ska wiernych 594, 889, wymienionych dekanatów 26, duchownych 412, kościołów paraf. 252, fil. 92, publicznych kaplic 25 i 17 kościołów i kaplic przy różnych zakładach i szpitalach. Stolica biskupia znajduje się w Pelpli nie, dawniejszem opactwie cysterskiem, prze niesiona dotąd z Chełmży r. 1824; w Pelplinie jest także katedra, kapituła składająca się z 2 dygnitarzy, proboszcza i dziekana, 8 kanoników gremialnych, 4 honorowych, 6 wikaryuszów tumskich i 1 regensa chóru; seminaryum duchowne o 4 kursach ma 6 profeso rów, 1 nauczyciela śpiewu i 1 prokuratora; li czba kleryków przechodziła w ostatnich czasach 70, teraz w skutek kulturkampfu zam knięte. Biskupie seminaryum chłopców z nazwą Collegium Marianum jest przez rząd uznanem progimnazyum, ma 8 klas od septymy do wyższej sekundy inclus. , 1 dyrektora, prokuratora i 13 nauczycieli; liczba uczniów około 270. Zakład emerytów w Zamartem Jakobsdorf, demerytów w Rywałdzie, obe cnie przez rząd pruski zamknięte. Obecnie istnieją w dyecezyi li tylko klasztory żeń skie, z których 4 mają siostry miłosierdzia czyli szarytki w Chełmnie dom centralny, w Pelplinie, Wejherowie, Lubawie, 1 sióstr miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Gdań sku i 1 sióstr św. Elżbiety w Kamieniu. W skutek kulturkampfu rozwiązane są osta tnie 4 klasztory męskie oo. reformatów w. Łą kach, Wejherowie, Bysławku i Zamartem, 4 klasztory szarytek w Kościerzynie, Świeciu, Grudziądzu i Jabłonowie; 1 służebniczek P. Maryi w Kamienicy i 1 franciszkanek w Choj nicach. Za czasów polskich był biskup chełm. pierwszym prezesem w senacie pruskim, a w polskim między duchownymi senatorami zasiadał w dziewiątem miejscu; po unii lubelskiej był w porządku dwunastym, a za księstwa warszawskiego miał piąte, potem szóste miej sce w senacie. Z pomiędzy różnych bractw i towarzystw warto nadmienić towarz. św. Józafata, istniejące tu pod protekcyą biskupią; corok przesyła około 5 tysięcy marek na misyą bułgarską w Adryanopolu, której przewo dniczą oo zmartwychwstańcy. Kś. F. Chełmo, wś i folw. z młynem, pow. noworadomski, gm. Masłowice, par. Chełmo. Leży na prawo od drogi z Radomska do Przedborza. Posiada kościół murowany, którego założenie przypisują Buninowi. Z dokumentów kościelnych widzimy, że istniał już przed 1389 r. ; był to kościół murowany. W 1570 r. Jan Leżyński kasztelan małagoski przybudował doń kaplicę św. Anny. Gdy w skutek ruiny groził zawaleniem rozebrano go, zostawiając jedynie prezbiteryum i natomiast wystawiono nowy w 1847 r. ze składek parafian. Zygmunt Oraczewski kanonik kielecki opisał dzieje tego kościoła w 17r. ale pra34 ca jego zaginęła. Znaj duje się tu góra zawierająca ikrowieo żółtawy, piaskowiec biały, średnioziarnisty, skalisty. W 1829 było tu 53 dm. , 365 mk. , obecnie 51 dm. , 670 mk. ; rozległości 1994 morg. Poczta w Przedborzu. Par. Ch. dek. noworadomskiego liczy 3712 dusz. Br. Ch. Chełmonie, wieś ryc. parafialna, w pow. toruńskim, pół mili od Kowalewa. Kościół istnieje tu od czasów krzyżackich; na początku XVII w. dziedzic tutejszy Zygmunt Konar ski kazał go z gruntu odnowić i upiększyć; uczynił także znaczną fundacyą dla probo szcza z młyna swojego Marchewka. Obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, znajdujacy się w tym kościele, czczony bywa jako cudowny mówią, że za dawnych czasów pa sterzowi ukazał się w lesie. Obszaru ziemi li czy Ch. 3978 m. , domów mieszk. 10, kat. 113, ew. 46. Oprócz wioski rycerskiej rozróżnia się folwark proboszczowski, do którego należą 3 domy mieszk. i 47 dusz. Kś. F. Chełmoniec, niem, Chelmonietz, dobra w powiecie brodnickim, par. Chełmonie, obszaru mają 1672 morg. domów mieszk. 2, katol. 46, ew. 37. Kś. F. Chełmówka, strumień w obr. gm. Ropy, w pow. gorlickim. Wypływa po północnej stronie góry Chełma 779 m. , na gr. pow. grybowskiego i gorlickiego na zachód Ropy, w le sie Sodołem zwanym. Płynie na półn. a po tem zwraca się na wschód, przerywając dwa razy bity gościniec, wiodący z Grybowa przez Ropę do Gorlic, i uchodzi do Ropy z lewego brzegu. Długość biegu 4 kil. Br. G. Chełmy, wś, pow. pińczowski, gm. Książnice Wielkie, par. Książnice. Chełmy, wieś rycerska w pow. chojnickim, na północ od Chojnic, istnieje od dawnych czasów; r. 1377 Winryk v. Kniprode, mistrz wielki krzyżacki, nadał połowę tej wsi na własność prawem chełmińskiem jakiemuś Wacławowi, drugą zaś połowę Łowiszowi i braciom; w dokumencie zachodzi jako leżące na obszarze chełmskim jezioro Jerluzno, Feczik i struga Flancowa. W przeszłem wieku posiadali Chełmy Jezierscy, którzy utrzymywali prywatną kaplicę we dworze; r. 1780 Michał EwaldJe zierski miał przy niej kapelana swojego Maryana Kobielskiego, reguły św. Augustyna z Chojnic; obecnie posiadają te obszerne dobra Sikorscy. Od dłuższego czasu rozróżniają się dwa osobne dobra rycerskie w Ch. 1 Wielkie Ch. mają własną szkołę katol. , obszaru ziemi 13, 337 m. , domów mieszk. 14, mieszkańców samych katolików 205. 2 Małe Ch. , także wieś rycerska, par. Brusy, ziemi 8748 nx, domów mieszk. 56, kat. 512, ew. 4. Dodać należy, że przy Chełmach odkryto w ostatnich czasach obszerne kamienne groby pogańskie, pojedynczo i w gromadach zostające, które starożytność tej osady jeszcze bardziej stwier dzają. Kś. F. Chełmża, niem. Culmsee, Kulmsee. zwane też w niektórych rękopisach Chełmżyca lub Łoża, małe m. w pow. toruńskim, na bitym trakcie między Chełmnem a Toruniem, przeszło milę od Chełmna, 3 mile od Torunia; leży na półwyspie wielkiego jeziora, ciągnącego sie więcej niż milę od Chełmży do Zalesia. W pobliżu z drugiej północnej strony leży drugie jezioro przy Bielczynach, zwane Miałkusz; o tern jest podanie jeszcze u ludu, że św. Jutta, ilekroć musiała sobie skrócić drogę do Chełmży, szła prosto przez to jezioro i nic jej nie szkodziło; mówią także ludzie, że nad Miałkuszern kościół zapadł, a rybacy, zasadzając sieci na ryby, nieraz zahaczą o jego wieże. W obronnem tem z natury miejscu istniał oddawna gród warowny, Loza nazywany, który pogańscy Prusacy kusili się zdobyć, i nieraz dotkliwą klęskę ponieśli. Pierwsi chrześcianie, jak piszą stare wizytacye kościelne, pamiętali tu czasy Mieczysława. Barem księcia Konrada mazowieckiego posiadał Lozę biskup pruski Chrystyan, po którym przeszło to miasto na własność biskupów chełmińskich. R. 1251 biskup chełmiński Heidenryk, następca Chrystyana, przeniósł zapewne z Chełmna stolicę biskupstwa chełmińskiego do Chełmży, jak odtąd prastarą Lozę nazywano. Do swojej kapituły przybrał sobie około 40 kanoników reguły św. Augustyna, którzy jakoby zakonnicy wiedli życie wspólne. R. 1264 biskup Fryderyk von Hausen, sam krzyżak, zmusił kapitułę do przyjęcia reguły krzyżackiej, przyczem zmniejszył ich liczbę do 26. Chełmża, chociaż miasto biskupie, było od początku mocnymi murami obwarowane. R. 1268 najwaleczniejszy szczep pruski, pogańscy Sudawowie, napadli i oblegali Chełmżę; chełmżanie jednak, wypadłszy na nich, zabrali do niewoli najznakomitszego wodza, poczem Prusacy ustąpili. Także i w r. 1273 sławny wódz Sudawów, Skomand, daremnie oblegał Chełmżę. Roku 1410 po bitwie pod Grunwaldem na krótki czas poddała się, potem jednak znowu została utracona. R. 1422 oblegał m. król Jagiełło z wojskiem litewskiem i zdobył je, przyczem prawie całe wraz z katedrą zgorzało; król naprawił szybko mury, a kiedy świeże wojsko nadchodziło, bronił się z po za ruin dawniejszego kościoła. li. 1454 przystąpiło ono do związku naprzeciwko krzyżakom; do Polski ostatecznie przyłączone pokojem toruńskim r. 1466. W Ch. przemieszkiwali zwykle przed reformacyą biskupi chełmińscy jako w swojej stolicy, kiedy jednak w czasach zaniedbania i wojen zamek ich podupadł, tylko z potrzeby tu przybywali na uroczyste święta albo w innym jakim obowiązku. Częściej też odprawiali w Ch. synody, na które duchowieństwo z całej dyecezyi się zjeżdżało, jak np. biskup Arnold odrawił synod między r. 1402 i 1416, w roku 1438 Jan Marienau, r. 1481 w grudniu Szczepan Maciej, r. 1577 i 1583 biskup Piotr Kostka, r. 1605 d. 21 czerwca bisk. Wawrzyniec Gębicki; bisk. Otto, zmarły 1349, także odprawił synod dyecezyalny w Ch. , dekreta jednak tegoż synodu do nas nie przeszły. Po kilkakroć byli i królowie polscy w Ch. , jako np. w r. 1552 d. 22 czerwca przybył tu Zygmunt August; ówczesny bisk. Łubodzieski powitał go u katedry łacińską przemową; w r. 1627 podczas wojny ze Szwedami przybył do Ch. król Zygmunt III z królewiczem najstarszym Władysławem, późniejszym królem, i wielu senatorami, żeby uczcić grób błog. Jutty, w chełmżyńskiej katedrze pochowanej. Za polskich czasów znajdowały się w Ch. 3 kościoły katol. Katedra, fundowana przez biskupa Heidenryka r. 1251, budowa zaczęta 1254; pogorzała r. 1422 we wojnie z krzyżakami i następnie daleko piękniej odbudowana, należy do największych i najokazalszych kościołów dyecezyi chełmińskiej; ma 2 kaplice po bokach, 3 nawy, wysokie sklepienie, wieżę wysmukłą. Spoczywa tu błog. Jutta, dawniej księżniczka w Sangershausen, a potem uboga pustelnica, żyła 4 lata około Ch. , umarła roku 1264; teraz jest znowu zapomniana, ale przedtem bardzo czczona; grób jej cudami słynął, wierni liczne tu czynili pielgrzymki, osobliwsze nabożeństwo do tej świętej miał król Zygmunt III i małżonka jego Konstancya; w r. 1621 kiedy szedł na Turków, wprzód siebie i całe królestwo ofiarował tej świętej, czyniąc ślub, że odnowi ku niej nabożeństwo. Jakoż w 6 lat potem, gdy bawił w tych stronach na wojnie ze Szwedami, przybył tu wraz z synem swoim Władysławem, żeby grób jej uczcić; wybrał też uczonego jezuitę Fryderyka Szembeka, który żywot tej świętej dokładnie opisał; w kaplicy błog. Jutty, w której spoczywa, wisiały dawniej obrazy, które król oglądał, a które jej życie przedstawiały; na jednym był napis Prussia tam divos gaude obserrare patronos, Et sacra purpureis ossa reconde leyis, Ne pestem ferrumque, famem patiaris et ignem. i Quorum subsidio tuta sed esse queas Z podpisem takim Erga beatos Prussiae Patronos j devotus, eorum antiquas imagiaes, injuria temporum laesas, hisce similibus ab interitu vindicavit Gabriel Władysławski. Ma także katedra chełmżyńska wiele grobów i nagrobków biskupów chełmińskich i prałatów dawniejszej kapituły. Z pomiędzy ostatnich zasługuje na wspomnienie pochowany tu Gabryel Władysławski, rodem z Chełmży, z rodziców mie szezan; pierwotnie nazywał się Prowański, Chełmonie Chełmo Chełmonie Chełmoniec Chełmówka Chełmy Chełmża