krajowe, jak król. towarzystwo uczonych i muzeum czeskie w Pradze, południowosłowiańska akademia nauk w Zagrzebiu, tudzież zbiory, muzea, biblioteki, gabinety, galerye obrazów, obserwatorya astronomiczne połączone z wszechnicami, niemniej obserwatoryum astronomiczne połączone z akademią handlu i żeglugi w Tryeście. Austryackowęgier ska monarchia jest państwem konstytucyjnem. Na czele organizmu państwa stoi cesarz, za którego sankcyą czyli zatwierdzeniem prawa uchwalane przez reprezentacye krajowe sejmy i reprezentacye państwa stają się prawomocnemi i w którego imieniu te prawa i rządy wykonywują się. Delegacya państwowa złożoną jest z reprezentantów rady państwa i sejmu krajów korony św. Szczepana. Delegatów jest 120, z których jedna połowa przypada na Przedlitawią, druga na Węgry. Dwie trzecie części delegatów po 40 wybierają izby niższe rady państwa i sejmu węgierskiego, jedne trzecią po 20 wysyłają z grona swego izby wyższe, t. j. izba panów w Przedlitawii i węgierska izba magnatów. Reprezentacye mające udział w prawodawstwie są Reprezentacya spólna dla obu połów monarchii t. j. delegacya wyszła z rady państwa dla Przedlitawii i z sejmu państwowego węgierskiego; rada państwa dla krajów koronnych Przedlitawii składająca się z izby panów i z izby posłów; sejm węgierski składający się z izby magnatów i z izby reprezentantów. Izba posłów czyli niższa izba rady państwa austryackiej połowy monarchii składa się z 353 posłów według ustawy wyborczej w każdym kraju koronnym bezpośrednio wybieranych przez pojedyńcze stany, jako to przez większych posiadaczów, grupy miast i posiadaczów mniejszych, niemniej przez stany uczone i reprezentantów stanu przemysłowohandlo wego czyli przez izby handlowe. Izba panów austryackiej czyli przedlitawskiej rady państwa składa się z arcyksiążąt, z mężów, którym ta godność nadaną została przez cesarza dożywotnie lub dziedzicznie, i z mężów, z których stanowiskiem godność ta jest połączona, jak np. najwyższych książąt kościoła arcybiskupów i t. p. Do izby magnatów sejmu węgierskiego wchodzą arcyksiążętca, mający dobra na Węgrzech, najwyżsi dostojnicy węgierskiej korony i kościoła, tudzież żupanowie węgierscy i siedmiogrodzcy, hrabia Sasów, najwyższy sędzia stolic seklerskich, namiestnik Rjeki, dziedziczni magnaci książęta, hrabiowe i baronowie i t. p. Izba reprezentantów czyli niższa izba węgierska składa się z 404 posłów przez municypia bezpośrednio wybieranych. Obok sejmu węgierskiego obraduje sejm królestw Chorwacyi i Slawonii, złożony z dostojników kościoła, żupanów, hrabiego turopolskiego i posłów wybranych przez naród; 34 reprezentantów wybranych z izby chorwackosławońskiej mają prawo zasiadania w izbie reprezentantów sejmu węgierskiego, obradującego w Peszcie, a dwóch w izbie magnatów tegoż sejmu. W krajach Przedlitawii czyli w ściśle austryackiej połowie monarchii istnieją, odrębnie od rady państwa, dla każdego z krajów koronnych tej części monarchii, osobne sejmy. Ziemia przedarulańska, Tryest, Gorycya z Gradyską i Istrya mają własne sejmy. Galicya wraz z wielkiem księstwem krakowskiem ma sejm spólny we Lwowie. Sejmy krajowe składają się z posłów obieranych według ustawy wyborczej z tych samych grup klas ludności, z których wybierają się posłowie do rady państwa, tudzież z najwyższych dostojników kościoła arcybiskupów i biskupów i rektorów uniwersytetów w dotyczących krajach koronnych. Na sejmie ziemi przedarulańskiej zasiada wikaryusz biskupi mieszkający w Feldkirch; na slązkim sejmie ma prawo zasiadania, z tytułu wikaryatu johannesberskiego, biskup wrocławski, a na sejmie tyrolskim zasiada arcybiskup solnogrodzki, którego dyecezya obejmuje wschodnią część Tyrolu Alpy cylerskie. Oprócz biskupów krajowych zasiadają w sejmie tyrolskim reprezentanci opatów i proboszczów. W sejmie galicyjskim zasiada trzech arcybiskupów łaciński, unicki i ormiański; dwóch łacińskich biskupów przemyski i tarnowski. biskup unicki przemyski, biskup dyecezyi krakowskiej, i unicki sufragan lwowski jako reprezentant unickiej dyecezyi stanisławowskiej istniejącej z imienia. Reprezentacyą sejmów krajowych są wydziały krajowe, składające się z pewnej liczby członków przez sejm wybranych i ich zastępców z marszałkiem i wicemarszałkiem na czele, mianowanymi przez cesarza. W mieście Tryeście z okręgiem rada municypalna zastępuje sejm. Sejmy obradują w miastach stołecznych krajów koronnych, gdzie jest siedziba namiestnika lub prezydenta. W ziemi przedarulańskiej połączonej z Tyrolem co do administracyi, sejm krajowy obraduje w Brygancyi Sejmy krajowe Gorycyi i Istryi, połączonych z Tryestem w względzie politycznoadministracyjnym, obradują dla Gorycyi i Gradyski w mieście Gorycyi, dla Istryi w nadbrzeżnym grodzie Porjeczu Parenzo. Liczba posłów w sejmie największą jest w Czechach 241, potem w Galicyi 152, najmniejsza w ziemi przedarulańskiej 20. Podstawą najszerszą całego organizmu państwa są gminy i ich reprezentacye wyszłe z wolnych wyborów. Rozróżniamy gminy miejskie z odrębnym miejskim statutem i magistratem politycznym, których największa liczba 6 przypada na Morawę. Galicya posiada dwie takie gminy lwowską i krakowską. Wszystkie inne gminy miejskie i wiej skie zostają pod ogólną ustawą gminną kra jową. Gminy miejskie i wiejskie włącznie z obszarami dworskiemi w Galicyi jednego powiatu w Węgrzech komitatu lub dystry ktu zostają pod wybieralną radą powiatową w Węgrzech rada municypalna. Za municypia w Węgrzech uważane są komitaty i wol ne okręgi, stolice Seklerów, miasta z prawem mynicypalnem, wolne miasta królewskie i zie mia królewska Sasów w Siedmiogrodzie. Ba czele wolnych miast i w ogóle wszystkich gmin stoją rady wybieralne a obok nich istnieje cia ło wykonawcze w miastach z osobną ustawą magistraty z prezydentem, w gminach miej skich podciągniętych pod prawo ogólne, gmin ne wydziały z naczelnikami. W Węgrzech radę gminną wybieralną z naczelnikiem reprezentacyą zowią. Rady i reprezentacye muni cypalne w Węgrzech obszerniejszy mają zakres działania niż w Przedlitawii. Wydziały z swy mi naczelnikami i rady powiatowe zostają w Przedlitawii pod naczelnictwem marszałka i wicemarszałka rad powiatowych potwierdzo nych przez cesarza. Rady gminne i powia towe w Przedlitawii zostają w pewnych spra wach pod wydziałem krajowym, w innych zaś pod politycznemi urzędami państwa. Mia sta z osobnym statutem podlegają wprost na miestnictwom. Artykuł niniejszy napisano na podstawie dzieła dra Izydora Szaraniewicza Krótki opis geograficzny i topograficzny austryacko węgierskiej monarchii Lwów, 1875; tudzież dzieła Umlaufta Die oesterreiehischungarische Monarchie, Wiedeń 1876. Inne dobre geografie AustroWęgier są Steeinhausera Praga, Kriżka Praga i Grassauera Wie deń. Atlasy dobre Hollego, Doleżala, Handtkego, Baura, Steinhausera i B. Kozenna. Ten ostatni wyszedł 1879 i w polskiej edycyi, opracowany przez prof. Janotę, uzupełniony przez Br. Gustawicza. F. S. Austrya dolna, część arcyksięstwa austryackiego, ma 19820 kil. kw. rozległości i w r. 1869 liczyła wraz z Wiedniem 1990708 mk. Według obliczenia z tegoż roku jest w Austryi Dolnej miast 36, miasteczek 232, wsi 4187; pod względem politycznoadministracyjnym dzieli się na 18 obwodów. Główne miasta Wiedeń, N. Miasto wiedeńskie, Waidhofen, Ybbs; znane też Bruk, Baden, Aspern; rzeki Dunaj, Aniz, Litaha, Szwechat, Morawa, Kampa, Trajzma. A. górna, draga część arcyksięstwa austryackiego, zajmuje 11, 997 kil. kw. rozl. i wr. 1869 liczyła 736000 mk. , 15 miast, 90 miasteczek, 6058 wsi Główne miasta Liniec i Steyer; znane też miejscowości Kremsmünster, Wels, Hallstadt. Rzeki Krems, Truna, En. Pod względem politycznoadministracyjnym dzieli się A. górna na 12 obwodów. Austryackie arcyksiestwo, składa się z Austryi dolnej poniżej rz. Anizu i górnej powyżej Anizu; ma 31817 kil. rozl. iw r. 1869 miało 2727365 mieszk. Austryacki Szlązk, ob. Szlązk austryackl Autischkau, ob. Ucisków. Autz, ob. Auc. Auxinne, rz. , lewy dopływ Pregli, ma ujście w pow. wystruckim, pod miasteczkiem Norkitten. Auxstete, Auxstote, Auxtote, ob. Litwa. Auz, ob. Auc. Awdiejewka, wś, pow. sośnicki, gub. czernihowska, st. poczt. między Sośnicą a Nowogrodem Siewierskim. Awdorma, wś, pow. benderski, gub. bessarabska, o 7 w. od stacyi Kulmy dr. żel. bendersko galackiej, w punkcie gdzie się oddziela trakt do Akermanu; st. p. Aweiden, ob. Nawiady, Nawiadów. Awekst, ob. Ogier. Aweniszki, rzeczka w pow. maryampolskim, wypływa z lasów koło wsi Skujgie w pobliżu bagna Pale i przez Kunigiszki, Suwałkiele podąża do Niemna, do którego wpada powyżej Balwierzyszek; przyjmuje ona z lewej i prawej strony kilka mniejszych rzeczek, prowadzących wody obszernych lasów, rozpościerających się na lewym brzegu Niemna między Balwierzyszkami a Prenami Mapa Woj. Top. Król. Pol. . Awertyńskie góry, ob. Awratyńskie. Aweyden, ob. Nawiady, Nawiadów. Awikiły, wś, pow. kalwaryjski, gm. i par. Ludwinowo, mieszkańców 247, dm. 37, st. p. w Kalwaryi. Awiksne, u Pola mylnie Awigne, niem. Awixne, rz. , dopływ Wenty w kurlandzkiej parafii Frauenburg. Awirnica, Owirnica, rzeczka wypływająca z jeziora Awirys w pow, sejneńskim, wpada do Niemna z lewego brzegu wprost Druskiennik. Awirys, jez. w pow. sejneńskim, gm. Lejpuny, o kilka wiorst od Niemna, na półn. zach. od Druskiennik; wody jeziora odprowadza do Niemna rzeka Awirnica. Brzegi od północy i wschodu lesiste, od zachodu wzgórkowate. Długie 4 wiorsty, szer. 200 sążni, głębokie do 20 stóp. Awizańce, wś, pow. sejneński, gm. Sereje, mk. 227, domów 22, przy drodze z Gudel do Serej, par. i st. p. w Serejach. Awiżela, rz. , lewy dopływ Wenty, uchodzi między Żyżmą a Ugisem w gubernii kowieńskiej. Awnowa, rz. , lewy dopływ Wenty, przyjmuje z prawej strony Poszatryą, do której strugi Ronżol i Szatralins wpadają; w gub. kowieńskiej. Austrya Austrya dolna Austryackie arcyksiestwo Austryacki Szlązk Autischkau Autz Auxinne Auxstete Auz Awdiejewka Awdorma Aweiden Awekst Aweniszki Awertyńskie Aweyden Awikiły Awiksne Awirnica Awirys Awizańce Awiżela Awnowa