dominicam Misericordiae a. 1524, zalecił miastom i miasteczkom rzeczypospolitej bezzwłoczne dostarczenie wozów na blizko wy­niknąć mającą wojnę przeciw Turkom i Tatarom 1). Lustracyje starostw i królewszczyzn, przez umyślnie do tej czynności delegowanych rewizorów w latach 1564, 1590, 1595, 1616, 1660 i 1765 sporządzone, wymieniają miasta: Rogóźno, Szrem, Konin, Brzeźnica, Łęczyca, Kłodawa, Przedecz, Inowło-cław, Rypin, Płock, Grojec, Warka, Garwolin, Latowicz, Błonie, Wizna, Wąsosz, Radziłów, Zakroczym, Serock v. Seroczec, No-wemiasto, Ciechanów, Sochocin albo Sąchocin, Przasnysz, Rożan, Liw, Nur, Kamieńczyk, Mszczonów i Wiskitki, których mieszkańcy obowiązani byli, przy boku właściwego kasztelana, wyprawiać na pospolite ruszenie (tempore expeditionis generalis bellicae) wozy wojenne. Każdy taki wóz skarbny miał być oponą nakryty, ży­wnością t. j. rozmaitemi leguminami oraz apparamentami czyli przynależnemi narzędziami wojennemi naspiżowany, w jednego, dwa, lub cztery konie zaprzężony, przy którym oprócz woźnicy, jednego lub dwu drabów czyli pachołków uzbrojonych, w barwie wysyłano. Nie wszystkie atoli z miast i miasteczek wymienionych były w możności, w ten sposób uprowidowanych dostarczać wo­zów; mniej ludne i uboższe w kilkoro na urządzenie jednego wozu się składały, jak n. p. Radziłów miasteczko czwartą częścią po­niesienia kosztu przykładać się miało do wizneńskich mieszczan; Sochocin z Nowem miastem i Zakroczymem według starego zwy­czaju; zaś Wiskitki pół wozu tylko. Wyjątek tu stanowi miasto Szrem, którego ludność i zasobność tak widać były znaczne, iż oprócz wysyłania z obowiązku od siebie własnego, dobrze zao­patrzonego czterokonnego wozu, z mieszczany szredzkimi spo­łecznie wyprawiało drugi dwukonny. Inne wreszcie zamiast do­starczania wozów odpowiednio zaopatrzonych w naturze, korzy­stały z swych specyjalnych przywilejów odkupywania się od tego uciążliwego obowiązku stosownie obliczonym szacunkiem pie­niężnym. Sprawa powinności wojskowych w dawnej Polsce nie jest dotychczas należycie wyjaśnioną; zabytek, który niniejszem ogła­szamy, rzuci jak sądzimy pożądane światło na jedne przynajmniej kategoryję służb wojskowych, mianowicie na sposób odbywania powinności wojskowych przez miasta i miasteczka. Warszawa, dnia 14 sierpnia 1885. 1) Raczyński: Kodeks dyplomatyczny wielkopolski str. 221.