spławianie drzewa. Pszenica, żyto, jęczmień, owies i groch są najwięcej rozpowszechnione rodzaje zboża; w Bydgoszczy przemysł i handel od dość dawnego czasu zakwitnęły i w ciągłym są postępie. Powiat podzielony jest na 6 mniejszych obwodów Trzy obwody miasta B. ; 4 Dubrcz; 5 Koronowo; 6 Sitno Małe Wilhelmsort Okręgi wyborcze ob. niżej. W B. jest siedziba wszystkich władz powiatowych; landrata, powiatowego poborcy, budowniczego, inspektora budowli rządowych lądowych i wodnych, kontrolera katastru, fizyka, inspektora szkolnego, weterynarza departamentowego. Sądy okręgowe Amtsgerichte od czasu nowej organizacyi sądowej umieszczono w B. i Koronowie; nadto B. posiada sąd ziemiański kolegialny, podwładny sądowi nadziemiańskiemu w Poznaniu. Parafie katolickie w powiecie są w dyecezyi gnieźnieńskiej B. , Dąbrówka Nowa, Łońsk wielki, Mąkowarsk, Samsieczno, Ślesin, Wąwelno, Wierzchocin należące do dekanatu bydgoskiego; Solec do dekanatu gniewkowskiego; w dyecezyi chełmińskiej Byszewo, Dubrcz, Fordon, Koronowo, Osielsk, Włuki, Wtelno, Wudzyń, Żołądowo. Protestanckie parafie, tworzące dyecezyą bydgoską, są Bydgoszcz, Cielc, Fordon, Łęgnów, Otorowo LangenauOtterau, Sitno Małe, Solec. Szkoły wyższe ma tylko B. ; po miasteczkach i wsiach szkoły elementarne jak w innych powiatach pod nadzorem są inspektora powiatowego. Na 92, 312 mk. i 24, 497 dzieci niżej 10 lat w r. 1871 było 19, 091 analf. Powiat ma cztery księgarnie, 3 czytelnie, 6 drukarń. Rozległość wynosi 548, 899 morgów magdeb. ; większa własność obejmuje 280, 609 m. ; w tej się mieści 155, 209 m. królewszczyzny t. j. 15, 000 m. nad połowę całego areału większej własności. Polscy właściciele mają jeszcze 35, 527 m. czyli 5 majątków, z których największy hr. Kazimierza Potulickiego Ślesin i Sąsieczno, mający 23, 105 m. obszaru. Królewszczyzna jest podzielona na 2 rendamty, bydgoski i koronowski. Gorzelnie mają Czersk Brahnau, Słupowo, Strzelewo, Sukowiec; browary Bydgoszcz 4, Myślencinek; cegielnie Bielawy Bleichfelde, Bydgoszcz 6, Fordon, Gorzyszkowo Adlershorst, Kamionka, Krosno, Kruszyn, Leszyce, Osiowa góra Hoheneiche, Przylubie Polskie, Stopka, Wielkie Kapuścisko, Wilczak mały i Wilczak wielki; młyny Bydgoszcz towarzystwo handlu morskiego rządowe, Seehandlung; Brahrode, Buszkowo, Byszewo, Chelczonka, Czyszkowo Wilhelmsthal, Grzmotny Młyn Donnermühle, Gogolin, Gondesz Niższy, Grochol, Hamer, Kadzionka, Koronowo wieś Donnersmühle, Młynek, Myślencinek, Otorowski młyn FriedrichWilhelmshöhe, Pawłówka, Prądki, Rudy Ruhden, Smukalla, Ślesin, Spalona, Byd. fan Batory przybył dla załatwienia sprawy ze zbuntowanymi gdańszczanami. W XVI w. miasto słynęło z wyrobów garncarskich; garncarze spławiali wyroby swe Wisłą do Gdańska Klonowicz Flis. Zygmunt III, udając się w r. 1623 Wisłą do Gdańska, zboczył do Bydgoszczy, ażeby obejrzeć mennicę wówczas słynną. W czasie wojny trzydziestoletniej Gustaw Adolf, walcząc w Prusiech z Zygmuntem III i Władysławem, w B. r. 1629 wielkie zrządził spustoszenia; r. 1656 za Jana Kazimierza Szwedzi spalili miasto, zniszczyli mennicę. Roku już następnego dokończono w Bydgoszczy traktatu welawskiego, nadającego Prusom Wschodnim niezależność od Polski. W tym celu odbył się w październiku r. 1657 zjazd Jana Kazimierza, królowej i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, Zamek wkrótce potem runął. Przez długi czas B. ożywiony prowadziła handel i była miastem kwitnącem; w drugiej wojnie szwedzkiej uległa zupełnemu zniszczeniu, a morowe powietrze trwające od roku 1709 do 1711 tak ją wyludniło, że nie prędko zdołała się podźwignąć; nastąpiło to dopiero po okupacyi pruskiej. W r. 1794 generał Dąbrowski a właściwie Jerzy Niemojewski na czele wojska polskiego zdobył miasto szturmem. Od r. 1807 do 1815 B. była częścią księstwa warszawskiego, stolicą departamentu i rezydencyą prefekta. W r. 1815 na mocy traktatu wiedeńskiego znowu przeszła pod panowanie pruskie. Miasto miało przed zaborem pruskim kasztelana mniejszego i starostę grodowego. Fara w stylu gotyckim zbudowaną została w wieku XVI; kościół św. Klary fundowała Anna z Rozrażewa Smczewska; dawniej już istniały klasztory ks. franciszkanów i panien klarysek; kościół zaś jezuicki zbudowany w r. 1617 przez Kuczborskiego, biskupa chełmskiego. Kolegium ich od 1620 z daru Rychłowskich istniało. E. 1772 spostrzeżono, odkopując gruzy, potrójne warstwy bruków, ziemią co 3 stopy przykryte. Przy zakładaniu młyna nad Brdą w wieku 19tym odkryto mury starego gmachu, w którym znaleziono narzędzia i stępie mennicze, srebro w sztukach gotowych do wybicia, na kilkadziesiąt tysięcy marek wartości. W czasie kopania studni przy ulicy Berlińskiej lat temu kilka robotnicy napotkali grób starożytny, przez archeologów później dokładniej zbadany. Grób ten składał się z kisty kamiennej, w której było kilkanaście urn, co jest wskazówką, że tam obszerniejsze znajdowało się cmentarzysko pogańskie. W B. urodzili się Jan Seklucyan i malarz Piotrowski. Powiat bydgoski graniczy na północ z powiatem chojnickim i świeckim, należącemi do Prus Zachodnich, okręgu kwidzyńskiego, na wschód z powiatami tegoż okręgu chełmińskim i toruńskim, na południe z pow. Byd. inowrocławskim i szubińskim, na zachód z wyrzyskim. Rozległość wynosi 25, 45 mil kw. czyli 140, 122 kwadr. kilom. Położenie jest w ogóle niskie, wzgórza t. j. część grzbietu uralskobaltyckiego wznoszą się głównie w części południowej, najwyższy punkt powiatu wznosi się pomiędzy Brdą a Wisłą; w zachodniej części rozległe są lasy. Zaledwie dziesiąta część obszaru ma ziemię urodzajną; szósta część mniej więcej ziemię średnią; reszta składa się z gruntu lekkiego i lotnego. Pomiędzy lasami obszary najrozleglejsze są leśnictwa rządowe Glinki, Jachcice i Mąkowarsk. Bogaty jest powiat stosunkowo w rzeki we wschodniej części płynie Wisła na granicy powiatu toruńskiego i chełmińskiego; do Wisły wpada pod wsią Fordonem niemieckim Brda, która naprzód płynie z północy na południe, a od miasta Bydgoszczy zmienia kierunek ku zachodowi. Trzecią rzeką jest Noteć, płynąca po części na granicy pow. szubińskiego. Najmniejsza nareszcie rzeka powiatu, Sępolna, poboczna Brdy, z którą się łączy pod osadą Laskowem, wypływa z powiatu złotowskiego i oddziela pow. bydgoski od chojnickiego. Znaczna jest liczba jeziór; do większych należą Łońsk, Słupowo, Borowno, Kurowo, Dzidno, Kadzionka, Głusza, Stefanowo, Chmielniki, Ślesin. Najważniejszą komunikacyą wodną jest obok Wisły kanał bydgoski. Wzdłuż kanału i nad Notecią znajdują się pokłady torfu. Ludność ogólna powiatu wynosiła w 1875 r. 68, 194 mk. , miasta Bydgoszczy 31, 308 mk. , ogółem 101, 502 m. ; w r. zaś 1871 było w powiecie 64, 572 mk, w mieście Bydgoszczy 27, 740 mk. , ogółem 92, 312 mk, 45, 305 męzkiej ludn. , 47007 żeńskiej, 53749 ewang. , 34, 819 kat. , 296 dysyd. , 3448 żydów; 24, 497 dzieci niżej 10 lat, 19, 091 analf. Na milę kwadratową przypadało ludności 2500 mk. Powiat należy w w. ks. poznańskiem do najmniej zaludnionych, w których na kilometrze kwadr. jest pomiędzy 40 do 49 mk. , tak jak w pow. wyrzyskim, chodzieskim, czarnkowskim, szamotulskim, obornickim, wąigrowieckim, szubińskim, inowrocławskim, mogilnickim i średzkim. Ludność niemiecka w znacznej jest większości; na północ od Noteci i kanału natrafiają się niejako wysepki z ludnością polską, okolone niemiecczyzną. W ogóle liczą polaków 27 procent. Gmin jest 273; gmin miejskich 4, wiejskich 179, dominiów 85; 5 miejscowości niewcielonych do gmin; ogółem 392 miejscowości; 7996 domów mieszkalnych. Miasta pow. są I Bydgoszcz Bromberg nad Brdą i kanałem; 2 Koronowo Polnisch Krone nad Brdą; 3 Fordon nad Wisłą i 4 Solec Schulitz nad Wisłą, które w r. 1871 razem liczyły mieszkańców 34, 207. Głównem zatrudnieniem ludności w osadach wiejskich i mniejszych miastach jest rolnictwo, chów bydła Strzelce dolne, Susy Susen, Szretery Schrotersdorf, Trzęsacz Trensatz; piły parowe Bartodzieje małe Klein Bartelsee, Bydgoszcz 6; fabryki machin Bydgoszcz 5, Wilczak wielki; fabrykę papieru Szretery. Bite gościńce utrzymywane kosztem państwa są 1 Berliński, idący z powiatu wyrzyskiego przez Ślesin, Minikowo, Strzelewo, Kruszyn, Ciszkówko, Okole do Bydgoszczy; 2 gdański z Bydgoszczy przez Niewiszyn; 3 toruński przez m. Solec; 4 inowrocławski. Nakładem prowincyi 1 z Czyszkówka do Koronowa; 2 z Wałownic z ponad gościńca inowrocławskiego do granicy powiatu ku Łabiszynowi; 3 z Bydgoszczy do Fordonu; 4 z Koronowa do granicy powiatu do Sempelborka Zempelburg i Tucholi; w Mąkowarsku krzyżują się gościńce z Bydgoszczy do granicy powiatu ku Szubinowi Koleje żelazne przechodzą 1 Wschodnia Ostbahn ze stacyami w Bydgoszczy i w Kotomierzu; 2 toruńska ze stacyą w Bydgoszczy. Komunikacye już powyżej wynienione. Urzędy pierwszej klasy mają Bydgoszcz z urzędem telegraficznym pierwszej klasy; urząd pocztowy drugiej klasy Koronowo ze stacyą telegraficzną. Urzędy pocztowe trzeciej klasy Fordon ze stacyą telegraficzną, Chmielniki Hopfengarten, Kotomierz Klarheim. Ajentury pocztowe Łęgnowo, Mąkowarsk, Nowa wieś wielka Gross Neudorf, Sitno małe Wilhelmsort, Ślesin, Solec, Wierzchucin królewski, Wilczak Schleusenau. Mniejsza część dzisiejszego powiatu bydgoskiego, ze wsiami Łońsk mały i wielki, Sąsieczno, Ślesin, Słupowo, Wierzchocin królewski i t. d. w obszerności 6, 7 mil kw. należała do dawniejszego województwa gnieźnieńskiego; część zaś większa z wszystkiemi miastami wchodziła w skład województwa inowrocławskiego. W roku 1831 ludność ogólna powiatu liczyła 41, 240 głów, na kwadr. kilom. wypadało 27, 7 mk. ; do r. 1875 ludność zatem się więcej jak podwoiła; miejskiej było r. 1831 10, 904; do r. 1875 więcej jak potroiła się; ludność miejska znacznie więcej wzrosła w skutek napływu mieszkańców z dalszych stron niemieckich w miarę wzrostu handlu i przemysłu. Pod względem archeologicznym badano miejscowości powiatu Bielice, Bydgoszcz, Łakomowo i Słupowo. Okrąg bydgoski. W. ks. Poznańskie podzielone jest od r. 1815 na dwa okręgi czyli departamenta rejencyjne, poznański i bydgoski. Ostatni północną jest częścią w. ks. poznańskiego, położony pomiędzy 52 20 a 53 27 szer. północnej i pom. 33 38 a 36 18 dług. wschod, od wyspy Ferro. Najdalej się rozciąga z zachodu ku wschodowi, coraz szersze przybierając rozmiary. Na północ graniczy z Prusami Zachodniemi z okręgiem kwidzyńskim, ku wschodowi z tymże okręgiem i z Królestwem Polakiem, ku południowi jesz

Bydgoszcz

Byd