefana Mikulego. B. R. Berestek, nazwa znaczniejszego szczytu w Pieninach. Br. G. Berestiaki, wś, pow. hajsyński, liczy dusz męz. 345. Ziemi włośc. 457 dz. Ziemi dworskiej używalnej 1630 dz. , nieużyt. 95 dzies. Należy do Zakrzewskich. Berestie, ob. Czerepkowce. Berestów, ob. Berezdów. Berestowica, ob. Brzostowica. j Berestowiec, wś, pow. rówieński, o 30 w. od Równego ku Aleksandryi, na równinie między lasami. Ma wielkie pokłady granitu bazaltowego. Niegdyś w XI w. gród udzielnego księstewka, później wszedł w skład dóbr stepańskieh; obecnie własność Znamierowskich. Berestówka, potoczek wypływający w obr. gm. Beresta, w pow. grybowskim z leśnych źródłowisk na północnym stoku wzgórza Pasieczkami zwanego 785 m. , na granicy gm. Beresta, Krzyżówki i Nowejwsi; płynie w kierunku północnowschodnim, a przybrawszy z prawego brzegu potoczek Sanikówkę, uchodzi do Piorunki, dopływu Białej dunajeckiej. Dłu gość biegu pół mili Br. G. Berestowo, ob. Berezdowo. Bereszta, Bereszto, jezioro w gub. mińskiej i witebskiej, w północnej stronie pow. borysowskiego, na samej granicy pow. lepelskiego. Jezioro to wchodzi w system kanału berezyńskiego, jest bowiem łącznikiem wód Berezyny przez rz. Sergut i jezioro Pławio z jednej stro ny a z drugiej przez rzeki Beresztę, Essę, je zioro Lepelskie i rz. Ułę z Dżwiną zachodnią. Ma 6 w. obwodu. Al. Jel. Bereszta, rzeka niewielka na granicy gub. mińskiej i witebskiej, wchodzi w system kanału berezyńskiego, łącząc jezioro Beresztę ob. z rzeką Essą, do której uchodzi z lewego brzegu nieco niżej wsi Wiły. Al. Jel. Bereśce, ob. Bereźce. Bereście, wś, pow. hrubieszowski, gm. Mołodziatycze, par. Grabowiec. Istnieje tu cerkiew parafialna dla ludności rusińskiej. W 1827 było 88 dm. i 481 mk. Bereściaki, przysiołek wsi Wyszenki. Bereścianka, wś w pow. kijowskim, o 5 wiorst od wsi Szybienne, należy do tejże parafii, nad rz. Zdwiżem. Mieszk. 202. Ziemi 960 dziesiatyn. Należy do wielu właścicieli. Bereśna, po łotew. Biresna, wś w pow. rzeżyckim, parafii Dagda, z kaplicą filialną 1805 wzniesioną przez Józefa Targońskiego. Własność Targońskich. Bereśniewka, wś, pow. borysowski, własność Bułhaków, którzy z Budziłówką, Astrachimówką i Kostrzeniem mają 6898 dz. Berettö, ob. Braczowce. Berewa. Tak W. Pol nazywa rzeczkę inflancką Bewern, lewy dopływ Dźwiny lub Iłłukszty. Bereza, wś i folw. , pow. radzyński, gm. Zagajki, par. Międzyrzec. W 1827 r. było tu 62 dm. , 414 mk. ; obecnie przy obszarze 1857 morg. jest 405 mk. BerezaKartuska, urzędownie KartuzBe reza, miasto, pow. pruzański, dawne woj. i pow. brzeski, nad rzeką Jasiołdą. W d. 1 stycznia 1878 r. liczyła 2507 mk. t. j. 1121 męż. a 1386 kob. W tej liczbie 1113 izraelitów. B. jest stacyą dr. żel. moskiewskobrzeskiej, między Liniewem a Kosowem, o 92 w. od Brześcia; była zaś dawniej stacyą pocztową szosy moskiewskobrzeskiej, między stacyami Swadbicze i Zapole. Znajdował się tu wielki i wspaniały klasztor i kościół Kartuzów, pod tytułem ś. Krzyża. Jedyne niegdyś zgromadzenie w całej Litwie, fundowane zostało przez Kaź. Leona Sapiehę, podkanclerzego litewskiego, r. 1648, w którym położył kamień węgielny Jan de Torres, nuncyusz papiezki w Polsce. Budowniczy z Włoch sprowadzony kierował fabryką tych wspaniałych murów, gdzie kartuzi z Trewizy osiedli; cały zaś klasztór z kościołem otoczył fundator sześciokątnym wałem, jakby twierdzę jaką, a zgromadzenie nader wielkiem uposażeniem opatrzył, chociaż jego ślubem było ubóstwo i samotność. Wszystkie dobra, które na mil kilka otaczały Berezę miasteczka, wsie, grunta, rzeki i lasy, wszystko to oddane było na dziedziczną własność kartuzom. Sejm r. 1653 zatwierdził fundusz kartuzyi; dopiero jednak w lat kilka po śmierci fundatora skończono murować kościół, który uroczyście poświęcił 6 czerwca 1666 r. Aleksander Sapieha, biskup wileński, w dzień pogrzebu Kazimierza Leona. Rok 1706, pamiętny tyloma klęskami, nie był też pomyślnym i dla Berezy. Piotr Wielki najprzód z Augustem II klasztor z wojskiem odwiedzili; potem zaś przyszedł i Karol XII krol szwedzki, na czele dwóch batalionów gwardyi pieszej, z kilku działami. Było to w dniu 28 kwietnia; 1, 500 dragonów rossyjskich broniło klasztoru i przeprawy przez groblę. Karol, widząc trudność opanowania przejścia tego, rzucił się do wody na pierwszej przerwie, a za nim poszli grenadyerowie, co widząc dragoni opuścili Berezę. Powróciwszy Karol do wsi Alby, przepędził potem cały dzień 30 kwietnia w klasztorze. Szwedzi, zabrawszy ztąd trzech alumnów, nie wprzód ich uwolnili, aż im 300 czerw. złotych zapłacono. Gorzej jeszcze postąpiono sobie z kartuzami w r. 1708. Szwedzi uprowadzili z klasztoru trzech kapłanów, na wykupienie których w niedostatku pieniędzy, użyto sreber kościelnych; reszta zakonników, bojąc sie niewoli lub srogiego obejścia się, ratowała się ucieczką w lasy; zostało tylko czterech dla straży domu. W późniejszych czasach klasztor ten niemało jeszcze ucierpiał; nakoniec przyszedł do upadku i zniesiony został w r. 1831. Wizyty kościelne oznaczają w sposób zatrważający swawolę i niekarność zakonników niedługo przed kasatą, straty jakie klasztor przez niedozór ponosił, ogród opuszczony, sadzawki pozarastałe, biblioteka w liczbę ksiąg dosyć obfita, ale w zupełnym zostająca nieładzie i t. p. Podawane biskupowi niegdyś wileńskiemu Janowi Nepomuc. Kossakowskiemu memoryały obejmują sposoby, jakiemi porządek w tern zgromadzeniu przywrócićby można było. Kościół pokartuzyański w Berezie był niedawno jeszcze kościołem parafialnym dek. prużańskiego. Bereza, rzeka spławna w gubernii smoleńskiej i twerskiej, rozgraniczająca obie te gubernie; długość jej wynosi 150 wiorst. Bereza, rz. , lewy dopływ Szczary, przyjmuje Jasieniówkę. Bereza, ob. Meża. Berezaki, wś z zarządem gminnym w południowo zachodniej stronie pow. mozyrskiego, w najgłuchszem poleskiem ustroniu, w 3 stanie policyjnym turowskim, w 3 okr. sądowym. Gmina berezacka składa się z 10 wiosek i li czy 1183 mieszk. płci męzkiej. Al. Jel. Berezanka, ob. Derażyna. Berezań, miasteczko w gub. połtawskiej, 3466 mieszkańców, 1161 wiorst od Petersburga odległe. Berezdów, Berezdowo, mko, pow. nowogradwołyński, mieszk. dusz męz. 590, z których izraelitów 306, włośc. 284. Leży nad rzeczką Kurczykiem, niegdyś stolica dóbr berezdowskich, własności ks. Ostrogskich, Chodkiewiczów, w jednem tylko pokoleniu Lubomirskich, a oddawna w rodzie Jabłonowskich zostających, z których ostatni dziedzic B. ks. Stanisław Jabłonowski, sławny ze swej rozrzutności, wszystkie swe włości rozprzedał drobniejszej szlachcie, a sam 1831 r. stracił i miasteczko, które rząd skonfiskował i nadał ze 168 dz. ziemi 1864 r. rosyjskiemu urzędnikowi Polakowowi. Są ślady, iż niegdyś na wyspie był zamek czy pałac, o którego egzystencyi świadczą tradycya miejscowa, duże lochy, gruzy i sadzone drzewa. Do 1832 r. był w Berezdowie klasztorek maryawitów czy franciszkanów; B. ma młyn porządny na Kurczyku, zarząd gminny i dużą garbarnię, największą w powiecie, bo przeszło dwieście tysięcy rubli mającą rocznego obrotu. Paraf. kościół katol. Niepok. Pocz. N. P. M. , r. 1775 wzniesiony przez ks. Jana Jabłonowskiego, wojewodę bracławskiego. Parafia katolicka, dekanatu rówieńskiego dusz 1370. Kaplica w Prawatynie Wielkim. Berezek, ob. Bereżek. Berezianka, 1. wś, pow. skwirski, nad rz. Berezianką, wpadającą do Rosi, o 10 w. odm. Skwiry, przy drodze pocztowej do m. Lipowca. Mieszk. 880 prawosł. , 275 katolików i 15 izraelitów razem 1170. Cerkiew parafialna, do której należą szlacheckie osady Czechowa 100 prawosł. i 101 katolików i Jezierna 154 prawosławnych, 114 katolików. Ziemi 2814 dz. , pierwszorzędny czarnoziem. Własność Lubowieckich, zarząd gminny w Morozówce, policyjny w Skwirze. 2. B. mała, wś, pow. taraszczański, o 19 w. od miasta Koszowatej. Mieszk. 758 prawosławnych. Cerkiew par. Ziemi 2200 dzies. , pierwszorzędny czarnoziem. Należy do wielu właścicieli. Zarząd gminny we wsi Wielkiej Bereziance, policyjny w Koszowatej. 3, B. wielka, wieś, pow. taraszczański, nad rz. Bereżanką, wpadającą do Tykicza, o 13 w. od Koszowatej. Mieszk. 2012 Berezdów Berezań Berezanka Berezaki Bereza Berewa Berett Bereśniewka Bereśna Bereścianka Bereściaki Bereście Bereśce Bereszta Berestówka Berestowiec Berestowica Berestów Berestie Berestiaki Berestek Berestek Bereza Berezowa Berezów Berezowica Berezianka Berezówka Berezowiec prawosł. Cerkiew parafialna i szkółka. Ziemi 4713 dz. , pierwszorzędny czarnoziem, wła sność hr. Mołodeckiego. Cegielnia i zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Koszowatej. 4. B. , ob. Bereżanka. Kl. Przed. Berezianka, Berezówka, rz. , ob. Tykicz Gniły. Berezicze, wś, pow. piński. Przed laty kilkunastu st. poczt. przy b. trakcie pocztowym PińskRówne, o 78 i pół w. od Pińska. Berezina, Berezino, ob. Berezyna. Berezka, ob. Brzózka. Berezki, wś, pow. bałcki, gm. Meczetna. Berezki Berszadzkie, duża wieś w pow. olhopolskim, 434 dusz męz. , 1170 dziesięcin ziemi włościan a 866 dworskiej. Należała do Moszyńskich, dziś Łupandina. Berezki Czeczelnickie, duża wieś w pow. olhopolskim, 811 dusz męz. , ziemi włościan 2330 dz. Było oddzielnem starostwem wraz z wsiami Wołową i Koczyjowcami w pow. bałckim. W 1816 r. oddane było na 12 lat generałowi Kurucie. Dziś rządowe. Berezna, 1. mko nadetatowe, pow. i gub. czernihowska, przy trakcie od st. Meny drogi żel. landwerowskoromnieńskiej, mieszk. 9790, od Petersburga 1023 w. a 37 od miasta gubernialnego odległe, st. p. W 1663 miasto setnicze pułku czernihowskiego. Ma 4 cer kwie i bóżnicę. Handel niewielki. 2. B. , wś, pow. lityński, u zbiegu Rudy Wielkiej czyli Domachy z Bobem, ma dusz męz. 383; ziemi 1033 dz. Wieś ta tworzyła oddzielne starostwo. Ostatni trzymał je przez lat 50 pułkownik Sierakowski i płacił do skarbu 1041 zł. Dziś rządowa. 3. B. , Bereźna, wś, pow. skwirski, przy ujściu rz. Berezianki do Bosi, o 5 w. od Wołodarki i o 20 w. od m. Skwiry. Położona na niskiejbezleśnej równi nie, nadzwyczaj urodzajnej lecz ogołoconej z lasu. Mieszk. 2173 prawosł. , 12 katolików, 10 żydów razem 2195. Cerkiew parafialna i szkółka. W zeszłym wieku należała do wołodarskiego klucza ks. Wiśniowieckich, obecnie zaś do Podhorskiego. Ziemi 1594 dzies. Zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Skwi rze. 4. B. , ob. Bereźne. Kl. Przed. Berezniaki, Bereznica, Berezniki, ob. Bereźniaki, Bereżnica, Bereźnica, Bereźniki. Berezny, mko, pow. krzemieniecki, nad Ikwą. Z przywileju Stanisława Augusta widać, iż już w 1774 r. B. były miasteczkiem. Mieszk. 1, 250. Cerkiew, browar, gorzelnia, papiern a. Targi tygodniowe; trzy jarmarki do roku. iPor. Podbereźce. Berezów, wś, nad rz. Łączną, pow. kielecki, gm. i par. Suchedniów. Już za Augusta II istniała tu kuźnica; obecnie zaś fryszerka i fabryka wyrobów żelaznych i narzędzi rolniczych, posiada 14pudowy młot, hydrauliczną kuźnię, tokarnię i warsztaty. Surowiec otrzymuje z sąsiednich fabryk i przerabia go na kute żelazo, gwoździe, osie, sochy, łopaty i t. p. , rozchodzące się po całem Królestwie. W 1873 roku wyrobiono tu 3, 000 pud żelaza i 11, 430 pudów różnych wyrobów, ogólnej wartości 57, 637 rs. W 1875 r. wyrobiono żelaznych wyrobów i drutu 1049 pud. W 1827 r. było tu 47 dm. i 319 mk. Berezów, 1. wś, pow. staromiejski, o 5 kil. od Chyrowa, w par. rzym. kat. Starasól, w par. gr. kat. Laszki murowane. Własność hr. Mniszchów. Do B. należy przysiołek Tarnawka. 2. B. niżny i B. wyżny, dwie wsie, pow. kołomyjski, leżące w głębokich górach, o parę mil oddalone od węgierskiej granicy, nad rz. Łuczką, którą właśnie w Berezowie niższym tworzą liczne górskie potoki, łączące się razem; te dwie górskie wsie łączą się ra zem, ich chaty rozsypane na milowej przestrze ni stoją każda z osobna i nie możnaby znaleść granicy między temi wioskami, gdyby nie po tok Rusury zwany, rozdzielający te miejsco wości, z których pierwsza to jest Berezów niższy leży o milę na wschód od miasteczka Ja błonowo, a wyższy o półtorej mili w tymże kierunku od tegoż miasteczka. W Berezowie niżnym posiada obszar dworski roli ornej 3 morgi, łąk i ogrodów 4 m. , pastwisk 108 m. , lasu 62 m. ; włościanie posiadają roli ornej 325 mórg, łąk i ogrodów 606 m. , pastwisk 236 m. lasu 54 m. W Berezowie średnim posiada obszar dwor. roli ornej 3 morgi, łąk i ogrodów 4 m. , pastwisk 108, lasu 62; wło ścianie roli ornej 325, łąk i ogrodów 696, pa stwisk 237 m. , lasu 54 morg. W B. wyżnym obszar dworski roli ornej 4 morgi, łąk i ogrodów 52 m. , pastwisk 2 m. , lasu 345 m. ; włościanie posiadają roli ornej 967 m. , łąk i ogrodów 2563 m. a. , pastwisk 1450 m. , lasu 309 m. W B. i przyległej Bani Berezowskiej były niegdyś warzelnie soli, 1799 r. zaniecha ne. Ludności ma Berezów niżny 1254. w tym rz. kat. 174, gr. kat. 1015, izraelitów 65. Be rezów wyżny 2915, w tym gr. kat. 2542, rz. kat. 16, izraelitów 357. Miejscowości te obiedwie należą do rz. kat. par. w Jabłonowie; grec. kat. parafia jest w Berezowie wyżnym, do którego należą Berezów wyżny, średni i niżny, razem 3657 parafian; parafia ta należy do gr. kat. dekanatu pistyńskiego, ma filią w B. niżnym. Posiadłość dworska jest własnością rządową. B. R. Berezowa, duża wieś, pow. mohylowski, gub. podolska, ma 563 dusz mez. , 1355 dz. ziemi włośc. Ziemi dworskiej używalnej 1549 dzies. , nieużytków 176 dz. Należała do Ko marów, dziś Cichaczowa. Dr. M. BerezowaBałka, wś, pow. bałcki, gm. Józefpol, liczy dusz męz. 211; ziemi włośc. 435 dz. Należała do Potockich, Górskich, dziś część Klimenki 471 dziesiatyn, część Żółkiew skiego 1706 dzies. Dr. M. Berezowica, 1. B. mała, wieś, pow. zbaraski, o 20 kil. od Zbaraża, w przedniej podolskiej glebie; przestrzeni ma obszar dworski roli ornej 582 m. , łąk i ogrodów 180, pastwisk 12 m. , lasu 165 m. ; mniejsza posiadłość obejmuje roli ornej 978 m. , łąk i ogrodów 130 m. , pastwisk 11 mórg. Ludności ma 831, w tern rz. kat. 520, gr. kat. 248, izrael. 63. Wieś ta należy do rz. kat. parafii w Opryłowcach oddalonych o 2 mile, do grec. kat. parafiii w Iwanczanach, której jest filią. 2. B. wielka, wieś, pow. tarnopolski, o milę na południe od Tarnopola, nad rzeką Sered, przy gościńcu rządowym prowadzącym z Tarnopola na Mikulińce, Trembowlę, Kopeczyńce, Czortków, Jagielnicę do Zaleszczyk. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 1131, łąk i ogr. 99, pastwisk 41, lasu 398 morg. austr. ; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 2014, łąk i ogrodów 188, pastwisk 105 m. a. Wieś ta leży w przedniej glebie podolskiej. Ludności ma 1429, w tern rz. kat. 79, gr. kat. 1326, izraelitów 24. Włość ta należy do rzym. kat. parafii do oddalonego o milę Baworowa; grec. kat. parafią ma w miejscu według Szematyzmu 1280 wiernych, należącą do gr. kat. dek. tarnopolskiego. Wieś ta posiada szkołę etatową, należącą do rady szkolnej okręgowej w Tarnopolu; ma również kassę pożyczkową z funduszem zakładowym 600 złr. B. R. Berezowicki potok, wypływa na łąkach na północ wsi Berezowicy małej, w pow. zba raskim, płynie we wschodnim kierunku łącz kami berezowickiemi i iwańczańskiemi i we wsi Iwanczanach wpada do stawu iwanczańskiego, do którego od północy wpada potoczek Kobylski, także Rzeczką zwany, płynący z nad granicy Galicyi i Królestwa Polskiego. Ze stawu zaś wypływa już znaczniejszy potok zwany Hnizdeczną, tworzący prawy dopływ Gniezny. Br. G. Berezowiec, potok w obr. gminy Synowudzka wyżniego, w pow. stryjskim; wypływa ze stoków lesistych wzgórz ciągnących się w kierunku południowowschodnim; płynie głębokiemi debrami w kierunku południowym i złączywszy się z prawego brzegu z potokiem Serednym wpada w obrębie tej gminy do Stryja z lewego brzegu, po półmilowym biegu. Berezówka, 1. duża wieś, pow. jampolski, mieszk. 1957. Ziemi włośc. 2777 dz. , dworskiej 1449 dzies. , gorzelnia. Należała do Trzecieskich, dziś hr. Poletyłły. Ma st. poczt. między Mohylowem a Dżurynem. 2. B. , wś, pow. lityński, dusz męz. 288; ziemi włośc. 650 dz. , dworskiej 982 dz. ; należy do pięciu właścicieli Sowińskich 335 dz. , Bydłowskich 192 dz. , Baranowskich 183 dz. , Górskich 189 dzies. , Czubowskich 83 dz. Tu ur. się spółczesny poeta Leonard Sowiński. 3. B. , wś, pow. hajsyński, dusz męz. 345. Ziemi włośc. 626 dz. , dworskiej 620 dz. Należała do Szembekowej. 4. B. , wś, pow. bałcki, gm. Moszniugi. liczy dusz męz. 408. Ziemi włośc. 1362. Należy do kilku właścicieli; największa część Ulatowskich 554 dz. , Strawińskiego 294 dzies. , Brońskiego 156 dz. , Szewcowa 171 dz. 5. B. , wś, pow. humański, nad rz. Horskim Tykiczem, o 3 w. od m. Buków. Mieszk. 710, wyznania prawosławnego. Cerkiew parafialna i szkółka. Własność ks. Lubomirskiego. Ziemi 2346 dz. , pierwszorzędny czarnoziem. Zarząd gminny w m. Bukach, policyjny w Talnem. 6. B. , wś i zaścianek na lewym brzegu Wilii, pow. wilejski, między Michaliszkami a Bystrzycą, filia katol. parafii Budzław. 7. B. , wś, pow. radomyski, nad rz. Bereźce, o 19 w. od Radomyśla, na trakcie kijowskożytomier skim, ma kaplicę katol. parafii Korystyszów. 8. B. , wś, gub. witebska, przy trakcie z Siebieża do Lucyna. 9. B. , ob. Brzozówka, Rzyszczów. Berezówka, 1. wś, pow. ananiewski, gub. chersońska, st. p. między Wozniesieńskiem a Odessą. 2. B. , wś, pow. atkarski, gub. saratowska, st. p. między Atkarskiem a Petrowskiem, 3. B. , wś, pow. bałaszowski, gub. saratowska, st. p. między Bałaszowem a Ekaterynówką, st. dr. żel. tambowskosaratow skiej. Berezówka, wieś, pow buczacki, jest prawie przedmieściem miasteczka Manasterzysk, leży nad rzeczką Koropiec i przy gościńcu rządowym prowadzącym z Manasterzysk do Niżniowa. Przestrzeni ma obszar dworski roli ornej 156 m. , łąk i ogrodów 121, pastwisk 22, lasu 220 morgów austr. ; włościanie posiadają roli ornej 346 m. , łąk i ogrodów 531 m. , pastwisk 206 m. a. Ludności ma rzym. kat. 409, gr. kat. 200, izraelitów 48 razem 657. Należy do obudwu par. do Manasterzysk. Jako filia gr. kat. par. Manasterzyska, ma wraz z Korościatynem dusz 406. Właściciel Józef Mołodecki. Berezówka, l. rz. , dopływ Kamionki, wpada do niej od strony prawej, naprzeciw Żytomierza. 2. B. , ob. Tykicz Gniły, Kodyma, Inguł. Berezówka, 1. potok, wypływa na błoniach gm. Mierowa w pow. Kamionka Strumiłowa, dostaje się na błonia Dmytrowa, płynie po zachodniej stronie tej wsi, dostaje się na obszerne błociska ciągnące się od Chołojowa do Toporowa, płynie ich wschodnim brzegiem po pod las Strachów i Wychary; zwraca się następnie na wschód, tworząc granicę między gminami Chołojowa i Nieznanowa, a gmina Berezianka Berezicze Berezina Berezka Berezki Berezna Berezniaki Berezny Berezowicki potok Berezowica Dmytrowa i Ohladowa. Po 12 kilometrach biegu uchodzi na granicy gmin Toporowa, Ohladowa i Niwic z prawego brzegu do Baczki, dopływu Styrii. 2. B. , potok górski w obrębie gm. Kropiwiszcza, w pow. kołomyjskim, wypływa z kilku silnych źródlisk w po łudniowej stronie tej gminy, płynie na północ głębokiemi wądołami i parowami, w przysiołku Wołowej przechodzi na obszerne łąki, należące do Pererowa, a zwłaszcza łąki przysiołku Pilip, gdzie opływa wschodnie stoki wzgórz Na Pohorelcu 345 m. i Na Bałkach 325 m. . Za ostatniem wzgórzem zwraca się na wschód, płynie po pod Matyowce, w Załuczu i nad Prutem uchodzi do Prutu z prawego brze gu, po 12 kilometrach biegu śród rozległych błoni i błot nadpruciańskich. Br. G. Berezówka buszyniecka, wś, pow. braoławski, wraz z wsiami Osipenkami i Wołżkiem ma 175 dusz męz. , 438 dz. ziemi włośc. ; należy do Maryi z Potockich Strogonowej. Dr. M. Berezówka łuczańska, wś, pow. bracławski, ma 107 dusz męz. , 264 dzies. ziemi włośc. , 326 dz. ziemi dworskiej. Należała do Poto ckich, dziś Łukianowa. Dr. M. Berezowo, ob. Brzozowo. Berezowska st. poczt, ob. Berezówka, pow. jampolski. Berezwecz, mko, pow. dziśnieński, nad jeziorem Berezwecz, dawne województwo połockie. Jako miasteczko wspomina się w latopisach już pod 1519 r. Mk. 70, klasztór, cerkiew i szkoła. Około 1646 r. Józef Korsak sprowadził do B. bazylianów i podarował miasteczko klasztorowi. 1782 r. założono tu szkołę 6klasową dla dzieci szlachty okolicznej. W r. 1830 zamieniono ją na szkołę duchowną. Od r. 1779 istniał tutaj nowicyat zakonu bazyliańskiego. Okrąg wiejski B. w gm. Głębokie, liczy w swoim obrębie wsie Zabieły, Bursy, Muszkatowo, Obrub, Stanule, Orzechowno, Żabienka, Łatuszki, Mulary, Kaziuki, Michałówka, Murawjówka; zaśc Grarkusze i Lemosze. W B. jest dotąd piękny kościół i obszerny klasztor pobazyliański, dziś cerkiew prawosławna. Jezioro B. ma 2 w. długości. pół wiorsty szerokości. Berezwicze, wś w pow. pińskim, nad rz. Stochodem. Por. Berezicze. Berezyna, 1. inaczej B. ihumeńska lub niżna, ważne mko portowe i dobra, pow. ihumeński, na prawym brzegu Berezyny, w 3 policyjnym stanie, w 2 okręgu sądowym, o 49 wiorst od Ihumenia, o 63 w. od Borysowa odległe. Miasteczko z drzewa, dość porządnie zbudowane, liczy 3181 mieszkańców, w tej liczbie 2940 izraelitów, pomiędzy którymi są, kupcy mający najbogatsze firmy w całej gubernii. Mieszczanie płacą czynsz wieczysty, po groszu od sarnia kwadr. w mieście. Domów 459, z tych 41 własność obywateli honorowych. Handel w B. bardzo ożywiony. Materyał wywozowy stanowi drzewo i produkta smołowe; spławy tych przedmiotów idą zarówno na Baltyk jak i morze Czarne, a take i pieńkę odstawiają kupcy do Rygi; z niżu zaś przychodzi tu na cały kraj sól warzonka, słonina czumacka i zboża wszelkich gatunków. Mko ma przywilej Jana Kazimierza z r. 1668 na targi i jarmark doroczny, trwający od 6 do 9 sierpnia, przywilej ten został potwierdzony przez Augusta III w roku 1746 Jest tu kościół parafialny dek. ihumeńskiego, jeden z pięciu w powiecie, bardzo ubogi, z drzewa na środku rynku zbudowany 1641 r. przez ks. Leona Sapiehę, pod wezw. Wniebowzięcia N. P. M. . do którego należy filia w Rawaniczach, i 4 kaplice, mianowicie w Brodźcu, w Grażyłowie, w Osmałowie i Przewozie. B. od roku 1856 jest własnością Potockich, obszar dóbr wynosi przeszło 167, 000 morgów. Lasy i łąki są niezmierne, to też stanowią największe bogactwo tych dóbr, bo ziemia po większej części piaszczysta i tylko masa siły nawozowej przez łąki równoważy niedostatki przyrodzone gleby. B. dotychczas słynie obfitością zwierza dzikiego, szczególnie niedźwiedzi i łosi, kędy się odbywają często polowania na wielką skalę. W lasach wypęd smoły jest znaczny, jak niemniej i wyrób rohoży, czyli tkaniny z pasem dartego łubu lipowego. Miasteczko przerzynają dwa strumienie, na których są mosty, a przez rzekę Berezynę urządzon prom; za przejazd płaci się 5 kopiejek od konia i jedne od pieszego. Na południowym końcu miasteczka wznosi się pałac dwupiętrowy murowany hr. Potockiego, nad stromym brzegiem rz. B. , z pięknym ogrodem. Okolice m. B. równe i piaszczyste; równolegle rzece B. ciągną się wzgórza, które w miarę oddalania się ich od rzeki zniżają i przechodzą w równinę nizką i błotnistą, zarosłą krzakami lub sosnowemi lasami. Naprzeciw m. B. na drugim brzegu rzeki leży osada Słoboda; w niej mieszka leśniczy hr. Potockiego, a obok nad brzegiem rzeki B. są kopalnie wapienia. Pod względem historycznym mało co jest do powiedzenia. B. należała do starostwa luboszańskiego i liczyła nie więcej nad sto domów. W roku 1708 Karol XII, chcąc obejść Borysów, z Mińska przez Ihumeń przybył. do B. , gdzie w dniu 16 i 17 lipca z armią rzekę przebył, za którą tylko 600 ludzi wojska rossyjskiego znajdowało się. Drogi z m. B. idą przez wieś Żornówkę, Moszczenicę, Uszę, Zabaszewice i Hlewin do Borysowa; przez Niehonicze, Marcyanówkę i Jurewicze do Ihumenia; przez Bożyn, Jakszyce i miasteczko Świsłocz do Bobrujska i przez wsie Kozłowy Brzeg, Korytnicę, Zabołocie i miasteczko Białynicze do Mohilewa. Parafia katolicka berezyńska liczy ludności 3520 dusz, z których płci męzkiej 1741, a żeńskiej 1779. 2. Berezyna, czyli B. górna, mko w północnej stronie powiatu borysowskiego, o 133 w. od Borysowa, miasteczko małe, przy gościńcu z Lepla do Dokszyc wiodącym. Kościół parafialny po XX. bernardynach, skasowanych w 1832 r. Swiątynia to niewielkich rozmiarów, pod wezw. św. Trójcy, zbudowana z drzewa, fundacyi Konstantego Paca z roku 1682. Ciało fundatora tu pogrzebione. Parafia liczy przeszło 2000 wiernych, należy do dek. borysowskiego, miała dawniej filią w Małych Dolcach. Mieszkańców w miasteczku obojej płci jest 400; i ono posiada przystań dla statków, o wiele mniej ważną, niż w Berczynie niżnej, w powiecie ihumeńskim. Tu jest zarząd gm. i szkoła wiejska. Gm. berezyńska składa się z 52 wiosek i liczy 1944 dusz męz. Al. Jel. 3. B. , wś, pow. bobrujski, st. dr. żel. landwerowsko romeńskiej, na przestrzeni HomelMińsk, między Kowalami a Bohrujskiem, o 4 w. od Bobrujska. Berezyna, 1. inaczej Berezyna Dnieprowa lub Wielka, rzeka, bierze początek na granicy powiatów borysowskiego i wilejskiego, niedaleko miasteczka Dokszyc, z niewielkiego błota pod 54 53 szerokości półn. i 45 24 dług. od Fedrro. Nazwisko swe podług podania otrzymała od brzozy, która niegdyś rosła przy źródle. Berezyna płynie naprzód, jako strumień, w kierunku północnym, a przebiegłszy wiorst 26, zawraca się na wschód, i na 30 wiorszcie wpada do jeziora Miadzioł, po wypłynięciu z którego toczy się w kierunku wschodnim na przestrzeni wiorst 14 do miasteczka Berezyny górnej. Od miasteczka Berezyny górnej zwraca się na południe i w tym kierunku przepłynąwszy powiaty borysowski, ihumeński, bobrujski, część gubernii mohilewskiej na przestrzeni wiorst 5, w pow. rzeczyckim niżej miasteczka Horwala wpada do Dniepru pod 52 33 szer. półn. i 47 51 dług. od Ferro. Brzegi B. , od źródła do połączenia się z przypływem Hajną, są nizkie i bagniste, zarosłe miejscami łozą lub olchami i dębowemi lasami. Od wpadnięcia Hajny do miasta Borysowa dolina stopniowo się zwęża, ściśnięta wzgórzami, zwłaszcza z prawej strony, gdzie pagórki dochodzą do samego koryta rzeki i formują strome, wysokie brzegi; wzgórza te poprzerzynane licznemi wąwozami i zarośnięte przeważnie lasami sosnowemi. Od Borysowa do wsi Jakszyce, wyniosłości po prawej stronie rzeki stopniowo się zniżają i wreszcie nikną. Od wsi Jakszyce do miasta Bobrujska prawy brzeg doliny znowu się wznosi i przybliża się do samego koryta; na tej przestrzeni rosną obszerne lasy, przeważnie sosnowe; od Bobrujska Słownik Geograficzny. Zeszyt II. zaś do wsi Jakimowskiej prawy brzeg takiż z tą tylko różnicą, że się oddala od doliny rzeki i nareszcie od Jakimowskiej aż do Dniepru dolina znacznie się rozszerza i tylko przy miasteczku Horwal, brzeg jej piaszczysty zbliża się do samego koryta. Wzgórza zaś z lewej strony ciągną się daleko od koryta, od 2 do 3 wiorst, a w niektórych miejscach dochodzą do 5 wiorst; wszystkie piaszczyste, pokryte lasami lub zaroślami, i gdzieniegdzie poprzerywane błotami. Długość rzeki przeszło 584 wiorst, z których od źródła do kanału serguczewskiego wiorst 147, od kanału serguczewskiego do jeziora Pelik 37; długosć jeziora Pelik wynosi wiorst 3; od jeziora Pelik do Borysowa wiorst 44; od Borysowa do Bobrujska 192; od Bobrujska do Dniepru 161; wszystkiego 584. Szerokość rzeki rozmaita. Począwszy od źródła do kanału serguczewskiego wynosi nie więcej od 14 do 105 stóp; dalej od Borysowa przy stanie normalnym dochodzi do 154 stóp, a w Borysowie rozdziela się na dwa koryta, z których każde ma około 70 stóp i formuje wyspę, przez nią przechodzi droga do miasta. Niżej Borysowa szerokość rzeki wzmaga się stopniowo od 175 do 385 stóp, a miejscami i do 525 stóp. Podczas wylewów B. płynie całą doliną, mającą szerokości od 3 do 5 wiorst, a w niektórych miejscach i więcej. Wysokość wody nad stan normalny bywa 15 18 stóp, a bliżej uścia dochodzi do 24 stóp. Przed Borysowem, gdzie brzegi niskie i dolina szeroka, rozlewa się na 10 a nawet 15 wiorst. Oprócz wylewów wiosennych, powstających z topnienia śniegów, B. wylewa czasami z powodu deszczów; wylewy te trwają do sześciu tygodni; tak w latach 1852, 1877 i 1879, przez cały miesiąc lipiec dolina rzeki była pod wodą. Niezależnie od deszczów, kiedy dni są krótsze, woda się podnosi, chociaż nie zawsze występuje z koryta. W skutek wylewów wiosennych, które zwykle trwają do pierwszych dni czerwca, temperatura powietrza się oziębia i szkodliwie działa na wegetacyą; ztąd w miejscowościach ponadberezyńskich wczesne zasiewy nie zawsze dobrze się udają. B. , gdy jest w stanie normalnym, bieży powolnie, spadek przecięciowy na jedne wiorstę wynosi 4, 2 cale, ale podczas wylewów płynie bystro, unosząc co napotyka. Rzeka ta ma wiele zakrętów czyli łuków; w takich miejscowościach jeden z brzegów bywa zawsze przez prąd odrywany, tak że z czasem zmienia swe koryto. Na rozległej dolinie znajduje się wiele niby jezior podługowatych; jestto dowód, że przed kilku wiekami tamtędy płynęła Berezyna, a potem, utworzywszy sobie dogodniejsze koryto, poszła inną drogą. Podług kilkoletniej obserwacyi B. odrywa miejscami każdego roku brzegu od 5 8 stóp; nic 10 Berezówka buszyniecka Berezowo Berezówka łuczańska Berezowska Berezyna Berezwicze Berezwecz Berezówka buszyniecka Berezyna Berezyna jej kaprysom nie sprzeciwia się wyrywa największe dęby i unosi je w swych nurtach. Na całej przestrzeni od źródła do ujścia na Berezynie jest dopiero 6 mostów, jako to w miast. Dokszycach na drodze z Mińska do Dzisny, w Berezynie wyższej na drodze z Dokszyc do Lepla, w Borysowie na drodze z Mińska do Orszy, na drodze żelaznej moskiewsko brzeskiej o 4 wiorsty od m. Borysowa most żelazny; w Bobrujsku 2, jeden pływający a drugi żelazny na drodze żelaznej landwerowo romeńskiej. Handel po rzece B. sięga najodleglejszych czasów. W epoce przedhistorycznej, gdy lasy i bagna wokół zalegały, gdy nie znano innych dróg prócz rzek, B. była głównym traktem między morzem Czarnem a Baltykiem. Tędy przepływali od południa kupcy skór, futer, miodu, tędy spuszczali się wojownicze plemiona północnych stron na żyzne łany Ukrainy a brzegi rzeki B. były gęsto zamieszkałe; świadczą o tern nadbrzeżne okopy i liczne cmentarzyska czyli kurhany. Lud odnosi je do czasów wojny szwedzkiej, ale po zbadaniu bliższem pokazuje się, że one sięgają głębokiej starożytności. W grobach znajdować można zabytki z epoki kamiennej. W późniejszych czasach, za panowania Zygmunta III, myślano połączyć B. z rzeka Wilią kanałem, co jednak nie doszło do skutku, a w roku 1675 poseł brandeburski, przejeżdżając przez te strony, pisze, że B. jest rzeka szeroka i bystra, po której wiele spławia się zboża. W roku 1798 połączono B. z Dźwiną kanałem. W dzisiejszych czasach Berezyna spławna jest na przestrzeni 437 wiorst t. j. od ujścia do niej rzeki Sergucz aż do Dniepru. Całą tę przestrzeń wodnej komunikacyi można podzielić na dwie połowy. Pierwsza od ujścia dopływu Serhucz czyli od kanału serhuczewskiego do Borysowa, na przestrzeni 84 wiorst. Po tej części rzeki spławia się drzewo z wodą i przeciw wodzie. Druga od Borysowa do ujścia na przestrzeni 353 wiorst. Tu już począwszy od Borysowa spławia się drzewo wielkiemi tratwami z biegiem wody do Kremeńczuga; także pływają małe statki, zwane berlinami lub bajdakami, ze zbożem, solą, dziegciem i t. d. , a niżej Bobrujska chodzą czasami statki parowe. Na Berezynie jest wiele przystani czyli portów, które można podzielić na 3 kategorye. Główne przystanie w których się ładują lub wyładowują towary i są zbudowane na ten cel odpowiednie magazyny; takiemi są Borysów i Bobrnjsk. Przystanie, w których się zatrzymują statki i stosownie do potrzeb miejscowych towary sprzedają się lub zakupują; takiemi są Berezyna ihumeńska, Jakszyce, Świsłocz, Parycze i Horwal; i przystanie gdzie się związują kłody w tratwy, dla spławiania ich do Kremienczuga lub Rygi są Czyżykowicze, Hole, Bicze, Białobrzoza, Jammy, Jakszyce, Łopiek, Okoleż, Szaciłów, Lotyk, Żmijowa góra, Ujście, Snuja, Murawa, Żukowice, Hlewin, Stioki, Studicze itd. Najgłówniejsza gałąź handln berezyńskiego jest drzewo kłody zwane karawki, bale, szpyry, klepka i t. p. . Począwszy od rzeki Poni i dalej z biegiem wody z rozmaitych punktów spławia się rocznie drzewa do Kremeńczuga lub Chersonu, na sumę od 400, 000 do 600, 000 rubli srebr. Spławianie drzewa z biegiem wody uskutecznia się dopiero wiosną, gdy woda powraca do koryta. Drzewo przed Borysowem pędzą małemi tratwami, które, przebywszy mosty borysowskie, związuje się w wielkie tratwy i pod nazwiskiem płytów lub plennie spławia się do Kremienczuga. Tratwy takie mają długości od 40 50 sążni, a szerokości od 5 7 sążni i zawierają w sobie do 600 kłód. Dolina Berezyny przeważnie ma łąki, gdyż na zasadzie prawa komunikacyi wodnej, brzegi tej rzeki powinny być wolne od lasu i zarośli na sążni 10 szerokości. Oprócz tego w wielu miejscach rosną ogromne lasy, na miejscach wyższych dębowe, a na nizinach olsze, wikliny i t. p. Wiele jest jeziór bagnistych i niedostępnych, zwanych starorzeczyszczami; jestto dawniejsze koryto rzeki. Lasy dębowe na dolinie rzeki B. rosną jeszcze w powiatach ihumeńskim i bobrujskim, najobszerniejsze i niewyniszczone napotykają się między przystanią Snują a wsią Żukowcem; między Snują i ujściem rzeki Uszy jest knieja dębowa, długa na wiorst 7 i szeroka blisko wiorstę, w której w latach obfitujących w żołędzie, gdy te opadną, zbiera się dużo niedźwiedzi; knieja ta należy do p. Stanisława Rawy. W roku 1865 na jednem polowaniu zabito w niej 13 niedźwiedzi i jednego dzika. Dolina B. miejscami zawiera w sobie rudę żelazną; pokłady jej dochodzą w niektórych miejscach do 7 stóp grubości, najwięcej jej się znajduje około ujścia rzeki Bobra. O wiorstę od Berezyny jest fabryka żelazna Czerniawka, założona przez ks. Radziwiłła, potem własność J. C. M. W. Ks. Mikołaja Mikołajewicza, a dzisiaj Wasiliewa. Łąki nadberezyńskie obfitują w bujne trawy. Ważne dopływy B, według Zielińskiego, są Ponia, Sergucz, Hajna, Scha, Plissa, , Rowa, Bóbr, Usza, Brusiata, Klewa, Ussa, Świsłocz, Wołczanka, Olsa, Podświnka i Oła; mniej ważne Osowina, Wierchowje, Czernica, Możanka, Wierzchnia, Derażyna, Nidalka, Mraj, Smolanka, Pieszczanka, Żortajka, Olnica, Nacza, Bytcza, Brodnia, Bołotnica, Czapa, Mancza, Zarnówka, Połoza, Hrenica, Kamionka, Krapiwienka, Kaczenka, Bobrujka, Brodzia, Rudzianka, Czesnówka, Wydryca, Jełanica, Żerdzianka, Świedy i Rudzienka. Berezyna stanowiła niegdyś granicę między Rossyą a Litwą. W historyi B. pamiętna jest przeprawami przez nią Karola XII i Napoleona. W r. 1708 podczas wkraczania Karola XII do Rossyi, feldmarszałek Szeremetiew, chcąc przeszkodzić przeprawie Szwedów przez Berezynę, wysłał generała Goltz z 8, 000 wojska do Borysowa, ale Karol, dowiedziawszy się o tem po przybyciu do Mińska, dnia 7 czerwca wyprawił do Borysowa generała Sparre z 4ma pułkami, dla trzymania Rossyan w niepewności, a sapa zwrócił się na prawo przez Ihumeń ku Niższej Berezynie, i stanął tu d. 14 czerwca. Na przeciwnym brzegu znajdowało się tylko 600 żołnierzy rossyjskich, którzy musieli cofnąć się, i król szwedzki, rozkazawszy d. 15 czerwca zbudować dwa mosty, przeprawił się z swoją armią w dwóch dniach następnych. Pamiętniejszą atoli jest przeprawa Napoleona w r. 1812. Resztki armii francuzkiej zebrały się 20 listopada pod Orszą, i Napoleon zamierzał cofać się pod Borysów, aby, przeprawiwszy się w tern mieście przez Berezynę, ciągnąć do Mińska; ale znajdując się o trzy marsze od Borysowa, dowiedział się, że to miasto już zajęła armia Czyczagowa. Chociaż zaraz potem marszałek Oudinot wszedł do Borysowa, ale nie na wiele to się przydało Napoleonowi, albowiem most na Berezynie został zniszczony, i dunajska armia Czyczagowa zajmowała brzeg przeciwny. Hrabia Wittgenstein nadciągnąwszy dnia 23 listopada z pod Połocka do miasteczka Chołopienicz, z korpusami Berga i Steingla, zagrażał prawemu skrzydłu armii francuzkiej i mocno naciskał tylną jej straż, dowodzoną przez marszałka Victor. Z drugiej strony, główna armia rossyjska doszła do miasta Kopysia, a przodowe jej oddziały, pod dowództwem generałów Płatowa, Miłoradowicza i Jermołowa, znajdowały się już w okolicach miasteczka Tołoczyna, i naciskały armią francuzką od tyłu. W tak rozpaczliwem położeniu, Napoleon, opasywany ze wszech stron, postanowił przebojem otworzyć sobie drogę przez środek armii dunajskiej i ciągnąć wprost do Wilna. W tym celu, chcąc rozerwać uwagę Czyczagowa, groził mu przeprawą w kilku miejscach. Armia francuzką, wzmocniona korpusami marszałków Victor i Oudinot, tudzież resztkami dywizyi Dąbrowskiego, wynosiła jeszcze do 80, 000. W armii Czyczagowa było tylko 32, 000. Nadto, generał Oertel, mający ją wzmocnić korpusem 12, 000, zatrzymał się w Mozyrzu, bez żadnego dostatecznego powodu. Dnia 24 listopada przodowe kolumny francuskie, zbliżywszy się ku wsi Niemonicom, niedaleko Borysowa, zwróciły się na lewo, jakoby zamierzając ciągnąć w dół Berezyny. Admirał Czyczagow, troszcząc się nadewszystko, aby nie dopuścić Napoleonowi przeprawy przez Berezynę, między Borysowem a Bobrujskiem, i połączenia się z armią księcia Schwarzenberga, wyruszył dnia 25 listopada o świcie z Borysowa w kierunku miasteczka Niższej Berezyny. Generał hr. Pahlen, zo stawiony z przednią strażą pod Borysowem, a generał Czaplic z oddziałem swoim 4 ba taliony piechoty, 11 szwadr. kawal. , 3 pułki kozaków i 10 dział pod wsią Bryle, blizko miasteczka Ziembina. Chociaż tego dnia do strzeżono przygotowania ze strony Francuzów do przeprawy pod wsią Studzianką; lecz to nie zatrzymało Czyczagowa, który, uważając je za demonstracye, ciągnął dalej, i nawet polecił generałowi Czaplicowi złączyć się z hr. Pahlenem pod Borysowem, zostawiwszy pod wsią Bryle tylko kozackie posterunki. Tymczasem Napoleon rzeczywiście postanowił; przeprawić się pod wsią Studzianką, naprzeciw wsi Bryle, blizko o 2 mile wyżej Borysowa, gdzie poło żenie miejsca było daleko dogodniejsze. Wie czorem d. 25 listopada generał Eblé zajął się budową dwóch mostów na kozłach, jednego dla wojska, drugiego dla pociągów. W nocy z d. 25 na 26 listopada, marszałek Oudinot wyruszył z swoim korpusem z Borysowa ku Studziance, gdzie stanął o świcie; za nim ciągnęła cała armia, oprócz marszałka Victor, zostawionego w Borysowie, aby trzymać dłużej Rossyan w niepewności. Napoleon, przybywszy do Studzianki, zaraz rozkazał przeprawić się wpław lekkiej jaździe polskiej i woltyżerom, za którymi na dwóch tratwach dostało się 400 strzelców. Na górach u Studzianki ustawiono baterye z 40 dział i pod ich osłoną ciągnęła się dalej budowa mostu, którą utrudniała niezmiernie kra, płynąca po rzece, i niedostatek materryału. Ale dzielność i wytrwałość pontonierów francuzkich zwalczyły wszelkie przeszkody. Generał Czaplic znajdował się już prawie pod samym Borysowem, gdy dali mu znać kozacy, że Francuzi przeprawiają się pod wsią Bryle; natychmiast zwrócił się ku tej wsi, ale zastał Francuzów tak dobrze już usadowionych na prawym brzegu, że ze słabym swoim oddziałem nie zdołałby ich wyprzeć, i tylko z krzaków ich ostrzeliwał. O godzinie 7 wieczorem most był gotów, i korpus marszałka Oudinot w liczbie 7, 000 przeszedł zaraz na prawy brzeg i wyparł ze wsi Bryle oddział generała Czaplica, który cofnął się do Stachowa drogą borysowską. Admirał Czyczagów 26 listopada znajdował się we wsi Szabaszewiczach, a przednia jego straż, pod dowództwem generała 0 Rourke, stanęła aż w miasteczku Niżnej Berezynie, i wtedy dopiero przekonano się, że Francuzi zgoła i u nie myśleli o przeprawie. Wrócił się przeto Czyczagów nazajutrz do Borysowa. Tymczasem Napoleon z gwardyą przeprawił się pod Studzianką dnia 27 o go Berezyna Bereża Bereżek Bereżawica dzinie 2 po południu. Generał Partouneaux, wyszedłszy z Borysowa z dywizyą, otoczony ze wszech stron przez nadeszła armią hr. Witgensteina, złożyć musiał broń dostało się w ręce Rossyan 7, 000 jeńców, 3 generałów i 3 działa. Przy nacieraniu generała Czaplica na korpus Oudinota, byli ranieni Oudinot, Dąbrowski, Claparéde i Wielu innych generałów. Atak brygady kirasyerów generała Doumerc, zmusił znowu Czaplica do odwrotu pod Stachów. Na obu brzegach Berezyny wznowiła się potem krwawa bitwa i trwała aż do nocy, z niemałą z obu stron stratą. Jeden z mostów załamał się pod ciężarem pociągów i artyleryi; nieład przyszedł do najwyższego stopnia; cała masa Francuzów rzuciła się na drugi most; spychano się nawzajem w rzekę i śmierć w niej znajdowano. W nocy na 29 listopada marszałek Victor przeprawił się z tylną strażą przez Berezynę, i ciągnął za innemi wojskami do Ziembina. O godzinie 8mej rano, generał Eblé, widząc zbliżających się Rossyan, zapalił most. Wiele tysięcy rannych i przemarzłych Francuzów, kobiet, dzieci, markietanów, zostało na lewym brzegu Berezyny, równie jak ogromne mnóstwo wozów. Cała równina między Studzianką i Berezyną zasłana była trupami i pociągami. Przeprawa Napoleona przez Berezynę, chociaż była dla niego bardzo zgubna, należy wszakże do najumiejętniejszych jego manewrów. Stracił 25 dział, przeszło 18 tysięcy jeńców i do 12, 000 w zabitych, wraz z utonionymi w rzece; ale otworzył sobie zamkniętą drogę i uniknął dostania się w niewolę. Strata Francuzów była dla nich tern dotkliwszą, że ją poniosły głównie korpusy Victora i Oudinota, najmniej od innych rozprzężone. Po przeprawie przez Berezynę, odwrót Francuzów zamienił się w nieporządną rejteradę; szczątki wielkiej armii dochodziły jeszcze do 50, 000, ale były to już niesforne bandy, śród których nie pozostał żaden ślad karności wojskowej. Według manuskryptów pp. Al. Jelskiego, Tytusa Sopodźko i Enc. Org. . Czyt. E. Tyszkiewicza. Opis pow. borysowskiego pod względem statystycz. , geognostycznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowym, handlowym i lekarskim. Wilno 1847 r. z ryc. i mapą. 2. B. , B. Niemnowa lub Berezynka, rz. , z prawej strony dopływ Niemna, ma początek w gub. i pow. mińskim, w okolicach wsi Puhacze i Zalesie, niedaleko od Dubrowy. Z tej miejscowości wpływa zaraz do gub. wileńskiej w pow. wilejskim, później zwraca się coraz bardziej na południozach. , mianowicie w pow. oszmiańskim i tam z lewej strony w środku pasz niezmiernych, przyjąwszy wiele dopływów Isłocz, Wołka, Wołożanka i inne, zwiększona, wpada do Niemna niedaleko wsi Borowe, o 5 w. od wsi Mikołajowa. Długość 90 w. Tą rzeką z puszcz okolicznych spławiają do Niemna drzewo płytami. Brzegi tej rzeki błotniste po większej części; przeprawy mostowe lub groblowe, raz zniesione, utrudniają działania wojenne. B. mija mka Gródek, Zakrzezie i Słowieńską; wsie Hlińce, Sakowszczyznę, Bunie, Nierawy, Bakszt. Dopływy; Isłocz, Wolka, Isledź z prawej strony; Olszanka, Szylanka z lewej. Według W. Pola Wpurwiła i Kamienka. Al. Jel. i dzieło Korejwy. 3. B. , rz. , dopływ Szczary z prawej strony, uchodzi poniżej Issy. Berezyński kanał, łączy Bałtyk z morzem Czarnem. Zaczęto go budować 1797 r. Miał posłużyć do spławu drzewa budulcowego i masztowego. W skład systemu kanału berezyńskiego weszły rz. Berezyna Wielka, z której na 21 mili biegu wyprowadzono kanał sergucki, mający 9 w. długości i dochodzący do wsi Kwecza nad Sergutem; od wsi Kwecza statki idą po Sergucie, biorącym początek z jez. Mońca i Pławio, , po których statki płyną 4 i pół w. Z jez. Pławio wyprowadzono kanał, właściwy berezyński, mający długości 7 w. 350 sąż. ; drugim końcem uchodzi on do jez. Bereszto, długiego 1 w. 375 sąż. ; z niego wypływa rz. Bereszta, która jest spławną na przestrzeni 6 w. 400 sąż. , to jest do tego miejsca, skąd wyprowadzono kanał werebski, mający długości 2 w. 228 sąż. i łączący rzekę Beresztę z Essą, wpadającą do Lepelskiego jez. Essa jest spławną na przestrzeni 9 w. 450 sąż. Stąd statki wchodzą do jez. Prosza, długiego na 275 sąż. Z jez. Prosza wybudowano kanał lepelski, mający długości 290 sąż. , do jeziora lepelskiego. Jez. Lepelskie ma 7 i pół wiorst długości, lecz spławne jest na przestrzeni 1 i pół w. , t. j. do źródeł rz. Uły, lewego dopływu Dźwiny. Uła płynie na przestrzeni 98 w. , przy Czasznikach robi kilka skrętów, dla obejścia których urządzono czasznicki kanał obwodowy, długi na 569 sąz. Cała wodna droga, zacząwszy od kanału serguckiego aż do ujścia Uły do Dźwiny, wynosi 148 wiorst. Żegluga dokonywa się przy pomocy śluz stawideł, których jest na całej przestrzeni 14. Spław zaczyna się od Borysowa. Wartość drzewa spławianego kanałem berezyńskim wynosi około 75000 rs. rocznie. Żegluga na kanale B. została otwarta 1815 r. Inaczej cała ta komunikacya wodna zowie się systematem berezyńskim Stuckenberg, Canaele, str. 40 49. Bereża, rz. , lewy dopływ rz. Uszy. Bereżanka, 1. wś, pow. kamieniecki, nad rz. Żwańczykiem, 327 dusz męz. , w tej liczbie 24 jednodworców na czynszu; ziemi włośc. 203 dzies. ; należała do Leśniewiczów, dziś Dmitrowiczów 720 dz. ; wieś bezleśna. Oprócz tego jest tu część rzadowa 569 dz. , niegdyś na lat 12 gen. Kniaźninowi darowana. Młyn wodny. 2. B. , ob. Domaninka. Bereżanka, wieś, pow. borszczowski, leży nad rzeczką Zbrucz, na samej granicy; rzeka wije się tak krętem korytem, że wieś ta leży na półwyspie wchodzącym w rossyjskie Podole. Przestrzeni posiada obszar dworski roli ornej 166 m. , lasu 76 m. ; włościanie posiadają roli ornej 540 m. , łąk i ogrodów 26 m. , pastwisk 48 m. Gleba urodzajna chociaż wzgórzysta, brzegi Zbrucza strome, grunt czarnoziem głęboki, wszelkie rodzaje zboża oraz tytuń udają się dobrze w całej okolicy. Należy do rz. kat, parafii w Skale, oddalonej o milę, do gr. kat. parafii w Iwankowie o milę filia tej ostatniej w B. Ludności rz. kat. ma 79, gr. kat. 400, izraelitów 39 razem 518. Własność Agenora hr. Gołuchowskiego. Bereżanka, Berezianka, 1. dopływ rzeki Rosi, wpada do Bosi między rzekami Rubczenką i Skwirką u wsi Bereżnej a poczyna się koło wsi Berezanka w pow. skwirskim. 2. B. , ob. Tykicz Górny. 3. B. , dopływ Horynia ob. Bereżawica, jez. i struga w gub. witebskiej, spływają do jez. Nieczeryce. Bereżek, wieś, pow. Turka, leży przy go ścińcu rządowym idącym z Sambora do Turki, wieś to górska, nad Dniestrem, który o pół mili na południowy zachód we wsi Dniestrzyk Dubowy ma swoje źródło. Przestrzeni posia dłość większa obejmuje roli ornej 16, pastwisk 4, lasu 81 m. a. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 380, łąk i ogrodów 33, pastwisk 41 morg austr. Ludności ma 212. Z tych 6 rz. kat. , 193 gr. kat. , 13 izraelitów. Należy do rz. kat. parafii do oddalonej o 3 mile Turki, do gr. kat. parafii w Żukotynie. Własność spółki handlowej dla płodów leśnych. B. R. Bereżna, ob. Berezna. Bereżnica, wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. i par. Horodło. 1827 r. liczyła 32 dm. i 174 mk. Bereżnica, mko, pow. rówieński, mko na Polesiu Wołyńskiem, przy zbiegu Bereżanki z Horyniem. Cer. prawosł. drewniana, garbarnia, 1643 mk. Należała dawniej do Czackich, od 1831 rządowa. Paraf. kościół katol ś. Rafała Arch. , wzniesiony z muru 1726 przez Bohusława Skirmunta. Parafia kat. dekanatu łuckiego dusz 969. Kaplice w Horodźcu, Kuraszu, Sarnach i Niemowiczach. Bereżnica, ob. Bereźnica. Bereżnica, 1. wieś, pow. samborski, nad Dniestrem, o 10 kil. na południowy zachód od Sambora oddalona. Przestrzeni większa posiadłość obejmuje roli ornej 23, łąk i ogrodów 10, pastwisk 2 morgi austr. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 842, łąk i ogrodów 59, pastwisk 377 morgów austr. Ludności ma 631, rzym. kat. 12, gr. kat. 600, izraelitów 19. Należy do rz. kat. parafii w Czukwi, do grec, kat. par. w Koble starem. 2. B. , wieś, pow. żydaczowski, o milę na południowy zachód od stacyi kolei żelaznej lwowskoczer niowieckiej w Bortnikach oddalona. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 509, łąk i ogrodów 172, pastwisk 52, lasu 509 morgów austr. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 449, łąk i ogrodów 309, pastwisk 47 m. a. Ludności ma 559; z tego rzym. kat. 102, gr. kat. 442, izraelitów 15. Należy do rzym. kat. parafii do Żydaczowa, gr. kat. par. ma w miejscu, która należy do dekanatu rozdólskiego, z filią Rogóżno, dusz 700. Do B. należy przysiołek Żuraków. 3. B. królewska, wieś, pow. stryjski, nad potokiem Bereźnicą; sama wieś między górami i lasami znajduje się. Przestrzeni większa posiadłość obejmuje roli ornej 189, łąk i ogrodów 59, pastwisk 16, lasu 976 morgów austr. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 464, łąk i ogrodów 98, pastwisk 236, lasu 9 morgów austr. Ludności ma 472 t. j. rz. kat. 106, gr. kat. 316, izraelitów 50. Należy do rzym. kat. parafii do Stryja; gr. kat. par. ma w miejscu, do której należy wieś Łotatniki z 74 parafianami; ogólna ilość dusz gr. kat. 487; parafia ta należy do dekanatu stryjskiego. Ma szkołę filialną. 4. B. szlachecka, wieś, pow. kałuski, nad Bereźnicą, o milę od Kałusza, rz. Bereżnica ma swoje źródło o półtorej mili na południe od wsi B. szlachecka, we wsi Petranka, i wpada do Łomnicy o milę na północ od tej wsi za wsią Podmichale. B. szlachecka leży w ślicznej okolicy na Podgórzu karpackiem; widać stąd doskonale dwie najwyższe w tych stronach góry Popadię, pod którą rzeka Łomnica ma źródło, i Bystrę, z pod której Bystrzyca wypływa. Przestrzeni obszar dworski posiada roli ornej 131 m. , łąk i ogrodów 118, pastwisk 9 m. , lasu 77 m. ; włościanie posiadają roli ornej 464, łąk i ogrodów 605 m. , pastwisk 24 m. , lasu 1 morg austr. Ziemia nieurodzajna, kamienista, na gliniastym pokładzie, nieprzepuszczalna; im wyższe położenie tern bardziej moczarowata, tylko pasza wszelkiego rodzaju doskonale się udaje; głównem też bogactwem rolnika jest bydło. Ludność rzym. kat. 242, gr. kat 860, izraelitów 25 razem 1127; rz. kat. par. w Kałuszu; gr. kat. par. ma w miejscu, do której należy także wieś Uhrynów Stary, mająca 482 gr. kat. ; razem ma ta parafia gr. kat. 1378. Mieszkańcy są w wielkiej części szlachtą zagrodową, zkąd i nazwisko wsi pochodzi. Gmina ta ma szkołę filialną do szkoły w Kałuszu. Właściciel Nathan Scheffel, izraelita. Bereżno, wś i dobra we wschodniej stronie pow. pińskiego, nad rz. Horyniem, który o 3 w poniżej B. dzieli się na 2 odnogi, przy Bereżno Bereżnica Bereżna Berezyński kanał Bereżanka Berezyński kanał Bereżanka drodze wiodącej ze Stolina do Dawidgródka, w gm. stolinskiej, w 3im stanie policyjnym płotnickim, w 3im okręgu sądowym. Dobra należą do Czarneckich i mają obszaru 2332 mórg. Al. Jel. Bereżyńce, wś, pow. ostrogski, na południowym skraju tego pow. , na pięknej równinie, o 60 w. od Ostroga. Należała kiedyś do ks. Ostrogskich, potem Jabłonowskich i Sapiehów, a w 1809 r. przeszła do rąk obywatela Łozińskiego i dotąd w ręku jego spadkobierców zostaje. Na polach Bereżyniec jest kilkanaście mogił, powstałych z czasów hajdamaczyzny, jak o tem świadczy doniesienie gubernatora klucza lachowieckiego do ks. Jabłonowskiego, znajdujące się w archiwum ks. Jabłonowskich. Ziemia wszędzie czarnoziem, lasu niema, grunt pszenny 2 klasy. Wieśniacy uprawiają rolę i trudnią się zimowa porą furmankami; jest tu cerkiew parafialna i szkółka wiejska; graniczy z powiatem starokonstantynowskim. Z. Róż. Bereżce, Bereśce, 1. wś. w p. mozyrskim, nad Stwihą. 2. B. , okolica w pow. pińskim, śród błot prawego brz. Prypeci. u zbiegu Styru z Prypecią. Bereżce, rzeczka, nad którą wś Berezówka, w pow. radomyskim, uchodzi do rz. Myki w tymże powiecie. E. R. Bereżne, mko, pow. rówieński, nad rz. Słuczą, dawniej Jędrzejów, stacya handlowa na szlaku z Wołynia do Pińszczyzny, ma 2500 mk. , 9 jarmarków rocznie, handel drzewem i smołą Czyt. Tyg. ill. z r. 1871, Nr. 169. Paraf. kościół katol. ś. Szczepana, z muru, wzniesiony przez obyw. Korzeniowskiego 1813. Par. katol. dek. rówieńskiego dusz 1288. Kaplice Mokwin, Druchowa, Chotyń, Kamienna i Sechy czyli Tomaszpol. W parafii B. , w rzece Bóbr, dotąd trafiać się mają bobry. Bereżnia, wś, gub. kijowska, u zbiegu rz. Bereżanki z Rosią. Bereżnia, rz. . dopływ Prypeci, pow. słucki. Porówn. Sawicze. Bereżniaki, 1. wś, pow. kaniowski, nad rz. Szondrą, wpadającą do Kosi, o 12 w. od Kaniowa. Mieszk. 761, wyznania prawosławnego. Cerkiew parafialna. Ziemi 1156 dzies. , wyborny czarnoziem. Zarząd gminny we wsi Szondrze, policyjny w Kamionce. W r. 1789 było tu 380 mieszk. ; wówczas należała do Poniatowskich, obecnie do Monastyrskiego. 2. B. , wś, pow. czerkaski, po obu stronach rz. Taśminy, o 9 w. od m. Smiły i w takiejże odległości od w. Kamionki, stacyi chwastowskiej dr. żel. Mieszk. 1779, wyznania prawosławnego, cerkiew paraf. i szkółka. Ziemi 5933 dzies. , drugorzędnego czarnozienuu Należy do wielu właścicieli. Zarząd gminny w tejże wsi, policyjny w Śmile. 3. B. piaszczyste, wś, pow. czerkaski, nad niewielką rzeką wpadającą do Dniepru, o 6 w. od m. Moszen. Mieszk. 547, wyznania prawosławnego. Ziemi 2913 dzies. , nadzwyczaj piaszczystej, prawie zupełnie pokrytej sosnowym pięknym lasem; ztąd mieszkancy trudnią się przeważnie leśnym przemysłem. Własność hr. Branickiego. Zarząd gminny we wsi Kumejkach, policyjny w Mosznach. Kl. Przed. 4. B. , wś, pow. wileński. Bereżnica, 1. B. wyższa, wś, pow. Lisko, o 7 kil. od Baligrodu, w parafii rz. kat. Wołkowyja, z parafią gr. kat. w miejscu filia gr. kat. par. Bereska. Tu się urodził powieściopisarz Zygmunt Kaczkowski. 2. B. niższa, wś, pow. Lisko, o 13 kil. od Liska, w parafii rz. kat. Uherce a gr. kat. Myszkowce. Bereżnica, przysiołek wsi Wasylkowic. Bereżnica, ob. Bereżnica. Bereżnica, 1. rzeka, wypływa na granicy gmin Cisowa i Taniawy w pow. dolińskim, w leśnych debrach i głębokich parowach, pomiędzy lesistemi wzgórzami Jawornikami 585 m. a Borsukowem 542 m. Następnie tworzy granicę między Wołoską wsią i Tarnawa, mija Pöchersdorf, przysiołek Taniawy; znowu tworzy granicę gm. Lisowie i Niemowa górnego; tu płynie wązką dolinką 357 m. między wzgórzami Grabnikiem 365 m. a Pańską górą 395 m. ; pod Banią, przysiołkiem Lisowie, dolina jej znacznie się rozszerza; tutaj przerzyna kolej stryjską, a kierunek północnowschodni zamienia na północny; płynie ustawicznie łąkami podleśnemi przez gminy Morszyn już w pow. stryjskim i Bereżnicę, odtąd znowu w kier. północnowschodnim, przez Łotatniki, Jaroszyce, Oleksice, Daszawę, Juseptycze w pow. żydaczowskim. Poniżej Juseptycz rozgałęzia się Bereżnica na rozliczne ramiona, które okrążają gm. Hanowce i w końcu zlewają się w dwa ramiona; jedno zdąża ku północy błoniami od Rudy przez Kochawinę i Hnizdyczów do prawego brzegu Stryja; drugie zaś ramię, właściwa Bereżnica, toczy swe wody do Rudy ku wschodowi przez Zabłotowce, Bereżnicę królewską i pod Młyniskami rozlawszy się na obszerne błotniska naddniestrzańskie, uchodzi z prawego brzegu do Dniestru. Długość biegu aż do tego ujścia czyni 6 i pół mil. Ważniejsze dopływy jej z praw. brzegu są Droszowski potok, Wiedernica, Basiówka; z lewego zaś potoki Hyczy i Czereski. 2. B. , potok górski, wypływa w obr. gm. Żabiego w pow. kossowskim, we wschodniej jej stronie, z kilku źródlisk znachodzących się na połoninach Bubok zwanych, na wschodnich stokach pasma górskiego, ciągnącego się tutaj w kierunku z północy na południe, a odznaczającego się szczytami Hegą gaboryońską 1442 m. , Bubokiem 1462 m. , Białą kobyłą 1473 m. . Płynie głęboką górską doliną przez połoniny Pod Białą kobyłą na południe, następnie przez obr. gm. Krzyworówni; zabiera liczne dopływy górskich wód, spływa jących z okolicznych stoków, poczem zwraca się na południowy wschód i płynąc między rzadko rozrzuconemi domostwami Krzyworówni, dość obszerną równinką międzyleśną, ucho dzi po przeszło połtoramilowym biegu do Czar nego Czeremoszu w tejże wsi. Najważniej szym dopływem z lewego brzegu tego górskie go potoku jest Sucha Woda. 3. B. , potok, wypływa w obr. gm. Petranki w pow. kałuskim, w południowej stronie, na granicy z gm. Krasną, w parowach zachodniego stoku góry Krasnej 586 m. ; płynie parowami na północ, opływając zachodnie stoki wzgórz Bzowacza i Pomiarek 465 m. ; przepływa wieś Petrankę, między Kaniową górą i Beckami 464 m. , przechodzi w kierunku północnowschodnim obr. gm. Uhrynowa średniego i starego, nastę pnie płynie przez gm. Bereżnicę, a minąwszy Podmichale, wpada do Łomnicy z prawego brzegu po 3milowym biegu. Ważniejsze do pływy z prawego brzegu Gniła, z lewego Baczkan, Solnica i Selanka. Br. G. Bereżnice, okolica w pow. bielskim, gub. grodzieńskiej, niedaleko Brańska, na płd. od Brańska. Bereżnicki majdan, osada, pow, nowogradwołyński, gm. horodnicka, czynszowników chat 32; włościan dusz 9, z udziałem zie mi 44 dzies. Należy do dóbr horodnickich, własność banku pułtawskiego. L. R. Bereżniki, 2. wieś, pow. nowogradwołyński, gmina horodnicka, włościan dusz męz. 152, z udziałem włos. ziemi 633 dzies. ; należy do dóbr horodnickich, własność banku pułtawgkiego. L. R. Bereżniki, wś, pow. wileński, w pobliżu góra wysoka 124 saż n. p. m. Berg, po niemiecku góra ztąd w wielu niemieckich przezwiskach miejscowości polskich wyraz ten wchodzi jako część składowa, np. Berghot, Lemberg i t. p. Berg, ob. Góra. Bergbruch, ob. Liszkowskie olędry. Bergel, ob. Górnik. Bergelau, ob. Czarnice i Grodno Grudna. Bergen, ob. Góra i Hory. Bergenhorst, folw. , pow. czankowski, ob. Piła. Bergensin niem. , Bargęcin pol. , wś, pow. lęborski, na Pomorzu. Bergenthal, dobra ryc. , pow. reszelski, st. p. , 248 mk. Bergfeld, ob. Trzemientówko. Bergfreiheit, 1. kopalnia węgla kamiennego pod Bóbrkiem w pow. bytomskim. 2. B kolonia, tenże sam powiat, należy do Łagiewnik Górnych, o 967 stóp paryskich n. p. m. Bergfriede, ob. Barkweda i Berkfreda. Pod nazwą Bergfriede znane są na Warmii i w ogóle w Prusiech ślady szańców na pagórkach z epoki krzyżackiego podboju tej ziemi. Bergheim, Bergmühle, ob. Górnik. Berghof. Bardzo wiele wsi, majątków i folwarków w Kurlandyi nosi to nazwisko. Berghof, po łotew. Kołnamujża, wś w pow. dyneburskim, parafii Dagda, własność Tizenholdów. Berghof, folw. należący do wsi Babinicy, pow. lubliniecki. Berghof, ob. Berkowo. Bergkrug, ob. Krasnobryk. Bergling, ob. Brzeźno. Bergimuehle, ob. Górnik. Bergsegen, kopalnia węgla pod Mysłowicami, pow. bytomski. Bergstein, ob. Kamionka taniecka. Bergthal, kopalnia węgla pod Janowem, niedaleko Mysłowic. Bergvorwerk, folw. , pow. babimoski, ob. Babimost, dobra szl. Berhometh, 1. wś, pow. Kotzman, na Bukowinie, nad Prutem, o 12 kil. od Niepokoloutz, z parafią grecką nieunicką w miejscu. 2. B. , wś, pow. Wischnitz, na Bukowinie, nad Seretem, z przysiołkiem Łopuszną, ma w miejscu st. p. i parafią grecką nieunicką. Berindestie, przysiołek wsi Kostiny. Berkfreda, niem. Bergfriede, dobra i wś, pow. ostródzki, oki. reg. królewiecki, st. p. . 682 mk. Berki czy Borki, wś, pow. kijowski, u spływu rz. Irpeń z Dnieprem. Berki, ob. Rokiczani. Berkischestie, wś, pow. Gurahumora, na Bukowinie, o 2 kil. od st. p. Manzanestie, własność funduszu religijnego, ma w miejscu parafią grecką nieunicką. Berkö, ob. Rokiczani. Berkowice, wś, gub. witebska, nad rz. Obol. Berkowo, fol. , pow. średzki, ob. Głębokie. Berkowo, niem. Berghof, wś i dobra, pow. lecki, st. p. Zelki. Berkowszczyzna, okrąg wiejski w gm. Krywiczach, pow. wilejski, liczy w swoim obrę bie wsie Zarzeczne, Kirzyn, Subycze, Lotki, Borowe, Łozowe, Zadubienie. F. O. Berkozówka, wś, pow. kaniowski, o 5 w. od Tahańczy, śród lesistych gór nad małą rze czką wpadającą do Rosi. Mieszk. 1629 prawosław. Cerkiew parafialna i szkółka. Zie mi 1982 dz. , drugorzędny czarnoziem. Wła sność hr. Buturlina. Zarząd gminny w Pila wie, policyjny w Korsuniu. Kl. Przed. Berkupis, rz. , lewy dopływ rz. Rasupis. Berladka, wś, pow. mohylowski gub. podolskiej; wraz z wsią Chrzanówką ma 413 dusz męz. , 979 dzies. ziemi włośc. Do dziedzi Bereżyńce Bereżce Bereżne Bereżnia Bereżniaki Bereżnica Bereżnice Bereżnicki majdan Bereżniki Berg Bergbruch Bergel Bergelau Bergen Bergenhorst Bergensin Bergenthal Bergfeld Bergfreiheit Bergfriede Bergheim Berghof Bergkrug Bergling Bergimuehle Bergsegen Bergstein Bergthal Bergvorwerk Berhometh Berindestie Berkfreda Berki Berkischestie Berk Berkowice Berkowo Berkowszczyzna Berkozówka Berkupis Berladka Bereżyńce Bereźnice Bernardowo Berleż Berlinek Berlin ca należy 1066 dz. używalnej i 15 dz. nieużytków; własność Januarego Sulatyckiego. Berleż, Berłaż, wś, w południowowscho dniej stronie pow. ikunieńskiego, niedaleko rz. Świsłoczy, w głuchej poleskiej miejscowości, w gm. omelańskiej, w 2gim stanie policyjnym, w 3im okręgu sądowym. Al. Jel. Berlin, wieś, pow. brodzki, o milę na północny zachód od Brodów, nad rzeczką Berlinką, która, wypływając pod Brodami, formuje między Brodami a Berlinem 2 stawy jeden zwany na przedniej grobli, drugi w samym Berlinie; dalej jeszcze mały stawek, w końcu staw bołdurski we wsi Bołdurach, z którego wypływa pod nazwiskiem Bołdurki i wpada do Styru, na przeciwko wsi Hrycowola. Przestrzeni posiada obszar dworski roli ornej 259 m. , łąk i ogrodów 256 m. , pastwisk 112 m. , lasu 4, 906 m. ; włościanie posiadają roli ornej 905 m. , łąk i ogrodów 1279, pastwisk 94, lasu 5 m. Gleba licha, piasek i bagniska, las niegdyś piękny, obecnie zniszczony. Ludność rzym. kat, 189, gr. kat. 1190, izraelitów 173, razem 1552. Należy do rzym. kat. parafii w Brodach, grec. kat. parafią ma w miejscu, należącą do dekanatu brodzkiego; ma urząd celny uboczny II klasy, ponieważ leży w okręgu celnym wolnego miasta Brodów; ma i szkołę etatową. Właściciel Kazimierz Mołodecki, Berlin, folw. , pow. wejherowski, należy do Karlikowa, par. kat. w Źarnowie. Berlin, Berolinum, stolica Prus, leży wprow. brandebur. , regen. podstapińskiej, nad Sprową pod 52 30 sz. p. i 31 2 dł. w. , o 120 150 st. n. p. m. , liczy dziś, w skutek znacznego powiększenia w ostatnich czasach, do miliona ludn. ; w r. 1651 było ich zaledwie 10, 000, a jeszcze w 1803 tylko 103, 000. Od 1867 przybyło 17. Miasto dzieli się na 5 cyrkułów właściwy Berlin, Kolonia Koeln, Bedrzyskie wyspy, Neustadt, lub Dorotheenstadt i Bedrzychów. Posiada 34 mosty, 19 szpitali, 64 kościołów; kolej żelazną do Szczecina, Hamburga, Kolonii, Lipska i t. d. Najpiękniejsze ulice Fryderyka Wilhelma i pod Lipami; place Wilhelma, Lipski i BelleAlliance; park czyli ogród zoologiczny, katedra, brama brandeburska, zamek królewski, pałac Bellevue, Monbijou, statua Fryderyka W. , Schillera, Goethego. Słynny uniwersytet, szkoła wojskowa, instytut głuchoniemych; akademia królewska nauk, założona w r. 1700 przez Leibnitza, akademia sztuk pięknych, akademia nauk mechanicznych i budownictwa; towarzystwo naukowe i literackie, gabinety historyi naturalnej, medali, galerya obrazów, posągów, muzeum egipskie, obserwatoryum, biblioteka królewska. Przemysł ożywiony, fabryki sukna, porcelany, koronek, galonów złotych i srebrnych, materyj jedwabnych, bawełnianych, płótna, dywanów, zegarków, wyrobów stalowych, bronzowych, świec woskowych, kart, wyrobów chemicznych, powozów, bryczek i t. d. Od r. 1875 ma B. dobroczynne stowarzyszenie polskie p. n. Przytulisko. Wszystkich Polaków w B. liczą do 30, 000. B. miał być założony w r. 1142 przez Albrechta Niedźwiedzia, margrabiego brandeburskiego, a podług innych w 1200 przez Albrechta II. Był rezydencyą margrabiów od r. 1495, ale podniósł się znacznie dopiero za wielkiego elektora Fryderyka Wilhelma 1650. B. zajęty był przez Austryaków w r. 1757, przez Rossyan w r. 1760, przez Francuzów 1806 po bitwie pod Jeną. Berlinek, folw. , pow. inowrocławski, ob. Lenartowo. Berlinek, niem. Berlinchen, folw. , pow. świecki, st. p. Kotomierz, par. Chełmno. Berlinka, ob. Berlin. Berlińce, ob. Burlińce. Berlińce lasowe, wś, pow. mohylowski, gub. podolska, 361 dusz męz. , 641 dz. ziemi włośc; 956 dzies. używalnej i 31 nieużyt należało do Uruskich dziś Sobańskich. Dr. M. Berlińce polowe, wś, pow. mohylowski, gub. podolska, nad rz. Ladawą, 293 dusz męz. ; 546 dz. ziemi włośc. Ziemi dworskiej 368 dzies. Miała przywilej na miasto przez Sta nisława Augusta dany Dzieduszyckiemu w r. 1767; pozostała jednak wsią. Należała do Dzierzków. dziś Iżyckich. Dr. M. Berlisze, po łotew. Bierliszy, wś, pow. dyneburski, parafia birzagolska, własność Józefa Łabuńskiego. Berładynka, rz. , właściwie Bernadynka ob. . Berłaż, wś, pow. ihumeński, nad Świsłoczą, od B. spławną, ob. Berleż. Berłohy, ob. Perłohy. Berłówka albo Berłowce, wś, pow. olhopolski, 684 dusz męz. , 1, 590 dzies. ziemi wła ściciela, a 1366 włościan, należy do Juryewiczów. Dr. M. Berłowski, potok, wypływa z pod wzgó rza Babiną zwanego 355 m. , w obr. gm, Słobódki, w pow. kałuskim w lesie; płynie w kie runku południowowschodnim, zrazu wądołem a potem łąkami i błoniami; odgranicza gm. Słobódkę i Przewoziec od Babina. Uchodzi po 5 kilometrach biegu do Łomnicy z lewego brzegu. Br. G. Bernacice, ob. Bernatyce. Bernadówka, wś, pow. trębowelski, oddalona o pół mili na południowy zachód od Strusowa, majątku Włodzimierza hr. Baworowskiego. Przestrzeni ma roli ornej 587 m. , łąk i ogrodów 63 m. , pastwisk 16; cały ten obszar należy do mniejszej posiadłości, tylko jeden mórg ogrodu do większej posiadłości. Osada ta leży w bardzo urodzajnej okolicy, w dziewiczej ziemi, na stepach strusowskich, które dopiero w ostatnich latach poorane zostały. Ludności ma 431, z tego rzym. kat. 233, gr. kat. 162, izraelitów 36. Należy do rzym. kat. i grec. kat. parafii w Strusowie. Jest lilią parafii gr; kat. Bernadówka, potok, wypływa w obr. gm. Nowej Zazdrości, na stepie Zazdrości, w pow. trębowelskim. Płynie przeważnie na wschód wądołem przez Zazdrość, następnie lichemi łą kami Bernadówki i po 9 kilometrach biegu uchodzi z pr. brzegu do Seretu w obr. gm. Ruzdwian. Br. G. Bernadynka, Bernardynka, Berszadka, rz. , z prawej strony dopływ Bohu, nastaje przy wsi Szarapanówce, płynie z zach. na wschód, na przestrzeni 9 mil. , pomija Obodówkę, Berszadę i poniżej Uścia wpada do Bohu; odlewa 22 stawów; od prawego brzegu przyjmuje naprzód jeden potok, potem rzeczkę Dochnę, która odlewa 7 stawów, a poniżej Berszadkę, która i odlewa 5 stawów. Od lewego zaś brzegu przyjmuje jeden potok i odlewa trzy stawy. Według W. Pola. Bernarda, osada, pow. wejherowski, st. p. Chylonia. Bernardowo, osada, pow. wejherowski, st. p. Copoty, inaczej Chylońskie pustkowie. Bernardshof, folw. założony w 1857 r. , ob. Wrzosy. Bernaszówka, wś, pow. mohylowski, u zbiegu Żwanu z Dniestrem, z przysiołkiem Teklówką, 211 dusz męz. Ziemi włośc. 465 dzies. a wraz ze Żwanem i Teklówką 991 dz. używalnej i 311 dz. nieużytków. Należała do Komarów, dziś Leopolda Sulatyckiego. Dr. M. Bernatany, wś, pow. poniewieski, niedaleko Poniewieża, nad Ławeną, byłe starostwo, które w XVIII w. płaciło kwarty 943 zł. pol. i było w emfiteutycznem posiadaniu Puzynów. Bernatyce. Bernacice, Barzdorf, gmina pow. jawornickiego na Szl. austr. , par. katol. , st. p. , st. telegr. , fabr. cukru, towarzystwo rolnicze, leśne, muzyczne, spożywcze, szkoła ludowa, ludn. 3057. Bernawa, rz. , dopływ Hnyłopiatu, poczyna się przed wsią Nizgurcami w pow. berdyczowskim, wpada pod Berdyczowem. E. R. Berndau, wś, pow. głupczycki, par. Kazimierz. Sernica, niem. Barnitz, wś, pow. mielicki, par. żuławska. Bernice, po węg. Bernicze wś w hr. liptowskiem Węgry, 88 mieszk. Berniki, wś, pow. sokolski, gub. grodzieńskiej, o 22 w. od Sokółki. Berno po czesku Brno, po niemiecku Brünn, stolica Morawy. Leży pomiędzy Czerniejewem i Świtawą, niedaleko ich spływu, na wschodniem podnóżu Szpilbergu, w przyjemnej i urodzajnej okolicy. Składa się z właściwego miasta, po części murem, wałem i rowem otoczonego, i z 14 przedmieść, oraz miasteczka Bema starego AltBrünn na zachodzie. Ludność wynosiła 1859 roku 48, 500 mieszkańców 758 ewangelików, 1160 izraelitów, z resztą wszyscy katolicy. Ale doliczyć wypada do 10, 000 robotników fabrycznych, z okolicy codzień na robotę przybywających. Obecnie do 80000 mk. Miasto dobrze zabudowane i gazem oświetlone. Katedra ś. Piotra stoi na skalistem wzgórzu. Gotycki kościół ś. Jakóba ma wieżę 276 stóp wysoką i uwagi godny zbiór książek z pierwszych czasów wynalazku sztuki drukarskiej. Klasztor augustyanów w Starem Bernie ma bogatą bibliotekę. W pałacu namiestnictwa zachowują pług, którym cesarz Józef II, przejeżdzając r. 1769 przez Morawy, orał zagon pod wsią Sławikowicami. Na zachód od miasta leży góra Szpilberg Spielberg, 816 stóp wysoka, której zamek, niegdyś margrabski, zamieniony był później na osławione więzienie stanu opisane, prócz innych, przez Silvia Pellico. Od r. 1854 więzienie to przeistoczone na cytadellę. Wzgórza na południowym zachodzie, daleko bliżej leżące, zowią się Petersberg i Franzensberg. To ostatnie zamienione jest w ogród tarasowy do przechadzki, w którym stoi obelisk na cześć cesarza Franciszka I. Ogród Augarten leży na wschodniej stronie miasta. Na cmentarzu widzieć można grobowiec Józefa Dobrowskiego, ojca nowoczesnej literatury starosłowiańskiej i czeskiej, zmarłego r. 1829. Na drodze ku Ołomuńcowi wznosi się gotycki słup wodza Zderada, najdawniejszy z pomników morawskich. Berno jest stolicą namiestnictwa, biskupa, superintendenta, wyższego sądu krajowego, krajowej dyrekcyi skarbowej i generalnej komendy. Z wyższych zakładów naukowych ma Berno szkołę techniczną, akademią stanów morawskich z 4 profesorami, gimnazyum, wyższą szkołę realną i główną szkołę ewangelickoaugsburską. Jest tu lilia narodowego banku austryackiego, filia zakładu kredytowego dla handlu i przemysłu, kassa oszczędności, towarzystwo geologiczne Wernera, Matica Morawska towarzystwo celem wydawania dzieł czeskich, liczące 1859 roku 161 członków, towarzystwo dziedzictwa ŚŚ. Kiryla i Strahoty Metodyusza, założone r. 1850 celem wydawania katolickich książek czeskich liczące 1858 roku 6, 761 członków, 57, 626 zł. reń. zakładowego kapitału, a 24, 714 złr. rocznego dochodu. Istnieje tu towarzystwo ku dźwignieniu rolnictwa, nauk przyrodzonych i pszczolnictwa 1859 r. było 449 członków. Towarzystwo to założyło roku 1818 muzeum Franciszka Berleż Bernadynka Bernarda Berno Berniki Bernice Berndau Bernawa Bernatyce Bernatany Bernaszówka Bernardshof Berlinka Berlińce Berlińce lasowe Berlińce polowe Berlisze Berładynka Berłaż Berłohy Berłówka Berłowski Bernacice Bernadówka Bernadówka Berwinka Bernów Berteszów Berthelemfalva Berthot Bertnicki Bertniki Bertotowec Bertulischken Bertung Bertyszów Beruń Berwałd Berwianka Berwicha Berwienciszki Berwinkowa Berwiszcze Berynka Berysław Beryzki Berza Berzenke Berzowica Berzygał głównie za staraniem hrabiego Mitrowskiego. Jakoż Morawianie jedynie w uprawie nauk przyrodzonych i przemyśle głównie się dotąd odznaczyli. Liczne wysokie kominy Berna, czarny dym siejące, są dowodem czynności fabryk. Jak Reichenberg w Czechach, tak Berno w Morawie jest głównem siedliskiem fabryk sukiennych. Liczą ich tu ze 20, a wyroby ich idą aż do Ameryki południowej. Prócz tego ma Berno liczne farbiernie, i wyrabia skóry, cukier, towary bawełniane, obicia i t d. Leżąc o mil 15 od Wiednia a 25 od Pragi, przy kolei oba te miasta połączającej, stało się Berno prawie przedmieściem obudwu tych stolic, a z powodu wzrastającego przemysłu, jest jednem z najważniejszych miast fabrycznych całego cesarstwa, i zowią je Manchester em austryackim. Nie wydało ono wielu uczonych mężów. Czeskie piśmiennictwo mało tu jeszcze uprawiane. Język niemiecki wszechwładny. Z zakładów dobroczynnych jest instytut ubogich, kilka innych fundacyj i są 2 ochrony dziatek. Klasztorów liczą. 7. Teatr niemiecki. W historyi Berno mało czem się odznaczyło. Oblegali je r. 1428 Czesi Taboryci r. 1467 król czeski Jerzy Podjebrad, r. 1645 szwedzki Torstenson. Pamiątke odstąpienia Szwedów od oblężenia obchodzą Berneńczycy co rok w Kumrowicach kołaczami plackami. Sławków Austerlitz, sławny zwycięztwem Napoleona w dniu 2 grudnia 1805, leży tylko o 3 mile na wschód od Berna Według Enc. Org. Bernów, wś. pow. opoczyński, gm. Stużno, par. Gowarczów. W 1827 r. miało 16 dm. i 93 mk Bernsdorf, ob Niedzichów i Ugoszcz. Bernstadt, ob. Bierutów. Bernucie, wś, pow. lidzki Berny. potok, wypływa w obr. gminy Mizunia w pow. dolińskim, na południowowscho dnim stoku lesistego i skalistego wzgórza Lutą zwanego 1093 m. , którego południowy szczyt zwie się Czerkiszcze 1126 m. ; płynie debrami i parowami zrazu na wschód, potem na połu dnie i poblisko półmilowym biegu uchodzi w obr. gminy Mizunia z lewego brzegu do Świcy. Br. G. Berowiaki. Tak według Kaszubów zowie się ludność polska w pow. chojnickim i świeckim Beroza, ob. Iłukst Bersa, ob. Behrse. Berschkallen niem. , wś i st. poczt. , pow. wystrucki, 495 mk Bersteln, ob. Birszupa. Berszada, Berszad, Berszadź, mko w pow. olhopolskim, o 20 w. od Olhopola, mieszkańców 4, 627, nad rz. Berszadką, fabryka cukru mączki, gorzelnia, zarząd policyjny stan i gmin Ber. ny, stacya pocztowa z przyjęciem korespondencyi. Monaster prawosławny ze szkołą niższą; ziemi włościan 2, 939 dz. , dworskiej 4, 345 dz. Majętność ta należała do ks. Zbaraskich, kil kakrotnie była niszczona i palona; później wraz z 25 wsiami była własnością Mikołaja Pia skowskiego, następnie Moszyńskich, dziś sukce sorów Stanisława Juryewicza. Do klucza tego należy 11, 000 dziesięcin ziemi obłożonej po datkami. W XVII w. B. była miejscem pobytu atamana kozackiego Bosego. W 1795 była m. powiatowem, liczy 668 dm. ; o w. od B. le ży monastyr preobrażeński z 3 cerkwiami. R. 1823 B. była własnością hr. Piotra Mo szyńskiego; ztąd 1823 Antoni Andrzejowski czynił wycieczki botaniczne. B. jest filią parafii katol. Czeczelnik. F. S. Berszada, Berszadź, Berszadka, ob. Bernadynka. Berszienen niem. , kilka wsi w Prusiech Wschodnich, głównie w powiecie wystruckim Bersztańskie jez. , w półn. wsch. stronie pow. grodzieńskiego, w puszczy grodzieńskiej, zlewa swoje wody do Kotry Bersztańskie błoto w pow. grodzieńskim, 12 w. dł. , 8 w. sz Bersztel, Berstel, Berszupa, lewy dopływ rz. Islic. ob. Birszupa. Berszty, błota nad Kotrą, inaczej Bersztańskie Berszupa, ob. Birszupa. Berta, kopalnie węgla pod Mysłowicami Bertatowce, ob. Bertotowec. Bertąg, inaczej Bartąg ob. Bertel, ob. Birszupa. Berteszów, ob. Bertyszów. Berthelemfalva, ob. Dechtory, Berthot, ob. Bertotowec. Bertnicki, potok, wypływa w obr. gminy Bertniki, w pow. buczackim, na łąkach międzyleśnych, płynie zrazu na południe przez wieś Bertniki; tu zwraca się na zachód i przechodzi w obrąb gminy Czechowa, gdzie zrasza łąki i wpada z lewego brzegu do Hrehorówki, dopływu Koropca; długość biegu pół mili Bertniki, 1. wś, pow. buczacki, filia par. gr. katol. Hrehorów 357 dusz, o 5 kil. od Manasterzysk, śród lasu, o pół mili od jaru koropieckiego 2. B. , ob. Bortniki. Bertotowec, Bertatowce, po węg. Berthot, wieś w hr. szaryskiem Węg. ; kamieniołomy, urodzajny grunt, łąki, pastwiska, kościół filial ny katol. , 362 mk. H. M. Bertulischken niem. , wś i dobra, powiat kłajpedzki, pod Kłajpedą Bertung, ob. Bartąg i Owczarnia. Bertyszów, wieś, pow. bobrecki, o półtorej mili austr. na południe od Bóbrki a o 1 milę na zachód od Strzelnik. Przestrzeni posiadłość Ber. większa obejmuje ról ornych 192, łąk i ogrodów 21, pastwisk 6, lasu 167 m. a. Posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 503, łąk i ogrodów 63, pastwisk 16 morg austr. Ludności ma rz. kat, 7, gr. kat. 505, izraelitów 7 razem 519. Należy do gr. kat. parafii w Dziewiętnikach, filia Dziewiętnik 660 dusz. Właściciel większej posiadłości Leon Stobiecki. B. R. Beruń, Bieruń, niem. Berun, mko, powiat pszczyński, o 15 mil od Opola, należy do majoratu pszczyńskiego, ma paraf. kościół katol. ś. Bartłomieja i kaplicę cmentarną, z zapisu księdza Żychonia odnowioną. W r. 1840 miała 1210 mk. 1096 kat. , 103 izr. , 11 ew. , 116 dm. ; ma 7 jarmarków. W pobliżu góra B. , wys. 731 st. paryzkich n. p. m BeruńZabrzeg, niem. Neu Berun, wś, pow. pszczyński, o pół mili od Berunia, przy drodze ku Oświęcimowi, na samej granicy austryackiej, należy do dóbr Kopciowice. Ma st. dr. żel. między Oświęcimem a Mysłowicami, o 4 kil. od Oświęcima Berwałd, m. w pow. szczecińskim na Pomorzu, po niem. Baerwalde, stacya poczt. , 2229 mieszk Berwianka, rzeka, dopływ Łochwicy, dopływu Pyrry, w puszczy grodzieńskiej Berwicha, wieś w powiecie sokólskim, gub. grodzieńska, o 17 wiorst od Sokółki, chat 50 Berwienciszki, okrąg wiejski w gm. Polanach, pow. oszmiański; liczy w swym obrębie wsie Berwieneiszki, Krakówka, Lejłubka, Prackowsczyzna, Ciechany, Szaski, Czarna Łąka, Ożalej, Borciele, Wieczkojnie, Dukojnie, Pietrule, Sieliszcze, Ciechany inaczej Ambrozowszczyzna Berwinka, Bierwinka. rz. , lewy dopływ Bobra, przyjmuje Stackę i Kropiwnę Berwinkowa, wś, p. kossowski, w głębokich górach karpackich nad rzeką Czeremoszem, naprzeciwko ujścia rzeczki Putyla do Czeremoszu, którem stanowi tutaj granicę między Galicyą a Bukowiną; wieś to czysto górska, śród gór i lasów położona, oddalona od Kut w linii powietrznej o milę, drogą zaś o 4 i pół mili, nie ma żadnej komunikacyi z powodu skalistego położenia, licznych potoków i rzeczek górskich wpadających do Czeremoszu. Przestrzeni zajmuje posiadłość większa lasu 160 m. a. Posiadłość mniejsza roli ornej 51, łąk i ogrodów 95, pastwisk 137, lasu 24 m. a. Ludności ma gr. kat. 261, izraelitów 7 razem 268. Gr. kat parafią ma w miejscu, do której należy także sąsiednia gmina Uścieryki, z 499 parafianami; cała parafia ma 760 dusz i należy do dekanatu kossowskiego. B. należy do dóbr rządowych, tak zwanych kameralnych. B. R. Berwiszcze, wś, w południowej stronie pow. ihumeńskiego, niedaleko mka Uzdy i dro Ber. gi wiodącej z mka Łoszy, po lewej stronie; w gminie uzdzieńskiej, w 1 stanie policyjnym użdzieńskim, w 4 okręgu sądowym. Miejscowość lesista, gleba lekka, uboga. Al. Jel. Berynka, rz. , wpada do Tykicza uhorskiego w pow. humańskim Berysław, b. miasto pow. w gub. chersońskiej, 8078 mk. , 1739 wiorst od Petersburga a 69 od miasta gubernialnego odległe, stacya pocztowa Beryzki, wś rządowa w pow. bałckim, dusz męz. 286, ziemi 1614 dz. W 1810 roku oddana na lat 12 generałowi ks. Oboleńskiemu Berza, ob. Behrse. Berzenke, ob. Bzenów. Berzowica, Brezowica, po węg. Berzewicze, mko w hr. szaryskiem Węg. , nad rz. Toryszą i u stóp góry Fekelehegy, o milę od Lipian Siebenlinden, kościół katolicki parafialny. młyny wodne, tartaki i papiernia, jarmarki, 1684 mk Berzygał, po łotew. Bierzgalś, wś i dobra niegdyś bardzo rozległe, 34, 000 dzies. , na Łotwie katolickiej, w pow. rzeżyckim położone, których część główna stanowi dotąd osobna parafią berzygalską dekanatu rzeżyckoraź nieńskiego; sam zaś B. zajmuje obecnie tylko 1241 dz. i jest własnością Ant. Wejttko. Dobra B. w roku 1468 przez mistrza krzyżackiego Jana de Mengede Jakóbowi de Kock nadany, od 1687 1830 utrzymywały się stale w ręku polskoinflanckiej gałęzi Manteufflów, dziedziczącej z czasów mistrza krzyżackiego Hazenkampa r. 1546 w tejże części kraju dobra Duksztygał stary, Rezenmujżę, Apsal, Hamlen i inne. Jeszcze w wieku bieżącym w skład klucza B. wchodziły majętności Auerhof Medenmujża, Maryental, Józefpol, Tarnów, Iwanówka, Pustopol, Annenhof, Karlhof Podoi i i. ; w wieku zaś XVII, do tegoż klucza należały dzisiejsze Sarkanie, Zaleś z Poznaniem i część Cyrmy nad obszernem jeziorem tegoż imienia. Położenie wsi B. , oddalonej o 1 milę od stacyi kolei Iwanówki a zaledwie o ćwierć mili od samej kolei Pet. Warsz. , jest prawdziwie urocze. Leży on na obszernem wzgórzu, ocienionem drzewami najrozmaitszemi i okolonem dwoma podłużnemi w kształcie szerokich rzek rozściełającemi się jeziorami, z których każde ma z parę wiorst obwodu a brzegi i wyspy gajami porosłe. Nad tą piękną okolicą do r. 1832 wznosił się pałac okazały, następnie zburzony przez rodziców teraźniejszego właściciela Ant, Wejttko, ktory atoli w r. 1878 zbudował sobie dom wcale ładny. Kościół pod wezw. S. Anny, w 1787 przez Fryd. Mikołaja ManteufflaSzoege we włoskim stylu tu wzniesiony, odznaczał się pięknemi wysmukłemi wieżami, które jednocześnie z pałacem zbite i niz Bernów Bernsdorf Bernstadt Bernucie Berny Berowiaki Beroza Bersa Berschkallen Bersteln Berszada Ber Berszienen Bersztańskie Bersztel Berszty Berszupa Berta Bertatowce Bertąg Bertel Beruń kiemi drewnianemi zastąpione zostały. Parafia katolicka berzygalska liczy obecnie wiernych 3519. Tenże Fryderyk Mikołaj Manteuffel w r. 1792 zbudował na wyniosłem wzgórzu, na miejscu dawnego drewnianego, piękny murowany kościół protestancki, przedstawiający obecnie wspaniałą ruinę z wysoką sterczącą wieżą, odzwierciadlającą się w wodach jeziora. W archiwum rodz. berzygalskiej gałęzi Manteufflów przechowane są dotąd ciekawe dokumenty, dotyczące przeszłości kraju i częstych najazdów kryżborskieh Korffów na Berzygał. W roku 1816 przyjmowanym był w Berzygale cesarz Aleksander I przez ówczesnego dziedzica Mikołaja Manteuffla, szamb. kr. Stanisława Augusta. Przez Berzygał prowadzą liczne drogi komunikacyjne i handlowe. Z tych ostatnich od otwarcia kolei żel. P. W. tylko trakt birżańskolucyński głównie bywa uczęszczanym. Zarząd gminny i szk. ludowa w samym Berzygale, zarząd polic, . w mieście Rzeżycy. Berzygołka, ob. Utroja. Berzyn, karczma, młyn i folw. , pow. babimoski, ob. Komorowo. Berża, ob. Behrse. Berżałowce, wieś, pow. sejneński, gmina i parafia Berżniki, ma 24 dm. i 170 mk. Berżany, mko i dwór prywatny, w pow. szawelskim, nad Wentą, o 38 wiorst od, Szawel. Berżnik, Berżniak, jezioro, pow. sejneński, między wsiami Berżniki i Sztabinki, o 5 w. na wschód od Sejn, ma 277 morg. obszaru i 30 st. głęb. Brzeg wschodni i południowy wzgórzyste, zachodni płaski, bezleśny. Na rzegach wsie Krejwińce i Półkoty Br. Ch. Berżniki, wś i folw. rządowy, pow. sejneński, gmina i par. t. n. , przy drodze bitej z Sejn do Grodna, o 9 w. od Sejn, nad jez, Kelig i strumieniem łączącym jez. Iłgiel z jez. Pilwie. Posiada kościół par. drewniany, urząd gminny. W 1827 r. było tu 55 dm. i 464 mk. , obecnie ma 96 dm. i 729 mk. ; par. B. dek. sejneńskiego liczy 5866 dusz. Gmina B. ma 3640 mk. , rozl. 13748 m. , należy do s. gm. okr. I i st. p. w Sejnach o 8 w. ; w skład gminy wchodzą Berżniki wś i folw. , Berżełowce, Bosse, Degucie, Dworczysko, Duby, Grudzewszczyzna, Krasnogruda, Krejwińce, Kukle, Maciejowizna, Małe, Olszanka, Olkienszczyzna, Poćkuny, Podkukle, Półkoty, Posejnele, Posejny, Ryngelówka, Sadok, Suworowo, Świack, Weresowszczyzna, Wigrańce, Zaleskie, Zamiatyno, Zamby i Zegary. Berżona, rz. , dopływ Niemunia z prawej strony, przyjmuje z lewej strony strugę Węgierynkę; ma źródło w błocie Pohybel na półn. od Rakiszek. Berżory, wś rządowa w pow. telszewskim, nad jez. t. n. , o 32 w. od Telsz, kościół katol. ś. Stanisława, 1746 wzniesiony przez mieszkańców, filialny płotelski. Por. Płotele. Berżygal, ob. Berzygał. Berżynie, ob. Szawle. Berżyny, 1 wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Wojtkobole, par. Grazyszki. W 1827 r. liczyła 18 dm. i 153 mk. 2. B. , wś rządowa, pow. wyłkowyski, gm. Karkliny, par. Kieturwłoki; liczyła w 1827 r. 18 dm. i 148 mk. Besarabia, ob. Bessarabia. Beschine. ob. Baszyn. Beseniowa, słow. Beszenowa, węg. Besenöfalva, wieś na Podhala liptowskiem, nad Wagiem; ludności 255 dusz, przeważnie katolickiej 9 protestantów w 1870. Na piaskowcu karpackim potężny pokład białawego trawertynu; z niego tryszczą obok siebie dwie szczawy, które osadziły znakomity pagórek trawertynowy. Źródła obecnie niewiele wody dają; zostawiają czerwony osad. Według Zejsznera ciepłota wody 25 sierpnia 1839 wynosiła 11, 5 C. Besidny, potok, wypływa w obr. gm. Urycza w pow. stryjskim, płynie głębokiemi paro wami z pod działu uryckiego 842 m. w kie runku południowozachodnim, a zabrawszy li czne podgórskie potoczki, uchodzi po przeszło ćwierćmilowym biegu z lewego brzegu do Urycza, dopływu Stryja. Br. G. Besiekiery lub Biesiekiery, kol. , pow. łęczycki, gm. i par. Grabów. B. należały dawniej do dóbr Grabów, obecnie zostały rozkolonizowane. W 1859 było tu 19 dm. , 113 mk. , obecnie 47 dm. Obszar ogólny gruntów 1134 m. Znajdują się tu rozwaliny starożytnego zamku, okolonego rowem. Budynek ma długości 55 arszynów, 30 szer. a wysokości 20. Baszta trzyma w kwadrat po 15 arszynów a wysokości 35; grubość murów około 4 łokci. Pod zamkiem znajdują się piwnice i pieczary. W XV stuleciu B. należały do rodziny sokołowskich, z których Wawrzyniec, wojewoda łęczycki, około roku 1500 wystawił niewielki lecz obronny zameczek. W roku 1597 nabył go wraz ze wsią kardynał Andrzej Batory, synowiec króla Stefana, i oddał następnie za swoją synowicą Jerzemu Rakoczemu, który nie mieszkał w nim, lecz puszczał w dzierżawę. W pierwszej połowie XVII wieku jeden z takich dzierżawców, Jan Szymon Szczawiski, starosta łęczycki, nabywszy na własność upadły zamek, w r. 1653 podźwignął go i wyrestaurował, na pamiątkę czego wszystkie w nim oddrzwia rodzinnym swoim herbem Prawdzie ozdobił. Po jego śmierci wieś z zamkiem poszła na exdywizyą dla zaspokojenia dłużników. Nabył ją jakiś szlachcic herbu Ogonczyk, który także zostawił po sobie siady wcyfrach, godłach i niezdarnych malowidłach alfresco treści religijnej. Po nim były w posiadaniu Gajewskich; z nich jeden zamek tutejszy z dwóch piętr na jedno zniżył. Od roku 1800 przestał być mieszkalnym, a nowy dziedzic Kretkowski obrócił go na gospodarski użytek. Była to niewielka w czworogran wystawiona budowla na kępie, do koła wodą oblanej. Na czele jego wznosiła się wieża, od spodu czworokątna a od góry ośmiokątna, ze spiczastym daszkiem, przez którą na dziedziniec zamkowy brama prowadziła. Z pomników pierwotnej architektury zamku tego dochowały się tylko sklepienia gotyckie w dwóch dolnych pokojach; wszystkie zaś inne ślady odnoszą się do czasów restauracyi Szczawińskiego, który, gdzie tylko na to pozwoliło miejsce, wszędzie marmurowe swoje herby poumieszczał. Dwie tablice marmurowe, nad bramą i nade drzwiami wchodowemi znajdujące się, zawierają w łacińskim napisie historyą tego gmachu. Opis i rysunek podały Kłosy VII, 21. Besiekierz, nazwa okolicy ob. , co do samej formy pokrewna z takiemi nazwami jak Świnikierz, Sadykierz w Rawskiem, tudzież Besk i Besiekiery w Łęczyckiem. W obrębie jej leżą B. Gorzewo, wś i folw. , B. Nawojowy wś i folw. , B. Budny wś i folw. , wszystkie trzy nad rz. Moszczenicą, pow. brzeziński, gm. Biała, par. Gieczno. Leżą pomiędzy Zgierzem a Mąkolicami. W 1827 r. wszystkie trzy liczyły 34 dm. i 314 mk. Obecnie B. Gorzewo ma 140 mk. , 17 dm. , ziemi włościańskiej 17, kolonistów 683 morg. B. Nawojowy, 150 mk. , szlach. 41, 13 dm. , ziemi włośc. 49, szlach. 384 morg. ; B. Rudny, 340 mk. , 39 dm. ; ziemi włośc. 494, folwarcz. 160 morg. Besk, stary i nowy, wś, pow. łęczycki, gm. i par. Grabów. W 1827 r. było tu 9 dm. i 106 mk. Beskid. Jestto nazwa dość nieokreślona, zarówno etymologicznie ob. Beskidy, jak topograficznie. Odnosi się niekiedy do pojedynczych szczytów, niekiedy do pewnej części Karpat galicyjskich a niekiedy nawet do całego ich pasma z wyjątkiem Tatr od Szliąska do Bukowiny. Na określenie pasma gór wyrażenie Beskidy wydaje się nam stowniejsze. Beskid, szczyt w głównym grzbiecie granicznym Tatr nowotarskich, w obrębie wsi Muru Zasichłego; narożnik między dolinami Kasprową od zachodu, Stawów Gąsienicowych od wschodu; na mapach Kummersberga Bl. 35 i Loschana wpisano w tern miejscu nazwę Piargi. Od tego wierchu ciągnie się między dolinami Goryczkową od zachodu a Kasprową od wschodu grzbiet 3034 3414 m. długi ku północy; drugi po nad Kasprową i Jaworzynką od zachodu a doliną stawów Gąsienicowych od wschodu dł. 6069 m. , aż po Nosal. W nim leżą wierchy Kopa Magóry i Kopa Królowy. Od ostatniego wierchu ciągnie się przez Kopienice, aż ponad Hławówkę i Cyrlę. grzbiet lesisty, 8345 m. długi, ku północy. Wzn. Beskidu 2006. 28 m. Zejszner; 1998. 89 Loschan, 1995. 8 Kreil; 2002 Kolbenheyer. Br. G. Beskid kocierski, małe pasmo gór, do 710 m. npm. wysokie, bujnym lasem świerkowym porosłe, między Andrychowem a Żywcem. Beskid Wielki, szczyt w Karpatach lesistych, w dziale między przesmykami dukielskim a skolskim, 1005 m. wys. Beskid Wołosacki, szczyt w Karpatach lesistych, u źródeł Stuposianki, 1096 m. wys. Beskidowiec, potok górski, wypływa w obr. gm. Wyszkowa w pow. dolińskim, z pod Czarnego Wierchu 1034 m. , powyżej połoniny Beskidami zwanej; płynie głębokiemi parowami w kierunku północnowschodnim i po półmilowym biegu uchodzi z lewego brzegu w obr. tej gminy do Mizuńki, dopływu Świcy. Beskidy. To pasmo gór ma początek w przesmyku Jabłonki 601 m. , koniec u wklęsłości dukielskiej 463 m. , dł. 32 mii geogr. , szer. 8 15 mil. Pasmo główne na płd. się ciągnie, na granicy lub blisko. Skład piaskowiec karpacki; jałowy, więc i roślinność jałowa, tylko drzewa się udają. Właściwością B. jest kretynizm. Beskidy zwane także za Staszicem Bieszczadem są w ogólniejszem znaczeniu tylko książkową nazwą. Lud pisze Tatomir dla całego pasma gór karpackich nigdy tej nazwy nie używa, a i nazwy Karpat wcale nie zna. Beskidem albo Beskidkiem nazywa lud tylko pojedyncze wierzchy, a najczęściej grzbiety, przez które prowadzą przejścia; kid znaczy bowiem w narzeczu górali z okolicy Skoczowa grzbiet; bez kid, beskid znaczyłoby więc tyle co przez grzbiet Zeiszner. Beskid nad Andrychowem, Beskidek na wsch. od Babiej góry, przejście z doliny Skawicy do doliny Orawy, Beskid nad Klimcem, przez który prowadzi trakt ze Stryja do Munkacza i t. p. Polscy podgórzanie i górale pasma karpackie górami, w Wadowickiem także groniami zowią; również i ruski góral nazywa Karpaty tylko poprostn górami, hory. Beskidy rozpadają się na kilka części. Beskidy zachodnie rozpościerają się od przecznicy jabłonkowskiej na Szląsku aż po rzekę Rabę w Galicyi. Grzbiety ich sięgają w przecięciu do wysokości 550 632 m. , szczyty do 1260 m. Pasma główne czyli środkowe nie są wszędzie najwyższe, gdyż miejscami przewyższają je poboczne gałęzie. Najwyższy szczyt Babia góra, wznosząca się na źródłowisku Skawicy i czarnej Orawy, ma 1722 m. wysokości. Podgórze Beskidów zachodnich, wznoszące się w przecięciu do 350 m. , rozpościera się aż po południową krawędź doliny Wisły. Linia rozgórza, t. j. linia łącząca te miejsca, gdzie góry nie ustają jeszcze wprawdzie, lecz gdzie już od Beschine Beseniowa Besidny Besiekiery Beskidowiec Besiekierz Besk Beskidy Berzygołka Beskid Beskid kocierski Beskid Wielki Beskid Wołosacki Besarabia Besiekierz Besnica ostatnich wyłomów rzek rozchodzić poczynają i spadek coraz większy ku równinom biorą przypada nad Białą koło miasteczka Białej, nad Sołą powyżej Kęt, nad Skawą około Wadowic, nad Rabą około Myślenic. W okolicy Krakowa od Tyńca aż do miasta Podgórza przypiera podgórze Beskidów zachodnich Krzemionkami 316 m. aż po sam brzeg Wisły, która oddziela je tutaj od wzgórzystej krainy krakowskiej. Część ta Beskidów jest w ogóle dostępną. Przerzynają ją bowiem liczne doliny, jako to dolina górnej Skawy i Skawicy z kotliną Suchej. Otwierają one przystęp aż do samych pasm grzbietów środkowych, których przełęcze zaklęsłe ułatwiają przeprawę z Galicyi do Węgier. Część gór, ograniczona Rabą, Dunajcem i Popradem, nie ma wspólnej nazwy. Grzbiet jej główny, ciągnący się od źródeł Raby na zach. aż po wyłomy Dunajca i Popradu na wsch. , a staczający się stromo ku płd. i wsch. nazywają Górcami, a skaliste góry, przez które Dunajec żłobi sobie łożysko malowniczym, podłużnym wyłomem, zowią Pieninami. Najwyższy szczyt w Gorcach, Niedźwiedź na płn. od Łopuszny nad Dunajcem ma 1309 m. , a najwyższy szczyt w Pieninach, Trzy Korony 948, 6 m. wysokości. Górce są nazwą ludową. Tak nazywają Podhalanie to pasmo gór, które w stosunku do wysokich Tatr nie zasługuje podług ich zdania na nazwę gór właściwych i dla tego zwą je pogardliwie górkami tylko, czyli górcami. Nazwę Pienin ograniczają zwykle do malowniczych, przepaścistych, głębokiemi jarami poprzerywanych skał wapienia ryfowego pomiędzy Czorsztynem, Szczawnicami. W rzeczywistości jednak pasmo wapienne tej samej formacyi ciągnie się wielkim łukiem opasującym od płn. Tatry, który poczyna się. w dolinie Wagu, w stolicy trenczyńskiej na Węgrzech, przechodzi w dolinę Orawy, wysuwa się na płn. za Rogoźnik i Czorsztyn i ciągnąc ku południowemu wsch. , kończy się w stolicy szaryskiej, także na Węgrzech, na płn. od Preszowa. Od płn. są Pieniny łatwo dostępne, ku płd. , t. j. ku Dunajcowi, spadają stromo i prawie prostopadle, co im też przy znacznem wniesieniu nad poziom rzeki i ostro miejscami odrzynających się szczytach i grzbietach wiele od tej strony dodaje dzikiej malowniczości. Podgórze tej części gór rozpościera się od Myślenic nad Rabą i Wojnicza nad Dunajcem, gdzie przypada rozgórze, nizkiemi Cieklinami aż ku Bochni i dalej po międzyrzeczu dolnej Raby i dolnego Dunajca. Liczne doliny przerzynają w rozmaitych kierunkach tę część gór. Dolina Raby ciągnie się aż po główny ich grzbiet, a kotlina sądecka, rozgałęziając się wyłomami Dunajca i popradu w głąb gór, przerywa wszystkie ich pasma i przeprowadza przesmykami aż na południowe ich stoki Ruska Wola tuż pod Leluchowem niedaleko wnijścia Popradu do Galicyi 483 m. n. p. m. . Beskidy niskie rozpościerają się od wyłomów Dunajca i Popradu aż na źródłowisko Sanu. Część ta Beskidów, zwracająca się już z pełnego wsch. ku południowemu wsch. , jest w pasmie galicyjskich Karpat najniższą. . Najwyższe jej wierzchy nie wznoszą się wyżej nad 1200 m. Podgórze nizkich Beskidów zniża się bardzo łagodnie i sięga daleko w głąb kraju, aż po za Tarnów góra św. Marcina, Pilzno, Ropczyce. Rzeszów, Łańcut, Jarosław i Przemyśl góra Zamkowa 359 m. , miejscami nagle się odrzynając, miejscami zaś gubiąc się nieznacznie w nizinie Wisły i Sanu. Linia rozgórza przechodzi tutaj nad Ropą powyżej Gorlic, nad Wisłoką około Jasła, nad Jasełką powyżej Wrocanki, nad Wisłokiem powyżej Czudźca, nad Sanem powyżej Przemyśla, nad Wiarem poniżej Kalwaryi. Jest to najdostępniejsza ze wszystkich części Beskidów, przerznięta mnóstwem dolin, jak np. doliną jasielską, dolinami Ropy, Jasiołki i górnej Wisłoki, Wisłoka i Sanu. Pośród gór rozpościera się tutaj pomiędzy Wisłokiem a Sanem Krosno, Jaćmierz, Rymanów, Zarszyn, Sanok rozległa okolica międzygórska, zwana sanockiemi dołami. W tej części gór leży też przecznica dukielska, najwygodniejsza i najwyższa ze wszystkich przecznic, ułatwiających przeprawę z Galicyi do Węgier przez główne pasmo Beskidów najwyższe wzniesienie gościńca pomiędzy Barwinkiem i Komarnikiem 468. 8 m. . Beskidy wysokie rozpościerają się od źródeł Dniestru aż do źródłowiska Czeremoszów na granicy Galicyi i Bukowiny i do tak zwanego Rozrogu, zkąd rozchodzą się góry w rozmaitych kształtach w różne strony. Góry przybierają tutaj odmienną postać, wznoszą się coraz wyżej, od 1400 1700. , im dalej ku południowi wsch. ; szczyty ich zaostrzają się, boki są spadzistsze, ciaśniej zwarte. B. wysokie znane są więcej pod nazwą Karpat lesistych ob. . Grzbiet środkowy czyli graniczny Beskidów jest wszędzie połogim, lasami okrytym działem. Wszystkie ościenne łańcuchy mają ten sam kierunek co i grzbiet graniczny i idą w kształcie podłużnych działów, równolegle od siebie, połączone nizkiemi łękami na poprzek i na poprzek poprzerywane wyłomami większych rzek. Miejscami jest grzbiet graniczny najwyższy, miejscami. zaś wznoszą się wyżej od niego pasma ościenne. W środku na źródłowisku Wisłoki opadają wszystkie pasma najniżej, ciągną się wszędzie krainą lasów, grzbiety ich mają kształt falistej płaszczyzny i okrywają się gdzie niegdzie nawet uprawnemi zagonami. Zwężają się też tutaj zarazem najbardziej właściwe góry i linia rozgórza posuwa się najbliżej ku granicy, podczas gdy podgórze przeciwnie rozpościera się najdalej ku płn. w głąb kraju. Geologiczna budowa Beskidów jest bardzo jednostajna. Składają one się z piaskowca karpackiego, należącego do formacyi eocenicznej okresu trzeciorzędnego czyli kenozoicznego, który pokryty jest cienką warstwą ziemi i miejscami tylko wydobywa sią na po wierzchnię. Tylko w zachodniej części wy stępują na większym obszarze skały formacyi jurasowej i wapiennej okresu drugorzędnego czyli mezozoicznego i opasują dwoma pasmami pokłady piaskowca. Pasmo północne poczyna się w dolinie Beczwy, wchodzi do Galicyi koło Białej i ciągnie się równolegle z formaoyą piaskowcową, która je wielokrotnie przerywa, przez okolice Andrychowa, Wadowic i Wieliczki, aż ku Bochni. W okolicy Tyńca przy piera o to pasmo łańcuch pagórków tej samej formacyi, wydłużający się aż do brzegu Wisły koło Podgórza, który od zawartych w jego wa pieniu buł krzemieni nazwano krzemionkami. Południowe pasmo przychodzi ze stolicy tren czyńskiej przez dolinę Orawy do doliny nowo tarskiej i występuje najwybitniej w Pieninach na wyłomie Dunajca. Według rozprawy o Beskidach, napisanej przez prof. Świstunia z Rzeszowa czyt. Sprawozdanie z gimnazyum rzeszowskiego za rok 1876 podział powyższy Tatomira który i Karpaty lesiste zowie Bes kidem wysokim, należy zmienić w ten spo sób, że B. zachodnie mają sześć działów a między Olszą i Wisłą na Sląsku; b między dolinami Kisuczy, Bystrzyty, Soły, Nowotnianki i drogą UjsolNowoty; c od Milówki do Podhory; d Babia Góra; e Baraniapasmo; f dział Andrychowski. Beskidy zaś wschodnie czyli nizkie na cztery działy a między Skawą i Rabą; b między Rabą, Dunajcem, Popradem, doliną Szczawnie, Nowegotargu i drogą ze Spy tkowic do Orawy; c Pieniny; d między Du najcem, Popradem, przesmykiem dukielskim, Dołami Sanockiemi, Sanem i niżem nadwiślań8kim. Niektórzy autorowie twierdzą, że na zwa Beskidów jest nietylko książkową, że np. lud sam zowie Beskidami niskiem góry po obu stronach dukielskiego przesmyku a B. szerokiemi część Karpat lesistych, w dziale między przesmykami skolskim a delatyńskim. Znane też są w geografiach nazwy Beskidy polskie, śląskie i węgierskie orawskie. Porównaj dodatkowo art. Karpaty. F. S. Beskidy śląskie ob. Beskidy, rzęsistemi lasami porosłe, obfitują w drzewo na opał i budulec, w zwierzynę, rudę żelazną, kamienie młyńskie, ciosowe, brukowe i budowlane. Ze szkodliwych zwierząt, prócz lisów i mniejszych drapieżnych, pokazują się już tylko kiedy niekiedy wilki. Na polanach i łąkach B. śląskich utrzymują górale szałasy, w których pielęgnują stada owiec, kóz i krów dających mleko i wełnę. Z wełny owiec wyrabiają sukno wałaskie na spodnie i guńki a z mleka żętycę i bryndzę, Najwyższe szczyty Barania, Czantorya, Równica, Łysag óra, Kotarz, Ostry Sto żek i i. Według Jana Śliwki lud śląski zowie te góry Beskidami. F. S. Besko, wś, pow. sanocki, nad Wisłokiem, o 6 kil. od Zarszyna, ma parafią obu obrządków w miejsen. Własność banku galicyjskiego. Ma przysiołek Porębę. Parafia katol. dek. sanockiego, założona. 1594 przez Zygmunta III, liczy 1214 wiernych. Besnica niem. , kol. , pow. brodnicki, st. p. Gurzno. Bessarabia, kraj w państwie rossyjskiem, W południowozachodniej jego części, graniczy na północ z gubernią podolską i posiadłościami austryackiemi; na wschód z rzeką Dniestrem i morzem Czarnem; na południe z rzeką Dunajem, która dzieli Bessarabią od Rumunii, na zachód z rz. Prutem. Były obwód bessarabski 31967 w. kw. według Strielbickiego utworzony został z ziem, które otrzymała Rossy a na mocy artykułu IV traktatu bukareskiego, mianowicie z trzech głównych części 1 z Bessarabii właściwej, mającej 3 raje cynuty albo powiaty benderski, akkermański i kilijski, i 4 twierdze Izmaił, Kilia, Bendery i Akkerman; 2 z rai czyli powiatu chiocimskiego, to jest Bessarabii północnej, z twierdzą Chocimem, która należała do rodziny wybieralnego hospodara, z wyjątkiem szczupłych podatków płaconych sułtanowi; 3 z części Multan czyli Mołdawii wschodniej, leżącej na lewym brzegu rzeki Prutu i składającej się z powiatów czyli cynutów orhijewskiego, sorockiego, jasskiego, choterniczeńskiego, greczańskiego i kadrskiego. Właściwą Bessarabią zamieszkiwał w starożytności naród Bossów, którzy tu przybyli z gór Hemus Bałkanów, i otrzymała nazwisko od wodza ich Bessaraba. Inni pisarze, odnosząc wyraz Bessarab do VII wieku, wyprowadzają go od słowa tureckiego rabb albo rebb, znaczącego wódz, i przypuszczają, że Bessarab znaczyło dawniej wodza Bessów, a zatem nie ród i nazwisko, ale prosto tytuł. Inni, wreszcie, mniemają, że Turcy nazwali ten kraj Bess albo AkSerb, to jest Biała Serbia, a później Bessarabia. Cóżkolwiekbądź, Bessowie, podbici przez Rzymian, weszli w skład ogólny plemienia naddunajskiego i mieszkali na obu brzegach dolnych części Dunaju. Po licznych zmianach, ziemia Bessów i zmieszanego z nimi narodu Kumanów, w XIII wieku nazywała się już Bessarabia. W połowie XIV wieku bessarabski walihan posyłał wojsko swoje na pomoc cesarzowej byzantyńskiej Annie Sabaudzkiej, przeciw Janowi Kantakuzenowi; a przy końcu tegoż wieku Bessarabia. po krótkiej zawisłości od Węgier, znowu prze Beskidy Besko Bessarabia Beskidy śląskie Beskidy śląskie Beszcz szła pod panowanie wojewodów z rodu Bessarabów, który tymczasem wstąpił na tron Wołoszczyzny i Multan, i odtąd dzieliła zawsze los tych prowincyj, pod nazwiskiem Dolnych Multan. W r. 1470 wojewoda tych wszystkich ziem Stefan Wielki, pobity przez sułtana Bajazeta II pod WaleAlba Biała Dolina, odstąpił Turkom Bessarabią, a chociaż później, uderzywszy niespodzianie na Bajazeta i zwycięźywszy go na głowę pod Wasłujem, wrócił sobie wszystko co był utracił, wszelako po jego śmierci kraj ten zawojowali Turcy. W r. 1560, w opustoszałej j wojnami wyludnionej Bessarabii, osiadło około 30, 000 Tatarów nogajskich, którzy zająwszy dolną jej część, nazwali ją Budziakiem. Tatarzy budziaccy nabyli później znacznego rozgłosu, rozbojami i najazdami na Podole i Ukrainę. W wojnach Turcyi z Polską i Austryą składali oni bitne ale niesforne i niekarne wojsko posiłkowe. Bessarabia długi czas zostawała pod rządami hanów krymskich, ale później przeszła pod bezpośrednie panowanie Porty Ottomańskiej. Nakoniec roku 1812 przyłączona do Rossyi; ale Tatarzy nogajscy stąd ustąpili i osiedli na południowym brzegu Dunaju. Urządzenie tymczasowego rządu w Bessarabii, popis ludności, utrzymanie wszystkich stanów przy dawnych prawach zapewnione traktatem, poruczone było r. 1812 1813 admirałowi Czyczagów. Ponieważ Bessarabia przeznaczoną była na schronienie tych bojarów greckich, multańskich i wołoskich, którzy, z powodu przychylności dla Rossyi w ciągu poprzedniej pięcioletniej wojny, mogli ściągnąć na się prześladowanie Porty, przeto mianowany został do pomocy wojennemu i cywilnemu naczelnikowi Bessarabii, generałowi Hartung, jako drugi gubernator, Skarlat Sturdza, jeden z przedniejszych bojarów w obu księstwach, spokrewniony z hospodarami. Urządzenie spraw duchownych w Bessarabii polecono byłemu metropolicie kijowskiemu Gabryelowi, który poprzednio od roku 1793 do 1799, zarządzał kościołem nowo rossyjskim. Pograniczne twierdze Kilia, Akkerman, a zwłaszcza Izmaił, obwarowane zostały na nowo. Koło Izmaiła generał Tuczkow założył obszerne przedmieście, osiedliwszy je wychodźcami podczas wojny, z Turcyi, księstw Ńaddunajskich, Galicyi, nawet Rossyi. Kiszyniew wyznaczony na stolicę obwodu i miejsce pobytu głównego naczelnika. Po traktacie wiedeńskim r. 1815, szczególny udział w losach Bessarabii brał sekretarz stanu hr. Capo d Istria; jemu Bessarabia obowiązana za pierwotną swoją organizacyą. Lundość różnorodna i niedogodne urządzenie dochodów skarbowych, były powodem, że dawniejszy zarząd Bessarabii został zniesiony i poruczony komitetowi, składającemu się z mołdawskobulgarskich bojarów i obywateli, kilku urzędników rossyjskich, pod prezydencyą gubernatora ekaterynosławskiego Kalageorgia. Temu komitetowi polecono ułożenie ustawy dla Bessarabii, która zatwierdzoną była r. 1816, i obowiązywała do r. 1818. Główny zarząd tej prowincyi miał być powierzony wyższemu dygnitarzowi, z tytułem Namiestnika pełnomocnego. Na urząd ten powołany podolski gubernator wojenny, generałporucznik Bachmetiew. W miesiącu maju 1818 r. , cesarz Alexander zwiedził Bessarabią, i w tymże roku zatwierdził nową ustawę zarządu, przygotowaną przez Bachmetiewa, który w r. 1820 urząd swój ustąpił generałowi Inzow, głównemu opiekunowi kolonistów w Rossyi południowej. W r. 1823 mianowany został generałgubernatorem noworosyjskim i namiestnikiem pełnomocnym Bessarabii hr. Woroncow, i tym sposobem obie te prowincye zlały się w jednę całość. Nowa ustawa dla Bessarabii zatwierdzona została r. 1828. Główny jej naczelnik, zamiast tytułu namiestnika pełnomocnego, otrzymał nazwę bessarabskiego generałgubernatora i prezesa rady obwodowej. Miasta Reni, Akkerman, a zwłaszcza Izmaił, urządzone zostały na porty handlowe. W r. 1835 podzielono Bessarabią na 8 powiatów chocimski albo chotynski, jasski, sorocki, kiszyniewski, orgiejewski, benderski, kagulski i akkermański. Nadto, miasto Izmaił z wydzielonem terrytoryum składa osobny zarząd miejski gradonaczalstwo. Bessarabia miała wtedy przestrzeni 38. 996 wiorst kw. ; z tych jednę trzecią część zajmują grunta uprawne, tyleż łąki i pastwiska. Położenie górzyste. Odrośl gór karpackich, wszedłszy do Bessarabii, składa oddzielny systemat gór, biorący początek w powiecie jasskim; najwyższy jego punkt leży o mil cztery i pół od miasta Bielc. Znaczniejsze z gór są KodroDobykuło i KajDobykuło. Bessarabią oblewają od strony południowowschodniej wody morza Czarnego. Główniejsze rzeki są Dniestr, Prut, Dunaj, Reut wpadająca do Dniestru i Jałpuch do Dunaju. Pomniejsze rzeki latem często wysychają i wtedy daje uczuć się niedostatek wody. Jeziora słono i słodkie znajdują się w znacznej ilości, zwłaszcza w południowej części obwodu, w powiatach kagulskim i akkermańskim; większe z nich są Kaguł, Jałpuch, Katłabug, Kitaj, Sasik i t. d. Klimat w ogólności bardzo łagodny. Północna część obwodu zimniejsza od południowej, w której powiaty kagulski i akkermański zasłonione są górami od mroźnych wiatrów. Lato zwykle bardzo gorące, zima niekiedy surowa, ale niekiedy wilgotną, co utrudza komunikacyą. Grunta gliniaste, pomieszane z piaskiem, w wielu miejscach pokryte warstwą czarnoziemu, nader urodzajne, wydają obficie pszenicę, żyto, jęczmień, proso i kukurydzę, zwłaszcza w powiatach kagulskim i akkermaiskim. Ale rolnictwo nie stanowi głównego przemysłu mieszkańców, którzy częścią zakupują zboże z innych gubernij. Rosną tu len, konopie, tytuń, dynie, rozmaite jarzyny, drzewa owocowe i t. d. Wino wyrabia się w znacznej ilości, ale nie zaleca się smakiem. Stepy i łąki rozciągają się na znacznej przestrzeni. Tak nazwany step budziacki, przymykający do morza Czarnego, ma około 30 mil długości a przeszło 20 szerokości, i dostarcza prawie przez cały rok wybornej paszy dla licznych trzód i stad. Z tego powodu chów bydła w kwitnącym tu jest stanie. Dawniej Bessarabią ocieniały obszerne lasy, ale teraz są wyniszczone. Drzewa budowlanego bardzo mało; opałowe zaś spławia się Dniestrem. Zwierzyna natrafia się w lasach północnej części; na południu korzystniejszem jest rybołówstwo. Z pomiędzy minerałów znajdują się w Bessarabii granit, marmur, wapień, saletra. Ostatnią zbierają w jeziorach blizkich morza Czarnego, a raczej w małych jego zatokach. Corocznie osiada soli morskiej do 7, 000, 000 pudów. Przemysł rękodzielniczy i handel na nizkim są stopniu. Tylko Ormianie i Grecy prowadzą handel winem i niektóremi płodami królestwa zwierzęcego. Ludność Bessarabii wynosiła 1850 r. około 990, 000 płci obojga. Składała się z Mołdawian, Rosyan, Greków, Bułgarów, Ormian, Serbów, Tatarów, Żydów, Cyganów, tudzież kolonij rozmaitych cudzoziemców, a zwłaszcza Niemców. Ukazem z dnia 29 lutego 1828 r. poddaństwo zniesione w Bessarabii, i wszyscy mieszkańcy zaliczeni zostali do rzędu wolnych rolników. Mołdawianie i koloniści w ogólności są zamożni. Na mocy traktatu paryzkiego, zawartego dnia 30 marca 1856 r. , sprostowaną została granica Bessarabii i należąca do niej przestrzeń 205 mil kw. wcielona do Multan czyli Mołdawii. Część tej przestrzeni t. z. B. rumuńska na mocy traktatu berlińskiego 1878 r. wróciła do Rossyi. Według najnowszej statystyki rossyjskiej Wsieobszczij kalendar 1880 r. gub. bessarabska dzieli się na 7 powiatów; rozległości ma 883 mil kw. czyli 43267 w. kw. ; miejscowości zaludnionych liczy 1302; ludności ob. płci 1143732; na 100 męż. 90. 9 kob. ; w ciągu roku rodzi się 47498; w ciągu roku małżeństw 7981; cyfra śmiertelności 2, 60. W miastach żyje 20, 5 ludności. W ogólnej cyfrze na 100 ludności 86, 7 prawosławnych i jedynowierców, 0, 8 raskolników, 0, 2 ormianogregoryanów, 0, 4 rz. katolików, 3, 0 ewangelików, 8, 9 izraelitów tych ostatnich według kalendarza Hurlanda 98114. Co do narodowości na 100 wypada 15, 8 rossyan, 2, 5 bulgarów, 3, 3 niemców, 67, 4 mołdawian, 9, 1 żydów, 1, 9 cyganów. W całej guSłownik Geograficzny. Zeszyt III. bernii są 4 parafie rzym. katolickie, połączone w jeden dekanat bessarabski. Dekanat bessarabski dyecezyi tyraspolskiej, obejmuje 4 parafie Kiszyniew, Chocim, Bielce i Krasnę a liczy 5579 wiernych. Co do gleby to półn. część B. jest czarnoziemista. Najgrubszy czarnoziem u źródeł rzek Byk i Czuhur, tudzież nad Reuttem i Rakowcem. Im dalej ku płd. , tern pokład cieńszy. Na granicy powiatu jasskiego i sorockiego grunt błotnisty i słonawy. Brzegi rzek piaszczyste lub gliniaste. Źródła Enc. Org. ; Egunowa Zapiski; Zaszczuka Bessarabia; A. Stuckenberga Opisanije Bessarabskoj obłasti. Bessenofalva, ob. Beszenowa. Bestercz, ob. Bańska Bystrzyca. Bestroski, os. leśna, pow. wschowski, niem. Ohnesorge. Bestużewo, wś, pow. zadoński, gub. woroneska między Zadońskiem a Woroneżem, st. p. Bestwin, wieś, pow. krotoszyński, należy do klucza baszkowskiego; 52 dm. , 370 mk. 142 ew. , 228 kat. , 111 analf. Na początku XVI wieku była własnością Bnińskich, nastę pnie Karnkowskich, z ktorych pochodził prymas Stanisław Karnkowski, później Konarskich, Zborowskich, nareszcie dostała się w XVII w. Sieniutom. Odtąd miała tych samych właści cieli co dobra baszkowskie. M. St Bestwina i Bestwińka z Kaniowem bestwińskim i Głębinowem, wsie, pow. bialski w Ga licyi, 3456 n. a. morgów rozl. , 366 domów, 2323 dusz; parafia w B. dek. bialskiego 3496 dusz erygowana w r. 1100; kościół parafialny poświęcony w r. 1632 przez Tomasza Obor skiego; bisk. leodycejskiego, sufr. krakow skiego; szkoła ludowa dwuklasowa, st. p. , go rzelnia, obszar dworski należy do majoratu arcyks. Albrechta, feldmarszałka wojsk austryackich. Leży na granicy Szląska austryackiego, blisko kolei żelaznej. M. M. Bestwiny, pow. nowomiński, gm. Siennica, par. Lipno. Beszcz, wś, pow. krakowski, par. Kraków, o 5 kil. od Krakowa, własność gminy tego miasta. Beszków, wś, pow. radomski, gm. Rogów, par. Jastrząb. Besznica, folwark przy granicy Prus, w pow. rypińskim, gm. Dzierzno, par. Lubowidz, własność Czapskich, powierzchni 180 morg, w tern gruntu ornego 120 morg. ; liczy 12 mk. , 2 dm. ; na terytoryum tego folwarku znajduje się posterunek straży pogranicznej. Besznica, kol. , pow. brodnicki, par. Górzno. Beszowa, Bęszowa, Banszowa, wś rządowa, pow. stopnicki, gm. Oleśnica, par. Beszowa. Dawne województwo sandomierskie, pow. wi11 Bessarabia Beszowa Besznica Beszków Bestwiny Bestwina Bestwin Bestużewo Bestroski Bestercz Bessenofalva Bessenofalva Bettler Betygoła Beuthen Beutnersdorf Beversdorf Bewern Beyern Beyersdorf Beyditten Beynuhnen Bezanka Bezbrudy Bezdany Bezdół Bezdziedowicze Bezdzież Bezednia Bezek Bezgołówna Bezimienna Bezimienne Bezine Bezlesie Bezławki Bezmichowa Bezniuchy Besztanków Beznoskowce ślicki. Leży przy drodze z Pacanowa do Po łańca. Wieś ta była własnością rodu Jastrzęb ców. Wojciech Jastrzębiec, bisk. krakowski, wystawił tu na miejscu drewnianego murowa ny kościół w 1407 r. a w 1421 r. osadził kś. Paulinów i oddał im B. na utrzymanie klaszto ru Długosz III 124, 5. Obecnie kościół ten jest parafialnym. W 1827 r. B. liczyła 39 dm. i 254 mk. Par. B. dek. stopnickiego, 3404 dusz. Br. Ch. Besztanków, Basztanków, wieś, pow. olhopolski 808 dusz męz. , 1, 944 dzies. ziemi włośc. a 4505 dworskiej. Należała dawniej do Urbanowskich, dziś do Eustachego Jełowickiego. Beszyce, Bęszyce, dolne i górne, wsie rządowe, pow. sandomirski, gm. i par. Koprzywnica. Wspomina obie już Długosz III, 377. W r. 1827 liczyły 12 dm. i 73 mk. Beszyno, wś, pow. włocławski, gm. Lubien, par. Białotarsk. W 1827 miała 9 dm. i 156 mk. , obszaru 631 m. Dobra B. liczą w swoim obrębie wsie Konibród, Sokulec, Ziemowizna, Kowalki, osada Józefowo, os. młynarska Ziemowizna i część Szewa małego. Betgoła, ob. Betygoła. Betlanowce, węg. Bethlenfalva, niem Bethelsdorf, wieś w hr. spiskiem Węg. , kościół katol. filial. , płóciennictwo, 605 mk. H. M. Betsche, ob. Pszczew. Bettler, st. dr. żel. BanreveDobszyna, między Rożnowem a Dobszyną, . na Węgrzech. Betygoła, Betgoła, po żm. Betigała, mko, pow. kowieński, o 74 w. od Kowna. Kościół paraf. katolicki św. Mikołaja, drewniany, zbu dowany 1416 przez w. ks. lit. Witolda, odno wiony 1851 przez parafian. Parafia katolicka dekanatu wielońskiego dusz 7927; kaplica na cmentarzu w B. Filie w Ugianach, Polepiach i Miłoszajcach pod wezw. Chrystusa Ukrzy żowanego, drewniana, zbudowana 1785 przez obyw. Januszkiewicza. B. leży u zbiegu Wewirży z Dubissą, na dwóch wyniosłych gó rach. Tu Witold i Jagiełło pierwszy kościół fundowali; tu mieszkał arcykapłan pogański Gintowt. Krzyżacy zwali B. Betgale i czę sto pustoszyli okolicę, kusząc się o zdobycie Aukajmu na górze Pilkałnas tuż pod B. Roku 1706 była tu potyczka ze Szwedami. Połowa parafii B. należy do pow. kowieńskiego, poło wa do rossieńskiego. F. S. Beuthen, ob. Bytom i Budyssa niższa. Beutnersdorf, ob. Bartna strona. Beversdorf, ob. Bobrownik. Bewern, ob. Bebra. Beyern, ob. Raudań. Beyersdorf, ob. Piotrowo. Beyditten i Beynuhnen, kilka wsi w Prusiech wschodnich, w pow. fyrlądzkim, królewieckim, darkiańskim. Beynuhnen, wś, pow. darkiański; jest tu cenny gabinet odlewów gipsowych p. Farenheida. Bezanka, rzeka, lewy dopływ Wilii, uchodzi niedaleko i powyżej Wilna. Bezbrudy, Bezbródy, wś, pow. złoczowski, leży nad rzeczką Pełtew, oddalona o pół mili od Kutkorza a 2 mile na północ od Glinian, o milę na południe od Buska. Okolica tutejsza należy do najżyzniejszych w Galicyi, ziemia czarna i ciężka, pokład jej nadzwyczaj głęboki, położenie równe, niskie, sianożęcia doskonałe, lasu poddostatkiem. Przestrzeni obejmuje posiadłość większa roli ornej 411, łąk i ogrodów 108, pastwisk 25, lasu 853 mórg; posiadłość mniejsza roli ornej 334, łąk i ogrodów 238, pastwisk 21, lasu 82 m. a. Ludności ma rzym. kat. 276, gr. kat. 353, izraelitów 56 razem 685. Wieś ta należy do rzym. kat. i gr. kat. parafii w Kutkorzu i jest tej ostatniej filią. Szkołę ma filialną. Właściciel Henryk hr. Łączyński. Bezdany, wś, pow. wilejski, i majętność przeważnie leśna, około 6, 000 dzies. obszaru zawierająca, w parafii Niemenczyńskiej, nad rzeką Wilią położona, o 24 w. od Wilna odległa, ze st. dr. żel. Petersb. Warsz. t. n. między Wilejską a Drużyłami. Majętność ta, jak świadczą dokumenty w archiwum teraźniejszego dziedzica zachowane, nadaną była w roku 1516 feria tertia post festum S. S. Omnium 4 listopada przez Zygmunta I króla polskiego Ulrykowi Hozyuszowi, horodniczemu wileńskiemu, ojcu wiekopomnego Stanisława Hozyusza, od tej posiadłości przezwanego na Litwie Bezdany Patrz Pisma Adama Mickiewicza t. VII str. 157, wydanie Merzbacha z 1858 r. a znanego w Europie pod nazwiskiem wielkiego kardynała, który przewodniczył koncylium trydenckiemu w charakterze legata papieskiego. Po śmierci Ulryka odziedziczył B. młodszy syn jego Jan, a po nim syn Jana, Ulryk Hozyusz, który w r. 1605 d. 1 marca sprzedał tę majętność za 5, 000 złotych księdzu Wilczopolskiemu, kanonikowi wileńskiemu, a ta sprzedaż tegoż dnia i roku konfirmowaną została przez króla Zygmunta III. W kilka lat później, t. j. 5 września 1609, ks. Wilczopolski pomienione dobra wieczyście darował ojcom jezuitom kolegium wileńskiego i akt darowizny na rokach trojeckich wileńskich zeznał. Odtąd pozostawały one we władaniu O. O. Jezuitów aż do kasaty ich zakonu. Po zniesieniu zaś jego, dobra B. przywilejem kr. Stanisława Augusta, datowanym z 12 lipca r. 1774, nadane zostały dziedzictwem pisarzowi Wgo ks. Lit. późniejszemu wojewodzie brzeskiemu Mikołajowi Łopacińskiemu z obowiązkiem opłaty co rok na rzecz funduszu edukacyi narodowej 4 i pół procentów od wieczyście na tych dobrach lokowanej summy 72, 222 złp. , 6 gr, i 2 szelągów. Pozostają one dotąd w posiadaniu rodu Łopacińskich, z opłatą roczną znacznie zwiększoną do skarbu Państwa i stanowią obecnie własność Ignacego, prawnuka w prostej linii Mikołaja Łopacińskiego. Skutkiem Najw. manifestu z dnia 19 lutego 3 marca 1861 r. , wydzielono z tej majętności i nadano włościanom z dawien dawna tam zamieszkałym około 400 dzies. gruntów. Ludność ich, według ówczesnego popisu, wynosiła 184 osób obojej płci, wyznania rzym. kat. Oprócz tego w obrębie dóbr B. , w jednej fermie, jednej wsi i kilkunastu zaściankach, na 600 dzies. gruntów ornych i łąk, zamieszkuje ze 20 rodzin szlacheckiego przeważnie pochodzenia i wyznania rzym. kat. , w charakterze dzierżawców tych osad rolnych. Beszta ziemnego obszaru, około 5000 dzies. , pokryta jest puszczą sosnową, w której jeszcze na początku b. stulecia drzewa na maszty okrętowe gęsto porastały. O puszczy tej wspominają w swych poezyach Sarbiewski Quales Lucisci vel Nemencini lucus Udumve Bezdani nemus I Ep. i Naruszewicz, który, jak wiadomo, był proboszczem niemenczyńskim Patrz jego Oda VII, Niemenczyn. Bezdół, niem. Beesdau, folwark założony 1854 roku w powiecie toruńskim, parafia Dźwierzno. Bezdziedowicze, wieś w powiecie lepelskim, z kaplicą katolicką par. Zahacze. Bezdzież, mko, pow. kobryński, o 6 w. od Chomska ku płd. zach. , nad błotami, które ota czają jez. sporowskie, w dawnem województwie brzeskiem pow. piński, Okolica płaska, obfi tuje w lasy, bagna, pastwiska. Grunt w daw nej parafii katol. B. dek. kobryńskiego czarnoziem, margiel, piasek, glina Lachnicki. W okolicy rzeki Jasiołda, Ossownica, Linijka, Dewianica. Dziś w B. jest dekanat prawosław ny, obejmuje 12 parafij a liczył 1857 r. 16488 dusz. Pod B. d. 8 września 1771 stoczoną by ła wielka bitwa przez ks. Michała Ogińskiego z generałem Albiszewem. F. S. Bezednia, przysiołek wsi Sidorowa. Bezek, wś i folw. , pow. chełmski, gm. Staw, leży w okolicy wzgórzystej i błotnistej, na lewo od szosy z Chełma do Lublina. Posiada cerkiew rusińską, młyn parowy, cegielnię. W 1827 r. było tu 53 dm. i 322 mk. Obecny obszar gruntów dworskich 2722 m. ; włościań skich 1168 m. N. K. Bezgołówna, ob. Zhar. Bezimienna, wś, pow. berdyczowski, nad małą rzeczką wpadającą do Hnyłopiata, o 5 w. od m. Machnówki, o 12 od Berdyczowa. Mieszkańców prawosławnych 527, katolików 14, izraelitów 11 razem 552. Cerkiew parafialna zbudowana w 1799 r. Ziemi 1241 dzies. , pierwszorzędny czarnoziem. Należy do kilku właścicieli; zarząd gminny we wsi Wołczyńczach, policyjny w Machnówce. Kl. Przed. Bezimienna, rz. , powstaje w okol. m. Wasylkowa, w pow. wasylkowskim, płynie w kie runku południowym, wpada do rz. Miry a ta do rz. Horochowatki. E. R. Bezimienne, błoto w pow. kijowskim, między wsią Kozarowicze a Hlebówką, 3 w. dł. , 250 saż. szer. Fund. Gub. kij. Bezine, ob. Bzinne. Bezlesie, ob. Rundany. Bezławki, niem. Beeslack, wś, pow. rastemborski na Warmii. Według Kętrzyńskiego jest to jedna z dwóch na cały pow. rastemborski parafij polskich. Bezmichowa, 1. B. górna, wś, pow. Lisko, o 7 kil. od Liska, w par. rz. kat. Lisko, a gr. kat. Manasterzec. Właściciel baron Bees. 2. B. dolna, wś, pow. Lisko, o 6 kil. od Liska, w par rz. kat. Lisko, a gr. kat. Manasterzec. Własność hr. Krasickich. Bezniuchy, wś, gub. witebska, nad rzeką Niszczą. Beznoskowce, wś, pow. kamieniecki, 265 dusz męz. , 63 jednodw. Ziemi włośc. 545 dz. Do Rakowskich 632 dz. , do Szydłowskich 751 dzies. należy. Dr. M. Bezodnia, rz. , poczyna się w pow. kijow skim, płynie pod wieś Leśniki i wpada do rz. Wety a ta do Dniepru. E. R. Bezów, wś, pow. bocheński, o 5 kil. od Uścia solnego, w parafii Cerekiew, własność Grabczyńskich. Bezowłuk, ob. Buzułuk. Bezpieczna, wś, pow. humański, nad rz. Horskim Tykiczem, o półtorej wiorsty od m. Koneły a o 5 w. od m. Sokołówki tej samej w której podług mylnych mniemań miał umrzeć St. Czarniecki, przy wielkiej drodze handlowej z Humania do Piatyhor, Skwiry i dalej. Mie szkańców 680 prawosł. Cerkiew parafialna pounicka, zbudowana w 1755 r. Wizyty Humańskiego Dziekanatu z roku 1761. Ziemi 1656 dzies. , pierwszorzędnego czarnoziemu, należy do Susalinej. Zarząd polic. w Humaniu, gminny w m. Koneła. Kl. Przed. Bezradycze, Bezradzicze, stare i nowe, łączne prawie z sobą, wś, pow. kijowski, po lewej stronie rz. Stuhny. W Starych B. na górze dość wyniosłej i stromej znajduje się prastare horodyszcze, od ludu Torcz nazywane, od którego w niewielkiej odległości na dwóch przeciwnych krańcach wsi wznoszą się jeszcze dwa inne horodyszcza. U nowych zaś B. , w blizkości brodu na rz. Stuhnie, mnóstwo znajduje się mogił. Horodyszcze nazwane Torcz zajmuje do 3 dziesięcin ziemi, opasane wałem dwa sążnie wysokim, mieści w swoim obrębie ślady zarzuconej głębokiej studni. Byłto prawdopodobnie znany z kroniki Nestora gród Torczesk. Bezodnia Besztanków Betlanowce Betsche Bezów Bezowłuk Bezpieczna Bezradycze Beszyce Beszyno Betgoła Bezdół Będziemyśl Bezulka Bezunka Bezuń Bezwola Beżejów Beżnica Beźnik Bęblo Bębnów Bębnówka Bąbnówko Bębnowo Bębny Bęchy Bęczarka Bączków Bęczkowice Bęczkowo Bęczyn Będargowo Będiuha Będków Będkowice Będkówka Będlewo Będomin Będowska Będzelin Będzeń Będziechów Będziemin Będzienica Bezulka Będziemyski potok Z grodem tym się wiąże następujące wspomnienie. Gdy w 1043 r. umarł w. ks. kijow ski Wsiewołod a Światopełk po nim w Kijowie objął wielkoksiążęce rządy, Połowcy, dowie dziawszy się o śmierci Wsiewołoda i przycią gnąwszy ze stepów, obiegli mówi kronikarz gród Torczesk. Mieszkali w nim Torkowie, lud stepowy tak jak i Połowcy, ale który, po rzuciwszy życie koczownicze, hołdował Rusi, osiadłszy na jej krańcach wzdłuż rz. Stulmy i Rosi. W. ks. Światopełk kijowski, z Wło dzimierzem Czernihowskim i Rościsławem Perejasławskim wyprawili się tedy dla dania od sieczy Torczeskowi. Tymczasem, przeszedłszy rz. Stuhnę, zostali przez Połowców rozbici u Trypola, tak że Świętopełk z Włodzimie rzem ucieczką ratowali życie a Rościsław uto nął w rz. Stuhnie. Po tern zwycięztwie tern przeważniej jeszcze Połowcy zaczęli oblegać Torczesk. Oblężenie ciągnęło się przez 9 ty godni, aż w końcu Torkowie, zmorzeni głodem, poddali gród, który Połowcy spalili ogniem, ludzi rozdzielili, wiedli do swoich koszów, do swoich krewnych i swoich pobratymów. Z pew nością że gród ten zniszczony już więcej nie powstał, zostawując w horodyszczu bezradyckiem swego dawnego istnienia jedyną pamią tkę. Kiedy B. osiedliły się na posadzie zburzo nego Torczeska, niewiadomo. Położenie atoli wsi tej u samego brodu na rz. Stuhnie, którędy tak później Tatarzy jak dawniej Połowcy za wsze łatwy mogli mieć wstęp do kraju, nie dawało z pewnością przez długi czas osiedlić się mieszkańcom, pomimo aż trzech obronnych horodyszcz i boru w blizkości. Dopiero pod rokiem 1632 dowiadujemy się z akt, że B. należały do monasteru kijowskopieczarskiego. Jeszcze w 17 wieku wielkie bory tu zalegały; biegiem Stuhny od strony Dniepru nieprzystępne bło ta bezradyckie, bezrodzickie zwane i według Fundukleja mające 7 w. dł. , 1 w. szer. a przed Stuhną stepy. Bród tutejszy na Stu hnie był dla najezdników jedynem w tej stro nie możliwem przejściem. Mieszkańców w No wych B. jest 425, w starych 766. W No wych B. jest cerkiew z r. 1727, mająca 101 dzies. gruntu. E. R. Bezulka, potok wypływający w obrębie gminy Rzyczki, w pow. kosowskim, w południowej jej stronie; płynie zrazu na północny wschód, poczem zwraca się na wschód i przechodzi w obręb gminy Jaworowa, płynąc jużto debrami leśnemi, już też łąkami, i po półmilowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Rybnicy, wpadającej do Czeremoszu. Najważniejszy jej dopływ jest Tarnaszory. Br. G. Bezunka niem. , właściwie Pszczonka, folw. dóbr Maciejów na Szląsku pruskim. Bezuń, rz. , rozgranicza pow. witebski od suraskiego. Bezwola, wś i folw. , pow. radzyński, gm. Lisiawólka, par. Wohyń; cerkiew rusińska. W 1827 r. miała 162 dm. i 691 mk. ; obecnie 1034 mk. i 3906 m. obszaru. Beżejów, wieś, pow. sokalski, o 2 mile na południozachód od Sokala, o trzy ćwierci mili na półn. wsch. od Bełza. Okolica sławna z bełzkiej ziemi, na której najlepiej z całej Galicyi udaje się pszenica sandomierska. Przestrzeni ma posiadłość większa roli ornej 181, łąk i ogrodów 9, pastwisk 4 morgi austr. ; posiadłość mniejsza roli ornej 468, łąk i ogrodów 67, pastwisk 8 morgów austr. Ludności ma rzym. kat. 38, gr. kat. 256, izrael. 9. Wieś ta należy do rz. kat. parafii w Ostrowie, a gr. kat. parafii w Żabczu murowanem. B. R. Beżnica, ob. Bieżnica. Beźnik, właść. Brzeźnik, wieś i folwark nad rz. Wężownicą, pow. opoczyński, gmina i par. Skrzyńsko. W r. 1827 miała 13 dm. i 140 mk. Bę. .. , ob. Bem. .. , Ben. .. Bęblo lub Bembło por. Bebelno, wś, pow. olkuski, gm. Ojców, par. Biały kościół. Leży na drodze z Czajowie do Będkowic, na wyży nie pomiędzy doliną ojcowską a Bętkowską. W 15 w. należała do dóbr królewskich Dłu gosz II 53. W 1827 r. miała 56 dm. i 338 mieszk. Br. Ch. Bębnów, 1. wś, pow. wieluński, gm. Konopnica, par. Osyaków. W 1827 r. było tu 16 dm. i 157 mk. 2. B. , wś, pow. konecki, gm. Gowarczew, par. Końskie. W 1827 było tu 26 dm. , 170 mk. 3. B. , ob. Bębnowo. Bębnówka, 1. B. mała, wś, pow. proskurowski, gm. Juryńce, 366 dusz męz. , 384 dz. ziemi włośc. Ziemi używal dworskiej 374 dz. , należała do Cieszkowskich, dziś Romana Po pławskiego; ma kamień wapienny i glinę do brą na cegłę. 2. B. wielka, duża wś, pow. proskurowski, gmina CzarnyOstrów, 600 dusz męz. włości i 137 jednodw. ; 1529 dz. ziemi włośc; ziemi dworskiej z Serhijówką 3579 dz. ; należała do Krasińskich, dziś Jodki. Jest i tu kamień wapienny. Dr. M. Bąbnówko, 1. folw. pryw. , pow. mławski, gm. Ratowo, par. Radzanowo, rozl. 781 m. , w tern gruntu ornego 425 morg. 2. B. , wieś drobnej szlachty, pow. mławski, gm. Ratowo, parafii Radzanowo, posiada 3 budynki, mieszkańców liczy 12 męż. , 15 kob; powierzchni morgów 107, w tej liczbie 74 morgi gruntu ornego. Bębnowo, 1. albo Adolfowo, wś, powiat mławski, gm. Ratowo, par. Radzanowo, liczy mieszk. 209 męż. 96, kob. 113, budynków 35, w tern mieszkalnych 12. 2. B. , ob. Bębnów. Bębny, ob. Bartkowa. Bęchy, 1. wieś włośc. , pow. płocki, gm. Drobin, paraf. Lęg; 10 dm. i wiatrak; rozl. 179 morg. , gruntu ornego 178. 2. B. , wieś dro bnej szlachty, w pobl. poprzedzającej, ma 47 mk. , w tej liczbie męż 24; 6 dm. , rozl. 238 morgów, gruntu ornego m. 167. Ch. Bęczarka, wś, pow. myślenicki, par. Krzywaczka, o 10 kil. od st. p. Izdebnik, własność Henryka Schmitta. Bączków, wś, pow. kielecki, gm. Górno, par. Leszczyny. W 1827 r. było tu 77 dm. i 413 mk. Bęczkowice, wś i folw. , pow. piotrkowski, gm. Ręczno, par. Bęczkowice. Posiada kościół par. drewniany z XVIII w. W 1827 r. było tu 20 dm. i 118 mk. Par. B. dek. piotrkowskiego liczy 2236 dusz. Bęczkowo, wś, pow. szczuczyński, gm. Szczuczyn, par. Wąsosz, o 2 w. od granicy pruskiej, na lewo ode drogi ze Szczuczyna do Grajewa, ma 918 m. obszaru. Bęczyn i Bęczynek, dwie wsie, pow. wadowicki, par. Pobiedro, o 3 kil. od st. p. Brzeźnica. Będargowo, niem. Bendargau, wś szlach. i młyn, pow. wejherowski, niedaleko Smazyna, w parafii Strzepcz; włość B. ma 7 folwarków. Będiuha, Będiuhy, ob. Bendiuha. Będków, 1. osada, przedtem mko, nad rz. Wolborką, pow. brzeziński, gm. i par. t. n. , w nizinie nadrzecznej, przy drodze z Brzezin do Piotrkowa, na lewo od linii dr. ż. w. w. , o 9 w. od stacyi kol. i poczty w Rokicinach. W 15 w. B. był własnością rodziny Spinków h. Prus, którzy w 1462 r. podnieśli go do rzędu miast i wznieśli piękny kościół par. murowany, w stylu ostrołukowym. Znajdują się tu jeszcze ruiny niewykończonego gmachu, który jeden z dziedziców B. Aleksy Dembowski, zamierzył na giełdę kupiecką wystawić, w mniemaniu, że ta mieścina stać się może jednym ze środkowych punktów handlu krajowego. Znajduje się tu jeszcze urząd gminny, szkoła, dom przytułku dla starców i kalek, olejarnia. W r. 1827 B. miał 62 dm. i 479 mk. W 1859 r. 62 dm. i 606 mk. , w tern 252 żydów. Obecnie ma 1000 mk. , 69 dm. Ziemi mieszczańskiej 471 morg. , dworskiej z fol. Nowiny i młynem Grobla 943 m. ; w tern ornej 597. Opis i widok ruin giełdy pomieściły Kłosy VI 208. Par. B. dekanatu brzezińskiego ma 1580 dusz. Gm. B. należy do s. gm. ok. IV w os. Ujazd, od Brzezin 21 wiorst. W gminie istnieje gorzelnia, olejarnia, 3 młyny wodne, cegielnia, torfiarnia; ludn. 3069. 2. B. , wś, i BędkowskaWólka, wś, pow. sieradzki, gm. Barczew, par. Burzenin. Ma olejarnię. Będkowice, Bętkowice, Bentkowice, Bądkowice, wś, pow. olkuski, gm. Ojców, par. Biały Kościół. Leży w przecudnej dolinie przerzniętej przez rz. Będkówkę, o ścianach skalistych, pokrytych lasem. Położona blizko Ojcowa o 6 w. stanowi cel wycieczek przebywających tam gości i zasługuje na bliższe poznanie, tak dla wielce malowniczej drogi, wiodącej przez tak zwaną Dyablą bramę skałę fantastycznie zwieszoną po nad drogą, jak i dla kontrastu jaki przedstawia zielona, równiutka łąka stanowiąca dno doliny z poszarpanemi jej bokami. Jestto starożytna osada wspomina ją Długosz I, 18. W 1827 r. było tu 39 dm. i 274 mk. Będkówka, Bentkówka, rzeka a raczej stru mień. Poczyna się pod wsią Będkowice, i nie zadługo przechodzi do obwodu krakowskiego w Galicyi, gdzie za wsią Rudawą uchodzi do Rudawy, ubiegłszy wiorst 6. Br. Ch. Będlewo, młyn wodny, wś Zgorzelica, pow. namysłowski. Będomin, 1. niem. GrossBendomin, wś, pow. kościerski; par. Stare Grabowo, niedaleko Nowej Karczmy. Tu ur. się Józef Wybicki. 2. Będominek, KleinBendomin, wś tamże, niedaleko Kościerzyny. 3. Będomińska Papiernia, niem. BendominerPapiermühle, pod Będominkiem. Będowska, niem. Bendawitz, kolonia, pow. wielkostrzelecki, niedaleko Dobrodnia, w parafii Wielki Staryszcz. Będzelin, ob. Bendzelin. Będzeń, Będzień, wieś, pow. lipnowski, gm. Czarne, paraf. Mokowo, położona o 4 w. od zarządu gmin. , nad jez. Jeziorki. Gruntów włośc. 664 morg. , w tern 585 m. ornych, 31 domów i tyleż budynków mieszkanych, 243 mk. , t. j. 118 m. i 125 kb. Na folwarku te goż imienia, liczącem 27 morg. 20 ornych, znajduje się młyn wodny i wiatrak. Będziechów, wś, kol. i folw. , pow. turecki, gm. Skarzyn, folwark 14włókowy, własność Sokołowskiego; koloniści posiadają po 15 20 mórg a włościanie 10 20morgowe gospodar stwa. Ludność zamożna. W. S. Będziemin, wieś włośc, pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, 197 mk. 100 męż. , 97 kob. , budynków 25, rozl. 125 morg. , w tern 48 morg. gruntu ornego. Folw. należy do dóbr Poniatowo, posiada 3 budynki, mieszk. 9. Będziemyśl, wś, pow. ropczycki, par. rz. kat. Sędziszów, o 8 kil. od Sędziszowa. Będziemyski potok, wypływa z południo wego stoku wzgórza Będziemyśla 358 m. , w obrębie gm. Nockowej, płynie na połud. wśród pól i błoń, poczem przeżyna wieś w kie runku zachodnim i po milowym biegu uchodzi z prawego brzegu do potoku Bystrzycy, do pływu Wielopolki, wpadającej do Wisłoki. Najważniejszy dopływ z lewego brzegu tworzy potok Będzienica. Br. G. Będzienica, potok, wypływa śród lasów Woli głobieńskiej, pow. rzeszowski, na półn. Bezulka Bętków Bezulka wsch. krańcu wzgórza Wiśniowej, także Żgłobieniem zwanego 410 m. ; płynie granicą tej że gminy z Wiśniową, a minąwszy chaty Wi śniowskie, Pochniaską zwane, płynie koło fol warku nockowskiego Będzienicy pow. ropczycki, na północ przez łąki i po przeszło półmi lowym biegu uchodzi w Nockowej do Będziemyskiego potoku. Br. G. Będzień, ob. Będzeń. Będzieszyn, wieś, pow. odolanowski; 15 dm. , 122 mk. , 1 ew. , 121 kat. , 29 analf. Dominium B. , pow. odolanowski, składa się z 2 miejsc. 1 B. , 2 Młyn Białynia; 901 morg. rozl. , 6 dm. , 112 mk. , wszyscy kat. , 28 analf. Będzieszyn, Bandziszewo, niem. Bangschin, dobra szlacheckie, pow. gdański, par. św. Wojciech, st. p. Pruszcz. Będzieszyna, wś, pow. brzeski w Galicyi, par. rz. kat. Tropie, o 4 kil. od st. p. Czchów. Będzimirowice, niem. Bendzmirowicz lub Schoenberg od r. 1873, wś szlach. , pow. chojnicki, niedaleko Czerska, par. Czersk. Będzimirowo, niem. Bandemershof, wś, pow. słupski, na Pomorzu. Będzin, Będzyń źródłosłów bądz, widoczny i w nazwie sąsiedniej wioski Małobądź, miasto rządowe, powiatowe, leży nad rz. Czarną Przemszą, pod 50 19 7 szer. geogr. , a 36 48 1 dług. geogr. Odl. od Warszawy 39 1 2 mil, od Piotrkowa 21 mil, od najbliższej stacyi dr. ż. w. w. , w Dąbrowie o 4 w. Posiada kościół paraf. katol. , kaplicę ewangelicką, szkołę początkową, urząd powiatowy, sąd pokoju, należący do II okr. zjazdu sędziów pokoju w Częstochowie, stacyą pocztową, szpital, dom schonienia dla 7 starców i kalek. W 1827 r. B. miał 256 dm. i 2254 mk. ; w 1858 miał 361 dm. w tern 121 murow. i 4140 mk. w tem 2445 izr. . Obecnie posiada 365 dm. 140 murow. i 6090 mk. ; co do wyznania 1403 chrześcian, 4687 izraelitów. Do miasta należy 1, 000 morgów ziemi. Z zakładów fabrycznych najważniejsza jest rządowa buta cynkowa, zatrudniająca około 25 robot. i produkująca około 100, 000 pud. cynku rocznie w 1877 wyrobiono 105, 000. Istnieje prócz tego fabryka cegły ogniotrwałej i tuż pod miastem bogata kopalnia węgla Ksawery. B. , pierwotnie osada na terytoryum przyległego Małobądzia, zawdzięcza swój rozwój zamkowi, który tu na skalistej górze po nad Czarną Przemszą założył jeszcze Bolesław Wstydliwy około połowy XIII w. Kazimierz W. przerobił, umocnił zamek, a jednocześnie kupiącej się pod jego osłoną osadzie udzielił przywilej lokacyjny i prawo niemieckie. Był to bowiem punkt strategicznie ważny z powodu trwającej ciągle waśni z książętami sąsiedniego Szląska, którzy najeżdżali często pograniczne okolice. Tutaj też w 1434 r. zawarto z nimi ostateczną ugodę. 1589 r. pełnomocnicy niemieccy i polscy zawarli też ugodę, zwaną paktami będzińskiemi, skutkiem której dwór rakuzki uznał Zygmunta III królem, a Maksymilian brat Rudolfa II zrzekł się pretensyi do tronu polskiego i odzyskał wolność. Jan III Sobieski, śpiesząc pod Wiedeń, odpoczywał tu 20 sierp. 1683 r. Wojny szwedzkie dały się we znaki miastu i jego zamkowi, który przy niedbałości starostów obrócił się w ruinę, pomimo częściowych restauracyj w 1588 i 1616 r. dokonanych. Gdy około 1830 r. powzięto myśl założenia w B. szkoły górniczej, bank polski z pomocą hr. Baczyńskiego zajął się restauracyą murów zamku, w których zamierzono pomieścić ten zakład. Zaniechano jednak tego zamiaru i dziś sterczą tylko ruiny dwóch murów górnego zamku. Miasto samo nie było otoczone murami i miało tylko drewniane bramy. Kościół parafialny, istniejący od 1365 r. , został zabrany w w. 16 przez aryanów i wtedy to ludność katolicka wystawiła sobie drugi kościołek, pod wezwaniem św. Tomasza. Po ustąpieniu aryanów odzyskano kościół parafialny, a drugi kościołek na górze bendzińskiej nie przestał istnieć, lecz owszem wymurowany został na nowo 1834 r. ze składek mieszczan, staraniem ówczesnego proboszcza. B. stanowił starostwo niegrodowe, w woj. i pow. krakowskim, z którego w 1770 r. płacił Jan Dębówski 2257 złp. i 23 gr. kwt. Par. B. dek. t. n. ma 1365 dusz. Widoki zamku i miasta B. podał wraz z opisem Tygodnik illustrowany w 1861 r. Nr. 87, w 1864 r. Nr. 269 i w 1873 Nr. 307. Powiat będziński gub. piotrkowskiej leży na zach. połud. krańcu gubernii i całego królestwa, graniczy od półn. z pow. częstochowskim, od wschodu z pow. olkuskim, od poł. z Galicyą, od zachodu zaś ze Szląskiem pruskim. Południowozachodnia i środkowa część, stanowiąca pod względem geologicznym przedłużenie Szląska, przedstawia krainę wzgórzystą, bogatą w węgiel kamienny i inne produkta kopalne; północnowschodnia połowa stanowi równinę pokrytą przeważnie lasami i przerzniętą drobnemi rzeczkami, których wody spływają do Czarnej Przemszy i Brynicy, dwóch głównych rzek powiatu. Uboga gleba nie sprzyja rolnictwu, które zostaje na dość nizkim stopniu rozwoju; za to bogactwo kopalne, przy obfitości materyału opałowego i wody dostarczającej siły poruszającej, sprowadziło pomyślny stosunkowo rozrost przemysłu górniczego, któremu tu się oddaje większa część ludności. Głównym ogniskiem tego przemysłu jest Dąbrowa. W ostatnich latach mianowicie, gdy obniżenie wartości rubla utrudniło konkurencyą szląskim kopalniom, produkcya węgla kamiennego wzrosła tu w 1878 r. do 55, 000, 000 pudów w 29 kopalniach koncentruje się ona w pasie na 2 1 2 mili długim, a 2 mile szerokim, pomiędzy wsiami Wojkowice, Strzyżowice, Łagisz, Grołonóg, Strzemieszyce, Sławków i granicą austryacką. Przemysł fabryczny przedstawia 9 gorzelni, 5 browarów, jedna dystylarnia, 1 olejarnia, 1 fabr. octu, 1 fabr. wyrob, bawełnianych, 12 tkackich warsztatów, 10 tartaków, 3 młyny parowe, 54 wodnych, 1 garbarnia, 9 fabr. wa pna i cementu, 11 cegielni, 8 fabr. żelaznych, 11 górniczych zakładów. Wysiew zboża wy nosił w 1872 r. oziminy 33, 808 czetw. , jarzyny 39, 958, kartofli 112, 725. Sredni urodzaj przy nosi od 3 do 4 ziarn. Pod względem komunikacyi należy B. pow. do lepiej uposażonych przerzyna go w całej długości droga żel. warsz. wied. od st. Poraj począwszy aż do Granicy i z odnogą z Ząbkowic do Sosnowca, przytem wszystkie ważniejsze punkta powiatu są połą czone pomiędzy sobą drogami bitemi, poprowadzonemi również do wszystkich stacyj dr. żel. w. w. i łączącemi powiat B. tak z sąsiedniemi powiatami jak i z główniejszemi pogranicznemi punktami Galicyi i Szląska. B. powiat przy rozległości 24, 81 mil kw. , liczył w 1872 roku 92, 764 mieszk. Składa się z 18 gmin, obejmujących 8 osad i 213 wsi. Pod wzglę dem sądowym dzieli się na pięć okręgów dla sądów gminnych, w Dąbrowie, Ujejscu, Siewie rzu, Koziegłowach, Żarkach i jeden sąd pokoju dla m. Będzina, należący do zjazdu sędziów w Częstochowie. Dekanat będziński dyecezyi kieleckiej składa się z 23 parafij Będzin, Chruszczobród, Ciągowice, Czeladź, Gołonóg, Grodziec, Koziegłowy, Koziegłówki, Mrzygłód, Niegowa, Niegowonice, Niwka v. Zagórze, Ol sztyn, Potokzłoty. Przybyszów, Sączów, Siemonia, Siewierz, Targoszyce, Wojkowice, Wło dowice, Żarki i Źrembice. Br. Ch. Będzin, folw. , pow. sycowski, należy do dóbr Łazisko. Bąk, niem. Bankau, wś, pow. kluczborski, par. Kluczborek, z kopalnią żelaza. Par. kościół ewang. w miejscu. Bęklewo. 1. B. Andrasy lub Andrysy, osada, pow. lipnowski, gm. Czarne, par. Mokowo, liczy gruntów dworskich 239 morg. , w tern 194 ornych. 2. BęklewoIzydory, wieś, pow. lipnowski, gm. Czarne, par Mokowo, położona przy strudze bez nazwy, o 2 w. od zarządu gm. Gruntów włośc. 8 morg. 5 ornych, 5 domów, 3 budynki mieszkal. , 48 mk. , 23 męż. i 25 kob. Folw. t. n. , należący do drobnej szlachty, liczy 58 morg. 43 ornych, 2 bud. mieszk. , 11 mk. , 6 męż. i 5 kob. Folw. t. n. wraz ze wsią Tupadły liczy 1000 mrg. , w tej liczbie 600 m. ornych, 2 bud. mieszkal. , 9 mk. , t. j. 5 męż. i 4 kob. 3. BęklewoMo stowe, wieś, pow. lipnowski, gm. Czarne, paraf. Mokowo, nad strugą bez nazwy i jez. Leniec, położona o 2 w. od zarządu gmin. Gruntów włośc. 37 morg. 33 ornych, 22 domów, 9 bud. mieszkal. , 119 mk. , t. j. 57 m. i 62 kob. Folwark t. n. , należący do dóbr Wielgie, liczy 18 mk. , t. j. 12 męż. i 6 kob. , 2 bud. mieszk. Bękota. Tak Stryjkowski nazywa zamek pod Bakotą, w XIV w. przez Koryatowiczów odnowiony. Bękowice, wś, pow. raciborski, u zbiegu Cyny z Odrą. Lud mówi po morawsku a uczy się w szkole i modli się po polsku. To samo w Tworkowie. Bękowo, niem. Bankau, wś rycerska Rittergut w pow. świeckim, niedaleko Warlubia, ma ziemi 3483 mórg, ludności 246, katolickiej 171, protestanckiej 75; zaraz w pobliżu znajduje się Małe Bękowo czyli Bękówko, cegielnia bękowska i trzy młyny bękowskie. Od wsi tej B. wywodzi ród swój familia Czapskich, linii bękowskiej, którzy się zwali podobno za krzyżackich czasów von Hutten, czapka. Pierwszy raz zachodzi nazwa Bękowo r. 1295. Za krzyżaków w r. 1350 mistrz wielki Henryk Dusmer nadaje dobra B. i Płochocin wiernemu swojemu Henrykowi von Frischenbach pod obowiązkiem, żeby mu służył na wojnie. W r. 1357 posiada B. jakiś Mikołaj, które to imię często zachodzi u późniejszych Czapskich; w r. 1385 mają B. dwaj bracia Henryk i Jestken von Vrissenbach. R. 1454 wymienia się po pierwszy raz Hugo von Hutten, właściciel B. Nieco później zachodzi bardzo dobroczynna Barbara Schoffynen, której imię Schoff najprawdopodobniej jest już spolszczona czapka, Hut. Od XVI w. począwszy piszą się właściciele B. li tylko Czapscy; we wsi mieli własną kaplicę, w której domowy kapelan odprawiał nabożeństwo. W r. 1780 Michał i Ludwika z Czapskich Skórzewscy pobudowali nową kaplicę w B. Obecnie od dłuższego czasu znajduje się B. w ręku niemieckiem. Bęszowa, ob. Beszowa. Bęszyce, ob. Beszyce. Bętków, Bętkowice i t. p. , ob. Będków i nast. Bętkowo, niem. Bentkau, lub Bentke, wś, pow. trzebnicki, u jednego ze źródeł Ślęzy, w parafii Trzebnica. Ze wzgórza wiatrakowego piękny widok na Sobótkę. Biacowce, Biacowec, po węg. MindSzent, wieś w hr. spiskiem Węg. , ma kościół katol. paraf. , piękny dwór hr. Csakiego, właściciela, budynki gospodarcze, park, młyn wodny, cegielnia, grunt urodzajny; 783 mk. H. M. Biadacz, Biadaczów, 1. kolonia należąca do wsi Landsmierz. 2. B. , część wsi Nagodowic. 3. B. , przysiołek wsi Wędziny. 4. B. , niem. Wachowitz, wś, pow. olesiński, par. Wysoka. Pod tą wsią rz. Stobrawa ma źródło. 5. B. , wś, pow. opolski, par. Czarnowąs, z folwarUriem Krajc Kreuz. Będzień Będzieszyn Będzieszyna Będzimirowice Będzimirowo Będzin Bęklewo Bękota Bękowice Bękowo Bęszowa Bęszyce Bętkowo Biacowce Biadacz Biacowce Biadaczów Biadaszka Biadaczek Bial Bialowiesz Biadoliny Biadki Biadanschke Biadaszki Biala Bialablott Bialachowo Bialafliess Bialasee Bialcz Bialek Bialensitz Bialigrund Bialiki Bialke Bialken Bialla Biallagorra Biallebrzegi Biallojahnen Bialoblott Biała Bialutten Biadaczek, 1. folw. należący do dóbr Ruptan w pow. rybnickim. 2. B. , były folwark należący do Gogołowy Górnej w tymże powiecie. Biadaczów, ob. Biadacz. Biadaszka, niem. Peadauschke lub Piadauschke, wś, pow. mielicki, par. Frejno, z wielką cegielnią. . Biadaszki, dwie wsie t. n. , pow. wieluński, jedna w gm. Kurów, par. Chotów, druga w gm. Galewice, par. Cieszęcin B. w par. Cieszęcin miały 1827 r. 15 dm. i 107 mk. Biadaszki, 1. wś, pow. ostrzeszowski; 35 dm. ; 253 mk. ; 1 ewang. , 252 kat. ; 54 analf. 2. B. , pustkowie, pow. odolanowski, ob. Odo lanów. 3. B. , pustkowie, pow. odolanowski, ob. Gliśnica. M. St. Biadanschke niem. , Grossi Klein, dwie wsie, pow. trzebnicki, par. katol. Kotzerke, niedaleko rzeczki Szecki. Por. Biedaszkowo. Biadki, wieś, pow. krotoszyński, 227 morg. rozl. ; 56 dm. ; 499 mk. ; 90 ew. , 409 kat. ; 94 analf. ; stac. poczt. i kol. żel. Krotoszyn o 8 kil. ; gościniec w miejscu. M. St. Biadoliny. 1. B. radłowskie, wś. pow. brzeski w Galicyi, o 7 kil. od Wojnicza, ma 2661 n. a. mor. rozl. ; w tern 1387 m. lasu, 153 dm. , 922 dusz; parafia w Wojniczu; szkoła ludowa jednoklasowa; kasa pożyczkowa gminna. B. leżą przy samej kolei żelażnej Karola Ludwika, której stanowią stacyą, między Słotwiną a Bogumiłowicami, o 60 kil. od Krakowa. 2. B. szlacheckie, wś, pow. brzeski w Galicyi, w par. kat. Dębno. Bial. .. , Biał. Miejscowości, których nazwy zaczynają się w ten sposób, bardzo są. liczne; w niektórych atoli okolicach miejscowe narzecza nadają, im odmienne brzmienie, np. białoruskie Bieł. .. lub małoruskie Bił. .. i dla tego w razie pominięcia pod Biał. .. pewnej nomenklatury prosimy o poszukanie jej pod Bieł. .. lub Bił. .. a nawet Bel. .. słowackie i Bjal. .. Bjel. .. łużyckie. Biala niem. , ob. Biała. Bialablott, ob. Białebłoto. Bialachowo, ob. Białochowo. Bialafliess, leśnictwo, pow. czarnkowski, ob. Nothwendig. Bialasee, ob. Biała i Białejeztoro. Bialcz, ob. Białcz. Bialek, ob. Białek. Bialensitz, ob. Białężyce. Bialigrund, ob. Białygrąd. Bialiki, wś szlach. i włośc. , pow. szczuczyński, gm. Grabowo, par. Lachowo. Bialke, ob. Białka, Bialken, ob. Białki. Bialla, ob. Biała i Budki. Biallagorra, ob. Białogóra. Biallebrzegi, ob. Białobrzegi. Biallojahnen, ob. Białojany. Bialoblott, ob. Białobłoto i Białobłoty. Bialowiesz niem. , ob. Białowieże, Bialska wola, ob. Biała. Bialski powiat, ob. Biała i Stały. Bialskie jezioro, pow. gostyński, o 8 w. na półn. wschód od Gostynina, leży pomiędzy jeziorami Luceń, Drześno i Sumin; brzegi ma wyniosłe, bezleśne. Długie od zachodu ku wschodowi na 3 w. , szerokie trzy ćwierci wiorsty. Obszaru ma 1, 3 w. kw. Rzeka Skrwa odprowadza wody jego do Wisły. Por. Białe. Bialutten, ob. Białuty. Biała, najpowszechniejsza z nazw miejscowości w obrębie całej słowiańszczyzny góry, rzeki, jeziora, morza, osady, zarówno u zachodnich jak wschodnich i południowych słowian, noszą, to miano. Biała, por. Białe, Białka i t. p. Biała, 1. Radziwiłowska, książęca, Albo ducalis, miasto powiatowe gubernii siedleckiej, w języku urzędowym Bieła zwane, leży nad rzv Kizną, pod 52 l, 6 szerokości i 40 47 długości geograficznej względem Ferro; odległe od Lublina mil 16, od Warszawy 21 mil, dawne województwo i pow. brzeski. Obecnie B. posiada kilka zakładów naukowych, przeznaczonych dla ludności rusińskiej jak gimnazyum męzkie, seminaryum nauczycielskie, dwie szkoły początkowe męzka i żeńska. Z władz rządowych znajduje tu się zarząd powiatu, zarząd akcyzy IV okręgu, zjazd sędziów pokoju i sąd pokoju III okręgu dla B. i Terespola. Szpital s. Karola na 25 łóżek i dwie ochrony na 14 i 30 dzieci, stacya dr. żel. War. Teresp. , st. poczt. i telegr. W 1827 r. B. liczyła 309 dm. i 3386 mk. ; 1858 r. 323 dm. 57 murowanych i 3786 mk. w tern 2394 izrael. . W 1878 r. było 350 dm. i 7112 mk. Do miasta należy 2825 morgów ziemi. Przed zbudowaniem kolei łączyła się z Warszawą głównym traktem pocztowym brzeskim Biała, Międzyrzec, Zbuczyn, Siedlce, Mingosy, Kałuszyn, Mińsk, Miłosna mil 20 i pół, Rzym. katol. par. bialska dekanatu t. n. liczy wiernych 2750. Założycielem miasta był Piotr Janowicz Biały, woj. trocki, pierwszy het. W. Lit. urn. 1498, dziedzic Ołyki, Nieświeża. W XVI w. była własnością Illiniczów, od których nabył ją 1568 r. Radziwiłł Sierotka. Starożytna tą osada była miejscem obronnem, jak się okazuje z wałów wyniosłych i rowów głębokich, otaczających zamek. Wysoka i mocna wieża stoi dotąd nienaruszona, na 52 łokcie wysoka, opatrzona zegarem. Radziwiłł, zwany Sierotka, zbudował ten piękny zamek. Gimnazyum tutejsze, a raczej, jak je nazywano, akademia, była filią krakowskiej i w r. 1628, za Aleksandra Ludwika Radziwiłła, otrzymała od dziedziców fundusz na utrzymanie ubogich uczniów. W r. 1633 Wilski, oficyał podlaski, pomnożył tej szkoły fundusze i sprowadził z Krakowa profesorów gramatyki, retoryki, poetyki i filozofii. Kościół farny, fundowany w r. 1520 pod wezwaniem Panny Maryi i ś. Jadwigi przez Grzegorza Iwanowicza marszałka wielkiego litewskiego, czas jakiś należał zapewne do wyznania helweckiego. Za Jana Kazimierza został przywrócony katolikom. Odnowiony staraniem Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej przed rokiem 1690, która ozdobiła go ołtarzami i wieżę na nim wzniosła. Trzy kaplice dotykają tego kościoła; w jednej mieszczą się relikwie św. Wiktora, sprowadzone z Rzymu. Bazylianie zostali tu sprowadzeni w roku 1690 przez Karola Stanisława Radziwiłła, kanclerza wielkiego litewskiego, który im kościół wymurował; najczęściej przemieszkiwał w zamku i zmarł roku 1719, znacznie przyczyniwszy siędo jego przyozdobienia. Reformatów fundował w roku 1671 Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman polny litewski, a Siostry Miłosierdzia Karol Stanisław Radziwiłł, kanclerz wielki litewski roku 1716. Oddział Szwedów w roku 1706 miasto i zamek spustoszył z rozkazu Karola XII. Za Augusta II mieszkali tu ciągle możni dziedzice Białej, a dwór ich był siedliskiem gościnności, zabaw i wystawności. Ostatnimi z Radziwiłłów, którzy tu przebywali, byli Karol, wojewoda wileński, zwany Panie Kochanku umarł tutaj dnia 22 listopada 1790 r. i Dominik, jego synowiec, syn Hieronima, podkomorzego litewskiego. W B. urodził się zasłużony historyk nasz Julian Bartoszewicz, który między innemi pracami zajmował się wyjaśnieniem przeszłości B. i historyą bialskiej linii domu Radziwiłłów. W b. szkole obwodowej tutejszej uczył się przez czas jakiś J. I. Kraszewski, który pisał o B. w dziele Obrazy z życia i podróży. Wilno 1842 i w Atheneum I, 70. Rysunek kościoła podał Tyg Illustr. z 1871 r. 194. Zamek zaś w tomie VIII z 1863 r. 500 str. Monografią Jul. Bartoszewicza o zamku bialskim drukuje teraz 1880 Przewodnik nauk. i liter. lwowski. Powiat bialski gub. siedleckiej w obecnych zmniejszonych rozmiarach utworzony został w 1866 r. z dawnego większego pow. bialskiego, który rozdzielono na dwa powiaty konstantynowski i bialski. W obecnym swym obszarze przedstawia on trójkąt, którego bok wschodni stanowi rz. Bug, tworząca zarazem granicę od Cesarstwa, gub. grodzieńskiej; podstawę od strony północnej stanowi łamana linia na północ od szosy warsz. brzeskiej; od zachodu trzeci bok niema żadnej naturalnej granicy. Powierzchnia powiatu przedstawia płaszczyznę nisko położoną, z niewielkiemi wzniesieniami w pobliżu brzegów Bugu. Wynioślejsze stosunkowo wzgórza ciągną się po za Krzną w północnym krańcu pow. około Biały, Woskrzenic, Kijowca, Dereczanki, Malowej góry, Mokran; dochodzą one do 67 saż. nad poz. morza. Najwyższe wzniesienie przedstawia wyżyna z praw. brzegu rz. Krzny, niedaleko Bugu, otoczona dokoła mokradlami a mieszczaca na sobie wsie Dobrzyń i Koroszczyn; dochodzi tu ono do 75 saż. około 550 stóp. Znaczna ilość lasów i nizkie położenie sprzyjają gromadzeniu się wód w drobnych jeziorkach i rzeczkach, spływających do Bugu. Główną rzeką powiatu jest Krzna, zabierająca w siebie Grabarkę, Zielawę, Białkę i inne strumienie. Błota znajdują się głównie po brzegach Krzny. Gleba ziemi średniej dobroci sprzyja głownie uprawie żyta; obfitość łąk i pastwisk hodowli licznego inwentarza. W r. 1878 wysiano w całym powiecie pszenicy 2566 czetw. , żyta 13048 czetw. , jarego zboża 440 czetw. , owsa 9317 czetw. , jęczmienia 3839 czetw. , gryki 1621 czetw. , innych zbóż 1598 czetw. Wysadzono kartofli 21729 czetw. i siana zebrano około 950, 000 pudów. Przeważną część powiatu zajmują średnie posiadłości ziemskie; wielkich własności jest kilka zaledwie; Kodeń hr. Krasińskich ma 11, 302 mórg, Sławatycze ks. Hohenlohe liczy 6900 mórg i Sitnik tejże właścicielki 3489 mórg. Pięć majątków liczy przeszło 2, 000 mórg a 17 więcej niż 1000 mórg. Lasy, prócz rządowych leśnictwa Rokitno, Horbów, Dobrzyń, najznaczniejsze są w dobrach Kodeń okolo 6000 m. Przemysł fabryczny bardzo ubogo przedstawia się i pow. B. zajmuje ostatnie miejsce w całej gubernii co do ilości fabryk i ich produkcyi Znajdujemy tu 2 gorzelnie prod. roczna 5000 rs. , 5 browarów 18787 rs. , warzelnię miodu 400 rs. , 4 olejarnie 575, 2 fabr. octu 665 rs. , 7 garbarni 19240 rs. , 1 fabr. mydła, 150 rs. , 3 fabr. świec 640 rs. , 1 fabr. drewgwoździ 11, 800 rs. , 1 tartak 10, 000 rs. , 1 smolarnię 900, 1 dziegciarnię 915 rs. . Ogółem 29 fabryk z produkcyą roczną na 69152 rs. , co stanowi czterdziestą niemal część produkcyi całej gubernii a ćwierć produkcyi najuboższego pod tym względem pow. garwolińskiego. Pow. B. przy rozległości 25, 4 m. kw. liczył w 1878 r. 59, 274 mk. 28967 męż. i 30307 kob. ; podług wyznań 36, 120 prawosł. rusinów, 13, 319 żydów, 9494 kat. , 233 protestantów, 108 mahometan. W ciągu 1878 r. ur. się 1461 2, 5, zmarło 1008 1, 7, zawarto małż. 225 0, 7. Pod względem kościelnym było w pow. 30 parafij dla ludności rusińskiej, tworzących tak zwane bielskoje błagoczynije i 7 par. katolickich. Zakłady naukowe w 1878 r. były 1 gimnazyum, 1 seminaryum nauczyczycielskie, 1 szkoła 2klasowa, 30 szkół początkowych i 1 prywatna szkoła żeńska w ogóle 35 zakładów i 1606 uczniów w tej liczbie 1431 chłopców i 175 dziewcząt. Pod względem sądowym pow. B dzieli się na cztery okręgi sądów gminnych Horbów, Łomazy, Kodeń i Sławatycze i jeden sąd pokoju Bialskie Bialski powiat Bialska wola Biadaczek Biała Biała Biała w Biały, Pod względem administracyjnym zaś na 15 gmin następujących Dobrzyń, Kobylany, Kodeń, Kostomłoty, Koscieniewicze, Lubianka, Łomazy, Międzyleś, Piszczac, Połoski, Rososz, Sidorki, Sitniki, Sławatycze, Zabłocie. Rzym. katolicki dekanat bialski dyec. lubelskiej składa się z 7 parafij Biała, Huszcza, Łomazy, Malowagóra, Piszczac z filią, Horbów, Sławatycze i Terespol; zaś greckounicki dek. bialski b. dyec, chełmskiej dzielił się na 14 parafij Biała, Cicibór, Dokudów, Horbów, Hrud, Kijowiec, Klonownica, Kościeniewice, Koszoty, Łomazy, OrtelKrólewski, OrtelKsiążęcy, Rokitno i Woskrzenice. 2. B. , os. , przedtem mko, nad rz. Białką, w pow. rawskim, gm. Maryanów, dawne województwo i ziemia rawska. Mikołaj Kościelecki, biskup chełmski, połowę tej majętności otrzymał od króla Aleksandra, drugą zaś 1510 r. kupił i wieczyście do dochodów swego biskupstwa przyłączył. W roku 1521 Zygmunt I pozwolił Jakubowi Buczackiemu, biskupowi chełmskiemu, wieś tę zamienić na miasto, któremu nadał prawo magdeburskie, targi i jarmarki. Święcicki, opisując Mazowsze około 1620 r. , mówi, że miejsce to słynęło nie rozległością i ozdobą lecz z rozboju, i to w najdalszych stronach. Szlachta okoliczna, nieustraszona, skłonna do przyjęcia udziału w każdem bezprawiu, postrach dla możnych, z dziką swawolą się bestwi, krew rozlewając i szerząc pożogi. Szczególniej odznaczają się Pomrożanie, przezwani tak od strumienia Mroga Święcicki, 119. W skład dóbr B. wchodzą osada Biała, wsie; Żurawia, Goślinki, Marchoły, połowa Świejk małych, Chude Lipie, kolonia Aleksandrów, tartak Podborny, młyny Podborny i Podbielny, karczma Czekaj i osada Gośliny duże. W 1859 r. os. B. miała ludn. 3, 786, w tern izraelitów 2394. Domów murowanych 57, drewnianych 266. Parafia B. dek. rawskiego liczy 6042 dusz 3. B. , wś, pow. noworadomski, gm. Rząśnia, par. Pajęczno, od miasta Pajęczna o pół mili odległa. Dziedzictwo niegdyś obudwu Bielskich, Marcina ojca i syna Joachima, dziejopisów polskich. Tu pierwsza historya powszechna i krajowa po polsku była napisana. Z tego ustronia wyszły poważne karty kronikarzaoj ca i dźwięczne rymy syna. Obaj pełni zasług w zaciszu B. dla powszechnego dobra i sławy swych ziomków pracowali. W r. 1587 wieś tę swywolne żołdactwo zburzyło. Joachim Bielski w roku 1594 zbył ją Mikołajowi Gomolińskiemu, następnie weszła w dom Starczewskich. Jędrzej Starczewski, ostatni z tej rodziny dziedzic B. , roztrwoniwszy majątek, postradał tę wioskę, którą na publicznej licytacyi nabył Denzo, radca sprawiedliwości Prus południowych. Ten pomny na sławę posiadłości, zamierzał starożytny dom mieszkalny Bielskich do pierwotnego wrócić stanu. Tym końcem wzniósł na pozostałych fundamentach domu naszych kronikarzy, cztery ściany główne, pokrył je dachem, a w jednej ze ścian osadził kamień z następnym napisem Quo pridem Bielski Chronicon Poloniae concepit Hanc villam semper salva sit Restaurat Denzo haeres Anno Domini MDCCCXX. Wkrótce atoli Denzo, pragnąc się wynieść do Prus, zamienił Białę z Józefem Martinim, dziedzicem wsi Kruszyny, na inne dobra w Szląsku położone. Martini chciał odnowić dom Bielskich, ale zanim wziął się do tego, ogień zniszczył go do szczętu, tak że dziś same tylko mury z niego sterczą. W 1827 r. było tu 37 dm. i 220 mk. 4. B. górna i dolna, dwie wsie rządowe, nad rz. Białką, pow, częstochowski, gm. Kamyk, par. Biała, o 9 w. na północ od Częstochowy, przy drodze z Częstochowy do Miedzna. B. górna w 1827 miała 24 dm. i 182 mk. obecnie ma 49 dm. B. dolna w 1827 roku liczyła 19 dm. i 144 mk. , teraz ma 22 domy. Istnieje tu kościół par. drewniany, 1407 r. założony; par. B. dek. częstochowskiego, liczy 1800 dusz, W 15 w. zwano B. kościelną wielką a drugą małą. Obie należały do dwóch Bielów, z domu Ostoja. B. kościelna miała 24 łany kmiece, folwark i sołtystwo. Parafia tutejsza była filią kłobuckiej. Długosz III. 5. B. , wś i folw. , pow. wieluński, gm. Naramnice, par. Biała, o 9 w. na zach. półn. od Wielunia, na trzy części podzielona, niegdyś dziedzictwo Psarskich, potem Zaremby. Jedna część rządowa. Posiada kościół par. drewniany z 18 w. i szkołę początkową. W 1827 r. było tu 99 dm. i 781 mk. , obecnie jest 127 dm. Parafia B. dek. wieluńskiego ma 1330 dusz. 6. B. wś rządowa, pow. piotrkowski, gmina Łęczno, par. Sulejów, na wyniosłości stanowiącej krawędź lewego brzegu doliny Pilicy; w pobliżu B. o 4 w. na zach. leży Bialska wola. W 1827 r. B. liczyła 35 dm. i 248 mk. 7. B. , wś i kol. , nad rz. Czarnowką, pow. brzeziński, o 25 w. od Brzezin, par. Gieczno, gm. t. n. , na prawo od drogi ze Zgierza do Ozorkowa. Posiada kościół filialny, szkołę gminną, urząd gminny, cztery młyny, 57 dm. , 670 mk. Ziemi włośc. 384 morg, kolonistów 472 m. Gmina B. należy do s. gm. okr. I w os. Stryków, st. poczt. w Zgierzu; posiada młynów wodnych 7, gorzelnię, olejarnię, szkoły 2, ludn. 2972. 8. B. , wś i probostwo, nad rz. Białą, pow. janowski, gm. Kawenczyn, par. Janów, o 2 w. na półn. od Janowa, na wyniosłych brzegach rzeczki Biały. Istniał tu dawniej kościół parafialny katolicki. W 1827 r. było tu 143 dm. i 662 mk. B. należy do ordynacyi Zamojskich i ma 149 dm. B. probostwo 18 dm. 9. B. , wś i folw. , pow. radzyński, gm. t. n. , par. Kadzyń, o 12 w. na zachód Radzynia. W 1827 r. było tu 51 dm. i 343 mk. Posiada sąd gminny okr. IV i urząd gminny; st. p. Radzyń; w gminie istnieją 2 gorzelnie, 1 browar, 4 młyny wo dne, 3 cegielnie; 5089 mk. 10. B. , wś, folw. donacyjny do majoratu Łęck należący i kol. rządowa, pow. płocki, gm. Brwilno, nad rzeką Wierzbicą, posiada kościół parafialny murowa ny, świeżo wystawiony w 1878 r. na miejsce dawnego drewnianego. W 1827 r. B. wieś miała 37 dm. i 408 mk. , kolonia zaś 21 dm. i 147 mk. Folw. liczy dziś 187 mk. , 11 dm. , a wraz z folwarkami Brwilno, Draganie, Trze powo i osadą karczemną Moszewo, należącemi do tegoż samego majoratu, zajmuje rozległości 2, 719 m. 2198 m. gruntu ornego. Wieś włośc, zajmuje powierzchni 1240 m. , liczy 323 mk. , 40 dm. Kolonia B. ma rozl. 1166 morg. ; w tej liczbie 1146 m. gruntu ornego; liczy 285 mk. i 32 dm. Br. Ch. Biała, 1. wś, pow. kamieniecki, ma 525 dusz męz. , 991 dz. ziemi włośc. Do Lachowi cza należy 178 dz. , do Radziejowskiego i Farenholcowej 202 dz. , do Farenholca Nechajewa i Machnickiego 552 dz. , do Huberta Głę bockiego 61 dz. , do Waleryana Głębockiego 85 dz. i do Justyny Głębockiej 240 dz. ziemi używal. Jest tu kamień wapienny. 2. B. , wś rządowa, pow. jampolski, ma mieszk. 528. Ziemi 1162 dzies. Należała do starostwa jaruskiego. Dr. M. Biała, 1. m. powiatowe w Galicyi, położone pod 36 9 szer. półn. i 49 10 dług. wsch. od Ferro, zajmuje 44 n. a. morgów rozl. , ma 349 domów, liczy 3249 męż. , 3286 kob. , razem 6635 ludności, z której 4906 rz. katolików, 1458 ewang. , 2 gr. kat. , 260 izraelit. Siedziba starostwa, sądu pow. , urzędu podatkowego, notaryatu, posterunku żandarmeryi, urzędu pocztowego i telegraficznego, rady powiatowej. Rz. kat. urząd dekanalny i parafialny w miejscu; kościół parafialny w miejscu, poświęcony przez biskupa tarnowskiego, Floryana Janowskiego w r. 1786. Superintendentura i probostwo ewangelickie, szpital powszechny, założony w r. 1846, fundacya ks. Bakowskiego dla ubogich. Szkoła wydziałowa 8klasowa z dyrektorem i 10 profesorami, 5 lekarzy, 2 apteki. Miasto leży nad rz. Białą, która rozgranicza Galicyą od Szląska austr. , na równinie, w położeniu malowniczem, u stóp zachodniego Beskidu. W B. rozpoczyna się gościniec rządowy, zwany środkowym galicyjskim, wybudowany w przeszłym wieku zaraz po zajęciu Galicyi istnieje także st. kol. zel. , będącej odnogą kolei północnej Cesarza Ferdynanda z Dziedzic do Żywca. B. należy do najokazalszych miast w Galicyi, ma piękne place, regularne ulice, wspaniale budowane domy i oświetlenie gazowe. Ludność, w znacznej części zniemczona, jest bardzo zamożna i nie trudno tutaj spotkać znaczne majątki. Samo miasto miało z końcem 1877 r. 319, 548 złr. w. a. majątku, a w r. 1877 złr. 41188 dochodu. Pod względem przemysłu i handlu stoi B. na pierwszem miejscu w Galicyi. Istnieją tutaj następujące zakłady przemysłowe warsztaty tkackie, rafinerya spirytusu, cegielnia parowa, gorzelnia, młyn parowy, fabryka krochmalu, fabryka machin, fabryka, zapałek, fabryka chemikaliów i kilka fabryk sukna. Kasa zaliczkowa robi znaczne obroty pieniężne. B. ma do roku 4 jarmarki i 2 targi tygodniowe. Wyniesiona została do rzędu miast przywilejem Augusta II, wydanym na korzyść Jakuba Zygmunta z Rybna Rybińskiego, wojew. chełmińskiego i starosty lipnickiego, pozwalającym każdemu domy stawiać, ogrody i sady zakładać, łaźnie i jatki budować. Przywilej ten rozszerzony został w r. 1757 przez Augusta III. Przy lustracyi miasta w r. 1765, dochód miejski podany jest na 39, 604 złp. 8 gr. Pod B. kopalnie żelaza arcyksięcia Albrechta. Okolicę m. Biały zbadał pod względem wyniesienia nad poziom prof. Karol Kolbenhayer Sprawozd. Kom. fizyogr. t. IX, i III. Parafia rz. kat. bielska, dawniej część lipnickiej, ma 6009 kat. , 1490 ew. , 300 izr. Dek bielski dyec. tarnowskiej, liczy 12 parafij Bestwina, Biała, Dankowice, Hałcnów, Jawiszowice, Komorowice, Lipnik, Kozy, Międzybrodzie, Pisarzowice, Starawieś, Willamowice. Ogółem liczy 33087 kat. , 2733 ew. , 1437 izr. Powiat bielski ma 3 miasta, 1 mko, 67 gmin wiejskich, 22 t. z. przełożeństw obszarowych, razem jednostek administracyjnych 93. Rozległości 11, 42 mil kw. austr. Ludności 81664. Miasta B. , Kęty i Oświęcim; mko Willamowice. 2. B. , czyli Białka, wś, pow. myślenicki, 11 kil. od Zawoi, ma 1977 morgów rozl. , 203 domów, 1153 dusz, parafia łacińska w Makowie, szkoła ludowa filialna, położenie górskie, tartak parowy; ludność trudni się wyrobami z drzewa. Własność Maurycego hr. Genois. 3. B. , wś, pow. rzeszowski, o 4 kil. od Tyczyna, ma 1279 m. rozl. , 190 domów, 1155 mieszk. ; parafia łaciń, w Słocinie a gr. kat. w Zalesiu; szkoła ludowa filialna, kasa pożyczkowa gminna, browar fabryczny; leży przy gościńcu powiatowym z Rzeszowa do Błażowy. 4. B. , wyżna i niżna, dwie wsie, pow. grybowski, mają 3188 morg. rozl. , 246 domów, 1641 mieszk. ; parafia łacińska w Grybowie, szkoła ludowa filialna w Biały niżnej, tartak parowy i wodny. B. leży przy kolei żelaznej tarnowskoleluchowskiej, o parę kil. od Grybowa, przy gościńcu krajowym do Bobowy. M. M. 5. B. , wieś, pow. tarnopolski, o pół mili na północ od Tarnopola, nad stawem tarnopolskim i tegoż wierzchowi Biała Biała nami; przez środek wsi przechodzi kolej żelazna Karola Ludwika. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 945, łąk i ogrodów 166, pastwisk 42, lasu 204 morg. austr. ; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 1198, łąk i ogrodów 456, pastwisk 8 morg. Ziemia podolska, bardzo urodzajna, położenie wysokie, 1666 stóp nad powierzchnię morza wzniesione. Ludności ma rzym. kat. 214, gr. kat. 320, izraelit. 212, razem 746. Należy do rzym. kat. parafii w Tarnopolu, gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należą także wsie Czystytów z 440 grecko kat. parafian. i Płotycz z 215 duszami; cała parafia ma 975 parafian, należy do dekanatu tarnopolskiego. Kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym 244 złr. ; browar, własność Samsona Goldenberga i gorzelnia. B. należała długo do rodziny Turkułłów. 6. B. , także Białe zwana, wieś, pow. przemyślański, nad potokiem Złota Lipa zwanym, który w tej wsi bierze początek, a przepłynąwszy przez folwark Pisarówka, po pod wsie Rekszyn, Stryhańce, Dworce, w Buszczu tworzy stawek, stanowi granicę między Buszczem i Poruszynem, przepływa pod wieś Szumlany małe i między wsiami Hirowice i Żuków łączy się z drugim potokiem również Złota Lipa zwanym, tworzy bezpośrednio po tern złączeniu się ogromny staw brzeżański, z którego jako rzeka Złota Lipa, dalej ku Dniestrowi dąży. Przestrzeni obejmuje większa posiadłość roli ornej 117, łąk i ogrodów 17, pastw. 55, lasu 564 morg. ; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 1922, łąk i ogrodów 853. past. 173, lasu 53 morg austr. ; grunt lichy, moczarowaty, położenie wysokie. Ludności ma rzym. kat. 743, grec. kat. 740, izrael. 27, razem 1510 Wieś ta należy do rzym. kat. parafii do oddalonego o 3 4 mili Dunajowa. Grecko kat. parafią ma w miejscu, do której należy także wieś Howosiółka z 541 parafianami; zatem cała parafia obejmuje 1281 parafian i należy do dekanatu narajowskiego. Posiadłość większa należy do klucza Dunajów, dóbr stołowych arcybiskupstwa rzym. kat. lwowskiego. 7. B. z przysiołkami Krzemionką, Podlesiem i Zawieniem, wieś, pow. rawski w Galicyi, o pół mili od Magierowa oddalona, nad potokiem. Okolica lesista, piaszczyta i błotnista, wzniesiona na 1369 stóp nad powierzchnię morza. Przestrzeni obejmuje obszar dworski roli ornej 314, łąk i ogrodów 60, pastwisk 40, lasu 626 mórg. ; mniejsza posiadłość roli ornej 1301, łąk i ogrodów 128, pastwisk 246, lasu 64 morg. Ludności rzym. kat. 245, gr. kat. 1019, izraelitów 23, razem 1287; należy do rzymsko kat. parafii do oddalonego o pół mili na wschód Magierowa, gr. kat. parafią ma w miejscu, która należy do dekanatu potylickiego. Wedle podania w tej lasami okrążonej wsi chronili się ludzie w czasie napadów tatarskich w chatkach pobudowanych naokoło cerkwi, przy której znachodzą się metryki od 1785 roku, jeden dzwon z 1599 roku, zapiski od 1618 roku. Właściciel Wilhelm hrabia Siemiński Lewicki. 8. B. , wieś, pow. czortkowski o ćwierć mili od Czortkowa na północny zachód oddalona, przy ujściu potoczku Biała do rzeki Seretu. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 1212, łąk i ogrodów 95, pastwisk 43, lasu 2182 morgi; mniejszą posiadłość roli ornej 4111, łąk i ogr. 470, pastwisk 248, lasu 14 morg. Ludność rzym. kat. 323, gr. kat. 2795, izraelitów 75, razem 3193. Należy do rzym. kat. parafi w Czortkowie, grecko kat. parafią ma w miejscu dusz 2651, należącą do dekanatu czortkowskiego; posiada szkołę etatową. B. R. 9. B. , wś, pow. tarnowski, o 1 kil. od Tarnowa, w par. rz. kat. Jurków, własność spadkobierców ks. W. Sanguszki. 10. B. , wś, pow. czerniowiecki na Bukowinie, o 3 kil. od Czerniowiec, w parafii greckiej nieunickiej Lenczestie, własność funduszu religijnego. 11. B. , przysiołek Bilska ob. . Biała, 1. wieś, pow. czarnkowski, 35 dni. , 307 mk. , 23 ew. , 284 kat. , 94 analf. 2. B. , Behle, wieś szlach. i dobra, pow. czarnkowski, 17, 006 morg. rozl. , ordynacya księcia saskoaltenburskiego; 2 miejsc 1 B. , 2 osada Ce gielnia Ziegelkrug, 187 dm. , 1709 mk. , 632 ew. , 1051 kat. , 26 żydów, 367 analf. W r. 1878 ludności było już 2269. Kościół paraf. należy do dekanatu czarnkowskiego. B. ma dwie szkoły elementarne, ew i kat. W miej scu jest gorzelnia i fabryka sera, ajentura po cztowa, stac. poczt. i kol. żel. Trzcianka o 6 kil. , gośc. o 6 kil. Kościół w B. już istniał w pierw szej połowie XV wieku, bo w księgach bisku pich z r. 1445 jest o nim wzmianka. Pierwo tny, drewniany, pogorzał w XVII wieku i wtedy ówczesny dziedzic Franciszek Czarn kowski, kasztelan poznańskie wystawił nowy r. 1628 murowany. Obecnie w kościele nie ma pomników z wieków ubiegłych. Na po czątku b. wieku Radolińscy byli właścicielami. W okolicy znajdują się żale, w których wyko pano urny, złożone w zbiorach tow. przyj. nauk poznańskiego. 3. B. , Bialasee lub Weissensee, leśnictwo, pow. bydgoski; 1 dm. , 7 mk. , 1 ew. , 6 kat. , 3 analf. M. St. Biała, 1. niem. Gellen lub Biala, wieś częścią szlachecka, częścią włościańska, w pow. świeckim, niedaleko Laskowic, leży nad jeziorem; obszaru ma 2078 morgów, mieszkańców 181, z których większość protestancka. Szkoła miejscowa jest ewang. Niedawno temu znaleziono pod B. stare, kamienne narzędzia, które służyły do składania ofiar. Kś. F. 2. B. , niem. Bialla, osada i młyn, pow. lubawski, niedaleko st. p. Ląkorz, w par. kat. Skarlin. 3. B. , niem Weissflies lub Weisfluss, wieś i dobra, pow. wejherowski, par. Wejherowo. W tymże pow. inna os. t. n. należy do par. Luzyna, po niem. zowie się Louisenhof, leży blisko Redy. 4. B. , os. , pow. człuchowski, niedaleko Kramarzyn i Borzyszków. 5. B. , niem. Bialla, wś, pow. tucholski, niedaleko st. p. Czersk, w par. Śliwice, nad jeziorem, o którem Długosz wspomina. 6. B. , niem. Bialla, mko w pow. jańsborskim, około 2000 mieszk. , trudniących się rzemiosłami, uprawą roli i wyrabianiem płótna. Kościół ewang. , st. p. , 8 jarmarków na rok. 7. B. , niem Weissenfluss, wś w pow. leckim, niedaleko st p. Zelki. Według Kętrzyskiego wś w pow. leckim B. zniemczono na Weissensee a Pańską Wolę na Weissenfluss. 8. B. , niem. Bialla, wś, dobra i młyn, pow. olecki, niedaleko st. p. Mieruniszki i Budek. Biała, wś na Szląsku austr. , w kat. par. Jabłonków. Tu urzędowała czas jakiś rada generalna konfederacyi barskiej. Biała, 1. niem. Bielau, wś, pow. raciborski, niedaleko Hulczyna, w par. katol. Busławice. 2. B. , przysiołek wsi Gorzów w pow. olesińskim. 3. B. Tak według Słownika p. Knie nazywają Ślązacy miasto Zülz, ob. Biały. 4. B. , prawdopodobne pierwotne nazwisko wielu wsi na Śląsku pruskim, zwanych dziś Bielau a w dawnych aktach Bela, Beala, Bele, Beel i t. d. Najważniejsze w pow. nissańskim wś, paraf. katolicka, świdnickim par. Górka i złotoryjskohajnowskim par. Hajnów. Świdnickie Bielau nazywane bywa w dokumentach z XIV w. Bela polonicale. Biała, węg. UjBela, ob. NowaBiała. Biała, rzeka, bierze początek pod Godziszowem, w pow. janowskim, płynie przez Ratajską Wolę, Rataje, Białę, około Janowa i wpada do Bukowny pod Bąkiem. Długa 17 w. , szer. 6 st. , głęboka do 4 st. Dno i brzegi iłowate. 2. B. , rz. , wypływa z jeziora śród piasków w oklicy Białej Przemszy, w pow. olkuskim, na zachód od wsi Klucze i pod Nową Kóźniczką wpada z lewego brzegu do Białej Przemszy. Długa 8 w. Według Hydrografii m. Krakowa i jego okręgu przez Franc. Marczykiewicza Kraków, 1847, B. wypływa z kopalni olkuskich, płynie pod Klucze. Hutki i pod Łazami wpada do Białej Przemszy. 3. B. lub Biała panieńska, ob. Bawół. Br. Ch. Biała, 1. rz. , lewy dopływ rz. Obszy, w gub. smoleńskiej, ma źródło niedaleko wsi Barbarówki, pow. bialskiego; płynie najpierw kręto, śród lasów, dalej po łąkach, na przestrzeni 21 w. Dopływy Nowa, Kamionka, Wuża Siemienow. 2. B. , rz. , dopływ Orlanki, w pow. bielskim, gub. grodz. , długa 26 w. ; pod Bielskiem Lubczę przyjmuje. 3. B. , rz. , lewy dopływ Supraśli. 4. B. , rzeka, ob. Bołtupie. 5. B. , o której Siemienow wspomina pod Alulą, że przyjmujedopływ Alulę, nie jest nawet w jego Słowniku pomieszczoną. Biała, 1. Rzeka, ob. Biała rzeka. 2. B. , także Białą wodą i Bieleńską zwany potok; prawy dopływ Raty w obr. gm. Butyn w pow. żółkiewskim. Powstaje na łąkach gminy Trościańca, pod jego przysiołkiem Krużynami, u zachodniego stoku góry Harcy, na granicy trzech powiatów, jaworowskiego, rawskiego i żółkiewskiego. Płynie zrazu granicą pow. żółkiewskiego i rawskiego, poczem w powiecie rawskim przez gm. Białą i Magierów. Za Magierowem przepływa na przestrzeni półtorej mili wielkie błotniszcza i moczary magierowskie, poczem przechodzi w obr. pow. żółkiewskiego i w kierunku północnowschodnim płynie przez Dobrosin, Biesiady i Lubellę, śród łąk i pastwisk Ługami zwanych. Przed ujściem 212 m. rozgałęzia się na dwa ramiona. Długość biegu 5 mil. 3. B. , potok w obr. gm. Białej w pow. przemyślańskim. Powstaje z dwóch strug, z których północny, Brodek zwany, wypływa z pod Grzędowej góry 392 m. w zachodniej stronie tej gminy; południowy zaś z pod Mohiłki 408 m. . Obie stragi łączą się we wsi Białej i tworzą potok B. , który, płynąc na połud. wschód wązką dolinką międzywzgórzystą, mija przysiołki dunajewskie Targówkę i Pisarówkę; uchodzi do Złotej Lipy z pr. brz. Długość biegu 5 ćwierci mili. 4. B. , także Młynówką zwany potok, powstaje na łąkach z kilku źródlisk w zachodniej stronie gm. Kosowa w pow. czortkowskim, na granicy tegoż powiatu z buczackim. Zrazu płynie na południe a koło folw. Sianożętami zwanego zwraca się ku południowschodowi; przepływa w Kosowie dwa stawki, w Chomiakówce jeden; następnie gminę Biały Potok, Siemiakowce a w Białej wpada z pr. brz. do Seretu po 26 kil. biegu. Przeważnie płynie wązką doliną, zwartą wzgórzami obustronnie; a od gminy Siemiakowiec płynie, wądołem po pod lasem Hordową zwanym. Źródła leżą 351 m. , ujście 220 m. n. p. m. 5. B. , potok górski, powstaje z kilku potoków górskich, spływających z połoniny Skupową zwanej 1583 m. w obr. gm. Hryniawy w pow. kossowskim; płynie krętem korytem ku północy, już to wądołami i parowami leśnemi, już też śród łąk górskich; zrasza łąki gm. Krasnoilly i tutaj po 1 i pół milowym biegu uchodzi do Czarnej, dopływu Czarnego Czeremoszu. B. przyjmuje liczne dopływy górskie bezimienne, a przedewszystkiem w obr. gm. Kołowego, spływające z wzgórz i lasów hołowskich. Koryto kamieniste; wody rwące. 6. B. , potok, wypływa na łąkach gm. Gwoźdźca starego w pow. kołomyjskim, płynąc na południe głębokiemi parowami tworzy granicę gm. Zahajpola i Kobylca; w obr. gm. Zahajpola uchodzi z lew. brz. do Turki, Biała Biała Biała Białacerkiew Biała Brzoza Biała Brzezina Biała błotna Biała dopływu Prutu. 7. B. , niem. BelBach, węg. Bela, potok tatrzańskospiski, wypływa z pod przełęczy Zdziarskiej, płynie zrazu ku północy, potem ku wsch. , aż do ujścia doń Żlebadowskiego potoku; poczem zwraca się na połud. wschód, a wreszcie od wierchu Palenicy 1172. 6 m. , na wschód i w Buszowcach wpada do Popradu z lewego brzegu. Zabiera liczne potoki górskie, jak z północnego brzegu Strednicę, Milikowski, Zarzecki, Zalezowski, Młynarski, Żlebadowski potok, Kończynę, i z połudn. brz. z Tatr Babinę, Reglański potok, Kempelbach, Klein Urenbach, Suchy potok i t. d. 3. B. , węg. Bela, strumień tatrzańsko liptowski, powstaje z połączenia potoków Cichej i Koprowej na wysokości 997. 3 m. Płynie w południowozachodnim kierunku i powyżej Przybyliny łączy się z Raczkową i wypływa na Podhale liptowskie. Według Wahlenberga B. bierze początek swój ze stawu Smreczyńskiego. Wpada do Wagu pod Aradkiem z pr. brz. Długość biegu od połączenia 3 mile. Z pomiędzy ważniejszych dopływów wymienić należy Daszowiec, Dowalowiec i Raczkową. Biała. Dwie rzeki na Szląsku pruskim noszą to nazwisko, po niem. Biela. Obie uchodzą z prawej strony do Nissy kładzkiej pierwsza, zwana Landecker Biela, pod Landek; druga, Frewaldauer Biela, pod Nissą. Biała, rz. , ob. Reda. Biała, dość znaczny szczyt w Pieninach. Biała błotna, wieś w stronie południowozachodniej pow. włoszczowskiego, gm. Irządze, przy trakcie t. z. powiatowym, pomiędzy Le lowem a Pilicą, nad Białką albo Szczerbnicą. Wieś po części położona na niewielkiem kamienistem wzgórzu, po części w dole nad rze czką. Liczba mk. 327, męż. 151, kob. 176. Domów 37. W r. 1827 było ta 27 dm. , 217 mk. Ogólna rozległość morg. 909, z któ rych na dworskie przypada 757, na włośc, morg. 152. W gruntach dworskich ziemi or nej 286 m. , nieużytków 42 m. , łąk 82 morg. , lasów 347 m. ; z gruntów włościańskich ziemi ornej morg. 135, łąk morg. 17. Ziemia dosyć urodzajna. Grunt mocno falowaty, wzgórzysty, poprzerzynany tu i owdzie głębokiemi pa rowami, albo też poprzedzielany dosyć niskiemi dolinami, łąki niezłe. Lasy już dosyć prze trzebione, po części sosnowe, po części dębowe. Z zakładów przemysłowych znajdują się go rzelnia z produkcyą roczną 16518. rubli, i młyn wodny na rzeczce Białce z produkcyą roczną 1200 rubli; dwa stawy, w obrębie wsi, z lichem rybołówstwem. Dr. B. Biała Brzezina, folw. należący do dóbr Wielkie Dubensko, pow. rybnicki. Biała Brzoza, os. , należąca do dóbr Wrbkau niem. , pow. raciborski, niedaleko drogi z Raciborza do Opawy, Białacerkiew, Białocerkiew, u ludu Biłaja Cerkow, urzędownie Biełaja Cerkow, mko, pow. wasylkowskl, na rozległej równinie po obu brzegach rzeki Rosi i nad jej dopływem Rotką, o 47 w. od Wasylkowa, o 32 w. od Chwastowa, o 81 w. od Kijowa. Liczy 18697 mk. t. j. 8461 prawosł. ; 412 katol, 16 starowierców, 9808 izraelitów. Posiada 3 cerkwie, 1 kościół katol. , 2 synagogi, gimnazyum, obszerne sklepy murowane, fabryki narzędzi rolniczych założ. 1853 przez Stan. Lilpopa, swiec stearynowych, garbarnię i od r. 1880 bank miejski imienia Aleksandry hrabinej Branickiej. W B. odbywa się 11 jarmarków rocznie, głównie na zboże i na bydło. B. posiada zarząd gminny, policyjny stan, st. poczt. i st. dr. żel. chwastowskiej między Ustinowką a Sucholasami. B. jest stolicą parafii katolickiej dek. kijowskiego, liczącej 2711 dusz, do której należą 4 kaplice w Potyjówce, Jeziornie, Wólce Połowieckiej i w samejże Białejcerkwi. Dobra B. , zwiększone spadkiem po ks. Potomkinie, odziedziczonym przez jego siostrzenicę hetmanowe Branicką, przedstawiały jedne ze znaczniejszych i bogatszych majętności w kraju. W r. 1860 do trzech wnuków hetmana Ksawerego Branickiego należało dwie trzecie części powiatu wasylkowskiego, trzecia część taraszczańskiego i kaniowskiego, ćwierć zwinogrodzkiego oraz znaczna część powiatów czerkaskiego i radomyskiego. W samym powiecie wasylkowskim posiadali oni 206985 dzies. ziemi i na niej 40, 740 dusz męzkich włościańskich. W tej liczbie na hr. Władysława Branickiego, dziedzica B. Cerkwi, wypadało 131583 dzies. Do podniesienia kultury w dobrach B. i pomyślności miasteczka przyłożył się też wiele p. Przesmycki, który w r. 1838 został rządcą tego majątku. Początek B. kryje się we mgle podaniowej. Według jednego podania miasteczko to miało otrzymać swoje nazwisko od cerkwi z brzozowego drzewa, w dawnych wiekaoh zbudowanej; według zaś innej legendy, kozak pewien nazwiskiem Mołodeć miał zabić zbójczynię Biłą, która z szajką swą w okolicy rozbijała; skarby znalezione przy niej użytemi zostały na zbudowanie cerkwi, którą biłą czyli białą od nazwiska zbójczyni przezwano. Nasi niektórzy łacińscy kronikarze nazywali B. po łacinie Album Fanum. Wnioskują niektórzy też, że tu miał stać jakoby dawny Juriew, założony przez w. ks. Jarosława, ale to domysł bez żadnej pewnej podstawy. Około 1550 r. Fryderyk Broński, wojewoda kijowski, dla poskromienia wycieczek tatarskich w B. zamek zakłada, tudzież mieszczan tutejszych swobodami obdarza. B. była od najdawniejszych czasów królewszczyzną i nim została właściwie starostwem, była pod zarządem wojewodów kijowskich. Pierwszym starostą B. został ks. Janusz Ostrogski, syn Wasyla Konstantego ks. Ostrogskiego, wojewody kijowskiego. Miasto to, położone na samym szlaku czarnym, z trudnością mogło się zasiedlić, aż dopóki za ks. Prońskiego nie stanął tu zamek warowny, który, jak mówi Samicki, stał się latarnią morską pharus i jaskinią schronienia dla mieszkańców stepowych tego kraju; stąd też najpierwej Ukraina bywała ostrzeganą o zbliżaniu się Tatarów, którzy, jak tenże tylko co wzmiankowany dziej opis dosadnie się wyraża zaglądali tu jak psy do kuchni. Więc za staraniem tutejszych starostów ludność się ściąga zewsząd i osiada, pod warunkiem kilku lub kilkunastoletniej woli czyli słobody. Rewizorowie czyli lustratorowie zamków Jkr. Mości ukrainnych zjeżdżają tu od czasu do czasu i przysłuchują się skargom, zażaleniom i tak zwanym delacyom, zanoszonym od bojarów i mieszczan tutejszych. Starostwo zaś bywa rozdawane jako chleb dobrze zasłużonych wielkim dostojnikom kraju, jako to hetmanom wielkim kor. i kasztelanom krakowskim. Oto jest poczet, wedle lat ułożony, starostów białocerkiewskich; 1 Janusz ks. Ostrogski, kasztelan krakowski urn. 1620; 2 Stan. Lubomirski woj. krakowski urn. 1649; 3 Konstanty Jacek Lubomirski urn. 1663; 4 Dymitr Jerzy ks. Wiszniowiecki hetm. pol. um. 1682; 5 Stanisław Jan Jabłonowski hetman w. kor. um. 1702; 6. Jan Stanisław Jabłonowski wojewoda ruski umarł 1731; 7 Stanisław Wincenty Jabłonowski wojewoda rawski um. 1754; 8 Jerzy Wandalin Mniszech, kasztelan krakowski um. 1778. Po starostach dajemy tu spis namiestników czyli podstarościch, którzy, sprawując w imieniu starostów rządy nad starostwami, jako tacy, używali w stosunkach niemałego znaczenia, wpływu i przewagi 1571 r. Eustachy Skarowski, 1575 r. kniaź Dymitr Bułyha Kurcewicz, 1630 r. Piotr Chowański, 1636 Stanisław Rokosz, 1640 1648 Zygmunt z Wójtowiec Czerny Podczas wojen Chmielnickiego przerywa się ich szereg i dopiero około 1720 r. znów występują ale pod nazwą gubernatorów, 1720 r. Szumski, 1729 Chmielewski, 1729 Żurowski, 1737 Borowski, 1750 Koźmian, 1765 Szymon Rylski stolnik czerwonogrodzki, 1775 Zielonka, 1783 Żyliński. W rejestrze albo inwentarzu zamków JKM. z r. 1570 czytamy m. Białacerkiew jest pod juryzdykcią zamkową. Postanowienie rewiżorskie na mieszczany, wolności mieszczańskie podług listów króla JM. i zachowania jako na Ukrainie wszystkim wcale zostawili, i przynicheśmy ich zachowali. K temu też widząc i rozumiejąc rzecz być słuszną, a przystojną jaki przy tym zamku ukrainnym ludziom przychodzącym, i ktoby chciał na mieszkanie osieść, takich ludzi zachowując je przy Ławce, króla JM. , wolności im dali do lat 20; a urząd zamkowy ma tego pilnie przestrzegać, aby ludzie dobrej sławy i powieści osiadali; w baszcie miejskiej mieszczanie od przyjazdu z Kijowa, mają straż mieć i tę basztę budowaniem opatrować, także ostróg około miasta. Mieszczanie B. hojnie byli królewskim obdarzeni przywilejem. W 1597 r. Zygmunt III potwierdził na sejmie w Warszawie mieszczanom B. posiadanie uroczyszcz i sieliszcz oddawna im służących. W 1615 r. ciż mieszczanie otrzymali na sejmie przywilej na wolność od wszelkich podatków pospolitych i osobnych stołowi króla JM. należących, od poborów szosowego, czopowego na sejmie uchwalonych, także od myt i ceł ziemnych i wodnych. W rok potem rewizorowie w lustracyi mówią o tym przywileju ze swej strony domieszczają to prawo dobre jest, jako miejscu temu niebezpieczeństwu podległemu, nietylko na taki czas, ale i na wieki, słusznieby od króla JM. i Rzplitej miało być pozwolone, ponieważ nieladajaki odpór czynią nieprzyjacielowi do korony za częstemi inkursjami tatarskiemi, które bywają; więc i straże polne, dzienne i nocne od nich są najpewniejsze, które oni iustawnie kosztem i stratą braci swojej strażnaków i samych siebie odprawują, na którą, jko powiadają, ekspendują złotych dwanaście set. Według tej lustracyi 1616 r. było w m. B. domów miejskich posłusznych 300, kozackich domów którzy niechcą być pod posłuszeństwem 300 i coś więcej. W 1620 r. Zygmunt III przywilejem datowanym w Warszawie nadaje tym mieszczanom prawo magdeburskie. Odtąd jurysdykcya mieszczańska mieści się na zamku, w którym zasiada wojt, burmistrz i ławnicy. Herb miasta był łuk z cięciwą naciągniętą, a na nim trzy strzały. Konstytucya z 1631 wyraża ponieważ B. , Lubomierz i Trylesy zniszczone przez Tatarów i kozaków, które każdoroczną straż na szlaku siedząc w polach odprawują skąd wszystka Ukraina, ostrzegana od pogańskich napadów bywa, zaczem wszystkie processy i banicye o przeszłych podatków nieoddanie zniesiemy z nich i kasujemy. Z nastaniem atoli wojen Cmielnickiego wszyscy w ogóle mieszczanie B. , chcąc czy nie chcąc, zniewoleni byli przystać do kozaków. Wielu z nich wojny wygubiły, wielu z nich przeniosło się na Dniepr. Dopiero po uciszeniu się kozackiej zawieruchy znowu rzplita m. Białacerkiew i jej mieszczan do dawnych praw i swobód powróciła. Lustracya z 1768 r. wyraża sądzi się to miasto prawem magdeburskiem, a urząd magdeburski od wszelkich danin i podatków wolny jest. Gdy zaś ustawą czteroletniego sejmu z dnia 3 maja 1791 roku przywrócono miastom ich przywileje, a miasta mniejsze do przywilejów większych przyrównano, dźwiga Biała jąc one i do stanu miast doprowadzić usiłując, wtedy i B. tychże prerogatyw dostąpiła; jakoż w skutek tego Franc. Branicki hetman w kor. dziedzic Białocerkwi d. 14 marca 1792 roku w Warszawie wydał zalecenie do rządców dóbr swoich, aby nie przeszkadzali i nie wzbraniali mieszczaństwu B. wolnej elekcyi członków do magistratu. Nadmieniliśmy wyżej, że już w r. 1616 w m. B. było więcej kozackich domów, którzy niechcą być pod posłuszeństwem, aniżeli mieszczańskich posłusznych. Królowie polscy chcieli podźwignąć, zaludnić wschodnie pustkowia nadgraniczne państw swoich przez lokowanie na wzór zachodni miast, z nadaniem tymże szerokiego zakresu; dla tego to obdarzali je tak zwanem prawem magdeburskiem, pełną sypali im garścią przywileje i wolności; tymczasem przez zbieg okoliczności najzupełniej miejscowych, wszystkie te porządki brane z Zachodu na dzikiem pograniczu przeszczepić się nie dawały; mieszkańcy tutejszych miast czyli osad szlakowych, nie do kupieckich lub rzemieślniczych brali się korporacyj, ale do oręża, który starczył im tu za wszystko, nawet za chleb powszedni. Toż i starostwa tutejsze, w myśli dawania odporu napadającym codziennie prawie Tatarom, urządzone były na kształt wielkich ekonomij wojennych; wcześnie też z własnych miejscowych żywiołów przeważnie z mieszczan straż w polu na szlakach odbywających wytworzyły lud orężny, który z czasem, słabo nadzorowany i podporządkowany, wyrodził się w tak zwanych kozaków czyli jak ówczesne lustracyę nazywają ich nieposłusznych. Jeszcze w 1572 roku Zygmunt August wyznaczył był rezydencyą w Białejcerkwi dla szlachcica Jana Badowskiego, któryby sądził sprawy kozaków przybywających z Niżu do królewskich miast, z któremi już ich wtedy pewna solidarność wiązała, pochodząca bądź z jednej i tej samej rodowości, bądź ze wspólności jednego i tego samego rodzaju życia. Urząd zamkowy nie miał się wtrącać w sądy tego rezydenta królewskiego. Z czasem mieszczanie chodzący w kozaki a nieposłuszni w temże mieście tak dalece wzrośli w liczbę, że około 1637 r. , jak mówi Okolski, była tu już ich siedziba prima sedes, którzy wybijając się z posłuszeństwa, od lada wiatru chwiejąc się w wierności w końcu wyradzali się na żywioł swawolny; jakoż w 1648 r. wszyscy oni stanęli po stronie buntu. B. Chmielnicki utworzył z nich pułk tak zwany białocerkiewski, który w 1649 roku pod Zborowem był najliczniejszym, najpotężniejszym. Oto jest spis pułkowników białocerkiew8kich 1648 Hyra; 1649 Hryhory Hromyk; 1664 5 Tarasenko ten był wiernym Rzplitej; 1666 Jan Krawczenko; 1671 Iwan Butenko; 1703 Korowka, Makijowski; 1710 Tański. Po ustaniu buntów horodowi kozacy B. zostawali poo zwierzchnictwem i komendą starostów i podstarościch. W 1750 r. wytoczyła się dośó drażliwa sprawa między Stan. Wino. Jabłonowskim, starostą B. , a regimentarzem partyi ukraińskiej Antonim de Ossa Ożgą. Ożga zażądał od starosty kozaków horodowych w pomoc wojsku, któremu dowodził w wyprawie przeciwko hajdamakom. Starosta nie dał kozaków. Sprawa ta doszła do króla, który przez mandat pociągnął starostę do odpowiedzialności do sądu nadwornego asesorskiego. Jabłonowski się złożył tern, że to nie są horodowi ale jego kozacy nadworni, których trzyma li tylko dla bezpieczeństwa miasta i straży przy fortecy, którą własnym kosztem isumptem reparuje. Brak żywiołu kupieckiego, przemysłowego, handlowego na Ukrainie był powodem właśnie, że żydzi wcześnie zaczęli zagnieżdżać się po miasteczkach ukraińskich. W B. atoli dopiero w 1721 r. pierwszą o nich wzmiankę napotykamy. W 1768 roku, według lustracyi, żydów osiadłych w m. B. było 223. Zamek B, wzniesiony około 1550 r. przez ks. Brońskiego wojewodę kijowskiego, jako zapora warowna przeciwko napaściom Tatarów, w 1570 r. zupełnie był zniszczał i potrzebował opatrzenia i naprawy. Ten zamek, mówi inwentarz zamków JKr. M. tegoż roku, ma w sobie 4 baszty, grodzień 158, wszystkie baszty i horodnie nienakryte, pogniło i opadłe, że się niczemu niegodzą. Strzelba zamkowa dział 2, jednego koniec upadł a drugie bardzo słabe, działo jedno bez łoża, hakownic 41, nie wszystkie naprawne, arkabuzów 18, nie wszystkie też naprawne. Stan więc obronny zamku był godzien politowania i dla tego to książę Wasyl Konst. Ostrogski przestrzegał na sejmie stany Rzplitej, że zamek ten tak zniszczał, że w razie napadu nieprzyjacielskiego nie mógł się obronić. Przestroga czy napomnienie nie poszły w las, jak widać, bo w 1594, kiedy Erich Lassota von Steblau, wysłannik cesarza Budolfa II do kozaków, przejeżdżał przez B. , zastał już ten zamek odnowionym. Lustracya z 1622 r. nie skarży się na złe opatrzenie zamku. W 1664 r. atoli, gdy pomimo zawartej uprzednio jeszcze z kozakami ugody hadziackiej, Ukraina wichrzyć nie przestawała, Stefan Czarniecki wojewoda ruski, aby na wodzy utrzymać buntujących się kozaków, porozmieszczał w zameczkach ukraińskich garnizony polskie, i zamek białocerkiewski odbudował na nowo, używszy do tego najbieglejszych w sztuce fortyfikacyjnej, pod nadzorem Jana Sapiehy pisarza pol. kor. Odtąd zamek B. , przeistoczony na fortecę, nosi już to ostatnie miano, a jak wiele ją ważono, świadczy denominacya, jaką jej statecznie w aktach publicznych dawano propugnaculum Ukrainae et antemurale Patriae. Bo też w istocie, twierdza ta, dobrze opatrzona, przed którą cała drżała Białacerkiew, pod komendą dzielnego jenerał majora Jana Stachorskiego, którego z załogą osadził był Stef. Czarniecki, potem innych niemniej dzielnych i walecznych dowódzców, przez lat kilkanaście, w czasie wichrzeń Doroszenka, wszystkie niemal siły i życie w Ukrainie utrzymywała. Szereg komendantów B. jest następny 1664 do 1668 Jan Stachórski jenerał major; 1668 1671 r. Löbel; od 1671 1672 Gerhard Fitinghof; w 1672 znowu tenże Löbel; w 1678 Ernest Rappe; w 1679 r. Otto Rappe; 1693 Ludwik de Orgiewal, 1694 r. Gałecki. Tu się poczet komendantów B. przerywa, albowiem w 1702 warownię B. ubiegł był Samuś z Palejem, którą przez lat sześć w swojem trzymali ręku, aż do 1708 r. , gdy hetman Mazepa, schwytawszy Paleja, Białacerkiew i Korsuń swymi ludźmi osadził. Twierdza B. aż znowu w 1712 roku zwróconą została Rzplitej. Jakoż w następnym roku 1713 obywatele województwa kijowskiego na sejmiku w Żytomierzu uchwalają wystawić na utrzymanie fortecy B. sto piechoty pod komendą Ilińskiego starosty niżyńskiego. Tento Iliński z azardem zdrowia i fortuny własnej przez lat kilka utrzymywał tę fortecę. Następnie regimentarz Swidziński miał nad nią czułą pamięć t. j. zrestaurował ją staraniem swojem i pracą. W tym czasie komendantem B. był jenerał major de Bojen. Wojska rossyjskie, powracające z Polski po obiorze Augusta w 1735 r. , zajęły chwilowo twierdzę B. Od 1735 r. był komendantem tej fortecy Dominik Kosiorek Bekierski, miecznik bracławski; w 1765 r. Michał Karbowski. Lustracya z tegoż roku 1765 opisuje stan i położenie B. fortecy Wał z czterema rądelami, które do warowni broniły przystępu, otaczał ją dokoła, ostawiony palami dębowemi, miejscami we cztery rzędy, z fosą głęboką z trzech stron, z czwartej zaś strony rzeką zabezpieczony. Wjazd od miasta prowadził przez trzy bramy; pierwsza z szlagmantem, druga ze zwodem, trzecia nareszcie w wale wysokim kryta, niby podziemna; u boku tej bramy nad rz. Rosią, rądel osobny, duży; w środku zaś fortecy mieściły się budynki t. j. dom dla komendanta i pp. oficerów, odwacht dla gimejnów, kurdygarda, kaplica, cekauz w ziemi; armat żelaznych na rądelach i po wale stojących 25, moździerzy żelaznych 2. W wale były podziemne przejścia czyli tak zwane wycieczki, przez które osada mogła być opatrzoną w żywność, gdyby zwyczajna komunikacya przeciętą została. Studnia była w fossie za wałem. Ale obok tej fortecy wówczas stał w blizkości rz. Rosi i zamek starościński, zbudowany niedawno przez starostę B. Stanisława Wincen tego Jabłonowskiego. Zamek ten był dokoła obwarowany wałem, z bramą, ze strzelnicami; we środku stała gubernia t. j. dom dla gubernatorów starościńskich, obok kurdygarda dla infanteryi nadwornej starościńskiej, cekauzik mały, dalej dwór rezydencyonalna p. starosty, budynek duży, z drzewa rzniętego stawiany, w koło wapnem tynkowany, przy nim kaplica; na pokojach podłoga heblowana, drzwi snycerską robotą z zamkami francuzkiemi, piece kaflowe etc; dalej szły stajnie, kuchnie, kurdygardy, masztarnie. Oprócz tego całe miasto było, po wale niewielkim opalisadowane. Jerzy Wandalin Mniszech, starosta B. , dawał corocznie do fortecy na opalisadowanie po 500 palów i robociznę. Dziś jedyny ślad tej fortecy pozostał w szczątkach wału, wysokiego na 2, od rzeki na 3 i pół sążni, w którego obrębie mieści się kościół katolicki. W 17 w. istniała podobno w B. jedyna cerkiew nikołajewska, i druga troicka na Zarzeczu. W 18 zaś wieku przybyła nowa cerkiew murowana, przez hetmana Mazepę i pułkownika Mokijowskiego założona, ale niedokończona; stała aż do dni niedawnych w ruinie. Z uniackich cerkwi w tymże wieku istniały tu Preobrażeńska, Petropawłowska, Troicka, na Zarzeczu zbudowana na nowo w 1718 r. , Bohorodiczna, Uspenska, Pokrowska, Andrzeja Apostoła i św. Michała. Obecnie w B. trzy cerkwie się znajdują Preobrażeńska murowana, wzniesiona przez Aleks. z Engelhardtów hr. Branicką, hetmanową w. kor. , i obok niej dawna, będąca w ruinie, założenia Mazepy a teraz odnowiona, i trzecia Maryi Magdaleny, na Zarzeczu, zbudowana na posadzie dawnej z przeszłego wieku troickiej cerkwi. Już w 1667 r. konstytucyą aprobowana została na usilne prośby komendanta Jana Stachorskiego fundacya kościoła i klasztoru oo. augustyanów. Z laudum z 1715 r. dowiadujemy się, że w tymże roku istniał tu jakiś kościół, ile że w tymże czasie obywatele województwa kijowskiego na reparacyą dachu tegoż kościoła pewną ofiarowali summę, ale czy byłto kościół oo. augustyanów, czy inny nie wiemy. Dopiero około 1743 r. stanął tu nowy kościół i klasztor pod tytułem misyi oo. jezuitów, fundacyi Stan. Winc. Jabłonowskiego, wojewody rawskiego i starosty B. Jakoż d. 3 grudnia 1751 r. Kajetan Sołtyk biskup koadjutor kijowski zjechał do B. , gdzie, jak mówi ówczesna gazeta konsekrował kościół oo. jezuitów, przy hucznem z armat biciu; potem clerum i gości zaprosił do zamku i częstował. Kościół był z drzewa a rezydencya murowana; już w 1746 tutejsza misya była w kwitnącym stanie, liczyła wielu zakonników; pomiędzy nimi wielu światłych i zawołanych kaznodziejów. W 1771 r. słynął tu z wymowy o. Awedyk superior. Andr. Załuski, gdy Biała Biała Biała został biskupem kijowskim, chciał, mówi Friesius, katedrę swoją przenieść do Białejcerkwi, ale to nie przyszło do skutku. Po kasacie jezuitów, drugi Załuski, Józef Andrzej, także biskup kijowski, tak sprzyjał jezuitom, że chciał aby oni w B. tak jak przed kasatą mieszkali, byle jak świeccy księża chodzili. W skutek konkordatu zawartego d. 20 listopada 1780 r. przez komisyą eduk. z biskupem kijowskim i kapitułą żytomierską, już po zniesieniu jezuitów, taż kapituła obowiązała się była płacić księżom przy kościele B. złp. 3000, jako też dyrektorowi szkoły parafialnej po złp. 200. Kapituła atoli po niejakim czasie przestała wypłacać tę summę, tak że księża w B. bez żadnego utrzymania zostawali, aż nareszcie w 1789 r. d. 12 grudnia Fr. Ksaw. Branicki, hetman w. kor. , dziedzic B. , na kościół i utrzymanie księży pewną summę zapisał. Nadto, w miejsce dawnego pojezuickiego kościołka wzniósł okazały dom Boży, na miejscu wyniosłem, śród dawnych wałów fortecznych, pod tytułem św. Jana Chrzciciela. W 1820 r. była tu przy kościele szkółka parafialna i szpital na 5 ubogich. Kronika m. B. w mnogie obfituje wypadki. Pierwszy spór kozaków ze starostami ukraińskimi najpierw zamanifestował się tu w postaci napadu i rabunku. W 1541 r. Kosiński wpadł tu na dwór kniazia Bułyhy Kurcewicza, podstarościego B. , i dobrawszy się do komory tegoż, zabrał wszystką jego majętność; w tej liczbie szkatułę z klejnotami, papierami i przywilejami na starostwo ks. Janusza Ostrogskiego. W 1596 r. zaś, Semen Nalewajko, podniósłszy bunt, ścigany przez St. Żółkiewskiego hetm. pol. kor. , podstąpił pod B. , w której stał z rotą swoją kniaź Kiryk Rużyński. Nalewajko, położywszy się taborem u jednej z bram miejskich, drugą bramą, którą mu mieszczanie, mając z nim porozumienie, otworzyli, wpadł do miasta. Było to nocą. Rużyński tymczasem, nic o tern nie wiedząc, wypadł jednocześnie ze swojemi ową pierwszą bramą, i uderzywszy na tabór kozacki, wziął go i rozgromił. Nalewajko zaś po splądrowaniu miasta, gdy wracał do taboru nic nie wiedząc, że rozgromiony spotkał się z Rużynskim, który się z nim ucierając, co prędzej zamknął się w zamku. Ale nazajutrz Stanisław Żółkiewski nadciągnął z Trylis, i Nalewajko dawszy mu rządną bitwę, w nocy uszedł do Trypola. Zółkiewski wszedł do B. Kozackie najazdy przeszły, ale napady tatarskie rok w rok się powtarzały. W 1626 r. zaszła tu krwawa z tatarami bitwa. Stefan Chmielecki uderza na tatarów obozem pod B. rozłożonych i we wstępnym boju znosi ich do szczętu, 40 tysięcy trupem na placu położywszy. Kiedy 1637 r. zarzewie wojen kozackich, przygasłe na chwilę, znów się rozpłomieniać zaczęło w głębszej Ukrainie, Mikołaj Potocki hetm. w. kor. w drodze do Czerkas przybył do B. Na spotkanie jego wyjechali kozacy, którzy, lubo wielu się z nich udało do powstania, ochotnie go wszakże przyjęli. Potockiemu tym razem powiodło się te bunty uśmierzyć. Ale przyszedł rok 1648, i cała Ukraina ponownie zajęła się pożarem wojny kozackiej. W tymże roku dnia 2 czerwca, po rozgromie korsuńskim, Bohdan Chmielnicki, sprawca tej wojny, był już w B. Od tego też czasu B staje się jednem z miast kozackich. Tu zawarto sławny rozejm po beresteckiej i innych klęskach kozackich. Ze strony Polski wysadzeni byli do traktowania o pokój Adam Kisiel w. kijów. , Hlebowicz smoleński, Gąsiewski i Kossakowski. Od kozaków B. Chmielnicki i Jan Wyhowski, pisarz wojskowy. Przy wjeździe polskich komisarzy lud się wzburzył i Chmielnicki wiela własną ręką zabił. Około połowy m. września zaczęto rokowanie, 20 tegoż m. skończono. Wojsko polskie podstąpiło pod miasto z bębnami i muzyką iw wielkim porządku, przed którem Chmielnicki i starszyzna mieli wykonać przysięgę, ale lud znowu się wzburzył, wysłano do Potockiego deputacyą, wymagającą zmiany warunków i powrócenia Zborowskich punktów. Z odmowną odpowiedzią powstanie wzrosło, i Polacy musieli siłą odpierać siłę. Całą dobę walczyli kozacy z pomocą krymskich tatarów, co przy nich po beresteckiej klęsce zostali, ale kiedy ich napaści udaremniała silna artylerya Polaków, skłonieni od Chmielnickiego zaprzestali oporu; wznowiono rokowanie 26 i 28 zawarto pokój, wzajemną przysięgą stwierdzony. Ugody tej punkta były następne wojsko kozackie z 40 na 20 tysięcy ma być zmniejszone, i w jednym tylko woj. kijowskiem przebywać może. Hetman utrzymuje przy sobie Czehryn, ale wchodzi pod posłuszeństwo hetmana kor. Żydzi mają mieszkać w królewskich i szlacheckich dobrach. Tatarów z Ukrainy odprawić, zpostronnemi mocarstwami stosunków nie mieć, królowi i rzplitej wierność chować. Lud nie kontent był z tych warunków i dalsze kroki Chmielnickiego doprowadziły do poddania Ukrainy Rossyi. Gdy Chmielnicki w 1654 poddał się Rossyi, niebawem zjechał do B. stolnik Leontyj Łopuchin, aby przyprowadzić do przysięgi na wierność pułk białocerkiewski. Ale po ugodzie hadziackiej w 1658 r. B. znów przeszła do Polski. Król Jan Kazimierz w 1663 r. idąc z wojskami na wyprawę zadnieprską, w B. cały tydzień odpoczywał. Tu podczas pobytu królewskiego ks. Prażmowski biskup łucki dał ucztę dla duchowieństwa ruskiego, po której ks. Galatowski i ks. Piekarski rozpoczęli dysputę teologiczną o hierarchii kościelnej. Król pociągnął dalej za Dniepr, ale gdy się tam biją wojska jego, tu na Przeddnieprzu Sulima i Wysoczanin wszczynają znowu bunt. Machowski regimentarz pozostawiony przez króla z oddziałem dla utrzymania w porządku i posłuszeństwie niespokojnego ludu, przed buntem zmuszony był schronić się do B. i w niej się zamknąć. Przez cztery tygodnie Zaporozcy oblegali B. , lecz usłyszawszy o idącym na odsiecz hetmanie Teterze, odstąpili. Wkrótce potem Stefan Czarniecki, wróciwszy z za Dniepru, fortyfikuje na nowo B. i silną wprowadza doń załogę, pod dowództwem Jana Stachórskiego. W 1665 r. d. 22 czerwca Brzuchowiecki hetman lewego brzegu Dniestru, z kozakami podstąpił pod B. Stachórski dzielnie się bro nił, i Brzuchowiecki, nic nie sprawiwszy, musiał od oblężenia odstąpić. Hetmanem po Teterze przez króla ogłoszony został Doroszenko, lecz ten, rozdąsany na pokój w Andrusowie 1667, rychło się poddał Porcie. Twierdza w B. , której bronił zawsze garnizon polski, stała Doroszence cierniem w oczach a więc należało mu ją koniecznie zdobyć. Jakoż d. 26 lipca 1667 pospołu z Tatarami obiegł on B. Ale i tym razem z pomocą wojsk wojewody kijowskiego Szeremeta, który przyszedł na odsiecz, udało się Stachórskiemu Doroszenkę odpędzić. Jeszcze i w latach następnych t. j. w 1670 71 i 73 tenże Doroszenko kusił się o B. , ale zawsze daremnie. Odtąd też B. przez długi czas przygód nie doświadczała wojennych, aż w 1702, gdy Palej przez fortel ubiegł tutejszą twierdzę. I znowu zaczyna się dla niej cały szereg wypadków. W 1703 r. po schwytaniu Paleja, Mazepa wchodzi z wojskiem swem do B. , pomimo rozpacznej obrony w zamku drużyny Palejowej; w 1709 zaś roku, gdy po bitwie połtawskiej Mazepa był zmuszony uciekać wraz z Karolem XII do Turcyi, wojska rossyjskie zajęły B. W 1711 r. Filip Orlik pospołu z ordą tatarską kusi się o zdobycie B. , ale bez skutku. B. nareszcie w 1712 r. została oddaną komisarzom polskim i odtąd rozpoczyna się dla niej po dobie dość długiej wypadków krwawych doba niemniej długa pokoju. W 1732 r. d. 29 maja, Stan. Wincenty Jabłonowski, starosta tutejszy, jak donosiła jedna z ówczesnych gazet warszawskich, zawitał tu z małżonką swoją, przy licznej asystencyi nie tylko kilkunastu chorągwi kozackich, rajtaryj i grenadyerów, tudzież 50 ludzi swoich nadwornych, ale też urzędnicy i szlachta pobliższa przybyli na przywitanie p. starosty, który gdy czterema karetami poszóstnemi wjechał do miasta, z armat ognia dano. Komendant tutejszej fortecy, i inni oficerowie p. starostę wizytując, solennie częstowani byli. W 1740 r. d. 22 maja znowu tenże starosta B. był odwiedził. Ostatnim wysiłkiem dawnej kozaczyzny było kajdamactwo. Jakoż hajdamacy, plądrujący po kraju, po dwakroć, to jest w 1750 r. i nareszcie w 1768 r. kusili się o B. , ale zawsze odpór w twierdzy znajdywali. Za rządów ostatniego starosty Jerzego Mniszcha, została zdjęta mappa starostwa B. ; mappa ta obecnie się znajduje w Paryżu w bibliotece publicznej na ulicy Richelieu, w oddziale kart i rycin, pod tyt. Carte de la Starostie de Bialacerkiew, possedée par Son Excellence Mr. le Comte de Mniszech, Maréchal de la Cour, levée dans les années 1755 et 1756. Stanisław August, otrzymawszy od rzplitej prawem wieczystem tutejsze starostwo 1774 r. , nadał je 13 grudnia t. r. Fr. Ksaw. Branickiemu, hetm. w. kor. i jego potomstwu. W przywileju wymienionych jest 134 wsi, miasta Stawiszcze i Białocerkiew cum arce, fortalitio et suburbiis. O trzy wiorsty od m. B. znajduje się letnia rezydencya hr. Branickich, z pałacykami i ogrodem ozdobnym, nazwanym Aleksandryą. Ogród ten założony na początku tego wieku przez Aleksandrę z Engelhardtów hr. Branicką, żonę Franc. Ksaw. Branickiego, hetmana w. kor. Hetmanowa Branicka, zamiłowana w ozdobnem ogrodnictwie, zamieszkawszy w B. , nie mogła odrazu w tej podaniowo jeszcze na pół dzikiej okolicy znaleść odpowiedniego miejsca na ogród; jakoż urządziła była czasowo spacerowy ogród dla siąbie w lasku szkarawskim; aż dopiero dobrze później wybrała pod samą B. dogodne miejsce pod ogród, który od swego imienia przezwała Aleksandryą. Pani ta, pierwsza też zapoznała tę okolicę z ozdobnym ogrodem, pierwsza sprowadziła tu topole kanadyjskie i piramidalne, wprzódy nieznane tu, i inne drzewa i krzewy z królestwa polskiego i zagranicy z wielkim nakładem i kosztem. Ogrodu tego plan nakreślił zagraniczny ogrodnik Muffet i zajął się sadzeniem drzew i urządzeniem klombów. Po Muffecie ogrodnikami przy Aleksandryi byli Sztunge, Bartecki, Witt, Jens. Ogród to rozległy i okazały. Położony nad brzegiem rz. Rosi, obfituje w parowy, które, zbiegając ku rzece, porosłe drzewami, zroszone strumieniami, tworzą urozmaicone, ozdobne i dalekie widoki. Wyspę na rzece Rosi leżącą, lasem zarosłą, łączy z ogrodem most z kamienia ciosowego. Za rzeką las dębowy, miejscami z brzeziną zmieszany, jest dalszym ciągiem tego rozległego ogrodu, który się tu w park zamienia angielski. Oprócz położenia arcymalowniczego, jeszcze zdobią ten ogród altany, mosty, mostki, posągi, wodotryski i wodospady. Znajduje się tu znakomita oranżerya, w której kolekcya egzemplarzy pięknych palm zastanawia. Jest i cieplarnia, obfitująca niemniej w kwiaty egzotyczne i rzadkie rośliny. Sad owocowy obszerny od strony miasta i drugi od pola, umiejętną ręką ogrodnika Jensa pielęgnowane, nie pozo Biała Białachowo stawiają nic do życzenia. Ale tu nietylko bogactwa flory i pomony podziwiać należy; jest też nie mało godnych uwagi pamiątek historycznych. Pomiędzy innemi jest domek ogromnemi białemi akacyami obsadzony, zwany monarszym; w nim chowa się łóżko, na którem d. 12 i 13 września 1816 r. nocował cesarz Aleksander I; zasłania je parawan z drzewa topolowego, przyozdobiony haftem na kanwie, roboty Maryi cesarzowej. W drugim pawilonie jest urna z malachitu, ofiarowana przez cesarza Mikołaja I w 1823 r. Wiele jest jeszcze innych darów familii cesarskiej. Po aleach rozstawione statuy bronzowe, kupione 1816 we Włoszech; były one obstalowane przez Napoleona I dla upiększenia Luwru. Przed domkiem tak zwanym monarszym postawiony jest piedestał z ciosowego kamienia i w nim osadzona sztuka kamienia po zdobyciu Warny z Turcyi przysłanego, wynalezionego w ziemi, na którym znajduje się wyobrażenie dwóch kobiet z dziecięciem, z napisem na wierzchu kilku słów greckich. Na pamiątkę wzięcia Warny pod wodzą Grafa Worońcowa urządzona i upiększoną została część ogrodu tego, osobnem opasaniem oddzielona i Warną przezwana. W tej części ogrodu poseł turecki, wracając z Petersburga, w czasie swej bytności na pamiątkę własnoręcznie posadził drzewo. Jan Lipoman, autor znanego, dziś już rzadkiego dzieła Zastanowienie się nad mogiłami Wilno 1832, ogłosił też drukiem Opisanie ogrodu Aleksandrya pod Białącerkwią położonego Z rękopisu Edwarda Rulikowskiego Biała Cerkiew, ross. Biełaja Cerkow, wś, pow. sieński, gub. mohilewska, gm. czerejska, starodawna osada, za jeziorem czerejskiem zbudowana. Był to niegdyś monastyr z cer kwią św. Trójcy, fundowany przez Bohdana Sapiehę w początkach 16 w. Zniszczony w na stępnych latach, na nowo wymurowany przez kanclerza Leona Sapiehę i hojnie przez tegoż uposażony. Monastyr zajmowali bazylianie aż do zniesienia tegoż zakonu w Cesarstwie. Odtąd istnieje tu paraf. cerkiew prawosł. z ple banią. B. w uroczem położeniu, okolona je ziorami i lasem dębowym, otrzymała obecną nazwę od świątyni miejscowej, której wieża wyniosła góruje nad całą okolicą. Pierwo tnie znana była jako Monastyr czerejski. Bazylianie posiadali tu kilka wsi z lasami i je ziorami, co wszystko zostawało następnie pod zarządem Izby dóbr państwa. Ferma B. rozl. 200 dz. z jeziorami, od 1869 r. zostaje w dziedzicznem władaniu Iwanowa, teraźniejszego sędziego pokoju w okręgu sądowym orszańskim. A. Ch. Białacerkiewka, u ludu Biłocerkowka, Bia. urzędownie Biełocerkowka, mko, pow. chorolski, gub. połtawska, st. p Białachowo, ob. Białochowo. Biała Czirocka, po węg. BelaCsiroka, wś w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. ; uprawa roli, młyny wodne, 1042 mk Białaczów, os. i folw. , przedtem mko, nad rz Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. i par. Białaczów. Własność hr. Małachowskich. Po siada kościół parafialny murowany św. Stani sława, założony przez Prandotę bisk. krakow. , urząd gminny, szkołę początkową i dom schro nienia dla starców. Ozdobę całą B. stanowi pałac i rozległy park dziedziców. B. był staro żytną siedzibą rodu Odrowążów i Białaczowskich; ztąd pochodził błog. Prandota bisk. krak. Długosz zwie B. oppidum, kiedy jednak zo stało miastem nie wiadomo. Stanisław hr. Ma łachowski starał się przywrócić dopiero B. po stać miasta. On to wzniósł pałac i urządził obszerny park. Gospodarstwo rolne już przed 50 laty było starannie prowadzone, lasy urzą dzone i systematycznie obsiewane, gospodar stwo rybne. W 1827 r. było tu 81 dm. i 651 mk. , w 1858 r. 77 dm. i 900 mk. obecnie ma 94 dm. , 1180 mk. B. folw. ma 2590 m. obszaru; do osady i włościan należy 924 m. Par. B. dek. opoczyńskiego liczy 3981 dusz. Gmina B. należy do s. gm. ok. IV w os. Żarnów, st. p. w Opocznie, odl. od Opoczna 7 wiorst. W gm. znajdują się wielkie piece do topienia rudy żelaznej, fryszerki, cegielnie, dwie kopalnie rudy, gorzelnia, browar, młyn wodny, ludn. 4457, rozl. 16198 m. , w tern ziemi dworskiej 10, 995 m. , domów 355. W skład gm. wcho dzą Białaczow, Buk, Ilińska, Miedznadrewnia na, Nadole, Ossa, Parczów, Petrykozy, Sędów, Skromna, Węglany, Woroncówka, Zakrzów, Żelazowice. Br. Ch. BiałaczowskaRuda, wś i folw. , nad rz. Drzewiczką, pow. opoczyński, gm. Białaczów, par. Gowarczów. Fryszerki i piece do topienia rudy, gorzelnia, browar i młyn. W 1875 r. wyrobiono tu żelaza surowcu 13, 550 pud. , kutego zaś 8154 pud Białadunąjcowa, rzeka Biała, powstaje pod samym Beskidem lesistym z połączenia dwóch potoków Wiśniażki i Bieliczny w obr. gm. Izb, w pow. grybowskim. Płynie z południa na północ w wielkich zakrętach i nagłym spadkiem przez gminy Banicę, Śnietnicę, Brunary wyźnie i niźnie, Florynkę, Kącłową, Białą wyźnią, Grybów, Białą niżnią, Stróże wyźnie i niznie, Wilczyska, Jeżów, Jankowa, Bobową, Zimnowódkę, Pławną, Zborowice, Ciężkowice, Tursko, Gromnik, Chojnik, Siedliska, Dąbrówkę, Tuchów, Garbek, Piotrkowice, Łowczów, Łowczówek, Woźniczną, Świebodzyn, Koszyce wielkie i małe, po pod Tarnów, i pod wsią Białą wpada do Dunajca. Zabiera szcze Bia. gólnie z pr. brzegu liczne krótkie i nagłe wo dy górskie, przedewszystkiem Czertyżnankę, Czarną, Sodół, Grodecki potok, Stróżański, Bieśninkę, Ostruszę, Rzepienik, Lubaszową i Bobówkę; z lewego zaś brzegu Banicę, Czyrniankę, Piorunkę, Binczarówkę, Pająkę, Strzyławkę, Grodną, Jasienną, Chojnicki potok, i Siedliski. Długość biegu przeszło 12 mil. Brzegi są skaliste, wody rwące. Br. G. Białagarda, ob. Białogród. Biała góra, zwana też Weissenberg, wś, pow. gródecki, z parafią rz. kat. i st. p. w miejscu, własność hr. Ponińskiego Białagóra, 1. niem. Weissberg, folw. , pow. poznański, ob. Komenderya. 2. B. , Weissberg, folw. proboszczowski, pow. babimoski, ob. Przementowe Przedmieście Primendorf. M. St. Białagóra, 1. niem. Sandberg, wś, pow. świecki, pod Nowem. 2. B. , niem. Biallagorra lub Sophienthal, dobra, pow. lubawski, niedaleko Lubawy. 3. B. , niem. Weissenberg, wś, pow. sztumski, niedaleko st. p. Piekło. 4. B. lub Witowa góra, niem. GrossWittenberg, wś, pow. wałecki, niedaleko st. p. Piła. 5. B. , niem. Weissenberg, osada do Buchwałdu należąca, pow. grudziąski, niedaleko st. p. Jabłonowo. 6. B. , niem. Wittenberg, wś, pow. lęborski na Pomorzu Biała góra, nazwa pasma wyniosłości lu belskich, będących przedłużeniem gór sando mierskich. Zaczyna się od wsi Majdan Górno pod Tomaszowem i ciągnąc się prawym brze giem Huczwy, zwraca się na południe do Ga licyi, zkąd wraca i zapełnia lekkiemi wzgórza mi przestrzeń między Huczwą a Bugiem. . Naj wyższe wyniesienie na półn. wschód od wsi Majdan Górno dochodzi do 1, 000 st. 143 i 140 saż. ros. . Br. Ch. Biała góra, szczyt na połud. od Oleska w Galicyi, 428, 5 metrów wys Biała góra, ob. Bjełagóra. Białagóra, historyczna góra na płn. zachód od Pragi czeskiej, 1166 stóp paryskich wysoka, od Pragi oddzielona doliną Szarki. Pod tą górą 8 listopada 1620 rozegrała się bitwa, która stanowi epokę w dziejach czeskich BiałaHańcza, rzeka, lewy dopływ Niemna, Wypływa z jeziora Hańcza, w pow. sejneńskim i dąży ku południowi pod wieś Kopciowo, Mięciszki, Macewicze, poczem przybiera kierunek wschodni, tworząc dwa łuki, jeden ku południo wi, drugi ku północy i pod wsią ŚwiętoJań skie wpada z lewego brzegu do Niemna. Dłu ga 18 wiorst. Przyjmuje z lewego brzegu rz. Serejkę, z prawego Eniadę. Koryto pia szczyste, szerokość od 2 do 5 sąż. Od wsi Kopciowa można spławiać drzewo. L. W. Białahaus, potok, ob. Przyłubienia potok. Biała karczma, niem. Weissekrug, wś, pow. gdański, niedaleko st. p. Plehnendorf Biata Królikowska, wś, pow. słupecki, gm. Grodziec, par. Królików. Dworskich gruntów morg 4128, włościańskich 204. W 1827 było tu 15 dm. i 140 mk; obecnie 334 mk Białakrynica, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo. W 1827 było tu 11 dm. , 108 mk Białakrynica, ob. Białokiernica. Biała książęca, ob. Biała str. 168 Biała Łuża, 1. osada wiejska w południo wej stronie pow. ihumeńskiego, w głuchej miejscowości, ku granicy pow. słuckiego, w gm. szackiej, w I stanie policyjnym uździeńskim, w 4 okręgu sądowym. 2. B. , osada w północnej stronie pow. mińskiego, w gm. ostroszyckiej, w I stanie policyjnym, w 3im okręgu sądowym. Al. Jel. Biała nowa, ob. Nowa Biała. Biała panieńska, wś, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Dzierzbin. Rozl. 1214 morg. , lasu 599 morg. rządowego, do leśnictwa Turek należącego. Wieś ta stanowi wieczystą dzier żawę. Od Konina odl. 23 w. , przy szosie konińsko kaliskiej. W 1827 r. było tu 12 dm. i 126 mk. , obecnie 133 mk. J. Ch. Biała potok, wypływa w lesie Podhorodyszczem zwanym, w obr. gm. tejże nazwy, w pow. bobreckim w Galicyi, u południowych stóp góry Kumali 477 m. . Płynie na połu dnie zrazu debrami leśnemi, poczem łąkami śródleśnemi przez gminę Stoki; w Stokach zwraca się na zachód i płynie łąkami na granicy gm. Strzałek i Łanek małych i po 1 1 4 milowym biegu uchodzi z lewego brzegu do Boberki, do pływu Dniestru. Br. G. Biała Przemsza, rzeka, bierze początek ze źródeł za os. Wolbromiem w pow. olkuskim. Dwa strumienie, jeden z pod Łobzowa, drugi z pod Poręby górnej, połączywszy się, tworzą tę rzekę, która, płynąc naprzód w kierunku połudn. zach. , zwraca się pod Chrząstowicami ku północy, dalej na Grołczowice, Błędów do Okradzionowa, w kierunku zachodnim, odtąd na Sławków i Maczki w kierunku prawie zupełnie południowym, a ztąd, stanowiąc granicę kraju od Galicyi, płynie w kierunku zachodnim ku Niwce, gdzie łączy się z Czarną Przemszą w samym punkcie zejścia się granic Królestwa Polskiego, Galicyi i Szląska. Rzeka ta ma źródła w opoce wapiennej; płynąc na gruncie bardzo piaszczystym, koryto swoje zanosi piaskiem. Zasilana z obu stron zdrojami, prawie nigdy w całym swoim nie zamarza biegu. Długa 52 w. , z tych 13 płynie granicą. Pod Sławkowem znajduje się na niej most, a drugi kolei żelaznej na samej granicy kraju, murowany, sklepiony, mający 212 1 2 stóp w świetle. Do Białej Przemszy wpadają z prawego brzegu struga z pod Domaniewic, płynie przez Bydlin i Cieślin, ma ujście pod Gołczowicami; struga Biała Cerkiew Biała Cerkiew Białacerkiewka Bia Biała Czirocka Białaczów Białaczowska Biała Białagarda Biała góra Białagóra Białahaus Biała karczma Biata Królikowska Biała książęca Biała Łuża Biała Biała panieńska Biała potok Biała Przemsza Białagarda Biała Ściana kiezmarska Biała rzeka Biała Skała Biała Skomielna Białasy Białaszewo Białaszów Biała puszcza Biała Waka Biała Węgierska Biała wielka Białawieża Biała Wisła Biała puszcza Biała Róża Białarzeka Biała Białawoda Biała Woda Biała Zbucka Białcz Białczewin Białe z pod Rodaków i Ryczówka; z pod Jeziorowic, Łąk i Niegowonic małe strugi połączone, pod wsią Łazy; struga z pod Strzemieszyc i Warwąsa, która płynie przez Porąbkę i Klimontów i wpada niedaleko ujścia. Z lewego brzegu struga z błot wolbromskich; rzeczka Biała, wypływająca z pod wielkich przenośnych piasków, wpada pod Kuźniczką nową; struga z lasu bukowskiego; rzeczka Sztolnia, wypływająca z pod Żurady i Niesuwic, płynie po samym piasku około Starczynowa i wpada pod wsią Borek; rzeczka Jaworznik, wpada już w krakowskiem, prawie przy samej kolei żelaznej. L. W. Biała puszcza, dawna nazwa lesistego obszaru pomiędzy Bugiem a Narwią i miastami Pułtuskiem, Ostrowiem, Brokiem i Wyszkowem. Pasmo jej lasów dotyka południowym krańcem brzegów Wisły pod Jabłonną i przechodzi na lewy brzeg w Kampinoską Puszczę. B. p. nie ma ani błot, ani jeziór, wysyła tylko swe wody rzeczkami Brok, Tuchelna, Wymokracz i Orz. B. p. należała do biskupów płockich w ekonomii Brok. Na początku bieżącego stulecia liczono tu 85, 000 morgów lasu. Br. Ch. Biała Radziwiłłowska, ob. Biała str. 168. Biała Róża, niem. Weisse Rose, folw. , pow. krotoszyński, ob. Górka. Białarzeka, dawniej Kanibudy, wś, przy drodze bitej gdańskoszczecińskiej, nad strumykiem Białą rzeką. Jest tu dużo węglarzy. Szkoła, par. katol. i st. p. w Redzie. Biała rzeka, tworzy wzdłuż całego biegu swego granicę Galicyi od Szląska austryackiego. Jestto pierwsza większa rzeczka, która do Wisły od prawego brz. wpada. Źródła ma w Beskidzie zachodnim, u północnych stoków wzgórz beskidzkich Klimczaka 1119 m. i Magóry 1095 m. , na granicy gm. Bystrej ze Szląskiem. Płynie nieco krętem łożyskiem z południa na północ, w biegu swym odgrani cza Bielsko od Białej i pod Kaniowem wpada do Wisły z pr. brzegu. Długość biegu blisko 4 mile. Przybiera liczne krótkie dopływy z obu brzegów. Z dopływów B. godne uwagi są Straconka i Krzywa. Br. Ch. Biała Skała, góra w Tatrach orawskoli ptowskich, w głównym grzbiecie, na południowy wschód od Źuberca. Wzn. 1613 m. Biała Skomielna, ob. Skomielna. Białasy, wś, pow. rypiński, gm. Szczatowo, ma szkołę początkową. B. ma 6 dm, i 62 mk. opuszczona u Zinberga. Białaszewo, wś, pow. szczuczyński, gm. i par. t. n. Posiada kościół par. drewniany, wystawiony w 1709 r. przez Seweryna Szczukę sufragana chełmskiego; urząd gminny, szkoła. W 1827 r. było tu 20 dm. i 121 mk. Obszaru obecnie 1722 morg. Par. B. dek. szczuczyńskiego ma 5998 dusz. Gm. B. ma ludn. 5000, rozległości 15815 morg. , s. gm. okr. II os. Grajewo o 15 w. , st. pocztowa w m. pow. Szczuczyn o 17 w. W skład gm, wchodzą Bagienice, Białaszewo, Brzozowo, BrzozowskaWólka, CiemnoSzyje, Gackie, Godlewo, Groziny, Klimaszewnica, Lipińskie, Łojki, Łosiewo, ModzeleWądołowo, Okół, Pieniążki, Sośnia Sulewo, Zaborowo i Zalesie. Gm. w połowie zaludniona przez drobną szlachtę, która zamie szkuje wyłącznie 9 z wyżej podanych wsiludność mieszaną posiadają 3 miejscowości, re szta włościanie. Br. Ch. Białaszów, wś, pow. kowelski, gm. Lubitów, 121 dm. , 742 mk. Włościanie tu mają 1409 dzies. ziemi, koloniści 1248 dzies. Gle ba piasek z glinką na pokładzie kredowym. Obszar dworski należy do Jana Mikułowskiego. Narzecze włościan rusińskie, kolonistów ma zurskie i niemieckie. B. ma kapl. katol. parafii Kowel. A. Br. Białaszów, ob. Dermań. Biała Ściana kiezmarska, niem. Weisse Wand, u wnijścia do doliny Białej Wody w spiskich Tatrach, na południowozachodnim stoku góry Stoesschen. Wzn. mostu pod nią się znajdującego 1112. 25 m. Wahlenberg, 1153. 8 Steczkowski, 1134. 75 m. Oesfeld, 1151. 3 m. Fuchs, 1052 m. Kolbenheyer. Biała Turnia, ob. Białostawiański Szczyt. Biała Waka, okrąg wiejski, gm. Rudomina, pow. i gub. wileńska, liczy nast. wsie Wojdaty, BojaryPogiry, Leśniki. F. O. Biała Węgierska, węg. Bela, jedno z miast koronnych w hr. spiskiem Węg. , u stoku Tatr, nad rz. Popradem; kościół parafialny katolicki i ewang. , piękny ratusz, 3 młyny wodne, tartak, uprawa lnu i płóciennictwo, pędzenie wódki z jałowca, zwanej borowiczka, ma 2513 mk. Już w r. 1263 wspominana jako osada niemiecka. Tegoż bowiem roku król Bela IV wielki kawał ziemi z lasem w pobliżu Białej Wody nadał niejakiemu Leonardowi ptasznikowi. Kościół kat. ma istnieć od r. 1072. W r. 1412 Zygmunt, król węgierski, zastawił B. u Władysława Jagiełły. Leży przy bitym gościńcu prowadzącym z Lewoczy i Kiezmarku do Starej Wsi. Wzniesienie 625. 3 m. Korzistka, 618. 6 Fuchs. Biała wielka, wś, nad rz. Białką, pow. włoszczowski, gm. i par. Lelów, o 3 w. na wschód od Lelowa. W 1827 r. było tu 48 dm. i 353 mk. , obecnie 72 dm. Br. Ch. Białawieża, ob. Białowieża. Biała Wisła, Białka, ob. Wisła. Biała woda, wś, pow. suwalski, gm. Jeleniewo, par Suwałki, odl. 6 w. od Suwałk, liczy 54 domy, 232 męż. i 219 kob. , razem 451 mieszkańców. W okolicach wsi znajdują się tak zwane przez lud kamienie, to jest szczątki pogańskich cmentarzów. Pod stosem kamieni znajdują się kurhany z kamiennemi płytami, po otworzeniu których widocznemi są staro żytne naczynia i urny z palonej gliny. Alfons Budziński znalazł tu kilka kamiennych topor ków i młotków różnej wielkości, we środku przedziurawionych. Rezultat swoich poszuki wań opisał w Bibliotece Warszawskiej luty 1871 r. . K. H. Białawoda, Białowoda z przys. Niemcową, wś, pow. nowotarski, ma 1865 n. a. morgów, 118 domów, 677 mieszk. ; parafia łaciń, w Szlachtowy, grecka w Jaworkach; jestto ostatnia miejscowość w Galicyi na zachód z ludnością ruskiej narodowości; położenie nadzwyczaj górzyste. Obszar dworski należy do państwa nawojowskiego Edwarda hr. Stadnickiego. Biała Woda, 1. Biławoda, niem. Weisswasser, potok tatrzański, wytryska w Tatrach spiskich z Białego Stawu kiezmarskiego pod Białostawiańskim Szczytem. Od tego stawu o 1517 m. łączy się z pr. brz. z przybywa jącym od połudn. zachodu potokiem z Zielone go stawu; ztąd płynie na południowy zachód popod Białą Ścianę kiezmarską i Stösschen, i uchodzi do Popradu z lew. brz. na półn. od Kiezmarku, naprzeciwko góry Jerozolimy. Od połączenia się jego z potokiem od Zielonego stawu do Złodziejskiej ścieżki 4552 m. , a od tej ścieżki do Popradu 12, 972 m. Zatem od Białego stawu do Popradu odległość czyni 19. 041 m. czyli 2. 54 mili. Dolina nad tym potokiem zwie się doliną Białej Wody. Po wyżej Białej Ściany znajduje się koszar majérz kiezmarski; wzniesienie jego 1315. 5 m. Wahlenberg, 1335. 9 Oesfeld, 1323. 8 Ste czkowski, 1340. 3 Fuchs. 2. B. , potok tatrzańsko spiski, także Podupłazkim potokiem zwany, wypływa ze stawów Czeskiego i Zmar złego po północnej stronie głównego grzbietu pod Wysoką. Płynie na północ, zabiera z lew. brz. potok nastający od południa z Żabiego stawu i wpada z pr. brzegu do Białki. Dłu gość biegu przeszło pół mili. 3. B. , potok na Podhalu nowotarskiem, na gruntach wsi Zakopanego, nastający z dwóch ramion pod Giewontem a wpadający od wschodu do Młynicznej, znacznego potoku zlewającego się od południa do Cichej Wody w Zakopanem. Ło żysko spadziste i wązkie; o wysokich progach z wapienia dolomitowego; ztąd liczne kaskady. Wzdłuż tego potoku ściele się dolinka Białą zwana; boki jej stanowią od zachodu ramię Małej Świnnicy i Suchy Wierch, od południa Giewont a od wschodu Krokiew. Na zwiedze nie tej dolinki wystarcza pół dnia. Ujście do liny 910 m. Kolbenheyer, 941. 07 Janota. Środek doliny na połączeniu się dwu ramion potoku Białej pod mostkiem 1006. 17 m. Janonota. 4. B. , ob. Biała. 5. B. , ob. Bilavoda. Br. G. Biała Zbucka, po węg. Bela Izbugya, wieś w hr. ziemneńskiem Zemplin, Węg. , kościół paraf. gr. katol. , uprawa roli, 422 mk. H. M. Białcz, 1. wś szl. , pow. międzychodzki, 1842 morg. rozl, 7 dm. ; 166 mk. ; 4 ew. , 162 kat. ; 50 analf. ; st. poczt. Sieraków o 10 kil. ; st. kol. żel. Wronki o 15 kil. Niegdyś wła sność hr. Skarbka. 2. B. Nowy, domin. , pow. kościański; 24 dm. ; 168 mk. , wszyscy kat. ; 38 analf. 3. B. Stary, domin. , pow. kościań ski; 5655 morg rozl. ; 5 miejsc. 1 B. ; 2 folw. Jeligowo; 3 Skóraczewo; 4 Reńsko; 5 osa da Prentkowice; 23 dm. ; 351 mk. ; 14 ew. , 337 kat. ; 39 analf. Ma kościół paraf. należący do dek. kościańskiego; st. poczt. i kol. żel. Kościan o 7 kil. ; wieś dawniej była nazwana także Białem Jeziorem, i była własnością Pigłowskich, Pajewskich, Cerekwickich; teraz należy do Zółtowskich. Kościół już istniał na począ tku XVI wieku, bo w r. 1508 Jan Lubrański, biskup poznański, afiliował do niego kościół we wsi Chrzon czyli Krzon. W r. 1696 za miast dawniejszego drewnianego Franciszek z Błociszewa Gajewski, starosta rogoziński, ówczesny dziedzic, zbudował nowy, murowany. W B. urodził się Ign. Zakrzewski, 1792 94 przezydent nr. Warszawy. M. St. Białczewin, gmina, pow. szubiński; 3 miejscowości; 1 B. ; 2 leśnictwo Balczewo; 3 folw. Radaki; 34 dm. ; 418 mk. ; 149 ew. ; 269 kat. ; 151 analf. ; st. poczt. Żnin o 5 kil. ; st. kol. żel. Mogilno o 25 kil. Białe, ob. Biała. Białe, 1. Białłe, wś i folw. , gm. Duninów, pow. gostyński, ogólny obszar bez jeziór 1740 mórg w tern 1198 lasu i 16 m. włościańskich, dwa jeziora rybne zajmują 355 m. Kościół filialny drewniany, gorzelnia murowana nieczynna, pokłady gliny i torfu. W 1827 r. było 24 dm. i 210 mk. , obecnie 14 dm. i 280 mk. 2. B. , okolica szlachecka, pow. ostrowski, w gm. DmochyGlinki i Kamieńczyk Wielki, par. Czyżew; w obrębie jej znajdują się wioski B. Goski, B. Zieje, B. Kwaczoły, B. Mysztale, B. Papieże, B. Figle, B. Chorosze. B. Szczepanowice, folwark, własność Bartholdich dawniej, dziś ks. Augusta Wawrowskiego, ogólna przestrzeń 360 morgów ziemi, dobrej, pszennej i w kulturze; zgrabny pałacyk w guście szwajcarskiego szaletu; pięknie utrzymany a rozległy park; z tych wsi Szczepanowice, Chorosze, Figle, Papieże i Zieje leżą w gm. Kamieńczyk Wielki; pozostałe zaś w gminie Dmochy Glinki. 3. B. , wieś, pow. suwalski, gm. Hutta, o 13 wiorst od Suwałk, liczy 12 domów i 128 mieszk. Białe, 1. wielkie dobra w pow. lepelskim, własność hr. Stan. Zabiełły. 2. B. , wieś w pow. mozyrskim, niedaleko jez. Zyd. Białe, 1. jez. , pow. gostyński, na północ od Gostynina, między wsiami Białe i Gorzewo. Biała Turnia Biała Radziwiłłowska Białawoda Białe biota Białe Białe Białebłoto Białebłoty Białebrzegi Białe góry Białegródki Białej Białe jezioro Białek Białembork Białe olędry Białe Osławy Białe Piątkowo Białepole Białe stawy Białążyce Białcężyn Białka zajmuje 244 morg obszaru, głęb. do 130 stóp. W środku jeziora kępa a w zachodnim końcu wypływa strumień, odprowadzający wody do rzeki Skrwy. Por. Bialskie jezioro. 2. B. , jezioro, pow. sandomierski, we wsi Osieczko nad Wisłą, ma 10 m. obszaru. 3. B. jez. , pow. włodawski, pod wsią Okuninką, w pobli żu ujścia Włodawki do Bugu, ma 20 morg rozl. a 6 sąż. głęb. 4. B. jez. , pow. włodaw ski, przy wsi Białka, na połud. wschód od Par czewa o 15 w. Brzegi lesiste i nizkie, rozległe 21 mórg. 5. B. , jez. , pow. augustowski, na półn. wschód od m. Augustowa, w obrębie gruntów tego miasta, długości z zachodu na wschód 5 i pół wiorsty, szerokości od 300 do 600 sażeni, ogólnej powierzchni 900 m. czyli 3, 8 w. kw. , głębokie do 70 stóp. W zacho dniej swej części łączy się z jeziorem Necko, którego wody mają poziom o 4 st. niżej, we wschodniej zaś z jez. Studzienicznem, wchodzi całe do systemu kanału augustowskiego. Wo da miękka, koloru białego. Z ryb poławiają się w niem sumy, szczupaki, okonie, leszcze, płotki, okleje. St. W. 6. B. , jezioro, po wiat sejneński, o 6 w. na połud. wschód od Sejn, po za wsią Białowierśnie, ciągnie się na 3 w. od północy ku połud. ; szeroki od pół do 1 w. ; brzeg wschodni wzgórkowaty, za chodni płaski i nizki, obszaru 90 m. , głęb 70 st. 7. B. , jez. , pow. sejneński, na północ ode wsi Stabieńszczyzna, między Sejnami a Krasnopo lem, brzegi wyniosłe, 40 m; obszaru, 60 st. głęb. 8. B. , jez. , pow sejneński. Leży tuż pod osadą Łoździeje, łączy się przez rzeczkę Połoździejkę z jez. Połoździeje i ma 32 m. obszaru. 9. B. , jez. , pow. suwalski, należy do systemu wód jeziora Wigry, ma 313 m. obszaru i 80 st. głębokości. 10. B. , jez. , pow. suwalski, w dobrach Czostków, o 2 w. na półn. wschód od Filipowa, brzeg wschodni lesisty, inne bezleśne, nizkie; łączy się z jez. Przystojne przez strumień. Ma 224 m. obszaru i 42 st. głęb. Br. G. Białe, 1. jez. w pow. grodzieńskim, na zachód mka Jeziory, 12 w. dł. , 1 2 w. szer. , według Strielbickiego 9 w. kw. rozl. , brzegi suche, lesiste. Za pośrednictwem strumienia Chomuty łączy się z jez. Mołotniewo, które ze swej strony ma komunikacyą z bardziej północnemi jeziorami Zapurye i Łót. Z pod Zapurya płynie Kalnica i wpada do zatoki Kaban jez. Białego. Z drugiej strony jez. B. łączy się z jez. Rybnicą, które daje początek rzeczce Pyrrze, uchodzącej do Kotry. Por. Kotra. 2. B. , jez. w pow. Słonimskim, par. Olszew, o 6 w. na zachód od jez. Czarnego, ma dno piaszczyste, odlewów żadnych niema, rozl. 4 w. kw. 3. B. jez. , pow. łucki, ma 4 w. kw. rozl. według Strielbickiego. 4. B. jez. , pow. kowelski, ma 6 w. kw. rozl. według tegoż. 5. B. , jez. , powiat czerkaski, niedaleko wsi Białozierza, na płd. zach. od Czerkas, 10 w. dł. , 1 1 i pół szer. według Strielbickiego 4 w. kw. rozl. ; z płn. przylega do błót irdyńskich; dno i brzegi piaszczyste, woda czysta, dużo ryb i raków; widocznie zmniejsza się na powierzchnię i głębokość. F. S. Białe, jezioro, Virzjärw, w Liwonii, 275 kil. kw. rozl. Ztąd wypływa rz. Omowża. Białe, jez. , pow. czarnkowski, niedaleko Białej. Białe biota, 1. pow. augustowski, gmina Balia wielka, par. Hoża Sylwanowce, dobra ziemskie, w końcu zeszłego stulecia należały do Jana Morossa, sędziego grodzkiego. W roku 1807 sprzedane Wojciechowi Sobolewskiemu i jego małżonce, dotąd zostają w ręku tejże rodziny. 2. B. , kol. włośc. , pow ostrowski, gm. Brańszczyk, parafia Poręby. W 1827 r. bzło tu 57 dm. i 379 mieszk. ; obecnie jest 66 dm. Białebłoto, niem. Bialoblott, 1. wieś, pow. bydgoski; 27 dm. ; 187 mk. ; 185 ew. , 2 kat. ; 51 analf. 2. B. , domin. , pow. szubiński 873 morg rozl. ; 2 miejsc 1 B. ; 2 Pustkowie; 9 dm. ; 98 mk. ; 23 ew. , 75 kat. ; 43 analf. ; stac. poczt. Barcin o 8 kil. ; st. kol. żel. Broniewice o 11 kil. Białebłoto, 1. niem. Gellnblott lub Bialablott, kolonia, pow. świecki, pod Warlubiem, par. Jeżewo. 2. B. , niem. Bialoblott lub Gellenblott, folw. , pow. lubawski, niedaleko Lubawy. 3. B. , niem. Weissbruch, leśnictwo, pow. ostródzki, pod Olsztynkiem. Białebłoty, wieś, pow. lipnowski, gmina i parafia Bobrowniki, nad rz. Wisłą, wraz z koloniami Głęboka i Plebanka. Od zarządu gmin. pół w. Domów 68, budynków miesz kalnych 29, mk. 220, t. j. 110 męz. , 110 kob. Parafia ewang. w Ossówce. F. O. Białebrzegi, wś w pow. mozyrskim, nad rz. Uborć. Białe góry lub Miawskie Miava tworzą część Karpat zachodnich i między Miavą a Jabłonkową przełęczą odgraniczają Morawią od Węgier. Średnia wysokość n. p. m. 480 650 m. Białegródki, ob. Białogródka, Biłhorod. Białej i Czarnej Wody doliny w Tatrach, ob. Biała woda i Czarna woda. Białejeziorki, wieś i folw. , pow. suwalski, gm. Czostków, odl. o 22 w. od Suwałk; wieś liczy 18 dm. , 93 mieszk. , folwark zaś 1 dm. i 6 mk. K. H. Białe jezioro, niem. Bialasee, Weissensee, leśnictwo, pow. bydgoski; 1 dm. ; 7 mk. ; 1 ew. , 6 kat. ; 3 analf. Białek, niem. Bialek, wś, pow. grudziąski, niedaleko stacyi pocztowej Łasin, par. Schoenbrück. Białembork, ob. Baldenburg. Białe olędry, niem. Weisshauland, olędry, pow. bukowski; 65 dm. ; 460 mk. ; wszyscy ew. ; 102 analf. Białe Osławy, ob. Osław, Osławy. Białe Piątkowo, wieś, pow. wrzesiński; 4 dm. ; 99 mk. ; wszyscy kat. ; 24 analf. Do minium B. należy do dóbr miłosławskich; ma 15 dm. ; 205 mk. ; wszyscy kat. 79 analf. W okolicy stoczono podobno bitwę z Tatarami, co potwierdzają wykopane przedmioty buzdy gan żelazny wysadzany złotem; bronzowe, srebrne kolczyki, korale z emalii, szkielety w postawie siedzącej. Muzeum Tow. Przyj. Nauk Poznańskiego posiada część tych staroży tności. M. St. Białepole, ob. Białopol. Białe stawy, stawy w dol. Białej Wody w Tatrach spiskich, po wschodniej stronie głównego grzbietu, na południe od przełęczy koperszadzkiej. Większych jest 3, mniejszych młaczek 5 czy 6. Z większych dwa leżą na początku doliny, garbikiem przedzielone, jeden na południe drugiego. Północny 1613 m. n. p. m. Trzeci większy leży pod ścianą pół nocną doliny pod szczytem Kopą 1782 m. Z nich płynie Biała woda, potok, który poniżej Koszaru Kiezmarskiego łączy się z przybywa jącym od połudn. zachodu potokiem ze Stawu Zielonego. Br. G. Białążyce, niem. Bialensitz, wieś, powiat wrzesiński; 3 dm. ; 25 mk. ; 3 ew. , 22 kat. ; 11 analf. B. , domin. , pow. wrzesiński; 1017 morg. ; 3 dm. ; 86 mk. ; 47 ew. , 39 kat. ; 36 analf. ; st. poczt. i kol. żel. Września o 4 kil. M. St. Białcężyn, 1. wieś, pow. obornicki; 13 dm. ; 142 mk. ; 9 ew. , 133 kat. ; 40 analf. Kościół parafialny należy do dekanatu obornickiego. Kościół wspominany w księgach biskupich z r. 1446. R. 1725 wystawiono nowy z ro zebranego kościoła w Słomowie, ale bardzo mały kościołek. Przez wiek XVII B. był własnością Kaczkowskich, w przeszłym wieku Mycielskich, potem Kierskich. Do parafii kat. należy filialny kośc. w Uchorowie, o którym Liber beneficiorum wspomina w r. 1510. 2. B. olędry, pow. obornicki; 8 dm. ; 83 mk. ; 46 ew. ; 37 kat. ; 26 analf. 3. B. , domin. , pow. obornicki; 1885 morg. rozl. , 9 dm. ; 123 mk. , 60 ew. , 63 kat. ; 57 analf. ; st. p. Murowana Go ślina o 6 kil. ; st. kol. żelaznej Oborniki o 12 kilom. 4. B. , niem. Belsin, wieś, pow. czarn kowski; 1672 morg rozl. ; 2 miejsc 1 B. ; 2 Klementowo; 11 dm. ; 107 mk. ; 88 ew. , 19 kat. ; 24 analf. ; stac. poczt. Czarnków o 6 kil. , st. kol. żel. Trzcianka o 24 kil. M. St. Białka, ob. Biała. Białka, 1. wś i Białecka Wólka, wś, pow. lubelski, gm. Jaszczów, par. Milejów. W bagnistej i lesistej okolicy, o 9 wiorst na połd. od Trawnik, stacyi dr. żel. Nadwiśl. Według Lud. Wolskiego posiada dwa jeziora Bieleckie i Księże, lecz mapa woj. top. król. nie zamieściła takowych. Por. kartę XX, 2. . B. ma 34 dm. a przyległa jej Białecka wólka 12 dm. 2. B. , wś, pow. włodawski, gm. DębowaKłoda, par. Parczew. W lasach należących do wsi znajduje się jezioro Białe. W 1827 r. było tu 31 dm. i 177 mk. , obecnie 290 mk. , B. Uhnin i Dębowa Kłoda, dobra Kruzenszternów, mają 2305 morg obszaru. 3. B. , wś i folw. , pow. radzyński, gm. Biała, par. Radzyń, o 1 w. na półn. wschód od Radzynia. W 1827 r. było tu 40 dm. i 275 mieszk, , obecnie 34 dm. i 401 mieszk. 4. B. , wś, donacya, pow. krasnostawski, gm. i par. Krasnystaw. Br. Ch. Białka, 1. z przys. Wólką, wielka wś, pow. rzeszowski, sąd pow. w Tyczynie, ma 1345 n. a. morgów, w tern 504 n. a. morg. la su; 143 dm. , 813 ludności; parafia łacińska o 4 kil. w Błażowy; szkoła ludowa jednoklasowa, kasa pożycz. gminna. 2. B. , wieś na Podhalu nowotarskiem, pow. nowotarski, nad rzeką tej samej nazwy, dopływem Dunajca. Grani czy od północy i wschodu ze Spiżem, od za chodu z Groniem, od południa z Bukowiną, gdzie potok Palenica tworzy granicę. Parafia w miejscu. Od Nowegotargu 13 kil. odległa wieś, która ciągnie się wzdłuż drogi prowadzą cej na Spiż; długość wsi 3 ćwierci mili. Obe cnie liczy 227 domów a 1345 mk. , z tych 637 mężczyzn a 708 kobiet. Rozległości morg. n. a. 2396. Gdy stary kościół drewniany spalił się. pleban z Ostrowska Marcin Drużbacki wystawił nowy kościół a biskup sufrag. krakowski Stanisł. Szembek poświęcił. Szkoła ludowa jednoklasowa, ludność trudni się wyro bami z drzewa. M. M, Białka, niem. Bialke, wś, pow. lęborski, na Pomorzu. Białka, 1. lub Biała, rz. , poczyna się pod wsią Sokolniki, w połud. zach. kącie pow. włoszczowskiego, u stóp gliniastej, dosyć wysokiej wyniosłości, wypływając odrazu obfitszym i szybkim strumieniem wody. Przerzyna następnie łąki i pastwiska, do wsi Staromieście należące; okrąża od połud. i zach. Lelów, pod którem rozlewa się w szerokie i przepaścisie bagna, gdzieniegdzie opasane dotąd istniejącemi wałami. Z pod Lelowa B. zawraca nieco ku wschodowi, przepływając przez wieś Białą Wielką; tu już koryto jej jest głębokie i wąskie, ściśnięte wysokiemi, kamienistemi brzegami. Następnie B. płynie stale w kierunku półn. przez wś Wydartuchy; pod wsią Aleksandrowem wkracza w powiat noworadomski, gdzie rozlewa się na obszerne łąki i pastwiska, należące do mieszczan koniecpolskich. W tern miejscu B. na długości wiorst czterech płynie równolegle z rz. Pilicą, niekiedy tak blisko, że Białembork Białka Białobereska Białobiel w czasie wylewów wody obu rzek bezpośrednio łączą się ze sobą. Pod Koniecpolem wpada do Pilicy. Na całej długości wynoszącej 20 w. odznacza się w każdej porze roku znaczną obfitością wody źródlanej. Temperatura wody w lecie zawsze niska od 8 do 12 R. ; zimową porą rzadko B. zamarza i to tylko w czasie długotrwałych bardzo silnych mrozów. 2. B. , rzeczka, inaczej Szczerbnica. Wypływa z tak zwanych gór Kroczyckich, pod wsią Zdowem, w półn. wschod. stronie pow. będzińskiego, skąd kierując się ku wschoi dowi, przepływa półn. klin pow. olkuskiego, następnie wkracza w połud. zach. część pow. i włoszczowskiego, gdzie, po przebyciu 10wior stowej drogi, wpada do rzeki Krztyni pod wsią Zawadą. W biegu swoim przepływa grunta wsi Zdów pow. będziński, Dzibice pow. olkuski, Budziejowice, Biała błotna, Wilków, Irządze, Zawada pow. włoszczowski. Ogólna długość Białki wiorst 25. B. stanowi właściwie strumień górski, z korytem wąskieni a głębokiem; prąd wody bardzo bystry. Po deszczu prawie zawsze wylewa. Woda brudno żółtego koloru od mnóstwa zawieszonych cząsteczek mułu i gliny. Kierunek prawie ciągle prosty, z zachodu na wschód. Przepływa przez grunta wzgórzyste, z początku skaliste i piaszczyste, następnie gliniaste. Na gruntach wsi Biała błotna, Wilków, Irządze i Zawada lewy brzeg jej stanowi wyniosłe mniej więcej 400 stóp wzgórze, rzadko porośnięte lasem, jałowcem, albo też stanowiące urodzajne pszennne grunta. Dr. B. 3. B. , rz. bierze początek na gruntach wsi Grzymkowice w pow. skierniewickim; płynie w kierunku zach. połud. około wsi Banków, Podsędkowice, Rzeczków i łąkami zdąża do os. Biały, poniżej której przyjmuje strumień, powstający z połączenia się, około folwarku Lipie, dwóch strug, jednej płynącej od wsi Chojnata Wola, drugiej od wsi Przyłuski. Minąwszy Białą, płynie około wsi Żurawka, Rokszyca, Porady i Pągów. Tu zwraca się w stronę zach. półn. na Rasławowice, Lesiew, Wólkę Lesiewską, Ossę, Zagórze, gdzie przyjmuje strumień, wypływający z pod wsi Ossa; biegnie dalej przez łąki wsi Zagórza, Przewodowic, za któremi z prawej strony rzeki rozciągają się lasy dóbr Babsk. Na pograniczu tych dóbr i kolonii Julianów, wpada tu rzeczka bez nazwiska, długa milę 1, biorąca początek we wsi Chrzczonowie, i przepływająca około wsi Gołynin, Studzianka i Babsk, gdzie formuje znaczny staw. Następnie B. , przepłynąwszy około wsi Raducz, wpada z prawej strony do rz. Rawki, na północ miasta Rawy, ubiegłszy tym sposobem mil 3 i pół. W ogólności płynie ona przez niziny, pastwiska i łąki. W bliskości ujścia do Rawki, pod Julianowem, szerokość koryta wynosi 10 do 12 stóp, głębokość od 1 do 3 stóp. Grunta przez jakie przepływa są urodzajne, lecz w niektórych miejscach, jak około Rokszyc, Lesiewa i pod Przewodowicami, znajdują się piaszczyste wyniosłości. Most na tej rzece pod os. Białą ma długości stóp 64, szerokości 20 stóp. 4. B. , rzeka, początek ma w okolicy wzgórzystej lasów leśnictwa rządowego Janów, w pow. konstantynowskim, pod wsią Walim. Płynie pod Kuszelowką, Wólką Kossowską, Bukowiczami, Leśną, Witulinem, Ciciborzem, Grabanowem i na gruntach miasta Biały, powyżej Sielczyka, wpada do rzeki Krzny. Ma długości mil 3, bieg leniwy, koryto kręte, brzegi niskie, strome, łożysko błotniste. 5. B. , rz. , ob. Iłżanka. 6. B. , Białucha, ob. Prądnik. Białka, rzeka, wypływa z Rybiego Morskiego oka, w Tatrach nowotarskich; połączywszy się z licznemi potokami tatrzańskiemi, tworzy znamienitą rzekę górską. Jest rzeką graniczną między Tatrami i Podhalem nowotarskiem a Śpiżem. Płynie zrazu na północny wschód, poczem zwraca się na północ, płynąc wschodnią granicą gm. Brzegów, Bukowiny i Białki; tutaj przechodzi na ziemię spiską; zwraca się na północny wschód, przepływa miasto spiskie Nową Białą UjBela, NeuBela, a po 3 ćwierciach mili biegu po ziemi spiskiej, znowu tworzy granicę Galicyi od Węgier w obr. gm. Dębna, i między Dębnem i Frydmanem uchodzi z prawego brzegu do Dunajca. Długość biegu 4 i pół mili. Dopływy z prawego brzegu są Biała, Jaworzynka potok; z lewego brzegu Roztoka potok, potok Koszystej, Żzawierszy potok, Kozieniec, Zzarówienki potok, Podgórzanki, Odewsianki potok, Palenica. Płynąc w kierunku z południa na północ, prostopadle do osi Tatr, tworzy głęboką, na północ coraz więcej rozszerzającą się dolinę, sięgającą górnym końcem swoim we wnętrze Tatr, skąd ta rzeka wypływa. Od Roztoki, potoku wpadającego do Białki, dolina B. aż po Dunajec ma cztery mile długości. Spad B. bardzo znaczny. Most na B. naprzeciw Jaworzyny 970, 11 m. Kolbenheyer, naprzeciw Jurgów 786 m. Fuchs; ujście 418, 49 m. Korzistka. O trafności nazwy tej rzeki przekonać się można, przypatrzywszy się jej z wierchu jakiego, np. z Krzyżnego; wtedy wydaje się ona, mianowicie w słońcu, jak pas najbielszego śniegu na ciemnozielonem tle. Powyżej ujścia do Dunajca, rozdziela się ona na dwa ramiona. 2. B. , potok, wypływa w obrębie gm. Lecki, w pow. rzeszowskim, z pod lasu Cisowego, po zachodniopołudniowej stronie wsi; płynie przez Leckę i Białkę w kierunku wschodnim, zabierając pomniejsze potoczki leśne z prawego brzegu; np. z pod Czarnego lasu. Wpada z lewego brzegu do Struga czyli Ryjaka, dopływu Wisłoka. Długość biegu mila. Br. G. Białka, strumień na Szląsku austr. , dopływ Wisły ob. . Białka, rz. , ob. Białki i Biełka. Białki, 1. wś, pow. siedlecki, gm. Wiszniew, par. Siedlce, ma 230 mk. 2. B. dolne i górne, dwie wsie, pow. garwoliński, gm. Ułęż, par. Żabianka; w 1827 r. było tu 31 dm. i 218 mk. ; obecnie 350 mk. Białki, 1. wś, pow. skwirski, nad rzeką Irpeniem; w samej wiosce wpadają do Irpenia dwie rzeczki Biełka i Mochnaczka, o 19 w. od Kożanek, st. kijowskoodeskiej dr. żelaznej. Mieszkańców 902 prawosł. , 22 katol. Cerkiew parafialna i szkółka. Ziemi 1338 dzies. nadzwyczaj urodzanej. B. są bardzo starożytną osadą; już w 1454 r. Olelko ks. kijowski zatwierdził ich nadanie przez ojca swego Wło dzimierza Michałowi Połowcowi; świadczy także o starożytności wioski wał i mogiła zwana Rozkopaną. Na początku teraźniejszego wieku, wioska była we władaniu Proskurów, później do r. 1836 Berezowskiego, obecnie na leży do wielu właścicieli. Zarząd policyjny w Pawołoczy, gminny w Kominie. 2. B. , wś, pow. lipowiecki, nad rz. Biełka, wpada jącą do Sobu, o 9 w. odległa od m. Liniec. Mieszk. 703 prawosławnych i 11 katolików. Cerkiew parafialna. Ziemi 1255 dzies. , nad zwyczaj górzystej, lecz pierwszorzędnego czarnoziemu. Należy do Syroczyńskiego. Zarząd gminny we wsi Jurkowcach, policyjny w Lińcach. Kl. Przed. Białki, niem. Bialken, wś, folw. i młyn, pow. kwidzyński, niedaleko Kwidzynia. Białków, wś rządowa, pow. kolski, gminy Kościelec, par. Białków. Posiada kościół par drewniany, zbudowany na nowo w 1809 r. W 1827 r. było tu 28 dm. i 290 mk. Par. B. dek. kolskiego ma 800 dusz. Białkowce, 1. wieś, pow. złoczowski, o półtorej mili na północ od Jezierny, nad potokiem Wosuszką, dopływem Strypy. Położenie wysokie, ziemia czarna lecz zimna i wilgotna, zboże rodzi się obficie na słomę, skąpo wydając ziarna. Przestrzeni posiadłość większa zajmuje roli ornej 404, łąk i ogrod. 62, pastwisk 1 mórg austr. ; posiadłość mniejsza roli ornej 789, łąk i ogrodów 94, . pastwisk 27 mórg austr. Ludności rzym. kat. 87, gr. kat. 320, izrael. 7 razem 414. Należy do rz. kat. parafii w Jezierny; grec. kat. parafią ma w miejscu, do której należy wieś Bogdanówka a 240 parafianami; cała parafia liczy 560 parafian, należy do dekanatu Zborowskiego. Wieś ta posiada szkołę etatową. Właściciel większej posiadłości Hieronim Sikora. 2. B. , wś, pow. tarnobrzeski, w par. rz. kat. Gorzyce, o 20 w. od st. p. Rozwadów. Białkowice, wś, pow. piotrkowski, gm. Bogusławice, par. Wolbórz. W 1827 r. było tu 18 dm. i l21mk. Biatkówka, wś, pow. krośnieński, w par. gr. kat. Szebnie. Właściciel posiadłości tabularnej Ludwik Gorajski. Białkowo, 1. wieś włośc. , nad rzeczką Rosicą, pow. płocki, gm. Rogoźno, parafia Miszewko Strzałkowskie, powierzchni zajmuje 460 morgów, mieszkańców liczy 175, posiada 19 domów mieszk. , ewangelicki dom mo dlitwy, młyn wodny i wiatrak. 2. B. , wś, pow. rypiński, nad rz. Drwęcą. Mk. koło 100. Gorzelnia, piwowarnia. Białłoz. .. , ob. Białoz. .. Białłozoryszki, 1. wś, pow. Wiłkomirski, paraf. siesicka, niegdyś własność rodziny Białłozorów, obecnie Przyałgowskich. 2. B. , wś, pow. rosieński, parafia rynkiska, własność rodziny Białłozorów, Białobereska, wieś, pow. kossowski, na samej granicy Galicyi i Bukowiny, o 15 kil. od Uścieryk, przy ujściu potoku Młyńskiego do Prutu, o 3 i pół mili na południe od Kut; wioska to górska, w Karpatach, niedaleko granicy węgierskiej leżąca. Przestrzeni ma większa posiadłość lasu 1464 morg austr. ; posiadłość mniejsza roli ornej 240, łąk i ogrodów 1750, pastwisk 879, lasu 276 morg austr. Ludność rzym. kat. 2, gr. kat. 997, izraelitów 9; razem 1008. Należy do rz. kat. parafii w Kutach; gr. kat. parafią ma w miejscu, do której na leży wieś Choroszowa; cała parafia liczy 1317 głów i należy do dekanatu kossowskiego. Wieś ta ma szkołę filialną. Posiadłość większa należy do dóbr kameralnych. Białobiel, wś, pow. ostrołęcki, gm. i par. Ostrołęka, zostaje pod administracyą magistratu m. Ostrołęki, ludn. 171, rozl. morgów 562. Białobłockie, okolica w pow. sokólskim, gub. grodz. , o 9 w. od Sokółki. Białobłoto, niem. Bialobott, wś, pow. lubawski, niedaleko st. p. Mątowo. Por. Białebłoto. Białobłoty, 1. kol. , pow. słupecki, gm. Grodziec, par. Królików. Obszaru ma 1896 m. W 1827 r. było tu 100 dm. i 788 mk. , obecnie 1314 mk. 2. B. , wś, pow. suwalski, gm. Andrzejewo, o 22 wiorst od Suwałk, liczy 15 dom. i 140 mk. Białobłoty i Białobłotko, niem. Grossi KleinBialoblott, dobra i folw. , pow. grudziąski, niedaleko st. p. Jabłonowa, par. Rywałd. Białoboki, wś, pow. łańcucki, o 9 kil. od Przeworska, rozl. 1083 m. 81 dom. , 481 mk. , parafia łaciń, w Urzejowicach, kasa pożyczkowa gminna. Obszar dworski należy do ordynacyi przeworskiej ks. Lubomirskich. M. M. Białoborek, ob. Baldenburg. Białobożnica, 1. wś, pow. czortkowski, o półtorej mili na zachód od Czortkowa. Prze Białobożnica Białoborek Białoboki Białobłotko Białobłoty Białobłoto Białobłockie Białka Białki Białków Białkowce Białkowice Biatkówka Białkowo Białłoz Białłozoryszki Białka Białogóra Białobrodzie Białobrzeg Białobrzegi Białobrzeskie Białocerkiew Białocerkiewka Białochowo Białocin Białoćk Białocka Białodworska puszcza Białogarda Białogłowy Białogon Biało Białogórne Białogóry strzeni ma posiadłość większa roli ornej 1156, łąk i ogrod. 86, pastwisk 3 morgi austr. ; posia dłość mniejsza roli ornej 889, łąk i ogrodów 102, pastwisk 227 morg. Wieś ta leży w najurodzajniejszej okolicy galicyjskiego Podola. Ludność rzym. kat. 226, gr. kat. 596, irael. 137, razem 959. Należy do rzymsko kat. parafii w Chomiakówce, gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należą wsie Rydoduby z 423, Kalinowszczyzna 441 i Siemakowce 191 parafian; cała parafia ma 1651 dusz i należy do dekanatu czortkowskiego; ma szko łę etatową. Właściciel większej posiadłości Kalikst Belocki. 2. B. , przysiołek wsi Siemiakowiec. B. R. Białobrodzie, mko, w 2im okręgu administr. pow. dziśnieńskiego, własność Łopacińskiego. Mieszkańców ob. płci 42. Odległe od Wilna w. 226, od Dzisny w. 70. Białobrzeg, okolica nad rz. Omulew, pow. ostrołęcki, gm. Nakły, par. Ostrołęka; w obr. jej mieszczą się dwie wsie szlacheckie B. bliż szy inaczej Keble zwany, ma 446 m. obszaru; w 1827 r. miał 18 dm. i 100 mk. ; B. dalszy, zwany Sopoty, ma 676 morg. ; w 1827 r. było tu 25 dm i 141 mk. , obecnie 183 mk. Jestto gniazdo Białobrzeskich, wspominane już w aktach z 1393 r. Br. Ch. Białobrzeg, wś, pow. bobrujski, nad Berezyną, przystań wtórorzędna. Białobrzegi, 1. os. miejska, nad rz. Pilicą, p. radomski, gm. i par. Białobrzegi. Leży przy trakcie bitym z Warszawy do Radomia. Odl. od Radomia 29 w. , od Warszawy 67 w. B. były do roku 1868 miasteczkiem. Obecnie znajduje tu się kościół par. drewniany z XVI w. , szkoła początkowa, sąd gminny okr. III, urząd gminny, stacya pocztowa. W 1827 r. B. miały 61 dm. i 543 mk. ; w 1859 r. 60 dm. i 1023 mk. ; obecnie zaś 63 dm. i 1299 mk. , tudzież 920 morg. ziemi. Par. B. dek. radomskiego, 1500 dusz. B. gmina ma 3670 mk. 14, 616 morg obszaru istnieją w niej 1 browar, 1 gorzelnia, młyn wodny i 4 wiatraki, i obejmuje 22 wsi następujących os. Białobrzegi, Sucha szlachecka, Kamień, Mikówka, Turzno, Suski Młynek, Redlin, Kożuchów, Kożuchowska Wola, Korzeń, KlamyKorzenckie, Witalin, Jeruzal, Stawiszyn, Dąbrowa, Borki Stawiskie, Jakubów, Branica, Dąbniak, Jasionna, KłamyJasińskie, Borki Jasińskie i Chruściechów. 2. B. ., wś i folw, donacya, na wyniosłości panującej nad doliną Wisły, pow. iłżecki, gm. i par. Chotcza, o 8 w. na półn. od Solca. Tu się urodził Marcin Białobrzeski, słynny kaznodzieja. W 1827 r. było tu 22 dm. i 158 mk. Obszar ogólny ziemi dworskiej 2141, włościańskiej 389 m. 3. B. , wś, folw. , pow. opoczyński, gm. Unewel, par. t. n. Posiada kościół paraf. murowany z XV wieku. W 1827 r. było tu 23 dm. i 276 mk. ; par. B. dek. opo czyńskiego ma 2052 dusz. 4. B. , folw. , pow. warszawski, gm. i par. Nieporęt, na piaszczystej i mokrej nizinie na lewym brzegu Narwi, na krawędzi puszczy nieporęckiej, na prawo od drogi bitej z Jabłonny do Serocka. 5. B. , wś, nad Bugiem, z lew. brzegu, pow. sokołowski, gm. Sterdyń, par. Sokołów. Na wzgórzu śród niziny nadbużnej, przy ujściu rzeczki Ciołyni a na przeciw ujścia Nurca. W 1827 r. było tu 29 dm. i 238 mk. , obecnie 306 mk. 6. B. , wś i folw. , pow. łukowski, gm. t. n. , par. Kock, na prawo ode drogi z Łysobyk do Ko cka, śród mokradli. Posiadają sąd gminny, urząd gminny, szkołę gminną, cegielnię, tar tak. W 1827 r. było tu 88 dm. , 561 mk. ; obe cnie 612 mk. , 9582 m. obszaru. Grmina B. należy do s. gm. okr. VI. , do st. p. w Kocku; od Łukowa 34 wiorst odległa, ludn. 3814. 7. B. , wś, pow. zamojski, g. Tereszpol, par. Nie lisz, na półn. zach. od Zamościa, na wzgórzu nad błotnistą doliną rz. Łabuńki, na lewo ode drogi z Zamościa do Krasnegostawu. Była tu poprzednio gmina, lecz została przeniesioną do Tereszpola. 8. B. , wś, pow. augustowski, gm. Kolnica, ma szkołę elementarną. Br. Ch Białobrzegi, 1. wś, pow. łańcucki, nad Wisłokiem, o 10 kil. od Łańcuta, ma 2485 m. rozl. , 95 dom. , 370 mieszk. , parafią łac. w Kosinie. Obszar dworski należy do ordynacyi przeworskiej ks. Lubomirskich. 2. B. wś, pow. łańcucki, o 10 kil. od Łańcuta, rozl. 2480 m. , 337 dom. , 1820 mieszk. , par. łaciń. w Żołyni, szkoła ludowa jednoklasowa, kasa pożyczkowa gminna, gorzelnia. 3. B. , wś, pow. krośnieński, rozl. 1088 morg. , 212 dom. , 1188 mk. Par. łacinska w Krośnie. Miejscowość ta stanowi prawie przedmieście Krosna od strony zachod. ; ma kasę pożyczkową gminną. M. M. Białobrzegi, niem. Biallebrzegi, leśnictwo, pow. jańsborski, niedaleko Jańsborka. Białobrzeskie, wś, w dawnej ziemi bielskiej, gub. grodzieńskiej. Białocerkiew, ob. Białacerkiew. Białocerkiewka, u ludu Biłocerkowka, urzędownie Biełocerkowka, mko, pow. chorolski, gub. pułtawska, st. p. , 3455 mk. , gimn. realne. Białochowo, BurgBelchau od r. 1873, in Białachowo, dobra rycerskie w pow. grudziąskim, rozl. 5860 mórg, 285 mieszkańców, przeważnie katolickich. Dawniej istniał w B. zamek obronny; leżał on na pograniczu Pomezanii, śród niedostępnego, wodą i lasami otoczonego miejsca, tuż nad rzeką Ossą, na stromem wzgórzu. Zdobywcy bardzo się ubiegali o białochowski zamek, ponieważ panował nad całą okolicą. Bolesław Chrobry, który bił słupy graniczne w rzece Ossie, zapewne go zdobył. W następnych czasach znowu go posiadają pogańscy Prusacy. W r. 1237 zdobyli zamek białochowski krzyżacy, z wielką przemocą nań uderzając. R. 1268 posiada go jakiś Jonis, pomezańczyk, syn Sargina, który służy w wojnie krzyżakom. Następni właściciele tych dóbr i zamku mają nazwę niemiecką, Schillingsdorf, z pomiędzy których osobliwie Mikołaj Schillingsdorf wybitną odgrywa rolę; w. r. 1411, kiedy między Henrykiem von Plauen, a Władysławem Jagiełłą i Witoldem zawierano pokój w Toruniu, on zastępował zakon krzyżacki. Także i w r. 1422 pośredniczył przy zawarciu pokoju w Mielnie. W r. 1440, jako zastępca związku jaszczurczego Eidechsengenossenschaft, który powstał przeciw krzyża kom, znany jest Günther von Schillingsdorf, właściciel B. R. 1481 Mikołaj Dyac sprzedał dobra białochowskie wojewodzie pomorskiomu Haycke ze Smoląga. Od XVI w. począwszy mieszkają tu Białochowscy. E. 1667 posiadają Białochowo Borowscy. Na początku XVIII w. wspomina się jako właściciel B. Paweł Czarliński, który pozostawił dwóch synów Ignacego i Samuela i jednę córkę Konstancyą; Ignacy umarł zbyt wcześnie, a Samuel pojął za żonę Katarzynę Potulicką, ale także dosyć wcześnie umarł bezdzietnie. Pozostała po nim wdowa Katarzyna Potulicką poszła potem zamąż w r. 1732 za Pawła z Lubrańców Dąb skiego, kasztelana brzeskiego, który niedługo po pierwszym rozbiorze Polski w r. 1777 sprze dał białochowskie swoje dobra, jako i inne np. Ostrowite przy Nowem, Półwieś, Dąbrówkę, Kulmagę, Wessel, Jeżewice, Knibowo, Bałdowo królowi pruskiemu Fryderykowi II za 101, 000 talarów w dukatach. Tak Fryderyk jako i żona jego Ludwika częściej gościli w pię knej tej włości. W r. 1800 Henryk von Klinggräf otrzymał B. od króla w wieczystą dzier żawę, która od r. 1848 zamieniła się prawnie we własność prywatną. Za polskich panów znajdował się w B. dosyć znaczny kościółek, w którym osobliwie oo. jezuici z pobliskiego Grudziądzu częste misye dla ludu odprawiali. Także i w domu mieszkalnym mieściła się do mowa kaplica. Bo B. należy Białochówko, zwane po niem Klein Białochowo lub Schil lingsdorf. Kś. F. Białochowo, W. i M. , dobra, pow. starogardzki, niedaleko st. p. Zblewo, w par. Zblewo. Po niem. Białochowo. Białocin, wś, pow. piotrkowski, gm. i par. Rozprza, leży o 3 w. na połudn. zach. od Rosprzy. W 1827 r. było tu 14 dm. i 113 mk. Białocin, ob. Biełotyn. Białoćk, Bieleck po ross. , wś, pow. owrucki. Ma kaplicę katol. parafii Uszomierz, w dek. owruckim. Białocka, rzeka, dopływ Narwi z prawej strony. Białodworska puszcza, dawna nazwa obszaru lesistego w klinie przy zejściu się Narwi z Bugiem, pod Serockiem. Śród niej do końca zeszłego stulecia istniał folw. Białydwór. Przed wiekami miała być tu osada Jadzwingów Por. Wikt. Ossoliński Wspomn. z Podlasia, Bibl. Warsz. 1848 r. , IV t. 173 str. . Białogarda, Białogród, po niem. Belgardt, wś, pow. lęborski, ziemi pomorskiej, reg. koszalińskiej, niedaleko Lęborga, ma kośc. paraf. i 215 mk. Por. Białogród. Białogłowy, wieś, pow. złoczowski, o 4 mile na wschód od Złoczowa. Przestrzeni wię ksza posiadłość obejmuje roli ornej 962, łąk i ogrod. 267, pastwisk 21, lasu 41 mórg. aust. ; posiadłość mniejsza roli ornej 1367, łąk i ogrodów 341, past, 18, lasu 6 morg. Leży na zimnem Wysokiem Podolu. Ludność rzym. kat. 374, gr. kat. 775, izrael. 17, razem 1166. Należy do rzym. kat. parafii w Załoścach; gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należy wieś Naterpińce z 239 paraf. ; razem cała parafia ma 1014 dusz i należy do dekanatu Zborowskiego. Gospodarstwo na obszarze dworskim jest wzo rowe; konie, bydło i nierogacizna poprawnej rasy. Posiada szkołę filialną i kasę pożyczkową z funduszem zakładowym 119 złr. a. Właści ciel większej posiadłości Kazimierz hr. Wodzicki. B. R. Białogon, wś rządowa, pow. kielecki, gm. Niewachlów, par. Kielce, odl. o 5 w. od Kielc, leży w nizinie przy trakcie bitym kieleckokrakowskim i drodze bitej, idącej od Włoszczowy; posiada łomy marmuru jasno szarego i rudę żelazną. Istnieje tu rządowa fryszerka i walcownia, tudzież fabryka narzędzi rolniczych, posługujące się siłą wody i parową maszyną; posiada warsztaty mechaniczne. Machin i narzędzi wyrabiają za 13, 000 rs. rocznie, blachy żelaznej w 1876 r. wyrobiono za 14, 000 rs. W 1875 wyrobiono żelaza w ogóle 15, 075 pudów, odlewów 4, 919 pud. B. ma 76 domów. W B. założoną była pierwsza w Królestwie kassa wkładowozaliczkowa. Opis i widok B. podał Tyg. ill. III, 1861, str. 63. Białogóra, 1. wś i folw. , pow. kozienicki; gm. Grabów, nad Pilicą, par. Wrociszew. W r. 1827 było tu 13 dm. i 116 mk. 2. B. , pow. łęczycki, gm. Gostków, rozl. morgów 476, domów 10 opuszczona u Zinberga. Białogóra, po niem. Wittenberg, wś, pow. lęborski, ziemi pomorskiej. Białogóra, ob. Białagóra. Białogórne, wś. pow. skierniewicki, gm. Grzymkowice, par. Osuchów. W 1827 r. było tu 19 dm. i 135 mk. Białogóry, wś rządowa, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Krasnopol. W 1827 r. było tu 12 dm. i 176 mk. , obecnie 30 dm. i 211 mk. opuszczona u Zinberga. Białobrodzie Białochowo Białogrondy Białołówka Białołęka Białoniszki Białogrondy, wś, pow. szczuczyński, gm. Ruda, par. Białaszewo. Białogród, ob. Akerman, Białogródka, Białohrud, Biełgorod, Biłhorod. Białogród, Białagarda, po niem. Belgard, m. pow. w okr. reg. koszalińskim na Pomorzu, nad rz. Persantą i rz. Leitznitz, ma 7081 mk. Powiat białogrodzki rozl. 20 mil kw. , 36 tys. mk. ; głównie rolnictwo i hodowla bydła kwitną tu. Białogród, niem. Stulhweissenburg, węg. Szekes Féhérvar, m. stoł. hrabstwa białogródzkiego na Węgrzech, 25 tys. mk. ; zwany też B. wielki lub królewski. Białogródka, Białogród, ross. Biełohorodka, Biłohorodka, mko w połudn. części pow. zasławskiego, schludne, nad strumykiem Wydawą, o 20 w. na płd. zach. od Zasławia, ma do 400 dm. i 4000 mk. , 2 cerkwie, kościół, kaplicę, szpital, gorzelnię, 14 jarmarkow, garbarnię. Na wzgórzu ruiny zamku, w pobliżu okopy i szańce. R. 1618 tatarzy pod dowództwem Gałgi napadli na B. i zniszczyli ją. Paraf. kościół katol. pod wezw. Przem. Pańsk. z r 1805. Parafia katol. dek. zasławskiego dusz 4046. Ma kaplicę w Załużu. Dobra B. stanowią osobny wydział dóbr sławuckich ks. Sanguszków; do B. należą folwarki B. , Bieleżyńce, Pokoszczówka, Kornica, Dworzec, Teleżyńce, Podlisce, Kropiwna, Piłki, Czyżówka, Bisówka, Sosnówka, Siniutki, Suchożyńce, Chrestówka, Tarnawka, Kuźmińce, Polachowa, Romanów, Smorszczki, Krzyworudka, Waśkowczyki, Kuczmanówka, Trusiłówka. Białogrodzkie księstwo i biskupstwo, ob. Biłhorod i Kijowska gub. Białohorszcze, ob. Biłohorszcze. Białohrud, mko, pow. lidzki, o 3 m. od Lidy, w okolicy wzgórzystej, przeciętej rzekami Dzitwą i Niecieczą. Ma paraf. kośc. katol. M. B. , z drzewa wzniesiony 1609 przez wojewodę Jana Zawiszę. Parafia katol. B. dekanatu lidzkiego liczy dusz 1922. Białohuta, wś, pow. piński, nad Horyniem. Białojany, Białojania, Białajonia, niem Biallojahnen lub Bietllen, wś, pow. ełcki, niedaleko st. p. Bajtkowy. Białojezierze. ob. Białozierze. Białokiernica, Białakrynica, 1. wieś, pow. podhajecki, o milę na wschód od Podhajec odległa. Przestrzeni posiadłość większa zajmuje roli ornej 1007, łąk i ogrodów 28, pastwisk 16, lasu 36 morg. ; posiadłość mniejsza roli ornej 1944, łąk i ogrod. 122, past. 415 morg. Grunt zimny, położenie wysokie. Ludność rzym. kat. 825, gr. kat. 493, izraelitów 17, razem 1355. Wieś ta należy do rz. kat. paraf. w Podhajcach, do grec. kat. parafii Nowosiółka; posiada szkołę trywialną. Właściciel większej posiadłości Emil Torosiewicz. 2. B. , wś, pow. złoczowski, o 4 milo na wschód od Złoczowa, o 2 kil. od st. p. Olejów; leży nad potokiem bez nazwiska, który tworzy stawy mniejsze i większe w Olejowie, Białokiernicy, Białogłowach, Neterpińcach, Nosowcach i Horodyszczu, i pod tą ostatnią wsią wpada do Seretu. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 267, łąk i ogrodów 133, pastwisk 71, lasu 175 morg; posiadłość mniejsza roli ornej 406, łąk i ogrod. 179, pastwisk 18, lasu 6 morg. Co do położenia da się zastosować dosłownie co powiedziano powyżej o Białogłowach. Ludność rzym. kat. 214, gr. kat. 253, izrael. 13 razem 480. Należy do obudwu parafi do wsi Olejów. Właściciel większej posiadłości Kazimierz hr. Wodzicki. 3. B. , Fontina alba, przysiołek wsi Woronetz i na Bukowinie, w pow. suczawskim, o 7 kil. od Gurahumory, własność funduszu religijnego. B. należy do parafii greckiej nieunickiej Woronetz i jest osadą filiponów czyli starowierów, przybyłych tu za Józefa II. Tutejsza gmina starowierów uważa się za najczystszą i najdokładniejszą przedstawicielkę tej sekty a wpływ jej daleko sięga. Białokiernicki, potok, wypływa po wscho dniej stronie wsi Białokiernicy, pow. podhaje cki, u stóp wzgórza Okopu 380 m. ; płynie przez samą wieś w kierunku północnowscho dnim i po krótkim biegu uchodzi z lew. brz. do Koropca, przy ujściu tegoż do stawu zahajeckiego. Br. G. Białokosz, wieś, pow. międzychodzki; 3 dm. , 29 mk. , 16 ew. , 13 kat. , 8 analf. 2. B. , olędry, pow, międzychodzki, 12 dm. , 88 mk. , 46 ew. , 42 kat. , 8 analf. 3. B. , wś szl. , pow. międzychodzki, 3634 morg. rozl. , 3 miejsc. 1 B. , 2 folw. Polko, 3 Stutenhof; 16 dm. , 252 mk. , 142 ew. , 110 kat. , 65 analf. , stac. poczt. w Pniewach o 7 kil. , stac. kol. żel. Wronki o 18 kil. 4. B. Mały, wieś, pow. międzychodzki, 6 dm. , 63 mk. , 32 ew. , 31 kat. , 13 analf. Białokrynica, pod Krzemieńcem, posiada zamek dawny książąt Zbaraskich, odnowiony stosownie przez Czosnoskiego. Władysław, syn Zygmunta III, idąc na wojnę przeciw Rossyi, bawił tu. Enc. Org. Białolesie, okrąg wiejski, gm. Ewie, pow. trocki, liczy w obrębie swym wsie B. , Podalesie, Korsiliszki, Jacieluny, Kazimirówka, Łozdziany; zaśc Abiekryta, Mielnica, Żyrnowołka. F. O. Białołęka, wś, pow. warszawski, gm. Brudno, par. Tarchomin, jedna z dawniejszych osad śród puszczy zawislańskiej, przy linii dr. żel. nadwiślańskiej, o 7 w. od st. Praga. Pamiętna bitwą w 1831 r. W 1827 r. było tu 27 dm. i 429 mk. Białoniszki, wś, pow. trocki. Białołówka, Biłołowka, niewłaściwie Biliłowka i Bieliłowka, mko, pow. berdyczowski, nad rz. Bastawicą i Sitnią, o 25 w. od Berdyczowa, o 180 w. od Kijowa, o 7 w. od Koziatyna, ma 3282 mk. prawosł. , 200 katol. , 1460 izraelitów, 2tygodniowe jarmarki, garbarnię, browar, gorzelnię, zarząd gminny i policyjny. Od gliny białej, która się znajduje na jej gruntach, prawdopodobnie swoje otrzymała nazwisko. Jestto starożytna wielce osada. Wieść głucha niesie, że za bardzo dawnych czasów istniał tu gród Bieliłów, mieszczący w sobie sorok soroków cerkwi i liczne rycerstwo, ale orda często napadająca zniszczyła go. W cerkwiach Tatarzy trzymali konie. Kiedy to było, niewiadomo, ale być może, że najazd ów Tatarów mógł się zdarzyć w 1483 r. , kiedy Mengligirej han perekopski, zapuściwszy mordercze zagony po całej kijowszczyznie, zniszczył ją ze szczętem i w jednę wielką zamienił pustynię. Dopiero przy końcu 16 wieku Bieliłów na miejscu dawnego zgładzonego grodu zaczął się osiedlać na nowo pod nazwą Biłołowki czyli Rastawicy. Zatarł się ślad Mengligirejowego najazdu ale blizkie sąsiedztwo nie przestawało i nadal zagrażać jak całemu krajowi tak i tej mieścinie. Jakoż w 1607 r. jeden z najazdów tatarskich został wymierzony na B. Wojska koronne zwiodły tu z nimi bitwę, ale zostały rozgromione, a B. z całą okolicą powtórnie zniszczona. Poległ w tej bitwie Jarosz Wilga Godzimirski, doświadczony mąż w boju, rycerz poślubiony obronie kraju. Nie mogliśmy się dowiedzieć z akt czyją w te czasy B. była posiadłością, ale musiała należeć z pewnością do jednej z tych rodzin tego kraju, które w tej dobie tyle razy ponawianych kolejno napadów tatarskich, zniszczone i ogołocone z mienia i dostatków, musiały się wyprzedawać z dóbr gniazdowych. Jakoż wiemy już z akt, że w 1608 r. nabywa te dobra Anna z Chodkiewiczów ks. Joachimowa Korecka, dziedziczka na Korcu, rodzona siostra wielkiego Karola Chodkiewicza. Zaledwie jednak nabyła te dobra, gdy w 1612 r. Tatarzy znów tu wpadli i B. , tylko co na nowo zasiedloną, obrócili w perzynę. Pomimo to jednak pani ta można, gospodarna i zabiegliwa, znów staraniem swojem wkrótce puste te dobra zaludniła i urządziła i oprócz B. jeszcze inne wioski w bliskości zasiedliła jak Sestrenówkę, Macharzyńce, Ohijówkę i Hołubówkę. Osadzicielami tych wiosek była szlachta w służbie ks. Koreckich będąca Siestrzeniec, Macharzyński, Ohij i Hołub. W B. zaś wzniosła zamek, tudzież monaster wschodniego obrządku i drugi białogłowski niedomurowany. Nadto zbudowała tu dom dla podróżnych, w którym czerncy doglądać mają, aby ubodzy i przychodzący z niewoli tatarskiej pożywienie słuszne mogli mieć testament jej z 1626 r. . Jako matka rycerskiego rodu Koreckich, o których mówi spółczesny pisarz, że oni do boju i konia tak składni jakby się na nim rodzili, hodowała w dobrach swoich białołowskich liczne stadniny koni, i rycerskich swoich synów obdarzała końmi swego chowu. Wiadoma jest śmierć bohaterska i męczeńska syna jej, Samuela ks. Koreckiego, który, wzięty pod Cecorą, w Stambule był uduszony w wieży. Matka go przeżyła. Po jej śmierci mająteność B. spadła na wnukę jej a jedynaczkę córkę Samuela, Annę, która była za Andrzejem Leszczyńskim, starostą derpskim, i na syna jej a brata Samuela, ks. Karola Koreckiego. Ale Leszczyńska zrzekła się swojej części na B. na stryja Karola. Książę Karol Korecki fundował w B. kościół rzymskiego obrządku, o którym w testamencie mówi żeby ten kościół fundacyi jego, a drugi w Kalniku bez księdza nie bywały. Umarł on w 1623, i po jego śmierci tak dobra wołyńskie jak i ukraińskie przeszły na jego syna jedynego ks. Samuela Karola. Ten zaś czarami przez niewiasty zgładzony, umarł w 1651, ostatni potomek rycerskiego domu Koreckich ultimus bellatricis familiae haeres, i cała znakomita fortuna tej wygasłej a możnej rodżiny zlała się na potomków sióstr ks. Samuela i Karola a córek ks. Joachima Koreckiego t. j. Czartoryskich, Sapiehów, Radziwiłłów i Sanguszków. Ale książę Samuel Karol Korecki znacznie był B. długami obarczył, a więc jeszcze za życia swego rozdał ją był pomiędzy zastawników. I tak samą B. już w 1644 r. trzymał niejaki Paweł Jankowski. Ale nadeszły czasy wojen kozackich i do B. ani dziedzice, ani zastawnicy, przez czas długi nie zgłaszali się; wszakże gdy się pokój rozświecił, wróciła do B. córka już zastawnika Jankowskiego Katarzyna Floryanowa Potocka z Narodycz h. Lubicz. Od tej zaś w następstwie zawsze sposobem zastawu przeszła ta majętność do jej córki Maryanny Laskowej. Tymczasem dziedzice B. , sporząc z sobą wciąż o sukcesyą po ks. Koreckich, nie spłacali na prawie zastawnem siedzących zastawników B. Aż w 1701 r. książę Jerzy Lubomirski, jeden z sukcesorów po ks. Koreckich idący z linii Izabeli z ks. Koreckich ks. Czartoryskiej a również z innymi posiadający swoje prawa do B. , w sam dzień Wielkanocny z własną siłą zbrojną, na ktorej czele był wójt z Międzyrzecza, z pomocą kozaków Semena Paleja, zajechał to miasteczko. Zastawniczka Łaskowa o najazd zaniosła protestacyą. Ale nareszcie po długich korowodach prawnych B. i inne dobra w 1751 r. zostały przysądzone sukcesorom Stefana Mikołaja Branickiego, h. Gryff, wojewody podlaskiego jako idącego z linii Marcybelli z ks. Koreckich Hlebowiczowej. Białogrondy Białogród Białogródka Białogrodzkie księstwo Białohorszcze Białohrud Białohuta Białojany Białojezierze Białokiernica Białokiernicki Białokosz Białokrynica Białolesie Białołówka W 1725 r. z córką Stefana Mikołaja Branickiego ożenił się Jan Lubomirski starosta bolimowski i Białołówka już w 1777 r. należała do córki tegoż ks. Maryi Karolowej ks. Radziwiłłowej. Po jej zaś bezpotomnem zejściu, B. wróciła w posiadanie wuja jej Klemensa Branickiego, hetmana w kor. , który jako bezdzietny przekazał dziedzictwo dóbr swych Joachimowi Potockiemu, podczaszemu lit. , regimentarzowi konfederacyi barskiej, osobistemu wrogowi Stanisława Augusta. Potocki ten Joachim był żonaty z Teressą Sapiezanką, córką Józefa podskarbiego, lit. a więc z rodzoną siostrzenicą hetmana Branickiego. Joachim Potocki zostawił dwie córki, które poszły za kasztelanów lwowskich, także Potockich, Krystyna za Piotra Franciszka starostę szczyrzeckiego, Joanna za Jana starostę kaniowskiego. Piotr Franciszek Potocki, starosta szczyrzecki, poseł do Stambułu, zamieszkawszy w B. , pałac tu i ogród założył, podniósł miasteczko. Umarł w Berdyczowie, pochowany w B. na cmentarzu parafialnym. Następnie B. należała do syna jego Jana, ożenionego z Maryanną ks. Czartoryską, stolnikową lit. , z którą miał dwóch synów Józefa i Hermana. Po 1831 r. B. została skonfiskowaną. Z pałacu Potockich, tak jeszcze niedawno istniejącego, dziś śladu nie pozostało. Jest tu kościół parafialny, fundowany w 1777 r. przez Maryą z ks. Lubomirskich ks. Radziwiłłowa a w 1813 r. zrestaurowany pod tytułem ś. Jana Nepomucena przez Piotra Franciszka Potockiego, starostę szczyrzeckiego. Parafia katol. B. dek. berdyczowskiego liczy dusz 1967. Ma kaplicę w Mecherzyńcach wołoskich. Obok kościoła stoi tu wielce starożytna baszta kamienna. Przed laty miała też stać druga podobna baszta w miasteczku a trzecia na polu. Z dawnego zamczyska ks. Koreckich, w którego obrębie mieścił się niedawno pałac i ogród Potockich a dziś kościół i tylko co wzmiankowana baszta, ocalały zaledwie ślady wału i przekopu, zamykającego całą przestrzeń położoną w widiach dwóch rzeczek Sytni i Rastawicy. W południowozachodniej zaś stronie miasteczka nad rz. Rastawicą zachowały się też ślady innego zamczyska, w pobliżu którego widoczne są ziemne okopy z obozowiska Paleja. Cerkwi jest tu dwie. Pierwsza gieorgiewska fundowana przez ks. Joachimową Korecką razem z monasterem czernców. Druga cerkiew troicka. Po wojnach kozackich B. była upadła i z miasteczka na wieś lichą się zamieniła. Jednakże za staraniem dziedziców zaczęła się podnosić. W 1719 r. już tu byli żydzi a około 1766 r. , jak pisze Duńczewski, stanęły tu jarmarki po dwa tygodnie trwające, na wszystko walne. W 1788 roku ks. Marya Radziwiłłowa postarała się o potwierdzenie tych jarmarków. Wspomnienia zaś dziejowe odnoszące się do B. są następujące W 1637 r. d. 26 listopada Mikołaj Potocki hetman polny kor. z wojskiem przyszedł do B. , idąc na uśmierzenie kozaków buntujących się w głębokiej Ukrainie; stąd też datował swój uniwersał do rejestrowych kozaków z napomnieniem aby się nie łączyli ze zbuntowanymi nierejestrowymi. Za wojen Chmielnickiego B. była zajęta przez kozaków. W 1651 roku wojska rzplitej, ciągnące w głębszą Ukrainę, tu nadeszły i jako w kraju leżącym po za linią, którą sobie pretendowali kozacy, zastały kraj inakszy, kopy w polu gęste, i wszelkiego zboża dostatek. W 1700 r. wpadli tu kozacy pod wodzą znanego watażki Semena Palija i Czernyka miasteczko i majdan salitrzany zrujnowali, ludzi porozpędzali. W 1787 r. biskup Naruszewicz, towarzysząc królowi Stanisławowi w podróży do Kaniowa, zjechał na chwilę do Białołowa dla odwiedzenia znajomego i przyjaciela ks. Ostrowskiego, proboszcza tutejszego, który go przyjmując, jak sam pisze w swojej lepionej chacie, wystosował do niego jako poety sławnego, wiersz pod tytułem Sonetto a kończący się temi słowy masz dzisiaj szczęście Rastawico podła, tyle co miały Kastelijskie źrodła. Rzączyński powiada, że w czasie poruszenia się niezwykłego i przechodu wojsk tureckich lub tatarskich, z nad wybrzeży Czarnego morza dzikie konie, zalęknione, nabiegały w okolicę stepową m. Białołówki. Dziś jeszcze w okolicy Białołówki, niedaleko wsi Łopatyna, jest stojło, zowiące się stojłem dzikich koni Z rękopisu Edwarda Rulikowskiego i Klaudyusza Przedrzymirskiego. Białopol, Białopole, Biłopil, mko, pow. berdyczowski, nad rz. Zakijanką, o 22 w. od Berdyczowa, przy dawnym trakcie pocztowym z Berdyczowa do Skwiry, także o 7 w. od st. dr. żel. Browki, ma 4000 mk. Rozległość gruntów bardzo żyznych 1897 dzies. Zarząd gm. w B. , polic. w Berdyczowie. Miejsce to nazywane horodyszczem Bernawką, w najdawniejszych czasów wchodziło w skład dóbr słobodyskich, a nadanych jeszcze przez w. ks. lit. Swidrygiełłę, namiestnikowi putywelskiemu i zwinogrodzkiemu Kalenikowi, założycielowi domu Kalenikowiczów i Tyszkiewiczów. Tymczasem nieco później, bo około 1444 r. , toż samo horodyszcze Bernawka zostało nadane również przez w. ks. kijów. Olelka Włodymirowicza, ziemianinowi żytomierskiemu Iliaszowskiemu. Jakoż w 1588 r. Wasyl i Fedor Antonowicze Iliaszowscy przedali byli dobra Bernawkę Szymonowi Denisce Matwijowskiemu, staroście żytomirskiemu. Ale Tyszkiewicze rozpoczęli o to proces i po kilkoletniem prawowaniu się, w końcu Bernawkę im zwrócono. W 1590 r. już ją posiadał Fedor Fryderyk Tyszkiewicz, woj. nowogródzki. Około tego czasu na dawnym horodyszczu Bernawce założył on był zameczek i miasteczko osadził, ale sąsiad Kiryk Rużyński, roszcząc sobie jakieś prawo do tejże Bernawki, wpadł tu niespodzianie z kupą zbrojnych ludzi, spalił zameczek, poddanych rozpędził i pustkę uczynił. Ale gdy tego jeszcze roku tenże kniaź Kiryk Rużynski odjechał był na sejm, Fedor Tyszkiewicz zrobił najazd na Bernawkę alias Białopól i zagarnął ją na powrót i znów osadził. Inwentarz dóbr Tyszkiewiczowskich z 1593 r. wyraża Grunt Małopolski, który natenczas jegomość pan Fedor Tyszkiewicz, niedawno trzymając osadził; na nim miasteczko, nad Hujewką, począwszy osadzywać, i na horodyszczenku zameczek założył, w którym miasteczku zbudowana wieża jedna, a druga wieża poczęta budować i niedobudowana; jedna piekarnia, na niej strzelby, w niej niemasz nic. Horodyszczenko zastawiono palami; w tymże miasteczku podymia poddanemi osiadłego ośmdziesiąt; powinności żadnych z nich nie masz, bo nie dawno poczęto osadzać w roku przeszłym 1592. Pożytku tam z tego miasteczka. .. nic niemasz; do tego folwarku niemasz ani wsi osadzonych Arch. J. Z. R. , część 6. t. I, str. 229. Odtąd B. , aż po dziś dzień niewyszedł nigdy z imienia Tyszkiewiczów. Na początku tego wieku mko to było w posiadaniu Wincentego hr. Tyszkiewicza, referendarza w. ks. lit. , dziedzica Świsłoczy i Łohojska na Litwie i innych dóbr. Klucz białopolski składał się z następujących wsi z m. Białopola, Tatarskiego siedliska, Kasperówki, Piatyhorki, Wernyhorodka, Koziatyna dawniej Hujwy, Jankowiec, Nepadówki, Gurowiec, Puzyrek, Sadek, Panasówki, Dzierżanówki, Gadomiec wielkich i małych, Synhajówki, Zakutyniec. Znajdujemy w źródłach, że był tu kościół katolicki już w 1626 r. , ale ten za wojen kozackich prawdopodobnie był zniszczony. Następnie teraźniejszy kościół był fundowany przez Antoniego Tyszkiewicza, starostę strzałkowskiego. Był on z drzewa i stał na dawném horodyszczu, otoczonem z jednej strony rzeczką, z drugiej fossą. W 1814 r. stanął na jego miejscu drugi murowany, dziś istniejący kościół, pod tytułem św. Antoniego z Padwy, założony przez Wincentego Tyszkiewicza, referendarza w. ks. lit. , dziedzica dóbr Małopolskich. Obraz św. Antoniego słynie z cudów. Parafia katol. dek. berdyczowskiego ma dusz 1624. Filia w Chałaimgródku; kaplice były dawniej w Wernyhorodce i Czarnorudce Z rękopisów Edwarda Rulikowskiego i Klaudyusza Przedrzymirskiego. B. w czasie wojen kozackich stał już po za linią spustoszonego przez wojnę kraju; jakoż w 1651 r. przyciągnęło tu wojsko rzplitej pod dowództwem Rozrażowskiego, dla zasiągnięcia prowiantu, jako z okolicy jeszcze nieogłodzonej. W 1737 r. Stanisław Sługocki, Słownik Geograficzny. Zeszyt III. regimentarz partyi ukraińskiej, zasłaniając kraj od swawolnych kup hajdamackich, podjazdem pod Białopolem szajkę hajdamaków rozproszył. Obecnie Białopol jest w posiadaniu potomków hr. Karola Tyszkiewicza, zmarłego w 1873. Białopole, 1. wś, pow. hrubieszowski, gm. Strzelce, par. Uchanie, w podmokłej nizinie śród lasów i wzgórz, przy drodze bitej z Chełma do Raciborowic, posiada urząd gminny i szkołę początkową. W 1827 r. było tu 57 dm. i 334 mk. , obecnie 61 dm. Gmina B. należy do s. gm. okr. I w Jarosławcu, st. p. w Dryszczowie, odl. od Hrubieszowa 20 wiorst. W gminie istnieje gorzelnia, smolarnia, 3 młyny wodne, pięć szkółek. 2. B. , folw. , pow. płocki, gm. Bielmo, par. Imielnica, należy do dóbr pryw. Gulczewo. Białopole, ross. Biełopolje, m. nadetatowe, pow. sumski, gub. charkowska, o 233 w. od Charkowa, st. p. i st, dr. żel. sumskiej, bank, 12256 mk. Białorogi, wś, pow. suwalski, par. Jelenie wo, 9 w. od Suwałk, liczy 26 domów, 221 mk. K. H. Białorucze, ross. Biełoruczje, mko i wieś z zarządem gminnym, w północnej stronie pow. mińskiego, gub. t. n. , nad rz. Wiaczą mały dopływ Swisłoczy, przy gościńcu z Mińska do Hajny wiodącym, o 25 w. od Mińska, w 1szym stanie policyjnym, w 4ym okręgu sądowym. Cerkiew parafial. i szkoła wiejska. Gm. składa się z 96 wiosek i liczy 1816 dusz męz. August III król polski w 1753 r. wydał przywilej na targi i jarmarki W B. Folwark od 1864 należy do Łopuszyńskich, ma obszaru 647 mor. , z młynów i propinacyi około 1000 rs. Al. Jel. Białoruś, Ruś Biała. Nazwa niezbyt ściśle określić się dająca, zarówno pod wzglęnem geograficznym, jak etnograficznym i etymologicznym. Podobno w. ks. Jan Wasilewicz w XV w. nadał to miano swojej kramie, żeby ją nad inne wynieść tytułem, bo zgodnie z duchem wielu języków biały znaczył tyle co wielki, dobry, stary i t. p. Podobnież i książęta litewscy, owładnąwszy Smoleńskiem, przybrali nazwę ks. białoruskich. Wywód nazwy B. od śniegu jest niezręczny; prędzej już przypuścić można, że okolice te nazwano Rusią białą od białych świt, które jej mieszkańcy noszą. Topograficznie B. obejmowała dawne 5 województw mińskie, połockie, mścisławskie, witebskie i smoleńskie. W obszerniejszem znaczeniu pod nazwą B. objąć można część gub. witebskiej, gub. mohilewską, połowę smoleńskiej, część czernihowskiej dawny powiat starodubowski oraz powiaty borysowski, ihumeński, rzerzycki, bobrujski gub. mińskiej. W znaczeniu ściślejszem nazwę tę stosują tylko do gub. witebskiej część wschodnia i mohilewskiej. W gub. grodzieńskiej natomiast i zachodniej 13 Białopol Białopol Białopole Białorogi Białorucze Białoruś Białopole Białosuknie Białosuknówka Białoskórka Białousówka Białousy Białotyn Białotarsk Białowieska puszcza Białowierzyn Białowierśnie Białowierza Białostocki powiat Białostoczka Białoskórka Białoskóry Białośliwie Białosoroki Biało części gub. mińskiej był kraj Czarną Rusią zwany Por. też Ruś Czerwona. Lud noszący nazwę Białorusów, jest to ten sam, o którym kronikarze piszą jako o Krywiczanach i Radymiczanach, choć od Krywiczan i Czarnorusy pochodzą. W stroju używa białych świt i nosi czapki zwane margiełkami, do garibaldówek podobne. Statystyka podaje ich liczbę na trzy miliony z okładem; ale ścisły obrachunek, skutkiem stopniowej zatraty wybitnych cech, jest bardzo trudny. Już sam język białoruski nosi na sobie cechę zmienności, stale się dokonywującej, cechę narzeczy przejściowych; i rzeczywiście dziś jest tylko narzeczem, które okazuje wielkie podobieństwo z jednej strony do polskiego z drugiej do rossyjskiego; jest przytem gwarą czysto ludową, po wszyscy Białorusini wyksztańceńsi zarzucają go a raczej, bezwiednie prawie, kształcąc się, zmieniają w jeden lub drugi z pokrewnych a doskonalszych książkowo języków. Język ów białoruski jest też używany w niektórych powiatach gubernii wileńskiej. Aż do Zygmunta III był on urzędowym na Litwie. W nim wydany w Wilnie statut. Skoryna i Melity Smotrycki pisali białoruskie dzieła polemiczne. W naszych już czasach Kotlarewski po białorusku trawestował Eneidę, Szpilewski i Marcinkiewicz pisali w tym języku wiersze a Nosowicz wydał 1870 r. w Petersburgu Słowar biełoruskaho nareczja. Wszelako ten książkowy język białoruski mało jest podobny do ludowego, obecnie używanego, który zresztą ma wiele poddya lektów, prawie wcale niezbadanych dotąd lingwistycznie. Niewłaściwie niektórzy pisarze zowią to narzecze polskoruskiem lub litewskoruskiem. Przez pewien czas istniała osobno w cesarstwie gubernia zwana białoruską. Dyecezyą albo biskupstwem białoruskiem nazywano niekiedy w XVII w. nieunickie ruskie biskupstwo mohilewskie, przez Władysława IV ustanowione. Białorusy zachowali do dnia dzisiejszego wszystkie dobre i złe strony słowian; są w ogóle gościnni, pobożni, weseli, łatwowierni, cierpliwi, niezapamiętali, ale jednocześnie zabobonni do najwyższego stopnia, oszczędni do skąpstwa, samolubni, poddający się wpływowi pochlebstwa, nieenergiczni, nieruchliwi, nieprzedsiębierczy, w rozmowach z inteligencyą nawet duchownymi, ostrożni, niedowierzający, skryci. Jedną z największych wad Białorusina jest pijaństwo; za wódkę Białorus wszystko zrobić gotów a dosyć mu najmniejszego pretekstu, aby pił, i dla tego tu we święta, jarmarki w karczmach ochocze tańce i pijatyka. Białorus jest osadzisty, krępy, dosyć niezgrabny, włosy bląd, oczy maleńkie, głęboko osadzone, po większej części szare, twarz okrągła. Białorus prędko się starzeje, osobliwie kobiety. Odzież ich nadzwyczaj nie wyszukana, jednostajna; tylko pokrycie głowy u kobiet odznacza się pewną rozmaitością. Białorus lubi biały kolor i tern się bardzo różni od wielkorosyani na, lubiącego kolor czerwony biała spódnica, biały fartuch, biała chustka na głowie oto jest najulubieńszy świąteczny i codzienny, letni i zimowy strój białoruski. Czapki Białorusy noszą najrozmaitsze, z kozerkami i bez nich, futrzane i nie, okrągłe i rogatywki, noszą także i kapelusze. Kobiety noszą na głowie chustki różniące się kolorem i deseniem. Drogich rze czy Białorusi nie mają, ale lubią nosić paciorki szklane, ozdoby miedziane i czasami srebrne. Niewyszukane jest także jedzenie i mieszkanie białoruskie mleko, twaróg, w jesieni i w zi mie kartofle, kapusta, buraki, bób, groch, a la tem szczaw, borowina, i t. p. , z razowem chle bem źle wypieczonym, z mąki nieprzesianej, żytniej, zmielonej ze źle przewianego ziarna, w domowych ręcznych żarnach oto zwykłe i to w urodzajnym roku u zamożnego gospodarza pożywienie Białorusów. Co się tyczy miesz kań, to one do dziś dnia zachowują swój pier wotny charakter. Chata zbudowana z okrą glaków, pokryta tranicami bez gwoździ, albo słomą, z jedną ciasną, duszną, dymną, pełną duszących wyziewów i robactwa izbą, z jednem albo z dwoma maleńkiemi okienka mi, zastawionemi byle jak kawałkami szkła i z niewielką śpiżarnią w sieni, oto jest typ mieszkalnych białoruskich budynków. Czyt. Jana Barszczewskiego Szlachcic Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowia daniach, poprzedzone krytycznym rzutem oka na literaturę białoruską przez Rom. Podbereskiego 4 tomy, Petersburg 1844 46. Alex. Rypiński Białoruś Paryż, 1840. Turczynowicza Przegląd historyi Białorusi. BezKor niłowicza Istor. swiedenija o Biełorusi 1855. Siemientowskij Etnograficzeskij obzor witebskoj gub. Porównaj Tyg. Illustr. Nr. 273, str. 175 z r. 1873. F. S. Białoskórka, wieś, powiat tarnopolski, o ćwierć mili od Baworowa. Przestrzeni posia dłość większa ma roli ornej 117, łąk i ogrodów 73, pastwisk 39, lasu 78 mórg austr. ; posia dłość mniejsza roli ornej 582, łąk i ogrod. 51, pastwisk 45 mórg austr. Wieś ta leży w uro dzajnej glebie podolskiej. Ludność rzym. kat. 256, gr. kat. 358, izrael. 9 razem 608; należy do obudwu parafij w Baworowie. Ma kasę pożyczkową z funduszem zakładowym 130 złr. B. R. Białoskóry, wś włośc. , pow. sierpecki, gm. Białyszew, par. Goleszyn, 24 dm. , 192 mk. , 217 m. rozl. Folw. B. ma 4 dm. , 32 mk. , 910 morg. rozl. Białosoroki, wś, pow. rzeczycki, przy drodze z Michałek do Czarnobyla, na granicy gub. kijowskiej, na prawym brzegu Prypeci, z przystanią, której wywóz 1860 wynosił i 19692 rs. Białostawiański, szczyt w głównym grzbiecie Tatr spiskich nad Białemi Stawami, na zachód od nich, w dolinie Białej Wody. Zwą go także Białą Turnią. Wzniesienie 2229. 79 m. Kolbenheyer; 2114, 5 Townson; 2231, 7 Korzistka; 2272, 8 Fuchs; 2057, 9 Pauliny; 2054 Loschan. Br. G. Białostocki powiat, ob. Białystok. Białostoczka, wś, pow. białostocki, z fabryką farb. Białosuknie, 1. os. , jedno z przedmieść Goniądza, pow. białostocki, o 47 w. na płn. zach. od Białegostoku. Liczy 166 mk. katolików. Otrzymała przywileje Zygm. III 1593, Wład. IV 1595, Jana Kaz. 1601, Jana III 1677, Aug. II 1755 i Stan. Aug. 1765. 2. Pod tą nazwą wspominanych jest pod r. 1432 kilka wsi w ziemi bielskiej i łomżyńskiej, np. B. Papki, B. Wrzący Stok, ktore mają być gniazdem znanej rodziny Białosukniów. Białosuknówka, Biełosuknowka, niewielka wioska w pow. radomyskim, nad małą rzeczką wpadającą do rz. Uży, o 29 w. od Chabnego, a o 9 w. od wsi Wołczków, z któremi stanowi jednę parafią, mieszkańców 98 prawosławnych. Ziemi 608 dz. , zupełnie prawie pokrytej lasem a w części błotem. Mieszkańcy trudnią się głównie przemysłem leśnym. Należy do rodziny Białosukniów. Zarząd gminny we wsi Wołczku, policyjny w Czarnobylu. Kl. Przed. Białośliwie, niem. Weissenhöhe, wieś, pow. wyrzyski; 156 dm. ; 1601 mk. , 1034 ew. , 567 kat. ; 339 analf. , ma kościół protestancki, cztery jarmarki na rok; st. dr. żel. z Piły do Bydgoszczy, o 39 kil. od Piły. W okolicy wykopano urny na cmentarzysku pogańskiem. 2. B. , niem. Flottwell, królewszczyzna, pow. wyrzyski; 2873 morg. rozl. ; 4 miejsc 1 B. , 2 Schleinitz; 3 Muffling; 4 Wydormühle; 13 dm. ; 227 mk. ; 93 ew. , 134 kat. ; 63 analf. Białotarsk, wś rządowa, pow. włocławski, gm. Rataje, par. Białotarsk. Posiada kościół z drzewa w bardzo biednym stanie, w XVI w. założony, i szkółkę elementarną. W 1827 r. było tu 23 dm. i 213 mk. Par. B. dek. włocławskiego, ma 3020 dusz. Białotyn, ob. Biełotyn. Białousówka, 1. wś, pow. hajsyński, ma dusz męz. 621, ziemi włośc. 1581 dz. Do ma jątku tego w pow. hajsyńskim należy Łukaszówka i Mańkówka, razem ziemi używalnej 1464 dzies. i 75 dz. nieużytków. Własność Feliksa Sobańskiego. 2. B. , wś, pow. bracławski, liczy 539 dusz męz. , 1677 dz. ziemi włośc. Nadana przez Salezego Potockiego w 1750 r. klasztorowi ks. dominikanów w Tulczynie, dziś rządowa. Dr. M. Białousy, wś, w pow. sokólskim, gub. grodzieńska, o 21 w. od Sokółki, chat 41. Białowierśnie, wś rządowa, pow. sejneński, gm. Pokrowsk, par. Berżniki. W 1827 r. było tu 11 dm. i 111 mk. Białowierza, 1. wś, pow. jędrzejowski, gm. i par. Mstyczów, o 3 w. na półn. od Mstyczowa. W 1827 r. było tu 27 dm. i 116 mk. 2. B. , wś, pow. pułtuski, gm. Kleczewo, par. Pułtusk. Białowierzyn, wś i rumunki, pow. lipnowski, gm. Kłokock, par. lipno; 16 dm. , 104 mk. ; obszar gruntu 301 morgów, w tern włośc. 293 morgi. F. O. Białowieska puszcza, leży w pow. prużańskim, między 52 59 i 52 51 szer. płn. a 40 10 i 42 dł. wsch. od Ferro, ma 1054 w. kw. rozl. , z czego dwie trzecie części zajmują lasy a jedne trzecią błota i łąki. Na zachodzie otoczona polami, na wschód i południe ma także wielkie lasy, które niegdyś łączyły ją z lasami mińszczyzny. Niegdyś puszcza ta miała do 200 tys. dziesięcin rozl. , ale królowie polscy nadawali różnym osobom prywatnym liczne jej części, niebawem w następstwie karczowane. Bo puszczy tej należą pomniejsze puszcze jałowiecka, świsłocka, ladzka, szereszewska. Pośród niej spotykamy wiele folwarków i wsi osiadłych, które zajmują blizko 40, 000 dziesięciu ziemi. Podług obliczeń Eichwalda, obwód puszczy ma 160 wiorst, najdłuższa przekątnia 50, a najmniejsza szerokość 40 wiorst wynosi. Mniejsze miasteczka w obwodzie jej są Szereszew, Kamieniec litewski, Orla, Narew i Kleszczele. Pod względem hydrograficznym, puszcza białowieska zawiera wiele wody, którą dostarcza Wiśle za pośrednictwem Narwi i Bugu leży albowiem pomiędzy rzekami Białą, Lśną i Narwią, z których dwie pierwsze płyną od północy ku południowi, ostatnia zaś od południa ku północy. Narewka, odnoga Narwi, wypływa ze środka puszczy z błota Nikor, dzieli ją na dwie prawie równe części, płynie przy wsi Białowieży i po wyjściu z puszczy, na północnej stronie, o sześć wiorst za nią, wpada do Narwi za miasteczkiem tegoż nazwiska. Rzeka Lśna, powiększona wodami rzeki Białej, wpada do Buga pod Pratulinem. W straży leśniańskiej bierze początek mała rzeczułka Leśna, łącząca się na brzegu puszczy z Białą; ta ostatnia wychodzi z majątku Opola, płynie przy Królowym Moście, wpada do Lśny, a potem z nią razem do Bugu. Wszystkie rzeki i strumienie mają spad bardzo nieznaczny, miejscami tworzą błotniste rozlewy i wyspy trzciną porosłe, albo rozdzielają się na tyle odnóg, iż częstokroć między niemi trudno jest rozróżnić główne koryto. Jeziór nie ma, a w wodach ciekących, prócz raków, bardzo mało jest ryby. Grunt w puszczy rozmaity zarastający wrzosem i samą sosną, Biało-stawiański Białożyca Białozoryszki jest piaszczysty; około 1 4 całej powierzchni, tam gdzie się sosna z innemi miesza drzewami, w głębszych tylko warstwach piaszczysty i kamienisty, w ogólności zaś równy. Nazwiska straży dwunastu zachowały się z dawnych czasów polskich i są następujące 1 augustowska 9, 205 kw. dziesięcin, 2 narewska 5, 093 dzies. , 3 browska 15, 555 dzies. , 4 hajnowska 6, 065 dzies. , 5 leśniańska 7, 017 dzies. , 6 Starzyńska 4, 133 dzies. , 7 stołpowicka 4, 932 dzies. , 8 krakowska 7, 886 dzies. 9 okolnicka 9, 833 dzies. , 10 świetliczańska 5, 295 dzies. 11 pobielska 7, 717 dzies. , 12 dziadowlańska 3, 028 dzies. Znaczniejsze uroczyska, zwane u nas obrębami, na które znowu dzielą się straże pomienione, są Podcerkwie, Krukowszczyzna, Grabowiec, Obolonie, Teremiski bór, Hacisk dworzyszcze, Szczekotowo, Cisówka, Ciesanka, Głęboki kąt, Douhe, Choroszy bór, Sachaczewo, Szackie, Bartnicka buda, Sadek i t. d. Większe ostępy są w stołpowickiej, Hnyleć; w augustowskiej, Czupryki, Żołnice i Ograd; w browskiej Tracki; w leśniańskiej, Szmujdyn i Nieznanowo. Nadleśniczy albo forsztmajster mieszka w KrólowymMoście, tak nazwanym od mostu, na rzece Białej postawionego z rozkazu króla polskiego Augusta III, gdy ten w r. 1752 na polowanie tu zjeżdżał. R. 1846 podzielono puszczę na 5 leśnictw. Na utrzymanie służby leśnej rząd wydał 1879 r. 3750 rs. W samej puszczy znajdują się wsie i folwarki skarbowe, wydzierżawione od rządu gubernialnego, luh nadawane w arendę z najwyższego pozwolenia. Do takich należą Białowież, Mielnisko, Nemierza, Tuszelma, Masiewo z kolonią Szoły z kilkunastu rodzin szwabskich składającą się, oraz Narewka, Skopowo, Biernacki most, Lipiny, Orzeszkowo, Hurynów grad i Babia góra. Prócz tych w pośrodku puszczy na 120 dziesięcinach ziemi, są dwie wioseczki Teremiski i Pogorzelce. Ogółem w w obrębie puszczy 36 wsi, stanowiących dwie gminy białowieską i masiewską. Największą osobliwością tej puszczy są żubry. Rok rocznie następuje dokładne ich obliczenie, ułatwione wielce przez to, że pojedyncze żubry nie są zbyt bojażliwe, a żyjące w stadach trzymają się stale pewnych obrębów zimową porą, w blizkości rzek i zdrojów, przy których zwykle stoją dla nich stogi siana. Każdy więc strażnik wie niemal z pewnością o liczbie w swoim obrębie. W r. 1821 było żubrów sztuk 370, a w r. 1829, 711, t. j. starych 663, a młodych 48; w przeciągu zatem lat ośmiu, liczba ich prawie się podwoiła, mimo to, iż po zabronionem polowaniu w r. 1821 przez rok jeden i rozmnożeuiu się zbytecznem przez ten czas wilków, zginęło od nich żubrów przeszło pięćdziesiąt. Najwięcej utrzymują się zubry w straży augustowskiej, hajnowskiej i brow Bia. skiej. R. 1879 było do 2000 żubrów Wileński Wiestnik 1879, listopad. . Pamięć łowów króla Stefana Batorego dochowała się w nazwie wyniosłości przy drodze z Hajnowszczyzny do Białowieży, Góra Batorowa Batorowa hora. Przez puszcze idzie zwykły gościniec z Kamieńca do Grodna z b. stacyą pocztową w samej puszczy Korczyn; od niej prowadzi ku zachodowi mała boczna droga od wsi Białowieży do Narewki. Puszcza białowieska jest najogromniejszym lasem, jaki się dochował na całym obszarze starożytnej Polski i jedynie może dać wyobrażenie o ogromie tych wielkich puszcz, lasów i borów, w które tak bogatym był kraj nasz niegdyś. Paszcza ta dochowała jeszcze przypomnienie tych dziewiczych ostępów, jakie niegdyś mieliśmy, których nietylko stopa ludzka nie deptała przez ciąg kilku wieków, ale promień się słońca przez nie zaledwie mógł czasem przedrzeć. Takim jest w tej puszczy ostęp w straży hajnowskiej, zwany Nieznanów. Pisali o puszczy białowieskiej Juliusz baron Brinken, w dziele p. n. Mémoire déscriptive sur la foret de Białowieża, Warszawa, 1826 r. Sprawozdanie o tej pracy ogłosił w Dzienniku Warszawskim z 1826 r. w t. IV Michał Podczaszyński. O puszczy białowiezkiej i o celniejszych w niej zwierzętach, czyli zdanie sprawy z polowania, odbytego w dniach 15 i 16 lutego 1830 r. na dwa żubry, przez Feliksa Pawła Jarockiego. Pisma rozmaite wierszem i prozą, Warszawa 1830 r. t. II. Encyklopedya powszechna, artykuł K. W. Wójcickiego. Wacław Przybylski. Puszcza białowiezka i żubry w Gazecie Warszawskiej 1860 r. Stan obecny puszczy białowieskiej, Czas, 1860 m. 271, Muller Pr. Ueber die Auerochsen in Bałowieżer Wald. 1860 r. Bobrowski w swoim opisie gub. grodzieńskiej; Materijały dla geografii i statyst. Rosii. O żubrach zaś ciekawy artykuł Wrześniowskiego w Ateneum około 1877 r Białowieski okrąg kolonistów niemieckich w gub. czernihowskiej, na południu pow. borzeńskiego, obejmuje 6 wsi główna Białowież i do 3 tys. dusz osadników, których tu w latach 1865 68 sprowadzono z okolic Frankfurtu nad M. , Gdańska i Elbląga Białowież, Białowieże, niem. Bialowiesz, wś ryc. , należąca do dotacyi probszcza w Tucholi, w pow. tucholskim Białowieża. Tak się zwało w XV w. miejsce pod Krakowem, gdzie były ogrody biskupie, za bramą sławkowską Długosz, Lib. benef. I, 223 Białowieża, wś, pow. prużański, o 119 w. od Grodna, przy byłym trakcie handlowym z Grodna do Brześcia Litewskiego, nad rzeką Narewką, główny punkt puszczy białowieskiej Bia. Białowieża, niem. Weissthurm, domin. , pow. wyrzyski; 965 m. rozl. , 10 dm. ; 63 mk. ; 44 ew. , 19 kat. ; 18 analf. ; st. p. Mroczeń o 2 kil. ; stac. kol. żel. Nakło o 14 kil. M. St. Białówka, przysiołek wsi Pikulice Białowoda, 1. wś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. Tęgoborze, o 3 kil. od Tegoborza. Własność K. Stadnickiej. 2. B. , ob. Białawoda z przys. Niemcową Białowody, 1. wś kol. , pow. janowski, gm. . Wilkołaz, par. Boby. 2. B. , wś i folw. , pow. hrubieszowski, gm. Grabowiec, par. Uchanie. W 1827 roku było tu 19 dm. i 105 mieszk Białowola, wś i folw. , pow. zamojski, gm. Mokre, par. Zamość, o 7 w. na połd. od Zamościa w dolinie. W 1827 r. było tu 21 dm. i 132 mk. , obecnie 42 dm Białozierze, Biełozierje, Biłozierje, 1. mko w pow. czerkaskim, o 14 w. od Czerkas, o 200 w. od Kijowa, nad dosyć dużem jeziorem zwanem Białe, łączącem się z rz. Taśminą za pomocą błota irdyńskiego. W 1820 r. znaleziono tu szczątki dużego statku, co zdawałoby się dowodzić, że jezioro niegdyś stanowiło odnogę Dniepru. Jezioro to ma także swój przypływ i odpływ. , Mieszk. 3896 prawosław. , 17 katolików i 208 izraelitów; 2 cerkwie, bóżnica, i szkółka. Ziemi 4891 dzies. piaszczystej. Należała dawniej do czerkaskiego starostwa, 1791 otrzymała przywilej od Stan. Augusta, obecnie stanowi własność rządową, ma st. dr. żel. między Śmiłą a Czerkasami. Zarząd gminny w temże miasteczku, policyjny w Czerkasach. 2. B. , wś, pow. czerkaski, o 44 w. od Czerkas, nad kanałem idącym przez błota do Dniepru, ma 3653 mk. , i 602 dm Białozierka, ob. Białozórka. Białozór, największe w całej Ukrainie naddnieprzańskiej jezioro, na połud. wschód od doliny Olszanki, w pow. czerkaskim, ob. Białe jezioro Białozórka, mko w pow. krzemienieckim, w stronie połud. zachod. powiatu, o 55 w. od Krzemieńca. Ma 2000 mk. , 300 dm, , 8 jarmarków. Z dóbr koronnych darowana przez i Zygmunta III Zbaraskim, od których dostała się Wiśniowieckim, potem Ogińskim, nakoniec Brzostowskim. Jest tu pałac i piękny kościół paraf. pod wezwaniem Zwiastow. N. P. M. , murowany. Parafia katolicka B. dekanatu krzemienieckiego liczy dusz 613. Poczta w Kupielu Białozorów, wś w pow. poniewieskim, nad rz. Jodą; o 23 w. od Poniewieża, parafii remigolskiej, niegdyś własność rodziny Białłozorów. Obecnie należy do obywatela Jasiukiewicza Białozoryszki, wś nad Wilią, pow. wiłkomierski, na praw. brzegu, między Elnokum piem a Grabiałami, rozl. włók 22, własność Tekli Przecławskiej Białożyca, rz. , bierze początek z jeziora Bylsa pod Długą wsią w pow. sejneńskim, i ubiegłszy 2 w. pod wsią Mizery wpada do Niemna z prawego brzegu, prawie naprzeciw Druskienik. Latem woda ledwie się sączy; na wiosnę wzbiera czasem do 10 st. Brzegi wysokie. L. W. Białucha, druga nazwa Prądnika, dopływu Wisły pod Krakowem. Białucha mianują także potok Robotną, wpadający do Prądnika. Umgebung von Krakau nach einem Originale der GeneralstabsAbtheilung der 12t TruppenDivision im kk. Militaergeogr. Institute photolithographirt, 1867. Br. G. Białuny, okrag wiejski w gm. Rzecza, pow. wileński, liczy następujące wsie Szałtuny, Krawczuny, Szkatuła, Pogrunda, Leszczyniaki, Leśniki, Szeszkinia, Buchta, Białuny, Podziekaniszki, Śmigle, Płócieniszki, Granica, Wojciuniszki, Płaciuniszki, Wyłazy Białusnylasck, wś, pow. ostrołęcki, gmina. Wach, par. Myszyniec, ma 1043 morg i 256 mk. W 1827 r. było tu 24 dm. i 153 mk Białuty, wś i folw. pow. błoński, gm. Radzików, par. Leszno. W 1827 r. było tu 27 dm. i 216 mk. ; obecnie 305 mk. 2. B. , wś, powiat płocki, gmina Lelice, parafia Bonisław, ma 44 mk. , 5 dm. , 480 m. rozl Białuty, niem. Bialutten, wś, dobra i nadleśnictwo, powiat niborski, niedaleko st. poczt. Iłowo, ma starożytny kośc. katol Białwy, niem. Baulwie, dwie wsie, pow. wołowski, st. p. Winczek. Biały. .. , ob. Bieli. .. . Biały, m. pow. gub. smoleńskiej; inaczej Bielsk zwane, dziś Biełyj ob Biały, inaczej Biała lub Biały Solc, niem. Zülz, m. , pow. prądnicki Neustadt, reg. opolska, nad rz. Białą, 775 st. par. n. p. m. , ma kośc. katol. z r. 1400, zbudowany przez książąt opolskich, i na przedmieściach dwie kaplice; 2 szkoły parafialne polska i niemiecka; wielu izraelitów, od 1699 uprzywilejowanych; miasto wspominane już 1226 r. ; na płd. od miasta szańce szwedzkie, pamiątka po wojnie 30letniej. Około 3500 mieszk. , 2000 katolików, 1000 izraelitów, 500 ewangelików; jarmarków 5 na rok Białybór z Sokolem, wś, pow. mielecki rozl. 3957 n. a. morgów, w tern 2176 n. a. morg. lasu; 116 domów; 686 mieszk. ; parafia w Rzochowie; leży koło drogi krajowej z Dębicy do Tarnobrzega; ma hutę szkła. M. M. Białybór, niem. Weissheide, wś, pow. grudziąski, pod Trzebieluchem Białybór, Białoborek, Białembork, ob. Baldenburg. Białucha Białowieski Białozierka Białowieski Białozorów Białozórka Białybór Białozór Białozierze Białowola Białowody Białowoda Białówka Białowieża Białowież Białuny Białusny Białuty Białwy Biały Bia Białowieża Biały staw Białybród Białybród, folw. , pow. wągrowiecki, ob. Danabórz. Białybrzeg, Biełyjbiereh, niewielka wio ska w pow. radomyskim, nad rz. Irszą, wpa dającą do Teterowa; o 13 w. od m. Malina. Mieszk. 43 praw. , cerkiew we wsi Zarudziu, gdzie i zarz. gm. Ziemi 603 dz. , prawie zupeł nie pokrytej lasem. Mieszkańcy trudnią się leśnym przemysłem. Zarząd policyjny w Ma linie. Kl. Przed. Biały Dunajec, wieś na Podhalu nowotarskiem, pow. nowotarski, nad Białym Dunajcem. Osada ta legła w dolinie Białego Dunajca, na trzy czwarte mili długości. Wzniesienie zabudowań, niespełna 500 m. poniżej granicy poronińskiej, 722 m. ; mostek na Szyposzowym potoku po drodze z Szaflar do Poronina 702 m. Obecnie liczy 340 domów a 1852 mieszkańców; z tych 911 mężczyzn, 941 kob. Biały Dunajec, potok górski, powstaje z po łączenia dwóch potoków górskich Zakopianki i Porońca w obrębie gminy Poronina na Pod halu nowotarskiem. Niektórzy piszący o Ta trach przenieśli mylnie źródło jego na polanę Kalatówek w Tatrach polskich, gdzie właści wie potok Bystre ma swoje źródło. Tenże po niżej wsi Zakopanego na Krupówkach łączy się z potokiem CichąWodą; oba razem tworzą potok Zakopiankę, który dopiero w połączeniu z Porońcem daje Biały Dunajec. Płynie tenże na północ przez gminy Poronin, Biały Dunajec, Szaflary i Nowytarg, gdzie po północnowscho dniej stronie miasta Nowegotargu, łączy się od lewego brzegu z Czarnym Dunajcem, tworząc właściwy Dunajec. Połączenie to wznosi się 577, 3 m. npm. Przybiera liczne strugi z obu stron, między któremi potok Floren. Długość biegu, począwszy od połączenia poniżej kościoła w Poroninie, wynosi 2 i jedna trzecia mili. Ob. Dra E. Janoty Przewodnik na Babią górę, do Tatr i Pienin, w Krakowie, 1860; W. El iasza Ilustrowany Przewodnik do Tatr, Pie nin i Szczawnic. Poznań, 1870; Br. Gustawicza Kilka wspomnień z Tatr w Wędrowcu 1879 r. Nr. 142. Br. G. Białydwór, ob Białodworska puszcza. Białydwór, folw. , pow. mławski, gm. Rozwozin, par. Lubowidz, nad Działdówką, do dóbr Poniatowo należy. Białydwór, okrąg wiejski w gm. Stefanopolu, pow. dziśnieński, gub. wileńska; liczy w swoim obrębie wsie Dzikiewo, Wasilkowo, Strzelica, Ciereszki. Biały dwór, niem. Weisshof, osada, pow. krotoszyński, ob. Koźmin. Biały dwór, niem. Weisshof, wś, pow. grudziąski, pod Trzebieluchem. Białygrąd, właściwie Mateuszki, niem. Bialigrund, wś, pow. szczycieński, niedaleko st. p. Chochół. Białykał, niem. Weisskehle, wieś, pow. krobski; 37 dm. ; 241 mk, ; 152 ew. , 89 kat. ; 76 analf. Biały Kamień, wieś, pow. olhopolski, 409 dusz męz. , ziemi włościańskiej 1, 181 dz. ; było wraz z folwarkiem Gierbinem oddzielnem starostwem. Białykamień z Gawroszczyzną, miasteczko, pow. złoczowski, na lewym brzegu Bugu, o 1 i pół mili na północny zachód od Złoczowa a o milę na południe od Oleska. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 140, łąk i ogrodów 57, pastwisk 29, lasu 1228 m. austr. ; posiadłość mniejsza obejmuje roli ornej 178, łąk i ogrodów 100, pastwisk 81, lasu 1 mórg austr. Miasteczko leży w miejscu, w którym się schodzą trzy gatunki gleby, mianowicie od południa żyzne doliny złoczowskie z tłustą, ciężką urodzajną ziemią; czarnoziem tu niezgłębiony, trudny do obrobienia; od zachodu i północy zaczynają się piaski ciągnące się na zachód ku Buskowi, Kamionce Strumiłowej, Mostom, Cieszanowowi i idące do województwa lubelskiego, na północ ku Brodom; zaś od wschodu leży to miasteczko pod samemi górami, stanowiącemi dział wód między morzem Czarnem i Baltyckiem. Z tych powodów grunt tu bardzo rozmaity, więcej jednakze piaszczysty i kamienisty niż urodzajny. Ludność rz. kat. 420, gr. kat. 1090, izraelitów 1634 razem 3, 144; obiedwie parafie ma w miejscu. W tej miejscowości znajduje się szkoła etatowa 3kla sowa męzka; posiada kasę pożyczkową z kapitałem 2552 złr. Do rzymskokatolickiej parafii należą wsie Bełżec, Czeremosznia, Poczapy, Skwarzawa, Usznia i Źulice razem jest w tej parafii rzym. kat. 2190, izraelitów 1950 głów. Parafia ta została ufundowaną i datowaną w 1613 roku, przez Jerzego Wiszniowieckiego, kasztelana kijowskiego, i tegoż małżonkę Teodorę ze Szpanów Czaplicównę; powiększoną została przez Jeremiego Wiszniowieckiego i tegoż żonę Gryzeldę Konstancyą z Zamojskich w 1640 roku, należy do dekanatu złoczowskiego. Do gr. kat. parafii należy wieś Czeremosznia z 260 parafianami; cała zatem parafia liczy 1350 greckokatolickiego wyznania. Na pobliskiej górze znajdują się ślady zwalisk starożytnej budowy niewiadomego pochodzenia i czasu, a pod tą piękny ogród i ruiny niegdyś obronnego zamku, w którym mieszkała żona księcia Radziwiłła Panie Kochanku, ordynata na Nieświeżu i Ołyce i wojewody wileńskiego; księstwo Radziwiłłowie nie żyli ze sobą, księżna mieszkała w Białymkamieniu i tu umarła; do niedawna żyli tu ludzie, którzy ją pamiętali. W B. ur. się król Michał Wiszniowiecki. Była tu dawniej fabryka cukru, od dłuższego już czasu przerobiona na gorzelnię. Właściciele większej posiadłości Bogusz Felix i spadkobiercy Schneidera. B. R. Biały Klusek, wś, pow. gostyński, gm. Duninów, par. Gostynin, kolonie włościańskie; ornej ziemi 364 m. , 22 domy, 247 mk. Biały kościół, wś, pow. olkuski, gm. Korzkiew, par. Biały kościół, na samej granicy od Galicyi, na drodze z Olkusza i Ojcowa do Kra kowa. Piękny stąd widok na Kraków i jego okolice. Kościół parafialny założono tu w 15 wieku Długosz I 260; obecnie wzniesiono nowy poświęcony w 1878 r. W 1827 r. było tu 22 dm. i 181. Par. B. dek. olkuskiego ma 2341 dusz. Br. Ch. Biały ług, 1. wś, pow. Końskie, gm. Pijanów, par. Lipa. 2. B. , wś, pow. kozienicki, gm. i par. Policzna. 3. B. , wś, pow. częstochowski, gmina Opatów, parafia Wielkowiecko. Biały ług, 1. os, we wsi Kochcice, pow. lubliniecki. 2. B. , niem. Weisswiese, wś, pow. kozielski reg. opolskiej. Białyn, wś, pow. koniński, gm. Dąbroszyn, par. Królikowo. Białymia, było imieniem Albina staropolskiem i zarazem nazwą, herbu według Paprockie go a prędzej może hasłem wojennem zawoła niem. Br. Ch. Bałynia, młyn, powiat odolanowski, ob. Będzieszyn. Białynicze, miasto, pow. i gub. mohilewska, nad rz. Drucią, o 45 w. na płn. zach. od Mohilewa, własność najpierw Sapiehów, Ogińskich, w końcu Radziwiłłów i Wittgensteina. Sławny Lew Sapieha fundował tu karmelitów i wzniósł dla nich drewniany kościół. W roku 1760 karmelici zbudowali wielki murowany kościół w kształcie krzyża, na wzór fary w Nieświeżu. B. zwano białoruską Częstochową. Obraz ukoronował biskup inflancki Hylzen. Były też w B. maryawitki, które utrzymywały pensyonat naukowy dla cór szlacheckich. Za miastem park zdziczały i ruiny pałacu Ogińskich. Bialynin, 1. wś rządowa, pow. skierniewicki, gm. Głuchów, par. Białynin. Posiada kościół par. drewniany modrzewiowy, wspominany już przez Łaskiego 1521 r. W 1827 r. było tu 53 dm. i 378 mk. Par. B. dek. skierniewickiego ma 1120 dusz. 2. B. , wś, pow. sochaczewski, gm. Kozłow Biskupi, par. Mikołajow. W 1827 r. było tu 23 dm. i 167 mieszk. Biały potok, wieś, pow. czortkowski nad potokiem zwanym Biały, dopływem Seretu, oddaloną jest na zachód od Czortkowa o 1 i pół mili. Przestrzeni ma posiadłość większa roli ornej 365, łąk i ogrodów 1, pastwisk 50, lasu 595 mórg austr. ; posiadłość mniejsza roli ornej 799, łąk i ogrodów 68, pastwisk 60 m. austr. Wieś ta leży w bardzo urodzajnej części Podola galicyjskiego. Ludności rzym. kat. 515, gr. kat. 231, izraelitów 109 razem 855. Należy do rz. kat. parafii w Chomiakówce, oddalonej o ćwierć mili od greckokatolickiej parafii w Romanówce; posiada kasę pożyczkową z funduszem 374 złr. Właściciel większej posiadłości Waleryan Podlewski. Białyrękaw, wś, pow. lityński, 306 dusz męz. , ziemi włośc. 612 dz. Ziemi dwor. 612 dzies. Wieś bezleśna, należy do 5 obywateli; największa część Łychowskiego 233 dz. Biały Solc, ob. Biały. Biały staw, niem. Weisser See, węg. Fehertó, w Tatrach Spiskich, po wschodniej stronie głównego grzbietu w wielkiej dolinie zimnowodzkiej, w południowym ramieniu tejże. Wznosi się na 1650 m. Pauliny. Drugi wyż szy zwie się u Pauliny ego Podługowatym; trzeci zaś w północnem ramieniu tej doliny zwie się Niebieskim. Według Kolbenheyera wzniesienie Białego stawu 1846 m. Por. Białe stawy. Br. G. Białystok, błędnie Białostok, ross. Biełostok, m. pow. gub grodzieńskiej, leży pod 53 8 i szerok. geogr. i 40 49 dług. wschod. , o 74 wiorsty na połud. zach. od Grodna, nad rz. Białą, dopływem Supraśli, 78 wiorst od Grajewa, 120 od Brześcia, stacya dr. żel. warsz. petersb. , na przestrzeni WarszawaWilno, między Łapami a Czarną Wsią, o 163 w. od Warszawy, 882 w. od Petersburga. B. zbudowany był nad rzeczką Białą przez Giedymina w r. 1320. Jan Kazimierz nadał go jako wieś wraz z innemi dobrami Stefanowi Czarnieckiemu, po zgonie którego przeszedł w drodze sukcesyi do wnuka jego po córce, to jest do Klemensa Branickiego. Branicki w połowie XVIII wieku obrał tu sobie rezydencyą, odbudował pałac i wś zamienił w mko. Niegdyś rezydencya ta musiała być bardzo świetną. Plany pałacu i ogrodów dotąd przechowują się w Luwrze w Paryżu w oddziale architektonicznym. Dziś pozostał jeszcze główny gmach piętrowy, z wyskokami w kształcie podkowy, przerobiony do niepoznania; wjazd przez bramę piętrową, murowaną i przez dwa dziedzińce; obok murowane piętrowe oficyny, dawna oranżerya i t. p. ; z tyłu rozciąga się niegdyś świetny i duży ogród z prastaremi drzewami, stawami, zrujnowanemi mostami, altanami i t. d. Łączył się dawniej z bogatym zwierzyńcem, a dzisiejszy las, pozostały po zwierzyńcu, obecnie jeszcze etanowi ulubiony cel wycieczek. Było to jedno z najporządniejszych miast polskich i byłego województwa podlaskiego; z powodu wspaniałego pałacu, rozkosznych ogrodów, wielkich i pięknych domów, zwane Wersalem podlaskim. Do rzędu miast wyniesiony został B. w r. 1749 przez Augusta III na skutek wstawiennictwa Bra Białybród Białybrzeg Biały Dunajec Białydwór Biały Biały dwór Białygrąd Białykał Biały Kamień Białykamień Biały Klusek Biały kościół Biały ług Białyn Białymia Białynicze Bialynin Biały potok Biały Solc Białystok Biały Klusek Białystok nickich; w wieku zaś XIV jako wś należał od Wiesiołowskich. Po śmierci Branickiego pozostała wdowa bezdzietna. Sukcesorowie Branickiego Jan, Feliks hr. Potoccy i Maryanna z Potockich hr. Mostowska w r. 1802 sprzedali dobra białostockie, to jest B. z pałacem i 5 wiosek, królowi pruskiemu za 270, 970 talarów; że zaś wdowa Branicka miała dożywocie, więc król pruski dopiero po jej śmierci mógł wejść w posiadanie dóbr B. Stało się jednak, że Branicka przeżyła rządy pruskie, trwające od r. 1794 do 1807 i w czasie których B. był miastem kameralnem. Po jej śmierci wpomniani wyżej sukcesorowie, za zgrodą króla pruskiego, sprzedali za tęż samą summę dobra B. cesarzowi Aleksandrowi I w r. 1809. Ponieważ jednak na dobrach tych hetman Branicki uczynił dla rożnych instytucyj i osób zapisy, a w ich liczbie na fundusz edukacyjny talarów 51. 777, duchowny tal. 30, 844, ziemi bielskiej 15591 etc, przeto po strąceniu takowych z procentami, sprzedający otrzymali tal. 97, 321. Od pokoju tylżyckiego przyłączony do Rossyi, B. do r. 1842 był miastem obwodowem, a odtąd powiatowem. Pamiętny także długą chorobą Augusta II i nadniszczony pożarem w r. 1753 Echard a Dykcyonarz z r. 1782. Kiedy Aleksander I przejeżdżał przez B. , miejscowość tak mu się podobała, iż ją na letnią rezydencyą przeznaczył, asygnując zarazem na drobne naprawy rs. 2, 000. Wyznaczona w tym celu komisya zanadto uprzątała wszystkie cenne ruchomości i zabytki, tak, że cesarz, uwiadomiony o takiem spełnianiu swej woli, wyznaczy inną komisyą. Ale i teraz nie obyło się bez nadużyć. Pomiędzy innemi faktami przytaczają, że np. wielką, kosztowną zasłonę teatralną, z powodu niemożności przetransportowania, pocięto na 4 części i sprzedano przez żydów do Anglii. Pousuwano posągi, powyrywano posadzki. W końcu zdjęto dach miedziany, zastąpiwszy go żelaznym, odmiennego płaskiego kształtu; podczas tej zmiany dworzec przez całą zimę stał bez dachu. Kiedy cesarz powtórnie zjechał do B. w celu zamieszkania pałacu, zastał wszystko tak zrujnowane, że pierwotnej myśli swojej zaniechać musiał. Za czasów hetmańskich gospodarstwo w B. prowadzone było bardzo umiejętnie i korzystnie, i pomimo całej wystawności, rozchód był zawsze z dochodem w zgodzie. Pozostałe, systematycznie i bardzo porządnie prowadzone rejestra gospodarskie, wymownie o tern świadczą. W okolicach B. istniały różne piękne ogrody z altanami i pałacykami np. na Wysokim Stoczku, w Bażantarni, w Pstrągami, gdzie pstrągi i bażanty dla pańskiego stołu i na sprzedaż dla zysku hodowano. W Choroszczy, o 2 mile na zachód od B. nad Narwią, stał piękny pałacyk w stylu rococo zbudowany, wodą oblany, śród wielkiego parku, stawów, kanałów i wysp; dwa małe pawilony piętrowe i dwie takież oficyny wielkich rozmiarów przeznaczone były dla gości, służby i dla ogromnej kuchni, gdzie, między innemi, istniał komin rozmiarów olbrzymich dla pieczenia całych wołów. Przez B. przepływa rzeczka Biała, formująca w środku miasta dosyć duży staw. Ponieważ fabryki po większej części leżą nad tą rzeką i odchody do niej wpuszczają, jest ona tedy nadzwyczaj błotnista i smrodliwa. Ulice dawniejsze zabudowane są dosyć porządnie, kamienicami parterowemi i piętrowemi, mianowicie Warszawska, Lipowa, Niemiecka; rynek w środku z bazarem i wieżą zegarową, wybudowaną przez hetmanowe. Pokaźniejszemi ulicami jeszcze są Wasilkowska, Kleindorf nad stawem, gdzie mieszkali dawniej czescy muzykanci hetmańscy. Nowowznoszące się ulice są ciasne, krzywe, cuchnące; domki lub fabryczki drewniane stawiają się bez planu i porządku, jak się komu podoba. Główne budynki, oprócz dworca hetmańskiego dom sierót, tak zwany prijut, dawniej mieszkania oficyalistów hetmańskich; dom zajezdny po Potockich, w rodzaju pałacyku w Choroszczy, przy ulicy niemieckiej. Parafialny kościół katolicki Wniebowzięcia N. M. P. , założony w r. 1584 przez marszałka Piotra Wiesiołowskiego. . Kaplice w instytucie panien i na cmentarzu. Parafia katolicka dekanatu białostockiego ma dusz 12180. Filia w Supraślu, dawniej w Janopolu. Dekanat białostocki dyecezyi wileńskiej ma parafij 15 B. , Goniądz, Jasionówka, Trzciany, Dolistów, Knyszyn, Turośń, Choroszcza, Giełczyn, Juchnowicze, Kalinówka, Niewodnica, Dobrzyniew, Suraż, Zabłudów; wiernych 70, 118. Ratusz wyniesiony na 564 stopy nad poz. morza, kościół na 458 stóp. Parafia ewang. B. obejmuje powiaty białostocki, bielski, sokólski dusz 3315 r. 1857; kościół prawosławny 1, 2 synagogi, żydowskich domów modlitwy i szkół 16 Z innych zahudowań wyróżniają się jeszcze odwach i bazar. Domów zajezdnych, brudnych, podrzędnych, wielka ilość. Większych rozmiarów są GrandHotel i Hotel europejski; koszary, szpitale wojenny, powiatowy, żydowski; bank wzajemnego kredytu, filia banku handlowego wileńskiego i t. p. Fabryk różnych kortów w mieście i na przedmieściach znaczniejszych i okolicy 16, mianowicie kortownie Ribbert i Jakoby 250 robotników, Commichau 380, F. H. Philipp 150, C. H. Philipp 150, F. T. Timofiejew 200, F. Severin 48, F. Richter, H. Pinagel, C. Krause, Balde et Sieger 150; przędzalnie i tkalnie A. Surazki, N. Surazki, A. Słonimski, S. Jesionowski; apretura E. Kramm; fabryka kapeluszy od r. 1876 Braimeck et Voss. W roku 1878 1 stycznia w B. liczono ludności ogółem 34506 dusz, mianowiciemężczyzn 19009, kobiet 15497, w tej liczbie ludności niestałej i wojska płci męzkiej 3680, żeńskiej 1445 wojska 950. Podług wyznań prawosław. 5185 m. 3014, k. 2171, katol. 3084 m. 1674, k. 1414, ewang. 5560 3054 m. , k. 2506, izrael. 20365 m. 10961, k. 9404, mahomet. 312 m. 306, k. 6. Co do przemysłu i handlu w obecnym czasie dodać jeszcze wypada, że po wsiach okolicznych wszędzie fabrykują surowe korty, choć na 1 4 krosnach, oddając surowy wyrób do dalszej przeróbki w mieście. Obrót handlowy B. i jego okolic w ciągu jednego półrocza wynosił koleją warszawskopeterb. wywóz 2, 146, 800 pud. , wartości rs. 28, 174, 600; przywóz 4664200 pud. , wartości rs. 14, 613, 300; zatem traci B. przerabiając surowe materyały pud. 2, 517, 400, pozostałe zaś 2, 146, 800 pud. nabierają przez przeróbkę większej wartości o rs. 13, 561, 300, czyli, że w ciągu całego roku B. zyskuje rubli 27, 122, 600. Obrót koleją grajewskobrzeską w przybliżeniu o połowę mniejszy. Zakłady naukowe szkoła realna uczniów do 200, instytut uczennic 125. Dla zestawienia i porównania podajemy podług Siemienowa cyfry z roku 1860 mieszkańców 16544 w tej liczbie mężczyzn 8146 kupców 386, mieszczan 12, 544, rzemieślników cechowych 1680; podług wyznań prawosł. 643, katol. 3887, ewang. 713, izraelitów 11288, mahomet. 13. W tymże r. 1860 było cerkwi prawosł. 1, kościół katolicki 1 i 3 kaplice; kościół ewang. 1, synagogi 2; domów modlitwy i szkół izrael. chederów 16; domów 819 181 murowanych; sklepów 164, szpital miejski, więzienie, gimnazyum 4 klasy podzielone na dwa oddziały, instytut córek szlacheckich i szkoła żydowska. W r. 1860 dochody miejskie wynosiły 10, 609. rs. Wedle sprawozdań za tenże rok 1860 w mieście znajdowało się fabryk sukiennych 3, w których wyrobiono sukna za rs. 32, 775; przędzalni bawełny 2, wartość produkcyi rs. 9320; wełn. 5, wartość produkcyi rs, 201, 620; wytapialni łoju 2; w. p. rs. 4942; garbarnia 1, w. p. rs. 12425; browar małych rozmiarów 1, olejarni 2 i mydlarni 3. Robotników w tych zakładach pracowało około 500; rzemieślników 741 417 majstrów. W ogóle B. pod względem handlowym ma znaczenie ważne. Kupcy prowadzą handel zbożem, drzewem i wyrobami przemysłu rękodzielniczego; targi odbywają się 2 razy w tygodniu, jarmark 24 czerwca, na który dowożą wyłącznie płody i wyroby wiejskie, przypędzają konie i bydło. B. łączył się niegdyś z Warszawą traktem pocztowym 26 mil długim Złotoryja, Tykocin, Mężenin, Zambrów, Ostrów, Budy, Wyszków, Serock, Nowydwór, Jabłonna. B. przyłączony do Rossyi od pokoju tylżyckiego, tworzył tak zwany obwód B. rozdzielony w r. 1808 na 4 powiaty B. , bialski, sokolski i drohiczyński, i istniał do r. 1842, w którym wcielono go do gub. grodzieńskiej i B. został miastem powiat. Białostocki powiat w zachodniej części gub. grodzieńskiej zajmuje przestrzeni 50 mil czyli 2427 wiorst kw. Siemienow; 2552 wiorst kw. Strelbicki, a wedle danych urzędowych na rok 1878 Pamiatnaja kniżka grod. gub. 264791 dzies. kw. , w tej liczbie 14633 własności rządowej i 49456 lasów. Wedle tychże danych urzędowych ludność 126400 dusz, t. j. 50 na 1 wiorstę kw. Fabryk sukna 4, wartość produkcyi 46126 rs. ; kortów 23 produkujących za 1363950 rs. ; sukna i kortów 44, produkujących za 1768316 1 2 rs. ; wyrobów wełnianych 10, produkujących za 445530 rs. ; kapeluszy 1, produkująca za 36000; flaneli 6, produkujących za 37800 rs. ; przędzalni 2, produkujących za 8700 rs. ; tytuniu 2, produkujących za 26200 rs. ; wódek 11, produkujących za 82801 rs. ; browarów 15, produkujących za 117000 rs. ; farbiarni 4, produkujących za 45000 rs. ; mydlarni i świec 2, produkujących za 15491 rs. ; garbarni 6, produkujących za 5932 rs. ; hut szklan. 1 produkująca za 25000 rs. ; cegielni 9, produkujących za 15000 rs. ; gisernia 1, produkująca za 48763 rs. Miejscowości fabryczne B. , Supraśl, Michałowo, Gródek, Choroszcza, Dojlidy, Królowy Most, Skorupy, Nowosiołki, Żółtki, Krzywa, Topole, Wasilków. Najstarszą kortownią jest zakład w Topolach Łyszczyńskich, istnieje bowiem od roku 1826; następnie kortownią Oskragiełłów Moesów w Choroszczy z r. 1846. W pobliżu Choroszczy w Nowosiołkach prowadzi p. Alfred Oskragiełło Moes wysoko postępowe gospodarstwo. Browar jego wyrabia 60, 000 wiader piwa bawarskiego przedniego gatunku rocznie. Drugi browar parowy jest w Dojlidach; trzeci mało znaczący w B. Powiat B. dzieli się na trzy stany Zabłudowo, Starosielce, Goniądz i 11 gmin. W r. 1857 liczyło się tu 10 gmin wiejskich; 216 wsi, 12408 włościan mężczyzn, 98 obywateli ziemskich, izraelitów 16232, synagog 10, domów modlitwy 24; mahomet. 56, ewang. 2381. O osadnikach niemcach w pow. B. dosyć szczegółowo wspomina Klaus w dziele rosyjsskiem p. t. Nasze Kolonie Petersburg 1869. Powiat b. ma ze wszystkich powiatów gub. grodzieńskiej najmniej miejscowości zaludnionych, bo tylko 477, ale gęstość jego zaludnienia wyższa aniżeli powiatu Słonimskiego, który ma miejsc zaludnionych 1035. Wszystkie parafie katol. pow. białostockiego tworzą jeden dek. tegoż nazwiska, ob. wyżej; prawosławny zaś dek. białostocki ma 11 parafij, wiernych liczy 11, 025 rok 1857. Powierzchnia powiatu B. cała prawie równa i nizka, szczególnie południowa. Rzeki Narew i Biebrza odgraniczają całą zachodnią część powiatu od Białystok Bieberswalde Biebrownik Biebrusy Białystok Biczowa Biczyce Biczyno Bidaczów Bidlino Bidziny Bidów Biebehlen Bieberstein Bieberthal Białystok Białyszewo Biały Wag Biankowo Biardy Biasowice Biberstein Biberswalde Bibianki Bibianna Bibice Bibiela Bibirwa Bibków Bicajle Biehniów Bichowo Bicyno Królestwa Polskiego. Narew toczy swe nurty śród łąk rozległych, nizkich, błotnistych; w granicach powiatu nie nadaje się do żeglugi statków, przystępna jednak dla promów i tratew. Z dopływów jej najważniejsza Supraśl, rzeka spławna, mająca w obrębie powiatu do 15 sążni szerokości i przyjmująca także dopływy rzek Białą, Płaską i Niewodyszę, Dla powiatu nierównie ważniejszą pod względem handlowym jest rzeka Biebrza, z dopływem swoim z prawej strony, Nettą; odtąd jest już spławną w ciągu całego lata. Z przystani pod Goniądzem wychodzi głównie zboże. Do Biebrzy wpadają liczne rzeczułki, ale bez znaczenia. Z jeziór w powiecie najwydatniejsze Augustowskie czyli Czechowskie w pobliżu Knyszyna i Nersel pomiędzy wsiami Koźne i Białobrzeskie do 20 wiorst dług. ; 2 3 w. szer. . Błota i moczary ciągną się wzdłuż rzek; na jesień zalane wodą, latem zaś można je przebyć, oprócz zakątka przy ujściu Narwi i Biebrzy, prawie całkiem niezaludnionego. Część północnozachodnią pomiędzy Narwią i Biebrzą zwano dawniej traktem zatykockim. Gleba żytnia, kamienista ale urodzajna; powiat przerzyna droga żelazna warszawskopetersburska. Dla zestawienia i porównania przytoczymy cyfry z roku 1860 podług Siemienowa W tym roku powiat liczył 75135 dusz płci obojga z wyjątkiem miasta B. , w tej liczbie szlachty 3057, włościan skarbowych 31069, kolonistów 34, innych rolników 27, 000; na 1 milę kw. wraz z miastem 1833 mieszkańców; Powiat pod względem policyjnym dzielił się na dwa stany. Pod względem wyznań było prawosł. 10, 321, katolik. 58, 387, ewangelików 2, 846, izraelitów 3527, mahomet. 44, cerkwi prawosł. 8, klasztor męski l a w nim zakoników 5; kościołów katolickich 11, synagogi 3 i żydowskich domów modlitwy 6. Ludność, oprócz miasta powiat. zamieszkiwała w mm. nadetatowych Goniądzu, Knyszynie i Surażu, w 216 wsiach prywatnych i 276 skarbowych. Miasteczek w powiecie 7 Gródek, Zabłudów, Trzcianna, Choroszcza, Jasionówka, Supraśl, Janopol. Roli ornej w powiecie 122, 254 dziesięcin; średnio na rok wysiewa się żyta 26, 229 czetwierti, pszenicy 1, 000 czetw. , jęczmienia 5, 447, owsa 8046 i kartofli 118, 659; zbiór zaś wynosi żyta do 131, 140 czetw. , pszenicy do 6, 000, jęczmienia do 21, 000, owsa 32, 184 i kartofli 1, 067, 931 czetw. Zboża jest poddostatkiem nietylko na żywność, ale i do gorzelni. Łąki uważane za najlepsze w całej gubernii, szczególnie też wyborne są łąki nadbiebrzańskie na zachód od Goniądza do ujścia, nad rzeczkami Łosośną, Płaską, Orlanką, Brzozówką i t. d. . Włościanie skarbowi użytkowali z 22, 304 dz. ziemi, t. j. po 2 dzies. na głowę płci męzkiej. W r. 1860 liczono w powiecie 5, 700 koni, 28, 000 sztuk bydła rogatego, 17, 900 owiec ordynar. , 26, 451 cienkowełnistych, 18, 200 sztuk trzody chlewnej. Lasy obejmowały 61, 962 dzies. 40, 687 dzies. budulcu; z tych do dóbr państwa należało 16, 090 dzies. ; budulec spławiają do Królestwa Polskiego rzekami Narwią i Biebrzą. Przemysł leśny dosyć jest rozwinięty pośród wieśniaków, ale nie stanowi głównych ich zajęć. W r. 1860 liczono w powiecie 21 fabryk sukna i kortów, 16 gorzelni, 9 browarów, 2 fabryki terpentyny, 8 cegielni, 25 garncarni, 1 przedzalnia bawełny, 1 płócienek, 1 farbarnia, 1 fabryka powrożnicza i lin, 2 garbarnie. Same fabryki sukienne wyprodukowały sukna, flaneli i kortów za 1, 864, 116 rs. ; co do wyrobu sukna najwięcej zasługuje na uwagę Supraśl, który sam jeden wyprodukował tych towarów za 1, 483, 816 rs. ; dalej Michałów 154, 000, Dobrzyniew 105, 000 rs. i inne. Handel powiatu koncentruje się głównie w m. B. , dokąd włościanie zwożą swoje płody i wyroby Z rękopisu Artura Sulimierskiego. Białystok, wieś, pow. łucki, około 700 mk. , cerkiew murowana i ruiny klasztoru bazylianów, założonego przez HulewiczówWoju tyńskich, do których niegdyś B. należał. Białystok, strumień, wypływa na granicy gm. Wulki suszańskiej i Józefowa w pow. Ka mionka Strumiłowa; płynie łąkami ku półno cnemu zachodowi, odgraniczając gm. Płowe od tejże Wulki; przepływa stawek płowski, do staje się w obręb gminy Suszna, a minąwszy gminę Obrotów i przysiołek suszański Tobo łów, przechodzi w powiat sokalski; przepływa błotniszcza roździałowskie, łąki Wolicy Koma rowej; w Komarowie przepływa staw komarowski, następnie między lasem Bażantarnią a Borkiem u południowych stóp Kilowej góry 211 m. , a w końcu staw w Wólce poturzyckiej, i wpada w obrębie tejże Wólki do Bugu z pr. brz. Długość biegu czyni 4 mile nie spełna. Br. G. Białyszewo, wś, pow. sierpecki, gm. Białyszewo, par. Goleszyn. Posiada urząd gminny. Gmina B. należy do s. gm. okr. I w Borkowie kościelnym, st. p. w Sierpcu, odl. od Sierpca wiorst 9, ludn. 3785; rozl. 15388 m. ; w tern gruntu ornego 10, 026 m. Do gminy B. należą wsie włościańskie Białoskóry, Białyszewo, Bledzewo, Bledzewko, Dziembakowo, Goleszyn, GrodkowoZawisze, Kowalewopodborne, KowalewoSkorupki, Kręczkowo, Kuszewo, Kwaśno czyli Budy Miłobędzkie, Kuniewo, Miłobędzin, Ostrowy, PiaskiPiastow skie, Piastowo, Susk, Warzynokmiece, Warzyno skóry, Węgrzynowo, Wola Grąbecka; dobra prywatne i wsie drobnej szlachty Białoskóry, Białyszewo, Bledzewo, Dziembakowo, Goleszyn, Grąbeć, Grodkowowłuki, Grodkowozawisze, Kowalewopodborne, Kowalewosko rupki, Kowalewobognszyce, Kossenice, Kwa śno, Kręczkowo, Kuniewo, Miłobędzin, Piasto wo, Rzodkiewka, Sule, Susk, Stefankowo, Szczepanki, Warzynokmiece, Warzynoskóry, Węgrzynowo, Wilkowo i probostwo Goleszyn, Dobra prywatne B. należą do Zakrzewskiego; wieś włośc, liczy 125 mk. , 74 męz. , 51 kob. ; budynków 28, przestrzeni zajmuje 293 morg, w tern gruntu ornego 266 m. ; folwarki B. i Szczepanki wraz z osadami młynarską i kar czemną, zwanemi Piaski Białyszewskie, prze strzeni zajmują 1007 m. , w tern gruntu ornego 777 m. ; folwark B. liczy mieszkańców 39. Do dóbr prywatnych B. należą także folwark Warzynokmiece, położony w tejże gm. B. Chu. Biały Wag, rzeka podtatrzańska, liptowska, wypływa na południowym stoku Tatr liptow skich, w Sztierbskich Szczerbskich lasach. Pod Ważcem łączy się z nim Młynica na wy sokości 948. 3 m. , płynąca z Zielonego Stawu pod Krywaniem. Powyżej królewskiej Lgoty łączy się z Czarnym Wagiem; oba razem two rzą rzekę Wag. Bielańska woda prawy jego dopływ. Br. G. Biankowo, młyn parowy, pow. czarnkowski, ob. Nothwendig. Biardy, wś rządowa, pow. łukowski, gm. Dąbie, par. Łuków. W 1827 r. było tu 20 dm. i 116 mk. Biasowice według Knie, niem. Biassowitz 1. wś, pow. pszczyński, nad Wisłą, w par. kat. Beruń, z folwarkiem Kopań. 2. B. , folw. należący do dóbr Jankowice w pow. rybnickim. Biberstein, wś włośc, pow. lubliniecki, niedaleko Dobrodnia, w par. katol. ś. Piotra pod Sierakowem. Biberswalde, ob. Liwa. Bibianki, wieś, pow. odolanowski; 14 dm. ; 91 mk. ; 88 ew. , 11 kat. ; 21 analf. Bibianna, wś, pow. turecki, gm. Piętno, par. Grzymiszew, jedna z większych w powiecie, liczy 74 osad 15 30morgowych, ludność zamożna. Szkoła początkowa. W 1827 było tu 36 dm. i 450 mk. Bibice, wś, pow. krakowski, par. rz. kat. Zielonki, o 9 kil. od Krakowa, ma szkołę 1kla sową. Znajdywano tu kości olbrzymich zwierząt. Własność klasztoru Norbertanek. Bibiela, niem. Bibiella, wś, pow. bytomski, niedaleko Tarnowskich gór, w par. katolickiej Wielki Ceglin. Bibirwa, rz. , lewy dopływ Szałtony. BibkówMajdan, albo Bobryniecki majdan, wś, pow. Winnicki, należy do klucza uładowieckiego hr. Alfreda Potockiego, liczy dusz męz. 95, ziemi włośc. 168 dz. , ziemi dworskiej 41 dzies. Bicajle Ilgiel, wś, pow. suwalski, gmina Zaboryszki, par. Puńsk, odl. 3 mile od Suwałk, liczy 15 dm. , 34 mk. K. H. Biehniów, wś, pow. włoszczowski, gmina i parafia Secemin. poczta we Włoszczowie, W 1827 r. było tu 19 dm. i 114 mk. Bichowo, wś, pow. lęborski ziemi pomorskiej. Inaczej Biechowo. Bicyno, ob. Biczyno. Bicz, wś, pow. koniński, gm. Staremiasto, par. Lisiec, rozl. 410 m. , 162 mk. , grunt pia szczysty. Od Konina w. 8, od traktu z Ko nina do Tuliszkowa w. 1. J. Ch. Biczowa, duża wś, pow. lityński, dusz męz. liczy 376; ziemi włośc. 872 dz. ; dworskiej 1100 dz. Należała do Szaszkiewiczów, dziś ks. Golicyna. Biczyce z przys. Krasne, wieś, pow. nowosądecki, par. rz. kat. Podegrodzie, o 4 kil. od N. Sącza. Biczyno, Bicyno, niem. Benzin, wś, pow. słupski na Pomorzu. Bidaczów, stary i nowy, dwie wsie przyległe, nad rz. Ładą, pow. biłgorajski, gm. Sól, par. Puszcza Solska. Leży śród lasów i mokradli, na lewo od drogi do Krzeszowa i należy do ordynacyi Zamojskich. W 1827 r. było tu 30 dm. i 289 mk. , obecnie 48 dm. Bidlino, ob. Bedlino. Bidziny, wś i folw. , pow. opatowski, gmina Wojciechowice, par. Bidziny; posiada kościół paraf. murowany z XVIII w. Słynie tutejsze gospodarstwo z wybornego gatunku pszenicy sandomirki. Obszar ziemi dworskiej 1104 m. , włościańskiej 503 m. W 1827 r. było tu 38 i 336 mk. , obecnie 57 dm. i 454 mk. Par. B. dek. opatowskiego liczy 1624 dusz. Br. Ch. Bidów lub Widów, folw. należący do dóbr Makowa, pow. raciborski. Biebehlen, ob. Powieleń. Bieberstein, 1. wś, pow. gierdawski, pod Barcianami. 2. B. , dobra, pow. ządzborski, pod Ządzborkiem. Bieberstein, ob. Biberstein. Bieberswalde, ob. Liwa. Bieberthal, 1. dobra, pow. szczycieński, pod Chochłem. 2. B. , leśnictwo, pow. brodnicki, pod Golubiem. Biebrownik, wieś, pow. słupski na Pomorzu. Biebrusy, okrąg wiejski w gm. Malatach, pow. i gub. wileńska, liczy w obrębie swoim miasto Inturki; wsie Zomskiele, Raukucie, Pietrzyszki, Popiszki, Kowszyńce, Bumbiańce, Łeszyszki, Maciuniszki, Sadoniszki, Butkowszczyzna, Bumbianiszki, Wejksztańce, Wiżyńce, Szymuńce, Rutańce, Koczergi, Balczańce. Mackańce, Łaputańce, Świątki, Pokrowsk, Zamoście, Zajezierce, Surguszki; zaścianki Sikorzyszki, Węgielka, Gale, Maciele, Juryniszki, Aszkołucie, Iżdogi, Gole, Sklarzyszki, Stanu Bicz Biały Wag Biebrza Biechowy Biecz Biebrza liszki, Dowiatyszki, Biebrusy, Rudosiołka, Andraszuny, Rudziesa, Połoka, Kołokosy, Miłoszyszki, Hugołówka, Kiertójka, Szozury. Biebrza, rz. , początek swój bierze z bagien na połd. od Nowego Dworu w gub. grodzieńskiej, płynie w kierunku półn. od wsi Syruciowiec zwraca się ku zach. i odtąd w całym swym biegu aż do ujścia w Narew, stanowi granicę królestwa od cesarstwa. Za wsią Rohożyniec nagle zwraca się ku półn. , pod os. Lipsk tworzy wężowaty załom, zawracając ku połud. , lecz niebawem powraca do kierunku zachod. ; pod Jasionowem przybiera kierunek więcej połud. , zrobiwszy znaczniejsze zakręty pod Czarnym lasem i Dębowem, mniej więcej w kierunku połud. zach. , podpływa pod Goniądz; ztąd nachyla się ku zach. ; od Osowca coraz więcej nachyla się ku połud. i tak płynie aż do wsi Okrasina; następnie dążąc w kierunku połud. zach. , płynie około wsi Brzostowo, Mocarze, Burzyn, Rutkowskie, Wierciszewo i przepłynąwszy około 140 w. Bobrowski podaje 170 w. , L. Wolski 19 mil, Stuckenberg 140 w. , Bliziński, rękopis 220 w. , wpada pod wsią Ruś do Narwi z prawej jej strony. Prawy brzeg B. znajdujący się w królestwie, nieledwie na całej przestrzeni posiada rozległe błota, zwane Biebrzańskiemi, do których przystęp po największej części jest utrudniony i dla tego szczególniej w powiecie augustowskim, prawie nigdzie nie widzimy osad nad samą rzeką, tylko w niejakiej odległości. Lewy brzeg w cesarstwie jest prawie wszędzie suchy, miejscami wyniosły, jak np. pod Groniądzem. Przy takim stanie B. ma koryto niezupełnie pewne na przestrzeni od źródła do Dębowa to jest do ujścia Netty, w długości 15 i pół mil; szerokość w średnim stanie wynosi od 3 10 sążni, głębokość wody od 5 10 stóp; od ujścia Netty szerokość B. wynosi 10 20 sążni, głęb. od 10 14, a w niektórych miejscach i do 20 stóp. W czase suszy woda miejscami jest tak małą, że można ją pieszo przechodzić i wozami przejeżdżać. Podczas wezbrania wód, rzeka zalewa nawet zabudowania wsi nadbrzeżnych. Największe wezbranie wydarzyło się w roku 1844; wtedy woda wzniosła się na 6 stóp nad stan najwyższy, rozlała od 2 do 7 wiorst po przyległych gruntach i zatopiła część zabudowań mieszkalnych we wsi Brzostowie. Zamarzanie wody najczęściej następuje w grudniu, lody puszczają w marcu lub kwietniu, średnia ich grubość stóp 2. W czasie wód większych spław rozpoczyna się już od osady Lipska, lecz dla berinek, galarów i tratew właściwie dopiero, jako dogodny przy każdym stanie wód, uważa się od Dębowa, na przestrzeni 68 wiorst, gdzie kanał augustowski łączy się z, Biebrzą; odtąd aż do ujścia do Narwi, na długości 10 mil, spławiane bywa drzewo, zboże, sól, żelazo i i. d. W latach 1823 i 24 w czasie budowy kanału augustowskiego, koryto B. było regulowane, np. pod wsiami Mocarze i Szostaki prostowane; z tern wszystkiem dziś w niektórych miejscach przedstawia ono niedogodność dla spławu. Jakoż pod Dolistowem, Wroceniem i Groniądzem dzieli się na kilka odnóg, z których żadna nie ma dostatecznej głębokości; w innych miejscach zanieczyszczone jest piaskiem, zwirem i kamieniami; pod Brzostowem, Groniądzem, Wroceniem i Dolistowem znajdują się zawały kamienne, a pod Dawidowizną pod Groniądzem rafa kamienna. Dwa są przewozy na Biebrzy jeden w Osowcu, drugi w Ostrowiu, a pod Sztabinem most drewniany na palach. We wsi Sieburczyn znajduje się śpichrz zbożowy przeszło na tysiąc korcy. Do Biebrzy zlewają się w królestwie następujące rzeki Niedźwiedzica, poniżej wsi Ponarlica; Jastrzębianka z Lebiedzianką naprzeciw wsi Jasionowo; Netta pod Dębowem; Stawiska pod wsią Lipowe, wchodzi w błota biebrzańskie i następnie wlewa się do Biebrzy; Łek i Dybła, o pół mili powyżej miasta Goniądza; Klimaszewica pod wsią Mścichy; Wissa przy wsi Płuty w pow. kolneńskim; nakoniec rzeczka Kamionka pomiędzy wsiami Rutkowskie i Burzyn. W gub. grodzieńskiej z lewego brzegu wpadają Sidra, Berwina, Kamionka, Stołowniata, Grodnianka, Brzozówka, Olszanka, Karpa, Młynówka, Węgierzec, Raciborówka. Według Święcickiego Andrzeja B. stanowiła granicę między siedzibami Jadźwingów Augustów, Rajgród, Goniądz a ziemią Wizką. Stefan Batory chciał uspławnić B. na przestrzeni od Lipska do ujścia. Znaczenie B. jako drogi wodnej polega na tern, że wchodzi ona w system połączenia rzeki Niemna z Wisłą; jakoż od Niemna idzie kanał augustowski, który, zakończony uspławnioną rzeką Nettą, łączy się z Biebrzą pod Dębowem, gdzie jest śluza; następnie spław odbywa się Biebrzą, która wpada do Narwi pod wsią Ruś, o 3 w. na półn. wschód od Wizny, a nakoniec Narew, powiększona wodami Bugu i innych rzek pomniejszych, zlewa się do Wisły pod Modlinem. Br. Ch. Biebrzańskie błota, najrozleglejsze w królestwie, ciągną się po obu stronach rzeki Biebrzy i jej dopływów. Rozpoczynają się około Lipska, położonego na krawędzi suchego lądu; stanowiącego niejako półwysep otoczony z trzech stron błotnistemi nizinami. Wszystkie dopływy Biebrzy tworzą także po obu swych brzegach błotniste niziny. Ten obszar błotny rozszerza się niekiedy do 18 w. w kierunku od połud. ku północy, jak np. w okolicach Lipska. Miejscami tylko kawałki suchego wynioślejszego lądu sterczą jak wyspy lub wrzynają się w formie półwyspu w błotniste przestrzenie. W tych punktach skupiają się zwykle osady wiejskie. Wieś Jastrzębna rozsiadła się na ta kiej wyspie, mając Wilcze bagno z północy, błota rzeki Jastrzębianki z zachodu a Biebrzań skie mokradle od południa i wschodu. Na dru giej wyspie na poł. od Lipska mieści się wieś Rohożyn, na innej maleńkiej maleńka wioska Jałowa. Na takich wyspach dalej ku zacho dowi w pobliżu ujścia Netty spotykamy wsie Polkowo, Dębowo, Jasionowo, Kopytkowo. Inne mniej wyniesione wyspy pokryte są lasami i niezaludnione. Miejscowości te tylko w cza sie mrozów lub suchego lata mają stałą komunikacyą z dalszemi okolicami; w innych porach roku są niejako odcięte od świata i skazane na wodną komunikacyą. Największy obszar bło tny rozciąga się na przestrzeni między Augu stowem, Suchąwolą, Groniądzem i Rajgrodem. Błota tu mają do 28 w. szer. od zachodu ku wschod, i do 15 w. w kierunku od półn. ku połud. Wreszcie niedaleko już ujścia swego do Narwi, Biebrza tworzy rozległe błota, cią gnące się w kierunku ku Szczuczynowi na 18 wiorst koło wsi Okrasin, Mścichy, Klimaszewizna, Kownaty, Grodlewo. Błota Biebrzańskie noszą w rozmaitych częściach osobne na zwy jak Pankowskie, Kobyle, Borowizna, Przetok, Tarówka, Bobrzańskie właściwie, Pieńczykowskie, Łękowo, Netta, Maleszewskie i. t. d. Kanał Augustowski wiele się przy czynił do osuszenia tych błot przez odprowa dzenie ich wód. Br. Ch. Biechów, wś, pow. stopnicki, gm. Wojcza, par. Biechów, leży na drodze z Korczyna do Pacanowa. Posiada kościół paraf. drewniany, założony 1315 r. , i szkołę gminną. Biechowska wola leży śród błot w pobliżu B. i Paca nowa. Par. B. dek. stopnickiego liczy 2534 wiernych. Br. Ch. Biechowo, 1. wieś, pow. wrzesiński; 12 dni. ; 148 mk. ; wszyscy kat. , 29 analf. ; ma kościół paraf. dek. miłosławskiego, dawniej pyzdrskiego. Już za Piastów wieś była kasztelanią, jednem z główniejszych miejsc Wielkopolski; zapewne już w XIII wieku istniał kościół, wystawiony prawdopodobnie przez jednego z książąt wielkopolskich. Naruszewicz wspomina o kościele biechowskim dopiero w XIV w. , przytaczając kronikę archidyakona gnieźnieńskiego, że podczas wojny domowej Grzymalitów z Nałęczami Mikołaj pleban biechowski, przypatrując się r. 1383 ciekawie szturmowaniu Pyzdr, poległ, ugodzony kulą kamienną. W XVI w. B. należało do rodziny Pompawskich, herbu Gozdawa, która za panowania Zygmunta Augusta przeszła do reformacyi i kościół biechowski oddała dysydentom. W XVII katolicy go znowu odzyskali. Na początku XVIII w. Smarzewski, ówczesny dziedzic, sprowadził do kościoła zgromadzenie ks. filipinów, którzy tu pozostali aż do roku 1809. Od tego czasu duchowieństwo świeckie znowu rządzi kościołem. 2. B. , domin. , pow. wrzesiński; 1471 morg. rozl. ; 2 miejscowości. 1 B. ; 2 kopalnie torfu Syberya; 10 dm. , 129 mk. ; wszyscy kat. ; 57 analf. ; st. poczt. i kol. żel. Września o 11 kil. Własność Łukomskiego. M. St. Biechowo, wś, i Biechówko, dobra ryc. , pow. świecki, st. p. Terespol, par. Przysiersk, własność Koszyckiego. Biechowy, wś, na prawym brzegu Warty, pow. koniński, gm. Wysokie, par. Krzymów. Grunt piaszczysty i sapowaty, podlega wylewom Warty. W tej wsi jest przewóz na promie, jedyny na przestrzeni 4milowej. Od Konina odl. 14 w. W 1827 r. było tu 15 dm. i 167 mk. ; obecnie 129 mk. i 369 m. obszaru. Biecz, miasto, pow. gorlicki, pod 38 11 szer. półn. , 49 9 dług. wschod, od Ferro, byłe miasto powiatowe województwa krakowskiego, stacya pocztowa przy trakcie z Jasła do Grybowa, o 19 kil. od Jasła. Ma 383 domów, 1204 męż. , 1246 kob. razem 2450 mieszk. ; z tego 1878 rz. kat. , 284 izraelitów. Siedziba c. k. posterunku żandarmeryi, apteka, lekarz, urząd pocztowy i telegraficzny. Parafia łac. w miejscu; kościół farny w pięknym stylu gotyckim, zbudowany już w 1326 r. Patronem był dawniej biskup krakowski, teraz c. k. rząd krajowy. Szkoła ludowa 4klasowa, fundusz ubogich założony przez królowę polską Jadwigę w 1373 celem wspierania miejscowych ubogich. Majątek zakładowy tej instytucyi wynosi 61187 złr. , dochód w 1877 roku 3553 złr. B. leży na pagórku nad rzeką Ropą, przy gościńcu rządowym południowym czyli karpackim. Uboga ludność trudni się przeważnie rolnictwem, a po części także przemysłem tkackim. B. , jedno z najdawniejszych miast, posiadało niegdyś zamek i opasane było murami. W roku 1294 nadał je Wacław król czeski kapitule krakowskiej, ale Łokietek w skutek napadu węgierskiego, który omało się niepowiódł, w r. 1311 odebrał je biskupowi Muszkacie i do dóbr stołu królewskiego przyłączył. Tu w r. 1400 ponowili posłowie Jagiełły z posłami cylijskimi zaręczyny króla z Anną hr. Cylijską, wnuczką Kazimierza W. W 16 wieku Biecz, położony przy głównym trakcie węgierskim, pomnożywszy swą ludność osadnikami niemieckimi, tak zakwitł handlem i przemysłem, że go nazwano małym Krakowem. W okolicznych górach tutejszych tylu ukrywało się opryszków, że w 1614 r. , według podania, stracono ich razem w B. 120. To zrodziło potrzebę oddzielnego powołania ludzi do spełnienia wyroków sądu i ztąd stało się miasto to głośnem na całą Polskę nauką i wyzwalaniem się katów. Te Biebrzańskie Biechów Biechowo Biechów Bieganów Bielanka Bielaki Biela Biel Biekowo Biekło Biejżany Biejniuny Biejków i Biejkowska Biejko Biejkany Bieholin Biehlen Biehale Biegonice Biegodzyn Biegłów Bieganowo Bieganin Biegan Biedrzychowice Biedrzychów Biedrzyce Biedry Biedrusko Biedrowice Biedr Biedowo Bie Biedawa Biedaszówka Biedaszów Biedaszkowo Biedaszki Biedaszek Biedaczów Biedaczek Bieczyn Bieczewo raz z dawnego zaniku i murów opasujących miasto sterczą tylko ruiny. Dawną świetność grodu przypominają domy stare gotyckie, oka zały ratusz z wieżą starożytną, fara i klasztor reformatów, fund. 1630 przez Mikołaja Ligęzę. Trzeci kościół św. Barbary opustoszały. B. jest miejscem rodzinnem Marcina Kromera hi storyka, sekretarza trzech królów i bisk. war mińskiego. Dom jego w dobrym utrzymuje się stanie a w przytykającej doń okrągłej baszcie pokazują sklepioną, rzeźbami w ciosowym kamieniu ozdobioną komnatę, w której w r. 1512 miał Kromer przyjść na świat. W farze znajduje się jego portret i tablica, po święcona przez niego pamięci przodków. Zdo bił ten kościół także alabastrowy nagrobek Mik. Ligęzy, starosty bieckiego. Dawniej był bowiem B. siedzibą starostwa grodzkiego. Grunta miasta B. zajmują 2843 morgi. W dykcyonarzu Echarda czytamy, że mieszkańcy z wody rz. Ropy sól warzą a z piany rzecznej siarkę zbierają. W pobl. B. piękny las grodzki jodłowy, łąki grodzkie, góra Strzeszyńska i Królewska studnia. Lekarz Antoni Kotowicz czynił w okolicy B. spostrzeżenia fitofenologiczne i zoofenologiczne; opisał też florę okolic B. Sprawozd. kom. fizyogr. t. IX. M. M. Bieczewo, folw. , pow. wrzesiński, ob. Biegunowo. Bieczyn, wieś, pow. kościański; 8 dm. , 81 mk. , wszyscy kat. , 21 analf. 2. B. , folw. , pow. kościański, ob. Srocko. Biedaczek, niem. Biedaszek, młyn, pow. lubawski, niedaleko st. p. Ląkorz, w par. Skarlin, własność Daszkowskiego. Biedaczów, wś, pow. łańcucki, o 5 kil. od Żołyni, rozl. 1080 m. , 120 domów, 645 mieszk. ; parafia łac. w Gilarowy. Obszar dworski na leży do majoratu łańcuckiego, Alfreda hr. Po tockiego. M. M. Biedaszek, wś, pow. włoszczowski, gm. i par. Włoszczowa. Istnieje tu papiernia. Biedaszki, niem. Biedaschken, wś, pow. węgoborski, niedaleko st. p. Węgielsztyn. W pow. wystruckim są także dobra zwane Biedaschken, inaczej Karolienen, w pobl. st. p. Bokellen. Biedaszkowo, niem. Biadauschke, wś należąca do dóbr Ruda Straburska, pow. mielicki, par. katol. Frejno. Biedaszkowo, 1. niem. Müllershof, wieś, pow. bydgoski, 762 morg. rozl. ; 17 dm. , 134 mk. , 110 ew. . 24 kat. , 53 analf. ; stac. poczt. i kol. żel. Bydgoszcz o 4 kil. 2. B. , niem. Armheide, wieś, pow. szubiński; 3 dm. , 42 mk. , 15 ew. , 24 kat. , 3 żydów, 22 analf. M. St. Biedaszów, wś, pow. rzeszowski, o 7 kil. od Dynowa, w par. rz. kat. Jawornik polski. Biedaszówka, przysiołek wsi Zegartowic. Biedawa, przysiołek wsi Szalowy. Bie. Biedowo, niem. NeuMaraunen, wś, pow. olsztyński, pod Wartemborkiem. Biedr, Biedrzych, Biedrzyk, rozmaite formy da wnego imienia, odpowiadajacego niemieckiemu Frie drich, Fryderyk, a stanowiącego źródłosłów nazw; Biedry, Biedrzyce, Biedrzychowice i nazwiska Bie drzycki. Br. Ch. Biedrowice, niem. Bedersdorf, wś, pow. bytomski, w parafii Chorzów. Biedrusko, domin. , pow. poznański, nad Wartą, 12 dm. , 212 mk. , 88 ew. , 124 kat. , 103 analf. , stac. poczt. Murowana Goślina o 7 kil. , st. kol. żel. ŚwierkówkoWargowo o 8 kil. , Poznań o 20 kil. BiedryFalki, wś szlach. , pow. kolneński, gm. Jedwabne, par. Burzyn. Założona przez Jana z Biedrzyc 1471 r. W 1827 r. było tu 29 dm. i 117 mk. Biedrzyce, okolica szlachecka, pow. makowski, gm. Perzanowo, par. Gąsewo. W jej obrębie istnieją wsie B. Klimki, B. Koziegłowy, B. Starawieś, B. Falki. Jestto gniazdo Biedrzyckich, wspominane w aktach z 1461 r. Biedrzychów, wś, pow. opatowski, gm. i par. Lasocin. W 1827 r. było tu 34 dm. i 161 mk. Biedrzychowice, wś, pow. pińczowski, gm. i par. Sancygniów. W 1827 r. było tu 16 dm. i 113 mk. Biedrzychowice, niem. Friedersdorf, wś, pow. prądnicki na Szląsku pruskim. Biegan, dawne imię polskie. Bieganin, 1. wieś, pow. pleszewski, 22 dm. , 151 mk. , 50 ew. , 101 kat. , 57 analf. W oko licy wykopują się urny, wykryto groby płaskie i sześciokątne skrzynie kamienne bez kruszczu. 2. B. , olędry, pow. pleszewski, 18 dm. , 139 mk. ; 114 ew. , 25 kat. , 39 analf. 3. B. , do minium, pow. pleszewski, 5 dm. , 172 mk. , 11 ew. , 101 kat. , 58 analf. M. St. Bieganów, 1. wś, nad rz. Średnikiem, pow. włoszczowski, gm. Radków, par. Dzierzgów, prawie w środku powiatu włoszczowskiego położona. W 1827 r. było tu 29 dm. i 228 mk. , obecnie 32 dm. i 350 mk. Ogólna rozległość 1338 morg. , z których na dworskie grunta 921, na włościańskie 417 m. Ziemia urodzajna, złożona z gleby przeważnie rędziniastej i piasku, łąki w nizinie nad Średnikiem niezłe. Lasy, chociaż na gruncie piaszczystym, ale piękne, sosnowe przeważnie; do B. należy młyn, zwany Zalesie, nad Nidą, z roczną produkcyą 1250 rub. Lud średnio zamożny, bez wykształcenia. Dr. B. 2. B. , wś, pow. błoński, gm. Żyrardów, par. Wiskitki. W 1827 r. było tu 44 dm. i 331 mk. Bieganowo, dobra, pow. nieszawski, gm. Radziejewo, par. Byczyna. Ogólny obszar 1052 morgów. W 1827 r. było tu 26 dm. i 167 mk. Bieganowo, 1. wieś, pow. wrzesiński, 18 Bie. dm. , 132 mk. , wszyscy kat. , 40 analf. 2. B. , domin. , pow. wrzesiński, 2020 morg. rozl. ; 2 miejsc 1 B. , 2 Bieczewo, 14 dm. , 212 mk. , wszyscy kat. , 86 analf. Kościół paraf. dekanatu miłosławskiego, dawniej pyzdrskiego. St. poczt. i kol. żel. Środa o 7 kil. B. jest gniazdem rodziny wielkopolskiej Bieganowskich, herbu Grzymała; należało do niej do XVII wieku. Bieganowscy założyli i uposażyli kościół na początku XV wieku. Kościół, od początku drewniany, takiż pozostał; znajdo wał się w nim grób Bieganowskich, teraz zaś już żadnych nie ma pomników przeszłości. B. jest własnością Stan. Bronisza. 3 B. , wieś szlaeh. , pow. średzki, 2005 morg. rozl. , 2 miej scowości 1 B. , 2 folw. Turek; 15 dm. , 159 mk, wszyscy kat. , 62 analf. , własność Mateckiego. M. St. Biegłów, wś, pow. pińczowski, gm. Czarnocin, par. Stradów. W 1827 r. było tu 14 dm. i 101 mk. Biegodzyn, domin. , pow. wyrzyski, 458 morg. rozl. , 3 dm. , 57 mk. , 21 ew. , 36 kat. , 27 analf. , stac. poczt. i kol. żel. Łobżenica o 7 kil. Biegonice, Biegunice, wieś w pow. sądeckim, przy drodze z Starego Sącza do Nowego Sącza, odległa od Starego Sącza o pół, od Nowego Sącza o trzy ćwierci mili. Leży blisko dr. ż. tarnowskoleluchowskiej i ujścia Popradu, 287 m. npm. Istniała już w r. 1269. W tym bowiem r. św Kunegunda, za zezwoleniem Pawła z Przemankowa, biskupa krakowskiego, miała dać jeden łan na wybudowanie kościoła, który w r. 1646, po zniszczeniu dawnego, odmurowauo. Dziś własność funduszu religijnego. Do B. należy kol Laufendorf. Biehale z przysiołkiem Czerniawką, wieś, pow. cieszanowski, o 25 kil. na południe od Cieszanowa a o 17 kil. na połud. zachód od Lubaczowa, w okolicy piaszczystej, bagnistej i lesistej. Przestrzeni ma posiadłość większa roli ornej 60, łąk i ogrod. 29, past. 4, lasu 399 mórg. , posiadłość mniejsza roli ornej 891, łąk i ogrodów 240, pastwisk 318, lasu 191 m. Ludność rzym. kat. 273, gr. kat. 508, izraelit. 65 razem 846. Należy do rzym. kat. parafii w Łukawcu, gr. kat. parafią ma w miejscu, do której należą wsie Łukawiec z 733 i Nowa Grobla 280 parafian; razem cała parafia liczy 1511 głów grec. kat. wyznania, i należy do de kanatu lubaczowskiego biskupstwa przemyskie go. W Biehalu jest szkoła filialna. Właści ciel większej posiadłości rzym. kat. bisku pstwo w Przemyślu. B. R. Biehlen, ob. Belnach. Bieholin, mko, pow. borysowski, przy drodze z Dokszyc do Borysowa. Biejkany, okrąg wiejski, gmina Polany, pow. oszmianski, liczy w swym obrębie wsie Bie. Biejkany, Sybirki, Stiemkowszyzna, Razki, Dziejnowo, Łosza, Mindziany, zaśc. Dziejnówka. Biejko, Bik, różne formy dawnego imienia Bisław, stanowiące źródłosłów nazw Bicz, Bików, v. Biejków, Bikcze. Kaz. Stadnicki podaje je w spisie dawnych nazwisk rodowych Przyczynki do heraldy ki polsk. 163 str. . Br. Ch. Biejków i Biejkowskawola, właściwie Bików i Bikowskawola, wsie nad rz. Pilicą, z lewego brzegu, pow. grójecki, gm. i par. Promna, o 6 w. na półn. wschód od Białobrzeg. W 1362 r. Trojden, książę mazowiecki, nadał B. komesowi Stankowi, od którego potomkowie jego przybrali miano Biejkowskich. Ród ten wygasł obecnie. Była tu dawniej parafia przeniesiona później do Promny. W 1827 r. B. liczył 17 dm. i 140 mk. B. wola wólka 20 dm. i 197 mk. Obecnie B. ma 35 dm. , a B. wola 19 dm. Biejniuny, wś, pow. oszmianski, nad rz. Biejniunką, z pięknemi zabudowaniami dworskiemi i młynem murowanym, własność Karczewskich. Biejżany, okrąg wiejski w gm. Wysoki Dwór, pow. trocki, liczy w obrębie swoim wsie Biejżany, Będry. Biekło, niem. Beckel, wś, pow. słupski, na Pomorzu, Biekowo, ob. Bekowo. Biel, Biele, są to trawiaste łysiny śród lasów lub mokradle bielem porosłe; ztąd poszły nazwy Biele, Bielice, Bieliny, Bielawy, Bielany. Ta ostatnia ozna czała prawdopodobnie mieszkańców bielu, nie zaś samą, miejscowość. Br. Ch. Biel, wś i folw. , pow. ostrowski, gm. Orło, par. Jasiennica, należy do majoratu Orło, nadanego puł. Kucyńskiemu; ogólna przestrzeń folwarku około 400 morgów, grunt przeważnie bielicowaty, w kulturze. Biela, rz. , z prawej strony wpada do Nissy szląskiej pod m. Nissą; źródła jej na północnych stokach Śnieżnej Góry. Por. Biała. Biela, strumień, dopływ Opy. Biela, pagórek, ob. Podbiele. Bielaki. Nazwa plemienia kaszubskiego w pow. wejherowskim, w okolicach sworzewskiej, puckiej, oksywskiej. Bielaki, wś, na zach. półn. krańcu p. borysowskiego, w gminie dokszyckiej, w policyjnym stanie dokszyckim i w okręgu sądowym dokszyckim. Al. Jel. Bielanka, 1. wś, pow. myślenicki, o 23 kil. od Jordanowa, rozl. 1032 morg. ; ma 40 domów, 219 ludności, parafią łacińską w Rabce wyżnej. Położenie bardzo górzyste, przy gościńcu pobocznym prowadzącym na Węgry. Ślady zdrojów mineralnych, dotąd bliżej niezbadanych. 2. B. , wś, pow. gorlicki, o 8 kil. od Gorlic; rozl. 1748 morg. , w tern 777 m. lasu, 70 domów, 381 ludności, par. łacińska w Bieczewo Biegłów Bielawa Bielau Bielańsko Bielańska woda Bielańce Bielany Bielawce Bielanka Bielawy Bielawki Bielawka Szymbarku; położenie górzyste, niedaleko gościńca karpackiego, tartak parowy. M. M. Bielanka, potok wypływający w obr. gm. tejże samej nazwy na wschodniej jej granicy z Rychwałdem, z pod góry Mienczowa 673 m. , w powiecie gorlickim; płynie zrazu na za chód, poczem płynie przez sam środek wsi Bielanki, wąską doliną międzygórską, między wzgórzami Mastką górą 634 m. i Bartnicą górą 632; w obrębie gm. Szymbarka uchodzi do Ropy z pr. brz. Br. G. Bielanken niem, wś, pow. labiewski, niedaleko st. p. Mehlawischken. Bielany, 1. wś, pow. warszawski, gm. Młociny, par. Wawrzyszew. Kościół z klasztorem kamedułów, na górze pośrod małego lasu nad Wisłą o milę od Warszawy położony. Miejsce to, należące przedtem do wsi Polkowa, zwano Połkową górą. Król Władysław IV w czasie wojny w roku 1634 ślubował, jeżeli pomyślny skutek uwieńczy jego usiłowania, wystawić tu klasztor braciom św. Romualda; po powrocie więc z wyprawy, sprowadziwszy zakonników z Krakowa, darował im Połkową górę przywilejem wydanym dnia 5 listopada 1639 roku i wybudował pierwszy kościół i klasztor drewniany, który, jak mówi konstytucya z r. 1641, fundacyą potwierdzająca, wzniesiony w boru królewskim, parkanami od niego odgraniczony, a młynem zwanym Ruda, ze wszystkiemi jego przyległościami, tudzież wsią Polkową był uposażony. Być może, iż przybyli z Bielan krakowskich zakonnicy zmienili dopiero pierwotną nazwę miejsca na B. Jan Kazimierz rozpoczął budowę kościoła murowanego, wystawił sobie obok dwór na mieszkanie; wyrobił też bullę papiezką na odpust z nabożeństwem w drugi dzień ZielonychSwiątek, który dawniej ściągał całą niemal ludność Warszawy, zwłaszcza w 18 w. i epoce od 1815 do 1860, kiedy w przejażdżce na B. brał udział cały wytworny świat warszawski, roztaczając wielki przepych strojów i ekwipaży; dotąd tłumnem zebraniem corocznie jest obchodzony. Michał Korybut lubił także Bielany, często tu mieszkał, i on właściwie dał początek teraźniejszemu Kościołowi murowanemu, założywszy na nowo fundamenta w dniu 19 czerwca 1669 roku, którego jednak dopiero na początku XVII dokończył kosztem swoim Jan Kazimierz Brzeziński, podkomorzy nurski. August II podobnież z upodobaniem mieszkał na Bielanach, polując w zwierzyńcu, jaki tam naówczas istniał; potem darował zakonnikom swój dom, który na zabudowanie klasztorne został obrócony. Kościół tutejszy jest niewielki, w formie krzyża, skromny lecz gustowny; w ołtarzach mieści obrazy pędzla Smuglewicza. Tu złożone jest serce króla Michała Korybuta i jego matki księżnej Jeremiaszowej Wiśniowieckiej. Na ścianach porozwieszane są portrety królów polskich i ich rodzin, począwszy od Władysława IV aż do Augusta III, przez spółczesnych malarzy wykonane. Znajduje się też kilka nagrobków, pomiędzy któremi najlepszy pod względem sztuki podkomorzego Brzezińskiego. Pomieszkania księży składają się z 11 małych domków, naokoło kościoła bę dących; dwa pierwsze stawiane były na mie szkanie królów Władystawa IV i Jana Kazi mierza, za których przykładem poszli i wielcy panowie ówcześni, a każdy prawie z nich miał w lasku bielańskim osobną swoją pustel nię. Domki te zatem są historyczną po znako mitych rodzinach pamiątką; dotąd też nad każ dym umieszczony herb, snycerską robotą z na pisem u dołu, ich pochodzenie wskazuje; we wnątrz zaś rozmaite sprzęty po dawnych miesz kańcach starannie są tutaj przechowywane. Obe cnie po zniesieniu klasztoru mieszka tu tyl ko kilku ostatnich zakonników. Na cmentarzu od strony wschodniej kościoła znajduje się skromny nagrobek podmurowany, a biały ka mień ciosowy z napisem Stanisław Staszic, urodzony 1755 r. ; dnia 20 stycznia 1826 roku umarł; tu bowiem, stosownie do ostatniej swej woli, pochowany został ten znakomity mąż stanu i dobroczyńca ludzkości. Opis i wi dok B. podały Kłosy XVIII str. 352. Enc. Org. III 506. 2. B. , okolica szlachecka, pow. sokołowski, gm. Kowiesy, par. Rozbity Kamień, o 12 w. na półn. wschód od Mąkobód. W tym obrębie mieszczą się wsie B. Wąsy, B. Borysy, B. Jarosławy i B. Żyłaki. Ogólny obszar wynosi 1405 m. , ludność zaś 546. Naj większa wś B. Jarosławy ma 609 m. , 15 dm. i 184 mk. W 1827 r. ludność była tu o wiele większą, wynosiła 765 dusz i 102 domy. 3. B. , kol. , pow. łukowski, gm. i par. Serokomla, ma rozl. 723 mórg, 34 dm. i 289 mk. 4. B. , wś, pow. pułtuski, gm. i par. Winnica. W 1827 było tu 13 dm. i 111 mk. Br Ch. Bielany, 1. wś, pow. krakowski, o 9 kil. od Krakowa, ma 568 morg. rozl, 64 dm. , 380 mk. , par. łacińska w Zwierzyńcu. C. k. posterunek żandarmeryi, szkoła ludowa jednoklasowa. B. leży przy gościńcu z Krakowa do Chełmka; ludność trudni się koszykarstwem; jest tu fabryka wyrobów kaflowych. Ozdobą B. jest klaszt. kamedułów, ze wspaniałym kościołem na wysokiej 326 64 m. npm. , lasem porosłej górze, zwanej srebrną, którego założycielem był Mikołaj Wolski, marsz. w. kor. za Zygmunta III w r. 1604, pochowany w r. 1630 przy drzwiach kościoła. Jan Kazimierz patrzał z B. na pożar Krakowa w 1655 r. obraz Matejki. August II bawił tu przez 4 dni w r. 1706. Kobietom dozwolony jest wstęp do klasztoru tylko raz do roku 19 czerwca. Wś B. jest własnoscią zakonu kamedułów. 2. B. z przys. Zasolany, wś, pow. bialski w Galicyi, o 7 kil. od Kęt, ma 1532 morg. rozl, 137 domów, 875 mieszk. Parafia w miejscu istnieje z przed r. 1550. Kościół paraf. , dawniej drewniany, w r. 1828 z twardego materyału wybudowany i w r. 1833 przez biskupa Tarnowskiego po święcony; szkoła ludowa filialna. B. leżą koło gościńca z Oświęcima do Kęt, w glebie pszen nej. M. M. Bielany, 1. okrąg wiejski, gm. Mikołajów, pow. dziśnieński, gub. wileńska, liczy w swym obrębie wsie Baranczyki, Brzuszki, Denisowo, Masłowszczyzna, Mironczyki, Mierżlaki, Lipno. F. O. 2. B. , dwie wsie, pow. sokólski o 12 w. i o 28 w. od Sokółki. Ostatnia ma 46 chat. 3. B. Kotiużańskie, wś, pow. mohylowski gub. podoi. , 220 dusz męz. , 312 dzies. ziemi włośc. Dworskiej wraz z wsiami Olczydajowem wyższym i Popieluchami, jest 4071 dz. używalnej i 94 nieużyt. 4. B. Szarogrodzkie, wielka wś, pow. mohylowski, gm. Serby, nad rz. Łozową, o 30 w. na płn. zach. od Mohylowa, ma 212 dm. , cerkiew paraf. , 953 dusz męz. ; ziemi włośc. 2053 dz. ; dworskiej 1375 używalnej i 134 nieużyt. Należała do Kondrackich, dziś ks. Hohenlohe. Bielańce, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Urdomin. W 1827 r. , było tu 15 dm. i 117 mk. ; teraz 32 dm. , 215 mk. Bielańska woda, potok tatrzańskoliptow ski, wypływa pod Krywaniem, i uchodzi do BiałegoWagu z pr. br. , w Bielańsku na Li ptowie. Br. G. Bielańsko Bélansko, woda liptowski, przy ujściu Bielańskiej wody ob. do Białego Wagu ob. , przy drodze z Ważca do Wychodnej. Karczma przy gościńcu 777. 6 m. Wahlenberg; 796. 9 m. Oesfeld; 787. 8 m. Steczkowski; 819. 7 m. Fuchs n. p. m. Br. G. Bielau, ob. Biała, Bjelawa, Bielawy. Bielau, Bilow, ob. Bilowiec. Bielawa, wś, nad rz. Jeziorną, pow. warszawski, gm. Jeziorna, par. Powsin, śród niziny nadwiślańskiej, między Powsinem a Jeziorną; znajduje tu się jezioro, mające 18 m. obszaru, szkoła początkowa, gorzelnia, słynny browar, 62 dm. Własność Ludwika Bosmana. Bielawa, inaczej Bielawy, Bilawy, osada, pow. kartuski, niedaleko st. p. Przodkowo. Bielawa, ob. Bielawy. Bielawce, wieś, pow. brodzki, leży w okręgu celnogranicznym, o 1 1 4 mili na północ od Brodów, śród piasków, bagien i lasów. Przestrzeni posiadłość większa obejmuje roli ornej 21, łąk i ogródów 102, past. 276, lasu 2151 m. ; posiadłość mniejsza roli ornej 892, łąk i ogrodów 441, pastwisk 75, lasu 4 morg. Ludność rzym. kat. 52, gr. kat. 670, izraelitów 25 razem 747. Należy do rzym kat. probostwa w Brodach, grec. kat, parafią ma w miejSłownik Geogranczny, Zeszyt III. scu, dekanatu brodzkiego; do tutejszej grec. kat. parafii należy wieś Bołdury z 382 duszami; razem ta parafia liczy 1052 głów gr. kat. wyznania. B. posiada szkołę filialną. Właściciel większej posiadłości Kazimierz hr. Mołodecki. Bielawińce, wieś, pow. buczacki, nad Strypą, o półtorej mili na północ od Buczacza, w żyznej części galicyjskiego Podola. Przestrze ni posiadłość większa obejmuje roli ornej 222, łak i ogrodów 25, pastwisk 4, lasu 68 morg. ; posiadłość mniejsza roli ornej 810, łąk i ogro dów 83, past. 35 morg. Ludność rzym. kat. 84, gr. kat 716, izrael. 13 razem 813. Należy do rzym. kat. i grec. kat. parafi w Petlikowcach starych. Posiada kasę pożyczkową z funduszem 1200 złr. B. R. Bielawka, niem. Bielawken, osada, pow. kartuski, niedaleko st. p. Sulęcin. Bielawki, 1. wś, pow. kutnowski, gm. Sój ki, par. Kutno. Od Kutna wiorst 3. Przez Bielawki przechodzi droga żel. war. byd. W bliskości dwie cukrownie Sójki i Konstancya. Obszar 480 m. W 1827 r. było tu 14 dm. i 140 mk. ; obecnie 151 mk. 2. B. , wś, pow. turecki, gm. Kowalepańskie, par. Przespolew. Rozprzedane po wyciętych lasach folw. Kawęczyn grunta dały tej wsi początek przed kilkunastu laty. Osad 17, gleba piaszczysta, ludność uboga. W. S. Bielawki, 1. wieś, pow. mogilnicki, 7 dm. ,; 50 mk. , 49 ew. 1 kat. , 23 analf. 2. B. , olędry, pow mogilnicki, ob. Głemboezek gmina. Bielawki, niem. Bielawken, dobra, pow. starogrodzki, niedaleko Pelplina, par Nowacerkiew; należały niegdyś do cystersów w Pelplinie. Bielawki, niem. Peterhof, wś, pow. sycowski, w par. Syców. Bielawy. Tak górale nazywają niekiedy pokryte śniegiem szczyty Beskidu w okolicach Babiej góry. Bielawy, 1. os, b. mko, nad rz. Mrogą, pow. łowicki, gm. i par. t. n. , odl. od Łowicza 19 w. Posiada kościół par. murowany z XV w. Urząd gminny, szkoła gminna, stacya pocztowa. Najdawniejsza o B. wzmianka sięga roku 1437, gdy bracia Bielawscy erygowali tu kościół. Należały w r. 1505 do pięciu braci Bielawskich, w pół wieku potem w jakiejś części były dziedzictwem Jana Tarnowskiego. Król Zygmunt August ustanowił 1556 roku targ tygodniowy i jarmark na św Wojciech. Dawniej głównym B. przemysłem, były sławne piwa, bardzo pokupne. W r. 1775 B. były własnością Szymo na Dzierżbickiego, kasztelana brzezińskiego, następnie przeszły do Skarbków. W 1827 r. było tu 63 dm. i 517 mk. ; 1859 r. 56 dm. i 612 mk. ; obecnie 52 dm. i 326 mk. Par. B. dek. łowickiego, dawniej strykowskiego, ma 1994 dusz, Gmina B. należy do s. gm. okr. 14 Bielawińce Bielanken Bielanka Bielany Bielica Biele Bielecko Bielejka Bieleń Bieleńska Bielew III w Zdunach. W gminie znajduje się fabryka krochmalu, gorzelnia, 2 olejarnie, 2 kopalnie torfu, 6 młynów wodnych, 5 cegielni, 4 szkoły, 7659 mk. ; w tej liczbie 6885 katol. , 569 żyd. i 205 protest. 2. B. , wś i kol. , pow. koniński, gm. Gosławice, par. Kawnice. Oddalone od Konina 8 w. Rozl. 511 morg. , 264 mk. Niegdyś własność ks. kamedułów z klasztoru w Bieniszewie. Zostały rozkolonizowane w 1860 r. W 1827 r. było tu 10 dm. i 120 mk. Ludność przeważnie niemiecka. Jest tu szkoła ewang. , t. z. kantorat. 3. B. , wś włośc. pow. gostyński, gm. Lucień, par. Gostynin, ornej ziemi 243 morg. , 12 dm. , 111 mk. 4. B. , wś włośc, nad rz. Mławką, pow. mławski, gm. Mława, par. Grzebsk. W 1827 r. liczyły 20 dm. i 138 mk. , obecnie 25 dm. , 232 mk. i 1057 morg. obszaru; wiatrak. Do wsi tej należy osada Szwab. Br. Chu. 5. B. , folw. , pow. turecki, gm. WolaŚwiniecka, par. Grodzisko, należy do dóbr Psarki. Włościanie odseparowani i służebności uregulowane. 6. B. Gołuskie, wś włośc. i folw pryw. , pow, sierpecki, gm. Stawiszyn, par. Radzanowo, położone nad rz. Wkrą lub Działdówką; wś liczy 202 mk. , 28 dm. , powierzchni 136 morg. ; folw. prywatny liczy 20 mk. , 5 dm. , rozl. 550 morg. 7. B. Złotowskie, wś włośc. , nad rz. Mławką, po mławski, gm. Mostowo, par. Szreńsk, posiada osad włośc. 27, 195 mk. , rozl. 593 morg. 292 gruntu ornego. B. Chu. 8. B. , ob. Bielawa. Bielawy, l. niem. Bleichfelde, wś, pow. bydgoski, 19 dm. , 236 mk. , 69 ew. , 167 kat. , 92 analf. 2. B. , gmina, pow. wyrzyski, 3 miejsc 1 wieś, 2 kolonia, 3 domin. , należy do dóbr Glesna, 37 dm. , 339 mk. , 283 ew. , 56 kat. , 91 analf. ; stac poczt. Wyrzyska o 4 kil. , stac. kol. żel. Osiek o 7 kil. 3. B. , pow. bukowski, wieś, 4408 morg. rozl. , 2 miejsc 1 B. , 2 Separatowo, własność seminaryum duchownego dyecezyi poznańskiej, 11 dm. , 232 mk. , 16 ew. 222 kat. , 81 analf. ; stac poczt. w Granowie o 5 kil. , stac kol. żel. Opalenica o 12 kil. 4. B. . domin. , pow. szubiński, 2127 morg. rozl. , 6 dm. , 132 mk. , 18 ew. , 114 kat. , 47 analf. ; stac. p. Pakość o 5 kil. , st. kol. żel. Broniewice o 11 kil. 5. B. , wieś, pow. gnieźnieński, 27 dm. , 217 mk. , 12 ew. , 205 kat. , 96 analf. 6. B. , domin. , pow. wągrowiecki, 1435 morg. rozl. , 9 dm. , 100 mk. , wszyscy kat. , 41 analf. Własność Szymańskiego. 7. B. pod Pniewami, wieś, pow. szamotulski, 6 dm. , 64 mk. , 30 ew. , 34 kat. , 27 analf. 8. B. pod Wronkami, wieś, pow. szamotulski, 21 dm. , 243 mk. , 231 ew. , 12 kat. , 58 analf. 9. B. , folw. , pow. wrzesiński, ob. Wszembórz. 10. B, ., pojedyńcza osada, pow. pleszewski, ob. Golina. 11. B. , osada, pow. kościański, ob. Wilkowo Wilke. 12. B. , folw. , pow. wschowski, ob. Świerczyna. 13. B. , folw. , pow. krobski, ob. Chocieszewice. 14. B. , folw. , pow. krotoszyński, ob. Szelejewo. 15. B. , kolonia, pow. szubiński, ob. Trzcinica Rohrbruch. 16. B. , huby, pow. wągrowiecki, 6 dm. , 55 mk. , 19 ew. , 36 kat. , 15 analf. 17. B. Nowe, folw. , pow. wyrzyski, 2 dm. , 68 mk. , 6 ew. , 62 kat. , 22 analf. 18. B. Nowe, folw. , pow. szamotulski, ob. Parskie, domin. Bielawy, 1. niem. Bielawa, dobra, pow. toruński, niedaleko Torunia, par. Kaszczorek. 2. B. , Bielawi, wś, pow. chojnicki, niedaleko Czerska, par. Czersk. 3. B. , niem. Bielau od r. 1876, folw. , pow. chełmiński, niedaleko Lissewa, par. Lisewo. 4. B. , ob. Bielawa. Bielce, urz. Bielcy, miasto powiatowe pow. jasskiego, gub. besarabskiej, leży o mil 16 od Kiszyniewa, nad rzeką Reut, wpadającą do Dniestru. Traktatem pokoju między Rossyą i Turcyą, zawartym r. 1811, wraz z Besarabią przyłączone to mias