TEMBERSKI Stanisław Stanisława Temberskiego Roczniki 1647-1656 /wyd. Wiktor Czermak. Kraków: nakł. Akademii Umiejętności, 1897. [4], LXXXVI, [2], 388 s. : err. ; 27 cm. (Scriptores Rerum Polonicarum ; t. 16) (Wydawnictwa Komisyi Hist. Akademii Umiejętności w Krakowie ; nr. 56) Indeks. Przedm. pol., tekst łac. BUW 03915 [16]

 ED1TI0NUM COLLEGII HIST0R1C1 ACADEMIAE LIT. CRAC. N. 56. SCRIPTORES RERUM POLONICARUM TOMUS XVI Continet: STANISLAI TEMBERSKI ANNALES 1647 — 1656 PISARZE DZIEJÓW POLSKICH TOM XVI Zawiera: STANISŁAWA TEMBERSKIEGO ROCZNIKI 1647—1656 W KRAKOWIE NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ 1897 

EDITIONUM COLLEGII HISTORICl ACADEMIAE LITTERARUM CRACOVIENSIS Nr. 56. SCRIPTORES RERUM POLONICARUM TOMUS XVI Continet: STANISLAI TEMBERSKI ANNALES 1647—1656 EDIDIT Dr VICTOR CZERMAK CRAC0V1AE SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM APUD BIBLIOPOLAM SOCIETATIS LIBRARIAE POLONICAE 1897

WYDAWNICTWA KOMISYI HIST. AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE Nr. 56. STANISŁAWA TEMBERSKIEGO ROCZNIKI 1847—1686 wydał Dr WIKTOR CZERMAK W KRAKOWIE NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ 1897

W Krakowie, 1897. — Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, pod zarządem A. M. Kosterkiewicza.

Przedmowa. I. »Annales« z lat 1647—1656, które niniejszem wydajemy z rękopisu, przechowanego w Bibliotece Kórnickiej, są dziełem jednego z officyalnych historyografów Akademii Jagiellońskiej, jakim był między innymi wymieniony na tytule autor, profesor tejże Akademii i kanonik krakowski. Nawet nieobeznanym bliżej ż dziejami naszej najwyższej szkoły będzie to zapewne wiadomem, że od trzeciego dziesiątka lat XVII wieku istnieje w uniwersytecie krakowskim fundacya, utworzona dla celów historycznych. Muczkowski 1) wyjaśnił, że twórcą tej fundacyi był Sebastyan Petrycy, doktor filozofii i medycyny i głośny swego czasu lekarz. W akcie fundacyjnym z dnia 13 grudnia r. 1621, zatwierdzonym przez biskupa Szyszkowskiego, oddał on do dyspozycyi kapituły kollegiaty św. Anny w Krakowie 2.000 złp., przezna­czając odsetki od tej sumy na opłacanie »historyografa Akademii krakowskiej, którego zadaniem miało być wedle słów fundatora: »dzieje domowe i obce z roku na rok krótko, jasno a wiernie opisywać«.2) Prawo mianowania historyografa przysługiwało kapitule św. Anny; ona też miała kontrolować postępy pracy każdego historyografa i decydować o każdorazowej wypłacie procentów: było bowiem wolą fundatora, aby historyograf rezultaty każdorocznej pracy 1) Muczkowski podał dosyć obszerną wiadomość o historyografach Akademii Jagiel­lońskiej w dziełku p. t. »Rękopisma Marcina Radymińskiego etc.« (W Krakowie 1840) na str, 53—83. Co do historyografów z XVII wieku oparł się głównie na szczegółach, zawartych w przedmowach do Roczników Temberskiego (por. poniżej ust. na str. 1—2) i do Roczników Bieżanowskiego z lat 1666—1688 (oryg. w ręk. bibl. Ossol. nr. 119, odpis w ręk. bibl. Jagiell. nr. 2267). 2) Tekst aktu fundacyjnego u Muczkowskiego na str. 55—59. Temberski. Annales. 1

przedkładał około św. Michała dwom członkom kapituły, którzy po przejrzeniu rękopisu mogli go przeznaczyć w całości lub w części do odczytania na publi­cznem posiedzeniu profesorów Kollegium większego w dniu Trzech Króli, a skarbnika kapituły upoważnić po prelekcyi do wypłacenia autorowi procen­tów od sumy, złożonej przez fundatora. Sebastyan Petrycy zastrzegł nadto prawo pierwszeństwa przy wyborze historyografów przed innymi dla swego syna, a w dalszym rzędzie dla swych krewnych i wreszcie dla współóbywateli z ro­dzinnego miasta Pilzna, o ileby który z nich okazał się uzdolnionym do podję­cia tego rodzaju pracy historycznej. Fundacya weszła natychmiast w życie: dzięki Muczkowskiemu znamy dosyć dokładnie jej historyę. Podaje on nazwiska i życiorysy kilkunastu profe­sorów Akademii, którzy nosili tytuł historyografów Petrycyańskich; stwierdza jednak zarazem, że bywały czasy, w ciągu których rozporządzenia fundatora nie wykonywano wcale albo wykonywano je nieściśle, używając odsetek od przekazanej przezeń sumy na cele, w żadnym związku z określonymi w akcie fundacyjnym nie pozostające. Zdarzało się to już w XVII wieku, a jeszcze częściej w XVIII; w drugiej ćwierci bieżącego wieku wznowiono wprawdzie zwyczaj mianowania historyografów, ale godność ta stała się zarazem tylko tytularną (pobierał szczupłe procenta od funduszu Petrycego dożywotnio zmarły niedawno Żegota Pauli). Pierwszym historyografem był syn fundatora, Jan Innocenty Petrycy, pro­fesor medycyny w Akademii między rokiem 1620 a 1641. Wywiązał się on ze swego zadania o tyle, iż ogłosił drukiem dzieło p. t, »Historia rerum in Europa gestarum a. 1620« (b. d. wyd.), które w drugiem wydaniu z r. 1637 dopełnił historyą r. 1621. Bieżanowski utrzymuje, że pracował i nad kontynuacyą dzieła i doprowadził je w rękopisie podobno aż do r. 1638 (?)1); współczesny jednak Petrycemu Temberski nie doszukał się żadnych innych roczników wydrukowa­nych, jak się wyraża: z powodu ukrycia (czy raczej nie: zatracenia?) za­bytków archiwum kapitulnego« 2). Po Petrycym, zmarłym w r. 1641, godność historyografa przeszła na Jana Rachtamowicza Cynerskiego, profesora wymowy, a następnie teologii i kanonika krakowskiego. Temu względy na słabe zdrowie i zajęcia zawodowe (wedle zapewnienia Bieżanowskiego) nie pozwoliły na oddanie się pracy dziejopisarskiej, »chociaż (jak dodaje dopiero co wymieniony autor) pa- 1) W rękopisie Bieżanowskiego (ręk. bibl. Ossol. nr. 119) jest data: »ad A. D. 1688» z dopiskiem innej ręki na marginesie: »numerus hic notandus pro errore.« Muczkowski wy­raza domysł, że autor miał na myśli datę r. 1638. 2) l or. w przedmowie Temberskiego ustęp na str. 1.

mięć najchlubniejszego talentu i stylu w tylu dziełach wypróbowanego w Roczni­kach zostawił. Może więc i on rozpoczął pracę kronikarską; ale Temberski, następca jego, nie wykrył śladu żadnego rękopisu treści historycznej w spuści-źnie po Cynerskim. Cynerski zeszedł ze świata w r. 1651; prawdopodobnie jednak już wcześniej, w r. 1647, zrzekł się tytułu historyografa, bo od r. 1647 ciągną się »Annales« Temberskiego, który zaznacza wyraźnie w przedmowie do tego dzieła, że wziął się do pracy nad niem jako następca Cynerskiego z wy­boru kapituły św. Anny. Ten nowy dziej opis akademicki okazał się najgorliwszym i najbardziej sumiennym, bo wypracował Roczniki z lat dziesięciu i urwał je do­piero przed tym rokiem, w którym porzucił uniwersytet i Kraków, aby się prze­nieść na prowincyę, a tem samem i tytuł historyografa utracić musiał. A że się to stało w czasie wojny szwedzkiej, w r. 1657, więc nikt na razie nie zajął miejsca po ustępującym; majątek Akademii był snać mocno wyczerpany, skoro w r. 1660 użyto zaległych procentów od funduszu Petrycyańskiego na opłace­nie wikaryuszów kościoła św. Anny1). W tymże samym jednak roku jeszcze czy w najbliższych następnych uczyniono zadosyć woli fundatora i na wezwanie kapituły zabrał się do pracy czwarty z rzędu historyograf, Jan Racki, profesor wymowy, a później teologii i kanonik królewski. Zabrał się do pracy w istocie, bo Bieżanowski zapewnia, że wyszła z pod jego pióra historya lat 1660—1665. Niestety, rękopisu tych Roczników także nie posiadamy ani o ich istnieniu nie wiemy. Mógł ten rękopis łatwo zaginąć już w XVII wieku; bo mamy powód do powątpiewania, aby kapituła św. Anny dbała zbytnio o zachowanie spuścizny pisarskiej po historyografach, jeśli po roku 1665 samą fundacyę utrzymywała przez dwadzieścia parę lat niejako w zawieszeniu, jak powiada Bieżanowski: »z powodu ciągłych burz wojennych, z powodu częstego i przez wiele lat ponawiającego się powietrza, dla częstych zgonów znakomitych profesorów a wreszcie i dlatego, iż roczne dochody od funduszu, historyografom należnego, niesłusznie zatrzymywano... Starania dwóch profesorów, Franciszka Przewó-skiego i Angustyna Czyżyczkowicza, wprowadziły sprawę fundacyi dopiero za Jana III na lepsze tory; dzięki ich zabiegom praca dziejopisarska została w r. 1689 powierzona Józefowi Stanisławowi Bieżanowskiemu, doktorowi filo­zofii i profesorowi, który poczuł się do obowiązku nawiązania dzieła swego do ostatnich znanych mu roczników Jana Rackiego, przerwanych na r. 1665. Mimo że już od wielu lat ociemniały, napisał też w istocie »Annales« lat 1666—1688, które dochowały się do naszych czasów w całości; dalej ich jednak, o ile wia- 1) Muczkowski, str. 65.

domo, nie poprowadził, chociaż żył jeszcze do r. 1693 1). Jego dzieło jest ostatniem widocznem świadectwem działalności historyografów krakowskich; bo po żadnym z mianowanych później dziejopisów akademickich nie dochował się piśmienny dowód ich pracy. Nie było już zresztą po Bieżanowskim takich historyografów wielu, bo, jak wyżej wspomniałem, między nominacyami histo­ryografów w XVIII i XIX wieku zachodzą znaczne przerwy; mianowani zaś uważali się snać za historyków tylko tytularnych, jakkolwiek zdarzały się wy­padki, iż niektórym w sposób dobitny i natarczywy przypominano, aby obo­wiązkom, przywiązanym do tytułu, czynili zadosyć 2). Ostatecznie więc, jako realny rezultat pracy historyografów akademickich posiadamy obecnie następujące trzy dzieła: 1) przytoczone już wyżej, druko­wane dzieło Innocentego Petrycego o dziejach lat 1620—1; 2) roczniki Temberskiego z lat 1647—1656; 3) roczniki Bieżanowskiego z lat 1666—88. Nad­mieniam tu zaraz, że po Temberskim pozostały nadto roczniki z lat 1668—72; ale jest to, że tak powiem, jego robota prywatna, a nie wykonana z obowiązku i jakby z urzędu (gdyż wiadomo nam o tym autorze, że już w r. 1657 Aka­demię porzucił) 3). Żadne z powyższych dzieł, prócz pracy Petrycego, nie do­czekało się dotąd całkowitego wydania; jeden tylko rocznik z rękopisu Bieża­nowskiego, dotyczący dziejów r. 1683, został ogłoszony drukiem w r. 1884, widocznie z okazyi obchodu 200 - nej rocznicy odsieczy wiedeńskiej 4). Najbliższe po wydanej z druku książce Petrycego przechowane do naszych czasów dzieło historyografa Akademii krakowskiej, »Annales« z lat 1647—1656, wydajemy właśnie poniżej. Rękopis tych Roczników jest własnością Biblioteki Kórnickiej. Zwrócił nań uwagę prof. Ulanowski i podał o nim wiadomość Komisyi historycznej "Akademii Umiejętności, która postanowiła przystąpić do ogłoszenia dzieła. Rękopis ten jest to kodeks papierowy formatu folio, oprawny w pergamin, o 444 stronnicach zapisanych w całości jedną ręką, pismem z XVII wieku (karty białe niepaginowane). Na grzbiecie widnieje napis, także nakreślony wi­docznie dawno, w tych słowach: »Annales mss. a Vladislai apparatu contra 1) W przytoczonych w przypisku 1-szym do niniejszej przedmowy rękopisach. Co do Bieżanowskiego i jego dzieła por. prócz ustępów w dziełku Muczkowskiego na str. 66—9 i 84—98 także artykuł Karola Mecherzyńskiego p. t. » Rękopis Bieżanowskiego, historyografa Akademii krakowskiej z XVII wieku.« (Biblioteka warsz. z r. 1870, t. I, str. 489—492). 2) Por. u Muczkowskiego ust. na str. 73—5. 3) 0 tem drugiem dziele Temberskiego podane są bliższe szczegóły poniżej. 4) Historia anni 1683 ex Annalibus Bieżanowski A. excerpta, ex codice Ossolinensi primum edidit Majchrowicz Fr.« (Jahresber. des II Gymnasiums in Lemberg, 1884.).

Turcas.« Na odwrotnej stronie okładki znajduje się tylko zapiska tej samej ręki, co i reszta rękopisu, takiej osnowy: »Autor Stanislaus Temberski, collega mi­nor.« Rękopis wogóle zachowany w dobrym stanie; pismo dosyć drobne, ale wcale staranne i wyraźne. Na wszystkich kartach pozostawione brzegi, szerokie na jakieś 11/2 centymetra, na których poumieszczane są tu i owdzie krótkie określenia treści albo inne zwięzłe objaśnienia i uzupełnienia, pozostające w ści­słym związku z tekstem Roczników. Prócz tego mieści się na kilku stronnicach parę rysunków, kreślonych piórem w sposób prymitywny, a mających unaoczniać pewne zjawiska niebieskie (komety, częściowe zaćmienia i t. d.), i nadto jeden rysunek herbu, — w ogóle rzeczy tak mało znaczące, że nie warto ich było reprodukować. Przy karcie 393/4 wszyty jest drzeworyt z wizerunkiem papieża Aleksandra VII, wycięty prawdopodobnie z jakiejś książki. Tu i ówdzie w tekscie rękopisu pozostawione są małe luki, które zapewne zamierzał autor zapełnić później; zwracam uwagę na każdą z osobna w przypiskach. Jakkolwiek nie znamy żadnego aktu ani listu oryginalnego, pisanego własno­ręcznie przez Temberskiego, a więc i nie mamy sposobu stwierdzić na pewno, czy rękopis kórnicki jest kreślony jego ręką, nie może ulegać najmniejszej wą-pliwości, że »Annales«, które wydajemy, są dziełem tego autora. Na rękopisie samym znajdują się dwie notatki, kreślone tą ręką, co i całość, a w których Temberski jest wyraźnie wymieniony jako autor Roczników: jedna notatka na odwrotnej stronie okładki, druga przed przedmową (str. 1). Posiadamy dalej drukowane dziełko tegoż Temberskiego z r. 1655 p. t. »Arista Jagellonia«, panegiryk, poświęcony pamięci zmarłego właśnie wtedy królewicza Karola Fer­dynanda, gdzie przy nazwisku autora znajdujemy między innymi tytuł »Historiae Petricianus scriptor«. Wreszcie, jak już o tem była mowa powyżej, pó­źniejszy historyograf Bieżanowski w przedmowie do swych Roczników zazna­czył wyraźnie, że po Petrycym i Cynerskim trzecim historyografem Akademii był Temberski i napisał historyę r. 1647. Oto jego słowa: »Excepit hunc Sta­nislaus Temberski, Collega minor, Canonicus postea Praemisliensis, vir animi erecti, agendo expeditus, dexter ubique et in propugnandis iuribus universitatis contra validam magnatum potentiam intrepidus et acer, a cuius manu unicam tantum anni 1647 chronographicam connotationem, praesertim in causis academicis, quorum pars fuerat, superstitem habemus. (Czemu Bieżanowski wie­dział o istnieniu pierwszego tylko rocznika, nad tem zastanawiam się poniżej). Dzieło rękopiśmienne Temberskiego było znane nie tylko współczesnym jemu, lecz i późniejszym badaczom naszych dziejów i literatury. Między innymi Niesiecki powoływa się na jednem miejscu (T. IX, str. 356 wyd. Bobrowicza)

na »Chronicon Temberskiego«. Wspomina dalej o Rocznikach naszego autora z lat 1647—56 Wiszniewski w swojej Historyi literatury (T. I, str. 73—4) i przy­taczając ustęp z przedmowy, podnosi ważność" dzieła; wreszcie miał widocznie w rękach manuskrypt także i Muczkowski, autor obszerniejszej nieco notatki o Temberskim w dziełku o »Rękopismach Radymińskiego«1). »Annales« nie są jedynym utworem Temberskiego. Napisał on i ogłosił drukiem za swego życia siedmnaście innych dziełek, co prawda, o wiele mniej­szych rozmiarów i treści przeważnie panegirycznej, które wychodziły z druku po kolei w czasie od r. 1636 do 1670. Zachowały się też wiadomości o nim w aktach Akademii Jagiellońskiej i w rękopisach, dotyczących jej dziejów; nieco szczegółów dostarczyły inne współczesne źródła; wreszcie i w samych Roczni­kach przytacza Temberski parę aktów, wydanych we własnem imieniu, albo do niego się odnoszących, i omawia obszernie pewne przejścia osobiste. Dzięki tym danym jesteśmy w możności nakreślić obecnie życiorys autora o wiele do­kładniejszy, niż wszystkie poprzednie. Jednak i teraz, mimo większej obfitości źródeł, nie jesteśmy w stanie oznaczyć ani daty ani miejsca urodzenia Temberskiego i nie wiemy nic o jego młodości z przed czasów szkolnych. Pierwsza znana data z jego życia — to data roku i miesiąca, w którym uzyskał stopień bakałarza na Wydziale arty­stycznym Akademii krakowskiej. Wedle Niesieckiego byli Temberscy szlachtą herbu Sternberg; nasz Stanisław pieczętował się także tym herbem i wymieniał go stale przy swem nazwisku w tytułach dzieł własnych z późniejszych lat ży­cia. Niesiecki dodaje, że jedni z używających tego herbu pisali się tylko Sternbergami, drudzy i Temberskimi, i że jedni w Prusiech i na Kujawach, drudzy w bełzkiem i kijowskiem województwach byli osiadłymi. Jako głośniejszego członka familii wspomina autor Herbarza tylko naszego pisarza, o którym wie także, że był »Historiae Petricianae scriptor.« 2). Jeżeli Stanisław Temberski został bakałarzem w r. 1635, to zapewne przyszedł na świat nie później, jak w ciągu drugiego dziesiątka lat XVII wieku: najczęściej bowiem na Wydział artystyczny Akademii dostawała się młodzież w wieku od 15. do 20 roku życia. O rodzicach Temberskiego nie umiemy po­wiedzieć także nic więcej, jak tylko, że matka była z domu prawdopodobnie Wojciechowska, siostra Stanisława Wojciechowskiego, późniejszego doktora teo- 1) Por. ustęp na str. 62-65. — Sobieszczański, który zamieścił w Encyklopedyi Orgelbranda krótką biografię Temberskiego, mylną tam podał wiadomość, jakoby rękopis Roczników z lat 1647—1656 był własnością Biblioteki Jagiellońskiej. 2) Herbarz IX, str. 72.

logii, protonotaryusza Apostolskiego w margrabstwie morawskiem i dziekana ostrawskiego: bo jeden z pierwszych druków swoich poświęcił Temberski temu Wojciechowskiemu jako »avunculo colendissimo.« Wojciechowski opiekował się może młodym Stanisławem i wspierał go materyalnie; w przedmowie bowiem do tegoż samego druku wspomina Temberski z wdzięcznością dobrodziejstwa, jakich doznał od swego wuja, »a których nie chciałby zatrzeć milczeniem lub zapomnieniem.1) Pewniejsze wiadomości o Temberskim mamy dopiero z jego czasów szkol­nych. Egzamin na bakałarza składało się zazwyczaj po trzech, w najlepszym razie po dwóch latach studyów; jakkolwiek więc w metryce Akademii Jagiel­lońskiej nie udało mi się znaleść nazwiska Temberskiego w spisach z lat 1625 do 1635 2), wolno przypuszczać, iż na Wydział artystyczny nie dostał się później jak między r. 1630 a 1633. Wydział ten odpowiadał, jak wiadomo, mniej wię­cej naszym szkołom średnim, gimnazyalnym, był niejako przygotowawczym kursem, przyspasabiajającym do studyów na którymś z trzech właściwych wy­działów Akademii: prawa, medycyny lub teologii. Egzamin na magistra i doktora filozofii równał się zaledwie dzisiejszemu egzaminowi dojrzałości; egzamin na bakałarza nie miał więc i tego nawet znaczenia. Na Wydziale artystycznym musiał Temberski słuchać oczywiście tych przedmiotów, które tam zwykle wy­kładano; zakres ich, jak widać z wykazów w »Liber diligentiarum« Akademii, mało co się różnił od określanego w programach nauk z XV i XVI wieku. Zawsze przodował Arystoteles i jego komentatorowie; na jego dziełach opierał się głównie cały system wykładów. Mógłbym wymienić nauczycieli Temberskiego z lat 1632—1635; ale nie było między nimi wybitniejszych, celujących głębszą uczonością. Znane są też nazwiska kolegów naszego autora, tych przynajmniej, co razem z nim zdawili egzamina. Z pośród z nich znowuż zaledwie jeden wybił się na wydatne stanowisko: mianowicie Jan Toński, późniejszy doktor medycyny i podkanclerzy Akademii. Więc zamiast wyliczać jednych i drugich, ograniczam się na stwierdzeniu faktu, że Temberski z siedemnastu kolegami między 28 lutego a 3 marca r. 1635, za drugiego dziekanatu Szymona Gołko- 1) Mówię o dziełku p. t. »Tiara episcopalis ad diem festum Divi Stanislai Martyris«, wydanem przez Temberskiego w Padwie w r. 1642. 2) Księga metryki Akademii z wieku XVII znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej, jako rękopis oznaczony nr. 261. Przejrzałem w niej spisy z lat 1625-1635, ale nazwiska Temberskiego nie znalazłem. Ponieważ spisy są kreślone pismem pospiesznem i nieraz nie- czytelnem, jest możliwem, że zapiska, dotycząca Temberskiego, uszła mojej uwagi mimo całej staranności, z jaką czyniłem kilkakrotne poszukiwania.

wica, zdał egzamin na bakałarza 1). Przez trzy dalsze półrocza trzymał się jeszcze Akademii; słuchał niezawodnie wykładów na Wydziale artystycznym, ale nadto brał już sam udział w dysputach i miewał wykłady, jak to było przepisanem dla tych, którzy chcieli osiągnąć stopień magistra 2). Prowadzono też osobny: »Liber diligentiarum DD. Baccalaureorum w Akademii; i w tejto księdze znajdują się właśnie dowody, iź Temberski już w półroczu letniem r. 1635 wykładał »Aphtonii Progimnasmata «, a w półroczu letniem r. 1636 rozprawiał na temat: »Modus amplificandae orationis per locos et figuras,« i jest tu nadto wzmianka, że w ciągu półrocza letniego r. 1636 mieszkał »in contubernio pauperum«, a więc w bursie inaczej zwanej Isnerowską albo Kró-lewskoJagiellońską, która przez długie wieki miała stałe pomieszczenie w jednej z kamienic przy ulicy Wiślnej 3). Już jednak na liście bakałarzy z półrocza zimowego r. 1636/7 nazwisko Temberskiego spotykamy tylko pod rybryką » ab­sentes «, a w spisach z r. 1638 i następnych niema go wcale, chociaż dopiero w r. 1640 uzyskał wyższy stopień naukowy. Gdzie przebywał w czasie od lata czy jesieni r. 1636, da się stwierdzić prawie na pewno, dzięki później­szemu dopiskowi, umieszczonemu przy nazwisku Temberskiego w »Liber pro­motionum, jeszcze w protokole jego egzaminu bakałarskiego, a którego osnową wiadomość, iż był nauczycielem Wawrzyńca Gębickiego, syna wojewody łę­czyckiego 4). Wiadomość ta przystaje do szczegółu, iż bakałarz nasz właśnie w r. 1636 wydał drukiem pierwszy utwor swego pióra: »Epitalamion albo Godyniec .... na wesele JMP. Franciszka Hieronima z Leżenie Gostomskiego 1) Muczkowski: Liber promotionum, str. 302. Data aktu promocyi brzmi: > pro quartuali Cinerum.« Otóż post czterodniowy po Popielcu, zwany » Quartualis « albo » Quatember « przypadał w roku 1635 na dni 28 lutego i 1—3 marca (Por. Grotefenda » Handbuch der histor. Chronologie «, str. 32 i 154). 2) Por. w Statutach Wydziału artystycznego (Muczkowski: Statuta nec non liber pro­ motionum) ustęp na str. V. 3) »Liber diligentiarum DD. Baccalaureorum » znajduje się także w Bibliotece Jagielloń­ skiej (rękopis nr. 232). Pod odpowiednimi napisami (pod datą półrocza i nazwiskiem dziekana) mieszczą się tu wykazy bakałarzy, ułożone w takim porządku, w jakim mieli oni brać udział w dysputach, a obok programy wykładów, do których odbywania byli obowiązani. Tember­ ski wykładał także i w półroczu zimowem r. 1635/6, ale tytułu tego wykładu, zapisanego w programie, nie zdołałem odcyfrować dla pisma bardzo nieczytelnego. O bursie ubogich por. parę szczegółów w dziełku Muczkowskiego p. t. >Mieszkanie i postępowanie uczniów krakowskich « (Kraków 1842) na str. 33—4. 4) Muczkowski: Liber promotionum, str. 302. Przypisek rzeczony jest ujęty w nawias jako dodany później. To, że przy słowach: »instructor Mgn. D. Laurentii Gembicki » jest także wyrażony tytuł » magister », nie potrzebuje dowodzić, iżby Temberski był już magi­ strem, kiedy zaczął uczyć Gębickiego; bo notatka może pochodzić z czasu, kiedy T. nie przestał jeszcze być nauczycielem G., a miał już za sobą egzamin na magistra.

i JM. Panny Maryanny z Gębic Gębickiej« 1). Ta panna Gębicka, która wyszła za Gostomskiego, była, jak stwierdza Niesiecki, rodzoną siostrą Wawrzyńca, ucznia Temberskiego 2); a więc nasuwa się samo przez się przypuszczenie, że właśnie ów czas między jesienią r. 1636 a r. 1640 przepędził masz bakałarz w domu Gębickich jako nauczyciel domowy (nie wiadomo, w jakiej miejsco­wości). Nadmieniam, że przed r. 1639 Stefan Gębicki nie był jeszcze wojewodą łęczyckim, lecz tylko kasztelanem rogozińskim 3). Pociechy ze swego ucznia nie miał snać Temberski, bo nie nabrał o nim dobrego wyobrażenia ani go nie polubił: jedyna wzmianka, jaką mu poświęcił w swoim dziele historycznem, jest lekceważącą i nieprzyjazną 4). Funkcye nauczycielskie u Gębickich porzucił zapewne w ciągu r. 1640; w początkach bowiem tego roku, po Trzech Królach, przebył z 12 kolegami drugi egzamin filozoficzny, który mu zapewnił stopień magistra sztuk wyzwolonych i doktora filozofii 5), a w tymże samym roku, w jesieni, rozpoczął regularne wykłady na Wydziale filozoficznym jako » professor extraneus« (tj. nie należący do Kollegium mniejszego ani większego). Z ta­kim tytułem wymieniony jest po raz pierwszy w » Liber « diligentiarum « Wydziału filozoficznego na liście profesorów z półrocza zimowego r. 1640/1 6). Wykładał w istocie w tem półroczu i przez całe następne; wiemy o nim nadto, że w lecie 1) Jestto utwór wierszowany o 8 kartach 4°, wydany w Krakowie. Rzecz, napisana gładkim wierszem, treścią nie różni się od innych tego rodzaju panegiryków, pełnych frazesów pochwalnych ku czci rodziców, krewnych i samychże obojga oblubieńców. Przy tej sposobności zaznaczam, że wszystkie wydane drukiem dziełka Temberskiego z wyjątkiem broszury p. t. »Panegyricus in Vladislaum IV, 1649 « posiada Biblioteka Jagiellońska. 2) Herbarz, IV, str. 102 (wyd. Bobrowicza). 3) Por. prócz Niesieckiego (l. s. cit.) przedostatnią stronnicę »Godyńca« Temberskiego. 4) Annales, str. 19—20. 5) Muczkowski: Liber promotionum, str. 310. Że Temberski jakiś czas jeszcze po otrzymaniu stopnia magistra uczył Gębickiego, można stąd wnosić, iż w » Liber promotio­num « na str. 302 jest wymieniony, jak już o tem była mowa, jako » magister « i »instructor Mgn. D. L. Gębicki. 6) » Liber diligentiarum« Wydziału filozoficznego z XVII wieku znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej jako rękopis nr. 220. Z tej to księgi zaczerpnąłem najwięcej szczegółów o dzia­łalności profesorskiej Temberskiego. Rękopis zawiera zwykle na każdej karcie spisany po jednej stronie program wykładów z odpowiedniego półrocza, po drugiej listę profesorów, ułożoną w tym porządku, w jakim brali udział w dysputach. Program wykładów ma formę »podziału godzin«; pod rubrykami sal i godzin wykładowych są tam powpisywane nazwiska prelegentów, temata ich wykładów, a nadto zazwyczaj dopiski, objaśniające, kiedy prele­gent wykłady rozpoczął i czy je skończył (zwykła formułka: >> prima die coepit, medium et finem habet <<). Nadto przy nazwiskach na listach dysputujących profesorów są często no­tatki, wykazujące, jak pilnie profesor brał udział w dysputach, a względnie, ile dysput opuścił. Rękopis jest niestety, w części zniszczony; ma mianowicie opalone brzegi na 1-11/2 cm. Temberski. Annaies. II

1641 r. pełnił obowiązki seniora Bursy filozofów czyli Noskowskiego. Senior taki miał sobie powierzony, jak wiadomo, nadzór nad młodzieżą, mieszkającą w bursie i był za jej sprawowanie się odpowiedzialnym przed władzami1). We wrześniu t. r. pojawiło się w druku drugie dziełko Temberskiego, panegiryk na cześć zmarłego właśnie wtedy Jakóba Najmanowicza, profesora i rektora Aka­demii, archidiakona pileckiego, — a raczej może tekst mowy, wygłoszony nad jego grobem 2 )W spisie wykładów z półrocza zimowego r. 1641/2 znajdujemy przy nazwisku naszego profesora i temacie jego prelekcyj notatkę: » pimo die coepit, per alium finivit.« Musiał powierzyć dokończenie wykładów komu innemu, bo najpóźniej w październiku, a więc w samym początku tego półrocza wyje­chał na dalsze studya do Padwy. W Padwie jest już z pewnością 1 listopada r. 1641: tego dnia bowiem wpisany został do tamtejszej Księgi nacyi polskiej wraz z 21 innymi Polakami. Konsyliarstwo sprawował wówczas Wojciech z Grochowa Grochowski, proboszcz kościoła św. Michała z Krakowa, asysten­tami byli Krzysztof Karśnicki, kanonik wrocławski i krakowski, i Jan Kubitkowicz, doktor filozofii i medycyny. Wśród wpisanych równocześnie do księgi spotykamy nazwiska Jana Tońskiego, doktora filozofii i profesora Akademii krakowskiej, widocznie kolegi Temberskiego (wspólnie zdawali egzamin baka-łarski), Aleksandra Koniecpolskiego, chorążego koronnego, głośną później oso­bistość historyczną, i Pawła Potockiego, wojewodzica bracławskiego 3). Temberski wpisał się niezawodnie na Wydział prawny; bo że musiał odbyć studya prawnicze, wnoszę stąd, iż w późniejszych latach życia zdał doktorat z prawa. W Padwie przebywał, jak się zdaje, co najmniej do wiosny r. 1643, bo w » Liber diligentiarum « niema go wymienionego ani na liście profesorów dysputujących ani w programie wykładów aż po półrocze letnie tegoż roku, a mamy skądinąd dowody, że w lecie r. 1642 jeszcze na uniwersytet padewski uczęszczał; na zgromadzeniu bowiem nacyi polskiej z 3 go maja został wybrany jej bibliote- 1) Seniorem Bursy filozofów tytułuje się Temberski w dziełku p. t. » Exanimis umbra in exequiis Jacobi Naymanovicii« (Cracoviae, bez daty druku, ale przedmowa podznaczona datą: » Die s. Mansueti a. D. 1641 « t. j. 3 września). — O bursie samej i o obowiązkach seniorów por. parę szczegółów w Muczkowskiego dziełku: » Mieszkania i postępowanie uczniów krakowskich « na str. 33, 35—6, 80 i 84 2) Por. poprzedzający przypisek. 3) Windakiewicz: Księgi nacyi polskiej w Padwie (Archiwum do dziej, liter., t. VI, str. 57). Sprostowałem podane tu nazwisko » Tańskiego « na »Tońskiego«, gdyż żaden Tański, o ile wiadomo, w owych czasach doktoratu filozofii nie składał ani profesorem nie był; Jan zaś Toński zdał doktorat w r. 1636 i był potem profesorem medycyny w Krakowie (Mucz- kowski: Liber promot., str. 303 i 326).

karzem, oczywiście na dalszych parę miesięcy 1), a w parę dni później (7-go) występował w kościele św. Antoniego Padewskiego z mową pochwalną ku czci św. Stanisława Męczennika. Mowę tę wydał następnie w Padwie p. t. » Tiara episcopalis ete.« a dziełko dedykował wujowi, X. Stanisławowi Wojciechow­skiemu, o którym wyżej była mowa 2). Na wiosnę r. 1643 widzimy już Temberskiego z powrotem w Krakowie: w półroczu letniem t. r. rozpoczyna stałą pracę w zawodzie profesorskim w Akademii, której miał się odtąd poświęcać, z jedną tylko jeszcze większą przerwą, przez lat czternaście z okładem, to jest prawie do końca r. 1657. Przez cały ten czas pozostał profesorem na Wydziale filozoficznym; wykładał po koniec półrocza letniego r. 1645 jako »extraneus«, od jesieni r. 1644 jako »collega minor «, od początku półrocza zimowego r. 1650/1 jako »collega maior.« Z czasów profesury Temberskiego, liczonych od chwili rozpoczęcia przezeń wykła­dów przed wyjazdem do Padwy, t. j. od półrocza zimowego z r. 1640/1, a zatem z okresu 17-letniego, mamy w » Liber diligentiarum« przechowane spisy dysputujących profesorów Wydziału filozoficznego i programy ich wykładów z 30-tu tylko półroczy: bo wykazów z półrocza letniego 1645, z takiegoż półrocza 1647 i z całego roku wykładowego 1656/7 brak zupełnie w tej księdze rękopiśmiennej i w ogóle w archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego 3). Otóż na podstawie tego 1) Windakiewicz: Protokoły nacyi polskiej (Archiwum j. w, t. VI, str. 361). 2) Wyraźnie zaznacza autor w tytule dziełka, że ta » Tiara episcopalis « była a «Sta- nislao Temberski Polono explanata in aedibus S. Antonii Patavini anno 1642 mense Maio die 7.« Druk: »Patavii, typis Cribellianis«. 3) Tu muszę zauważyć, że w » Liber diligentiarum « (ręk. bibl. Jagiell., nr. 220) zdarzają się nie tylko luki, ale nieraz i dziwne przestawienia wykazów pojedynczych kursów, tego ro­ dzaju, iż niekiedy następują po sobie po kolei 2 półrocza zimowe albo 2 letnie i t. p. Nadto oznaczanie półroczy datami jest niejednostajne, gdyż jakkolwiek półrocza wykładowe trwały, jak dzisiaj, zimowe od jesieni jednego roku do wiosny następnego, letnie przez część wiosny i lata, w » Liber diligentiarum « oznaczano półrocza zimowe nie datami złożonemi, lecz albo datą roku, w którym półrocze się zaczynało, albo datą roku, w którym się kończyło, bez żadnego jednostajnego systemu. Z tego powodu musiałem dla zoryentowania się ułożyć poprawną listę kursów, uwzględnionych w » Liber diligentiarum « z lat 1640—1655 i sporzą­ dziłem następujący ich wykaz, który tu dla użytku mających w przyszłości korzystać z tej części księgi i dla uzasadnienia zresztą moich dalszych cytat, podaję. Przytaczam po porządku półrocza, jak są oznaczone w » Liber diligentiarum « z wy­jaśnieniem obok, do jakiego właściwie czasu się odnoszą i ze wskazaniem luk i błędów, jakie zachodzą w następstwie wykazów z pojedynczych półroczy, zaczynając od półrocza zimowego r. 1640/1, które oznaczam numerem 1: 1_8). Półrocza od zimowego 1640/1 do letniego 1644 w liczbie ośmiu są stale ozna­czane w ten sposób, że każde zimowe półrocze ma datę roku, w którym się skoń­czyło (np. 1641 commutatione niemali = półrocze zimowe 1640/1). 9). Następuje półrocze, opatrzone tylko datą r. 1645, bez wskazówki, czy było zimowem czy letniem, ale z wymienieniem dziekana Jana Cynerskiego. Z porównania z danemi

źródła, mającego wartość urzędowego świadectwa, możemy stwierdzić (uwzglę­dniając oczywiście tylko 30 znanych półroczy), iż Temberski wykładał w ciągu 21 półroczy, a w ciągu 9-ciu nie; ale w liczbę tych dziewięciu wchodzi najpierw 1 półrocze, w ciągu którego sprawował obowiązki dziekana Wy­działu filozoficznego, a więc jako taki wolny był od wykładów, 2 półrocza opuszczone z powodu pobytu w Padwie, 4 półrocza z powodu spełniania z ra­mienia Akademii obowiązków dyrektora kollegium Jedlińskiego i 2 wreszcie półrocza z powodu wojny i oblężenia Krakowa przez Szwedów, kiedy w ogóle większość profesorów widziała się zniewolnioną zaniechać wykładów (jak wy­raźnie stwierdzono w »Liber diligentiarum«). Tak więc właściwie żadnego pół­rocza nie opuścił Temberski bez usprawiedliwionego powodu; był przez cały przeciąg czasu od r. 1643 do 1657 czynny jeśli nie jako prelegent, to jako delegat Akademii na innych polach. Posiadamy też wykaz tematów wykłado­wych Temberskiego z wszystkich 21 półroczy. Były to, rozumie się, same temata z zakresu nauk wyzwolonych; jak dawniej, tak jeszcze i w XVII wieku prelegenci posługiwali się najczęściej niewyczerpanym Arystotelesem. Temberski wykładał w ciągu 12 półroczy same dzieła filozofa greckiego: jako to Fizykę, Metafizykę, Meteorologię, »Posteriora analitica«, »Parva naturalia«, jakoteż księgi: »De generatione et corruptione« i »De coelo et mundo«. W ciągu pozo- w » Liber promotionum « Muczkowskiego (str. 316) wynika, że wykaz ten odnosi się do pół­rocza zimowego 1644/5. 10). Programu z półrocza letniego 1645 niema. 11—13). Półrocza od zimowego 1645/6 do zimowego 1646/7 oznaczone są w ten sam sposób, co poprzednie od 1—8. 14). Programu z półrocza letniego 1647 niema. 15—19). Począwszy od półrocza zimowego r. 1647/8 każde półrocze zimowe ozna­czone jest data roku, w którym się zaczęło (a więc inaczej, niż dawniejsze!) np. 1647 commutatione niemali = półr. zimowe 1647/8. Tak są poznaczone półrocza aż do zi­mowego r. 1649/50. Po programie z ostatniego półrocza następuje parę wykazów półrocznych, widocznie poprzestawianych. Na podstawie porównania z »Liber promotionum » Muczkowskiego i z innemi źródłami udało mi się stwierdzić, że następujące po sobie po kolei w rękopisie programy tak należałoby oznaczyć: 20). 1650 commutatione hiberna = półrocze zimowe 1650/1. 21). 1650 „ aestiva = „ letnie 1650. 22). 1651 „ biemali = „ zimowe 1651/2. 23). 1651 „ aestiva = „ letnie 1651. 24). 1652 „ aestiva = „ letnie 1652 czyli że wykazy z pięciu ostatnich półroczy powinny by następować po sobie w rękopisie w takim porządku: po nrze 19 nr. 21, 20, 23, 22, 24. Odtąd już do r. 1656 półrocza zimowe oznaczane są stale datami lat, w których się zaczynały.

stałych 7 półroczy (z dwóch brak wiadomości z powodu częściowego uszkodze­nia rękopisu) traktował inne, pokrewnej treści temata, jako to: fizykę wedle Carpentariusa, dyalektykę wedle Jana Caesariusa, elementa geometryi wedle Euklidesa, Perspektywę ogólną i t. d. Ostatnie święcenia kapłańskie otrzymał nasz profesor podobno nie wcze­śniej jak w roku 1646: bo w ostatnich ustępach rocznika z t. r. (str. 50—1) mówi o sobie jako o »niedawno wyświęconym na księdza « a w akcie grodzkim z 1 sierpnia t. r., ogłoszonym w tymże roczniku (str. 31), jest tytułowany jeszcze »Vir Excellens « (któryto tytuł służył świeckim), a nie »Admodum Reverendus«, ja­kim go mieniono w następnym roku. Już bowiem w najbliższym akcie z 16 stycz­nia r. 1648 (Annales. str. 55) występuje Temberski jako kanonik u Wszystkich Świętych w Krakowie; kanonię tę uzyskał więc najpewniej pod koniec r. 1647 lub w samych początkach r. 1648. Wiadomo, że Akademia krakowska dysponowała wszystkiemi kanoniami u św. Anny i u św. Floryana, częścią kanonij u Wszystkich Świętych, dwiema kanoniami katedralnemi krakowskiemi i jedną przemyską. Najbogatszymi były katedralne; po nich najwięcej przynosiły świętotloryańskie; pozostałe należały do uboższych. Te uboższe służyły do uposażenia profesorów młodszych, wykładających na podrzędnym Wydziale filozoficznym. Nasz Tem­berski nie dobił się też nigdy żadnej z bogatszych kanonij; od Wszystkich Świętych przeszedł pod koniec r. 1650 lub w początkach 1651 do św. Anny 1) i tu już pozostał przez cały czas swego pobytu w Krakowie. Wykłady i pobyt w Krakowie przerwał tylko raz jeden na czas dłuższy, a to, kiedy w lecie r. 1648 został przez kollegium profesorów wyznaczony na dyrektora t. zw. »kolonii« czyli po prostu szkoły parafialnej w Jedlińsku (wówczas miasteczku, położonem o 12 km. od Radomia, przy głównym trakcie warszawskokrakowskim). Założył był tę szkołę po roku 1630 Stanisław z Popowa Witowski, kasztelan brzeziński a później sandomierski, i oddał pod kuratelę Akademii kra­kowskiej, która więc ze swego grona wysyłała kierowników. Jest wiadomem z aktów kościelnych jedlińskich, że takim dyrektorem był jeszcze w r. 1648 Woj­ciech Zabłocki2). Jego więc zapewne miejsce zajął nasz Temberski w lecie 1648. Nie był to urząd honorowy; trzeba było dla sprawowania go udać się na 1) Por. akt, ogłoszony w »Annales « na str. 157, z 25 listopada 1650, gdzie Temberski nazwany jeszcze kanonikiem u Wsz. Świętych, z kartką tytułową dziełka Temb ; »Pastor Dhrinae Providentiae .... Casimirus Florianus Dux Czartorius etc.«, gdzie przy dacie wy­dania: >a. 1651 die 29 Januarii« autor tytułuje się już kanonikiem kollegiaty św. Anny. 2) Parę szczegółów powyższych, wyjętych z aktów kościelnych jedlińskich, podaje autor artykułu o Jedlińsku w » Słowniku geograficznym Królestwa polskiego.«

miejsce. Wyraźnie też czytamy w » Liber diligentiarum «, w wykazie z półrocza letniego r. 1648, że Temberski właśnie wtedy »discessit in coloniam;« i z tejże księgi widać zarazem, że nie wykładał wcale aż do końca półrocza letniego r. 1650, widocznie dlatego, że go nie było w Krakowie a bawił w Je­dlińsku. Świadectwem jego pobytu w tej miejscowości i prowadzenia szkoły jest dziełko, wydane w r. 1649 p. t. »Aula Dei etc.«, panegiryk, ułożony na cześć Witowskiego z okazyi poświęcania wzniesionego przezeń w Jedlińsku kościoła. Uroczystość tę, która się odbyła dnia 30 października r. 1649, opisuje Tember­ski także w swoich »Annales« na str.- 130—1, gdzie radzi ciekawym odczytać »Aulam Dei, isti festivitati applicatam per directorem collegii Witoviani «. Poświę­cenia dokonał zaproszony umyślnie sędziwy prymas Maciej Łubieński. Dziełko okolicznościowe Temberskiego rozpoczyna się »odą gratulacyjną « na cześć fun­datora; główną część broszury zapełnia panegiryk prozaiczny, a na zakończe­nie złożyło się 14 krótkich poemacików łacińskich, pochodzących, jak tam po­wiedziano, »a nobili iuventute studiosa collegii Academici Jedlinscensis.« Z dyrekcyi szkoły jedlińskiej ustąpił Temberski najpóźniej w jesieni r. 1650, bo na półrocze zimowe r. 1650/1 został wybrany dziekanem Wydziału filozo­ficznego; był nim wtedy raz jedyny w ciągu swojej działalności profesorskiej 1). Jako dziekan jeździł do Łowicza pogratulować ks. Kazimierzowi Floryanowi Czartoryskiemu nominacyi na biskupa poznańskiego i następnie, obecny przy akcie konsekracyi, wygłosił na jego cześć mowę czy też podał mu wydruko­wany panegiryk wobec licznego zgromadzenia duchowieństwa i świeckich gości 2). 1) W tej części » Liber diligentiarum «, gdzie mieści się także program półrocza, w ciągu którego był dziekanem Temberski, zachodzą właśnie owe przestawienia wykazów z pojedyńczych półroczy, o jakich mówiłem w przypisku 3-cim na str. XI. Znajdując w księdze tej Temberskiego wymienionego jako dziekana w nagłówku wykazu z półrocza, oznaczonego datą: »1650 commutatione niemali «, po którem zaraz następuje wykaz z pół­ rocza « 1650 commutatione aestiva«, możnaby rozumieć, że Temberski był dziekanem w półroczu zimowem r. 1649/50. Zaznaczyłem to już jednak poprzednio, iż uszykowanie pół­ roczy musiało być faktycznie inne i że to półrocze, w którem dziekanem był Temberski, było półroczem zimowem r. 1650/1, a nie r. 1649/50. Potwierdzają tę poprawkę wszystkie inne źródła. Najpierw Temberski mówi sam o sobie w »Annales« na str. 157 i 8, że był dziekanem w październiku i listopadzie r. 1650; dalej jako dziekan jest wymieniony w »Li- ber promotionum« wyd. Muczkowskiego pod datą 30 marca r. 1651 (str. 325); dziekanem mieni go Nucerinus w dziełku: » Flores vernantis Academiae«, opatrzonem tąż samą datą 30 marca r. 1651; i wreszcie jest o Temberskim wzmianka jako o dziekanie pod datą r. 1651 w rękopisie Bibl. Jagiell. (zapiski Radymińskiego) nr. 226 na str. 470. 2) Por. kartę tytułową druku Temberskiego p. t »Pastor Divina providentia . . . Casimirus Florianus Dux Czartorius «, wydanego w Krakowie w r. 1651 (». . . . ad consecra- tionis ritus solennes in frequenti togati ac sagati ordinis confluxu Łovicii porrectus a M. Stanislao Temberski «).

Jako dziekan przewodniczył jeszcze także komisyi egzaminacyjnej Wydziału filozoficznego na dniu 30 marca r. 1651. Od tego czasu pozostawał już w Krakowie aż do jesieni, co najmniej, r. 1657, wykładając regularnie do końca półrocza letniego r. 1655; w wyka­zach »Liber diligentiarum« z obu półroczy następnych tj. zimowego r. 1655/6 i letniego r. 1656 niema o nim wzmianki jako o prelegencie, ale znajdujemy jego nazwisko wymienione na liście profesorów dysputujących z półrocza letniego 1656 1). Wnosząc z treści Roczników, musiał być obecnym w Krakowie podczas oblężenia Krakowa przez Szwedów i rządów szwedzkich w mieście; wiemy też na pewno, że na dniu 18 października r. 1657 wydał w Krakowie penegiryk, poświęcony pamięci zmarłego wtedy biskupa krakowskiego, Piotra Gębickiego p. t. »Fascia lemniscata«. Działalność profesorska Temberskiego skończyła się niezawodnie jeszcze w tym samym roku; bo w zapiskach współczesnego profesora Akademii, Ra­dymińskiego, znajdujemy wiadomość, iż » na dniu 6 listopada 1657 rektor zwo­łał uniwersytet zwyczajnym sposobem na posiedzenie, na którem została Stani­sławowi Temberskiemu nadana kanonia przemyska « 2). W szematyzmie kleru dyecezyi przemyskiej wymieniony jest nasz autor jako wprowadzony na kanonię w r. 1658; dowiadujemy się stamtąd także, że była to kanonia »fundi Buszkowice« i że » ius patronatus « co do niej przysługiwało Akademii krakowskiej już od r. 1506 3). Niewątpliwie więc najpóźniej w ciągu r. 1658 opuścił Temberski Kraków i przeniósł się do Przemyśla: z r. 1659 mamy już źródłowe świadec­two o jego obecności w nowej siedzibie. Jakim był Temberski profesorem? Jak spełniał swoje obowiązki? Jak uczył? Niewiele da się o tem powiedzieć. Wykazałem wyżej, że pilnował wy­kładów dosyć sumiennie, skoro ani jednego półrocza nie opuścił bez uzasadnio­nej przyczyny. Są też w » Liber diligentiarum « krótkie notki, powpisywane niezawodnie rękami dziekanów, które pozwalają nam stwierdzić, że w ogóle rzadko miano mu cośkolwiek do zarzucenia jako prelegentowi. Z dwoma wy­jątkami stale w zachowanych od zniszczenia programach powtarza się po­świadczenie, że » medium et finem habet « t. j. że wykłady skończył porządnie. 1) » Liber diligentiarum « w ręk. Bibl. Jagiell. 220. 2) Ręk. Bibl. Jagiell. nr. 226, str. 712. 3) Por. Cleri dioecesis Premisliensis schematismus pro anno D. 1897, na str. 22. Ani w tem wydaniu ani w tomach dawniejszych, których przejrzałem kilkadziesiąt (z XVIII i XIX w., bo wcześniejszych nie udało mi się widzieć), niema żadnych innych dat z życia Temberskiego prócz przytoczonej powyżej i daty ustąpienia z kanonii czyli raczej śmierci.

 W wykazie z półrocza zimowego 1644/5 zaznaczono nadto wyraźnie, że « legit et disputavit semper diligenter.« Dwukrotnie tylko wytknięto mu, raz że za­niedbał 5, drugi raz, że zaniedbał 6 wykładów. Mniej skorym musiał być Temberski do udziału w dysputach, bo kilka razy spotykamy notę, że albo wcale nie dysputował albo dysputy zaniedbał. Wykłady jego szczególnej wartości zapewne nie posiadały; bo Temberski nie dał się poznać ani jednem dziełem treści naukowej. W całej jego spuściznie literackiej — obok panegiryków, kazań i wywodów genealogicznych — znajdu­jemy tylko krótki program dysputacyi na temat: »Quaestio meteorologica de natura, causis, numero atque motu ventorum« z r. 1645 — rzecz o 3 kartkach druku 40, ułożoną wedle starego, scholastycznego szematu. Co najlepszego na­pisał, to nasze »Annales« — a wykażemy poniżej, że i one nie całkiem ko­rzystnie świadczą o autorze. Widać z nich w każdym razie, że był oczytanym w pisarzach starożytnych i średniowiecznych, w pismach OO. Kościoła i nawet po części w historykach polskich; ale że wiedzą swoją — poza obrębem histo­ryi — nie różnił się od dosyć licznych scholastycznych erudylów naszych z XVII wieku. Dzielił z nimi wszystkie przesądy i przestarzałe poglądy naukowe; wierzył w złe znaki i w astrologiczne przepowiednie, a w swojej » Kwestyi me­teorologicznej « wywodził z powagą, że » słońce sprawuje wiatry wschodnie, Jowisz (planeta) — północne, Mars — południowe, a księżyc — zachodnie.« Nie różnił się więc Temberski zapewne jako prelegent od zwykłej rzeszy na­szych scholastycznych profesorów; o jego ograniczonej uczoności świadczy i to, że przez cały czas profesury nie osiągnął żadnego innego stopnia naukowego prócz doktoratu filozofii, — a dopiero w późniejszych latach życia, jako kano­nik przemyski, uzyskał doktorat także i z prawa. Nie dziw, że Bieżanowski, wspominając o nim, przyznaje mu pewne zasługi nie jako uczonemu, lecz jako mężowi »sprawnemu w działaniu, zręcznemu zawsze, a zwłaszcza niestrudzo­nemu i zaciętemu w obronie praw Uniwersytetu przeciw przemożnej potędze magnatów.« W istocie, widać to z wszystkiego, co wiemy o Temberskim, że jeżeli odegrał bardziej znaczącą rolę w dziejach Akademii, to dzięki samodziel­ności i śmiałości, jakie okazał, mieszając się w zatargi Akademii z władzami zwierzchniemi, a przedewszystkiem z biskupem krakowskim, Piotrem Gębickim. Tę stronę działalności Temberskiego znamy, co prawda, przeważnie z jego wła­snych opowiadań, a więc ze źródła stronniczego; mamy jednak nieco ważnych świadectw z innej ręki, a zresztą i sam Temberski przytacza dokumenta i listy, które pozwalają nam wyrobić sobie przynajmniej o niektórych fazach wypad­ków, w nich przedstawionych, sąd samodzielny.

Nie będę tu opowiadał szczegółowo historyi wszystkich zatargów, które utrzymywały niejako ustawiczny stan wojenny między Akademią krakowską a jej kanclerzem, biskupem krakowskim, przynajmniej w czasie od r. 1647 do 1655, bo byłoby to powtórzeniem znacznej części pierwszych trzech zwłaszcza roczników Temberskiego, które są tu wydane. Odsyłając więc do nich i do in­nych przytaczanych w dalszych przypiskach źródeł po szczegóły, zamierzam zająć się głównie określeniem i oceną udziału samegoż Temberskiego w tych niezbyt chlubnych i niewesołych sprawach 1). Go prawda, należyte spełnienie tego tak ograniczego zadania okazało się niemożliwem bez bliższego wyjaśnie­nia kilku zasadniczych kwestyj, których rozważeniu wypadło mi też poświęcić parę obszerniejszych wywodów. Po raz pierwszy popadł nasz autor w konflikt ze zwierzchnią władzą Akademii z powodu owych bitek między scholarami a dyssydentami krakow­skimi, których widownią była ulica Bracka, cmentarz i kościół Franciszkanów w czerwcu r. 1647. Nie stanowiły one, jak wiadomo, wyjątkowego wypadku: młodzież szkolna krakowska, krewka, burzliwa i niesforna, od dawna znajdo­wała się, że tak powiem, na stopie wojennej z »heretykami « i z miejscową ludnością żydowską, i znanym jest nam cały szereg zajść wcześniejszych, po­łączonych z rozlewem krwi i tak zaciętych, iż wymagały nie tylko interwencyi władz akademickich i grodzkich, ale i samej królewskiej powagi 2). Dowodzą tego surowe edykta Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, wydane w chęci zapobieżenia na przyszłość nadużyciom tego rodzaju 3); nie zdołały one jednak położyć końca całej tej lokalnej anarchii, bo mamy wskazówki, że w pierwszej połowie XVII wieku wypadki zatargów między studentami a ludnością miejską ponawiały się aż nazbyt często. Z dochodzeń Muczkowskiego wynika, że spraw­cami zajść bywali zazwyczaj sami scholarzy, a nierzadko także głównymi w nich winowajcami. W zestawieniu z innymi znanymi wypadkami opisany przez Temberskiego wygląda na wyjątkowy z tego względu, że opierając się na relacyach i aktach, 1) Temberski, mówiąc o sobie w Rocznikach, najczęściej nie wymienia swego nazwi­ska, lecz wyraża się tylko ogólnie: »professor quidam«, » prolessor ille «. Uważne odczytanie pierwszych roczników nie pozostawia jednak żadnej wątpliwości, iż wszystkie sprawy, które autor nasz przypisuje owemu bezimiennemu profesorowi, odnoszą się do niego samego, a mianowicie opisane na str. 30-39, 46-51, 53-9, 78—9 i 156—9. 2) Por. w dziełku Józefa Muczkowskiego » Mieszkanie i postępowanie uczniów krakow­ skich « (Kraków 1842) rozdziały IV i V (str. 43-87). 3) Edykta te ogłosił Muczkowski w przytoczonem wyżej dziełku (Dodatki, strona 109-126). Temberski. Annales. III

wciągniętych do Roczników, wypadałoby cały ciężar winy złożyć na dyssyden­tów i władzę starościńską; na szczęście mamy pod ręką także klasyczne świa­dectwo strony przeciwnej i nadto akta sądu grodzkiego, dotyczące niniejszej sprawy, które umożliwiają nam zajęcie wobec obustronnych relacyj krytycznego stanowiska 1). Wedle opowiadania Temberskiego, informacyi, spisanych przez poszkodo­wanych i treści protestacyi, wniesionej do aktów grodzkich nowokorczyńskich 2), jakoteż pozwów, wpisanych do aktów grodzkich krakowskich 3), trzydniowe bójki (z 5—7 czerwca) skończyły się krwawo: dwóch studentów zginęło, kil­kunastu odniosło cięższe lub lżejsze rany; znacznych obrażeń ciała doznało 1) Świadectwo strony przeciwnej znajduje się w » Kronice zboru ewangielickiego krakowskiego « napisanej » przez X. Wojciecha Węgierskiego, w tymże zborze Słowa Bożego kaznodzieję i zborów dystryk. krakow. seniora R. P. 1651 «, a wydanej z rękopisu w r. 1817. W temto dziełku świadka naocznego poświęcony jest dosyć obszerny ustęp opisowi zajść z r. 1647 (na str. 110—113) i drugi historyi całego spowodowanego niemi procesu (str. 113—116). W przedmowie zaznaczył Węgierski, że nie oddał pracy do druku, bo ogłaszać ją » niebezpieczna «; » tedy teraz tylko « — są jego słowa — » własną ręką onę przepisawszy na lichej osoby mojej pamiątkę, do skrzynki kościelnej ją podawam «; wyraził jednak na­dzieję, że » za czasów bespieczniejszych i wolniejszych « znajdzie się ktoś, co rękopis ogłosi (nadzieja ta doznała urzeczywistnienia dopiero w bieżącym wieku dzięki Samuelowi Bandtkiemu, który wydał » Kronikę «, co prawda, bez wymienienia swego nazwiska). Oprócz relacyj Temberskiego i Węgierskiego i aktów, przez obydwu ogłoszonych, ważnych danych dostarczyły akta grodzkie krakowskie. W księgach grodzkich z r. 1647 znalazłem mianowicie: 1) dwie relacye pozwów, wydanych na żądanie Akademii przeciw mieszczanom i dowódcom żołnierzy ze straży wojewodzińskiej i grodowej (Liber relationum, nr. 73); 2) dwa dekreta sądu grodzkiego w sprawie między Akademią a mieszczanami i między Akademią a oskarzonymi szlacheckiego pochodzenia (Liber decretorum, nr. 168); 3) w obu dekretach przytoczono teksty » propozycyj « czyli oskarżeń strony pozywającej. — Nie miałem natomiast żadnych aktów z dalszych faz procesu tj. z czasu, kiedy sprawa od sądu grodzkiego przeszła do sądów asesorskich królewskich. Go do tych dalszych faz opie­ram się więc tylko na relacyach Węgierskiego i Temberskiego. Węgierski przytacza, co pra­wda, jeszcze jeden ważny dokument, mianowicie akt »kwitacyi«, mocą którego cały zatarg ostatecznie został załagodzony. 2) Annales, str. 22-37. 3) Pozwy i podana w dekrecie grodzkim relacya z przebiegu rozprawy, która się odbyła w grodzie 12 sierpnia, w małej tylko mierze przydały mi się do wyjaśnienia rzeczy­ wistego przebiegu zajść czerwcowych: w pozwach bowiem »delatorowie« przedstawiają sprawę ze swego stronniczego stanowiska, w sposób całkiem zgodny z treścią protestacyi, wniesionej do aktów grodzkich nowokorczyńskich (której tekst podaje Temberski), a w toku rozprawy sądowej z dnia 12 sierpnia dyskusya między stronami toczyła się prawie wyłącznie około kwestyj formalnych, a nie dotykała prawie wcale zasadniczego zatargu. Plenipotent oskarzonych raz tylko jeden sięgnął do dziejów zajść czerwcowych, aby stwierdzić ogólni­ kowo, iż » tumult wywołali a raczej wznowili « samiż oskarzyciele. Żadnej reprotestacyi oska­ rzonych wśród aktów grodzkich krakowskich nie znalazłem. Akta powyższe dostarczają natomiast ważnego materyału do wyjaśnienia przebiegu samegoż procesu (jak to poniżej okażę).

także kilku mieszczan i ludzi ze służby klasztornej. Ogółem rannych miało być 24 osób 1). Powód do zatargu dali — jak przyznaje nasz autor 2) — scholarzy, obrzuciwszy błotem i kamieniami kamienicę, zwaną Thory, własność mieszcza­nina tego nazwiska, przy ulicy Brackiej. Dyssydenci krakowscy widocznie od dawna czuli się zagrożonymi, bo na dwa tygodnie przedtem uzyskali od woje­wody krakowskiego, Stanisława Lubomirskiego, straż wojskową dla swego bes­pieczeństwa 3). Toteż na napad studentów odpowiedzieli zbrojnym odporem, a do bójki, która się wywiązała, wmieszał się najpierw oddział wojska, we­zwany na pomoc z pod » kamienicy wojewodzkiej « (niezawodnie z pod pałacu spiskiego, który był w XVII wieku w posiadaniu Lubomirskich), a potem i straż grodowa. Wszystkie świadectwa, przytoczone przez Temberskiego, kładą nacisk na okoliczność, że scholarzy byli bezbronni; nie przeczą jednak, iż pierwszego dnia posługiwali się w bójce kamieniami 4). W następnych dwóch dniach nato­miast stroną zaczepną mieli być żołnierze i » heretycy « z miasta. Spokój przy­wrócony został dopiero trzeciego dnia, 7 go czerwca, gdy straż starościńska pewną liczbę studentów ujęła i osadziła w więzieniu zamkowem 5). Nieco inaczej przedstawia przebieg tych samych zajść Węgierski 6). Nie garstka żaków, ale tłum, z kilkuset ludzi złożony, któremu przewodzili studenci, miał dać początek bójce. Kamienica Thory przy ulicy Brackiej była z góry upatrzonym celem wyprawy tego tłumu. Gdy jeden ze studentów wyznania ewangielickiego uprzedził mieszkańców wczas o grożącem im niebespieczeństwie i spowodował zamknięcie bramy domu już prawie w oczach napastników, » hultajstwa, między tym i z studentami swawolnymi, do kamienicy onej przy­padłszy, kamieńmi wprzód jako gradem na kamienicę z różnych stron, osobliwie do drzwi i do okien, które cale powybijali, ciskać poczęli, — podczas którego szturmu jeden z onej kupy student, który najwścieklej inszych pobudzając, następował, nie wiedząc skąd postrzelonym będąc, tamże zabity najpierwej poległ.« A więc napad był wykonany z premedytacyą i gwałtowniej­szy, niż to przedstawia Temberski (wedle którego zaledwie 9 uderzeń kamie­niami miało miejsce!); ale z drugiej strony trzeba zwrócić na to uwagę, że i Węgierski nie dopatrzył się wśród napastników nikogo uzbrojonego, a przecież 1) Annales, str. 23, 29 i 33-5. 2) Annales, str. 28. 3) Annales, 1. s. cit. 4) Annales, str. 23 i 32. 5) Annales, str. 37. 6) Kronika zboru, str. 110-113.

przyznaje, że jeden że studentów zginął od strzału z broni palnej, zanim jeszcze wojsko z pomocą napadniętym nadbiegło. Widocznie więc strzał padł z kamie­nicy Thory albo z jakiejś sąsiedniej, zamieszkałej przez ewangielików. »Potym, widząc ona swawolna kupa «, — opowiada dalej Węgierski — » że drzwi dolne do kamienice obwarowane były, niektórzy z nich drągami wrota wyważali i onych dobywali, niektórzy zaś rynnę, na ulicy leżącą, wziąwszy, zdaleka się z nią zapuszczając, wielkim impetem i mocą oną jako taranem niejakim drzwi do kamienicy wybijali, chcąc takowym gwałtownym szturmem dobyć się do kamienice.« Zanim jednak drzwi wyważyli, jeden ze świadków napadu dał znać o tumulcie dragonom wojewody Lubomirskiego, » którzy pod kamienicą wojewodziną stali « (pod pałacem spiskim, jak przypuszczam). » Zarazem kapi­tan z dragonami swemi przypadli pod ten czas właśnie, gdy trzeci raz rynną ową we drzwi uderzali; których zdaleka ujrzawszy, rynnę porzuciwszy, na cmentarz franciszkańskiego kościoła uciekali, kamieńmi na dragony ciskając, tak, że niektórych ranili. Zaczym kapitan strzelać do nich dragonom rozkazał i tamże zaraz dwu przed kościołem postrzelili. Piechota też zamkowa strzelanie usłyszawszy, z rotmistrzem swym z zamku przypadli, drugą stroną cmentarza onego z tyłu natarli na onę hałastrę, tamże kilku ranili i on tumult rozegnali.« Na tem skończyły się zajścia z dnia pierwszego; bo gromadziły się jeszcze wprawdzie tłumy w różnych stronach miasta, ale dragonom udało się je wszystkie porozpędzać. Następnego dnia — wedle Węgierskiego — studenci znowu wystąpili za­czepnie, raz jeszcze zgromadziwszy się pod kamienicą Thory i jąwszy obrzucać ją kamieniami. Przyszło do ponownej interwencyi kapitana i » kilku dragonów «; tłum został wyparty do franciszkańskiego kościoła, »skąd gdy studenci na dragany kamieńmi ciskali, kilka draganów przeciwko drzwiom kościelnym za nimi wystrzelili; lecz żadnego nie uszkodzili, tylko kule w murze kościelnym niektóre zostały.« Mieli tegoż dnia studenci czynić napaści także na parę innych ka­mienic kupców krakowskich; w dwóch powybijali okna, w jednej drzwi do piwnicy wyłamali i szkodę niewielką w niej wyrządzili. Jeszcze i trzeciego dnia, co więcej, ponowili szturm do kamienicy Thory; ale » piąci drabów z mu­szkietami « wystarczyło, aby ich rozegnać. Następuje dalej u Węgierskiego opis pogrzebu Koiszowskiego i okoliczności, jakie mu towarzyszyły, — mniej więcej zgodny z relacyą Temberskiego; autor przyznaje, że gdy studenci na ulicy » powoływali o zabitego «, » czterej dragani z muszkietów za nimi na postrach wystrzelili, którym strzelaniem przestraszeni, wiele ich od trumny i procesyej pogrzebowej uciekali.« Na tem skończyły się zajścia w samem mieście Krakowie;

ale ekscedenci jeszcze nie spoczęli. Zwrócili się na Kleparz i na Kazimierz i tutaj kilka mieszkań, sklepów i kramów, należących do innowierców, splą­drowali. Dopiero ulewne deszcze i ciemne noce, jakie nastąpiły, położyły koniec zaburzeniom. W opowiadaniu Węgierskiego rzecz przedstawia się, jak widzimy, w isto­cie inaczej, niż u Temberskiego: ale i z odczytania tej relacyi z przeciwnego obozu wynosi się to wrażenie, że w niniejszym wypadku przecież więcej winy było po stronie mieszczan dyssydentów i policyi grodowej, niż po stronie stu­dentów. Węgierski nie wylicza wprawdzie tylu rannych i zabitych, co Temberski: ale w każdem razie przyznaje, że jeden z pośród młodzieży zginął od kuli i dwa razy po kilku było ranionych, chociaż zresztą aż nazbyt widocznie sili się na to, aby winę swoich współwyznawców i ich obrońców umniejszyć. Nie wie zaś nic o tem, aby któryś z tych jego współwyznawców poniósł jakąkol­wiek szkodę na ciele; nie śmie twierdzić, aby studenci posługiwali się w bójce czem innem, jak kamieniami, i raz tylko wspomina, że » niektórych « dragonów ranili, ale żadnego z poszkodowanych nie wymienia. W przytoczonych przez Temberskiego aktach znajdujemy natomiast wyliczone wszystkie ofiary tumultu ze szczegółowym opisem uszkodzeń i ran, jakich doznały 1); autor nasz twier­dzi nadto stanowczo, z wezwaniem Boga na świadka, że nikt z przeciwnej strony nie został raniony 2). Trudno podejrzywać, aby w tych danych było dużo zmyślenia lub przesady: bo przecież o liczbie i stanie ranionych mógł urząd grodzki przekonać się w każdej chwili naocznie. Nie obeszło się zaś za­pewne bez jakichś nadużyć, bez wybryków zbytniej gwałtowności i porywczości po stronie ewangielików i interweniującej straży grodowej, jeśli wpośród nich nikt prawie nie poniósł szwanku, a po stronie przeciwnej dwie osoby straciły życie, — dwadzieścia kilka odniosło rany. I trzeba wiedzieć, że byli to prze­ważnie młodzi chłopcy w wieku od lat 13 do 20! 3). Wszystkie powyższe dane wskazują na to, że znaczna przewaga liczebna znajdowała się po stronie dys­sydentów. Mówi wprawdzie Węgierski o tłumie z kilkuset ludzi złożonym, który miał wykonać atak na kamienicę Thory, ale w relacyach jego o zajściach z dni następnych zastanawia, że w każdym razie interwencya » kilku draganów « wy­starczała, aby zastęp młodzieży zmusić do ustąpienia albo rozpędzić. Nie było więc, zdaje się, napastników tak wielu, jakby wnosić można z pierwszych słów 1) Annales, str. 33-6. 2) Tamże, str. 29 i 54. 3) Wiek każdego z ranionych studentów oznaczył Temberski w swoim akcie protestacyi (Annales, str. 33—6).

relacyi Węgierskiego, podczas gdy Temberski czuł się w prawie zapozwać przed sąd imiennie 26 mieszczan i kilku starszych wojskowych, którzy mieli stać na czele czterechset przeszło żołnierzy. Czy ta straż grodowa, złożona z ludzi do­rosłych i dobrze uzbrojonych nie mogła była położyć tamy ekscessom, poczę­tym przez niedorostków, — bez użycia broni siecznej i palnej i bez poranienia tylu osób? Na to trudno odpowiedzieć stanowczo wobec samych świadectw stronniczych: ale o ile z tych świadectw wymiarkować można, więcej względów usprawiedliwiających przemawia w niniejszym razie za studentami, aniżeli za stroną przeciwną. Nie da się zaprzeczyć, że scholarzy byli głównymi sprawcami zajść, ubolewania i nagany godnych; ale nie da się też zaprzeczyć, że byli ró­wnież ich głównemi ofiarami — zbyt ciężko dotkniętemi i pokaranemi za niepomiarkowaną swawolę. Jeżeli sam rezultat zatargu, kwawy po jednej tylko stronie, zdaje sie wskazywać na to, że druga strona uczestnicząca musiała się dopuścić jakichś nadużyć, to jeszcze większego prawdopodobieństwa nadaje powyższemu domysłowi uderzająca w oczy okoliczność, iż wojewoda krakowski, Lubomirski Stanisław, zbyt widocznie starał się później stawać na przeszkodzie rozgłoszeniu całej sprawy i bezstronnemu jej rozsądzeniu przez władze kompe­tentne 1). Jest faktem, że urząd grodzki krakowski nie chciał przyjąć do aktów protestacyi Akademii i inszych oskarżycieli 2): a szczegół to prawdziwy, bo gdyby nie było takiej trudności, pocóżby protestujący potrzebowali się udawać aż do aktów grodzkich nowokorczyńskich? Jest także rzeczą pewną, ze Tem­berski, który najgorliwiej pracował nad tem, aby nie dopuścić do zatarcia całej sprawy, spotykał się, jak twierdzi; z tej właśnie przyczyny z niezbyt usprawiedliwionemi szykanami ze strony biskupa krakowskiego, działającego niezawodnie w ścisłem porozumieniu z wojewodą. Zdaje się, że względy na biskupa i wo- 1) Tu muszę nadmienić, że zarówno w relacyach Temberskiego, jak i Węgierskiego, spotykamy się stale tylko z osobistością Stanisława Lubomirskiego, wojewody krakowskiego, a niema w nich żadnej wzmianki o Jerzym Lubomirskim, synu Stanisława, jakkolwiek w r. 1647 był on już faktycznie starosta krakowskim. (W aktach grodzkich krakowskich z r. 1647 występuje Jerzy stale jako starosta; starostwo objął z rąk ojca w r. 1646, jak wy­kazuje Szajnocha w dziele: » Dwa lata dziejów naszych «. Dzieła, t. IX, str. 13—14); co więcej, Węgierski mieni Stanisława L. pod rokiem 1647 wojewodą i starostą krakowskim (Kronika, str. 113). Wytłomaczyć to łatwo okolicznością, iż póki żył wojewoda Stanisław, władza starościa tylko « de nomine « znajdowała się w rękach Jerzego, a faktycznie rządził w starostwie po dawnemu wojewoda, do którego woli młody syn snać we wszystkiem się stosował. Wojewoda wpływał też widocznie osobiście na cały przebieg sprawy z Akademią, do której Jerzy się nie mieszał; dlatego nie wspominają go wcale ani Węgierski ani Temberski. 2) Annales, str. 30 i 37.

XXIII jewodę działały także onieśmielająco na grono profesorów Akademii; autor nasz przynajmniej utrzymuje, że na zgromadzeniu, zwołanem przez rektora po czerwcowych zajściach, nikt nie podniósł głosu za wprowadzeniem sprawy na drogę sądową1). On tylko sam jeden — jak zapewnia— nie dał się zastraszyć i zdołał swoją inicyatywą pobudzić zarząd Akademii do działania wbrew woli i wpływom obu potentatów krakowskich. Gdy jednak przedstawiciele Akademii udali się na dniu 17 czerwca do grodu krakowskiego, aby wnieść protestacyę przeciw rzekomym gwałtom dyssydentów i nadużyciom straży grodowej, urząd grodzki odmówił przyjęcia tego aktu i t. zw. obdukcyi sprawy przeprowadzić nie chciał. Zgłaszali się profesorowie w takim samym celu jeszcze dwukrotnie później; 22 i 26 czerwca — ale zawsze bezskutecznie 2). A tymczasem miejscy uczestnicy tumultu, dyssydenci, nie zasypiali sprawy. » Za instancyą ś. p. JMP. Stanisława Lubomirskiego, wojewody i starosty kra- 1) Tamże, str. 30—1. 2) Annales, str. 30—1 i 37. — Tu zaznaczam z góry, że Temberski dalszy przebieg procesu Akademii z dyssydentami przedstawia w Rocznikach w sposób dosyć niedokładny, a tu i ówdzie nawet bałamutny i wprost sprzeczny ze znanymi skądinąd niezawodnymi faktami. I tak zaraz co do pierwszej fazy procesu, z relacyi, w Rocznikach podanej, wnosićby należało, że komisya królewska, o której będzie mowa zaraz poniżej, rozpoczęła swoje czynności dopiero po wniesieniu przez zarząd Akademii protestacyi do aktów grodzkich nowokorczyńskich, po odbyciu pierwszej rozprawy sądowej na dniu 12 sierpnia i po powrocie Temberskiego z podróży do Grodna. (Por. Annales, str. 38—9 i str. 45—7. Ów » quidam professor «, o którym jest wzmianka na str. 46, że wrócił właśnie z Grodna, to z całą pewno­ścią sam Temberski). Tymczasem na podstawie innych źródeł, a przedewszystkiem aktów grodz­kich krakowskich, można stwierdzić stanowczo, że rozprawa w grodzie odbyła się dopiero po rozwiązaniu owej komisyi, że więc komisya królewska skończyła czy też zawiesiła swoje czynności niewątpliwie przed 12-tym sierpnia; bo podczas rozprawy z tego dnia, w grodzie, występował plenipotent mieszczan przeciw akademikom z zarzutem, że « iudicium hoc commissoriale delegatura, cui ex nexu privilegii etc. subesse tenebantur, floccipenderunt, spreverunt, repudiarunt etc « (Por. dekret sądu grodzkiego z 12 sierpnia w »Liber decretorum « nr 178) Podobnież i Węgierski wyraźnie podaje w swojej Kronice (str. 113—14), że najpierw zjechała komisya i przeprowadziła » inkwizycyą strony tego tumultu «, a dopiero » po skończeniu tej komisyej panowie akademicy dali urzędowi grodz­kiemu i naszym akcyą, w pozwy nakładłszy dziwnych i kłamliwych potwarzy etc.« Jest także rzeczą wątpliwą, aby Temberski odbył podróż do Grodna w sprawie pro­cesu przed rozpoczęciem czynności komisyi. Nie mógł on wyjechać z Krakowa wcześniej, jak w drugiej połowie sierpnia, a więc nawet już po odbyciu rozprawy w grodzie. W ciągu lipca nie mógł być u króla w Grodnie, bo wyjazd Władysława IV z Warszawy ku Litwie nastąpił dopiero 10 sierpnia t. r. (Por. w dziele mojem p. t. » Plany wojny tureckiej Wła­dysława IV « ust. na str. 327 i 329). W pierwszej połowie sierpnia musiał także bawić w Krakowie, bo w dekrecie sądu grodzkiego z 12 sierpnia wymieniony jest jako obecny przy rozprawie z tegoż dnia w grodzie. Król, wyjechawszy w sierpniu z Warszawy, udał się wprost do Grodna i zabawił tam do pierwszych dni października; dopiero więc naj­wcześniej w drugiej połowie sierpnia mógł mieć Temberski posłuchanie u króla w tamtem mieście.

kowskiego «, — powiada Węgierski 1) — « gorliwego alias katolika rzymskiego, ale oraz sprawiedliwości i pokoju pospolitego obrońcę i stróża dobrego «, spra­wili to, że » świętej pamięci król Władysław IV zesłał do Krakowa PP, komi­sarzów, ludzi zacnych, tak stanu rycerskiego, jako i duchownego, którzy w ratuszu krakowskim inkwizycyą strony tego tumultu odprawowali nie bez znacznego kosztu naszych ewangielików, w Krakowie mieszkających. « Trzeba było w istocie nadzwyczajnego wypadku albo czyichś usilnych i wpływowych starań, aby zniewolić króla do wydania tego dosyć wyjątkowego zarządzenia. Go do sądów komisarskich znajdujemy następujące wyjaśnienie we wpisanym do konstytucyj » Postępku prawnym skróconym« z r. 1611: »Te extraordinarie z kancelaryi naszej dają i ci ex autoritate Regia unius actus iudices: i dlatego tego sądu dylacye i prorogacye żadne nie bywają. « Jest w tymże » Postępku « zaznaczone, że sądy komisarskie delegował król dla wypadków czterech kate­goryi, a w szczególności dla spraw » między mieszczany i poddanymi naszymi (t. j. królewskimi) z pozwów i dekretów « 2). W niniejszym wypadku powodo­wał królem niezawodnie głównie wzgląd na Akademię, której krwawe zatargi z nienależącymi do niej obywatelami Rzeczypospolitej wedle edyktów Zygmunta Augusta z r. 1570 i Stefana Batorego z r. 1578 (jak to niżej okażę) tylko przez samych królów lub przez delegowanych umyślnie ich zastępców czyli komisa­rzy sądzone być mogły. Do komisyi, mającej się zająć sprawą zajść krakow­skich z r. 1647, wyznaczył Władysław IV Zebrzydowskiego, miecznika koron­nego, Achacego Przyłęckiego, kasztelana oświęcimskiego, Franciszka Dębińskiego, podkomorzego krakowskiego, Hieronima Śmietankę, podstarościego krakowskiego, i Zygmunta Sulińskiego, opata przemęckiego 3). Listy komisarskie, wzywające obie strony do stawienia się przed komisyę, wyszły z Warszawy 7 lipca 4); poczem tegoż samego jeszcze miesiąca 5) komisarze przystąpili do spełnienia włożonej na nich powinności. Nie wiadomo dokładnie, którego dnia, ale w każ­dym razie przed sierpniem » ufundowali jurysdykcyę « na ratuszu krakowskim, 1) Kronika, str. 113. 2) Volumina legum, t. III (wyd. z r. 1735), str. 74. Muszę tu zauważyć, że Mcche- rzyński w dziełku » 0 magistratach miast polskich « pomieszał zupełnie »sąd komisarski sześciu miast « z »sądem komisarskim królewskim «, uważając mylnie pierwszy za identyczny z drugim (stąd bałamutność jego danych na str. 162—6). 3) Annales, str. 46. 4) Annales, str. 39. 5) Wykazałem już przypisku drugim na str. XXIII, że komisya królewska musiała się zebrać przed wytoczeniem sprawy w grodzie; a ponieważ pozwy do grodu mają datę 2 sierpnia, rozprawa zaś sama odbyła się 12 sierpnia, więc komisya niezawodnie spełniła swa powinność jeszcze w ciągu lipca.

xxv w obecności czterech profesorów Akademii 1). Przeprowadzili »inkwizycyę« 2), ale dalej posunąć się nie mogli, bo zaraz u wstępu stanęły im na przeszkodzie trudności, nasuwane przez samychże oskarzycieli. Z porady bowiem Temberskiego wystąpił zarząd Akademii z »reklamacyą« przeciw czynnościom komisyi, tak z powodu niewłaściwego rzekomo jej składu, jak i nieprawidłowego postę­powania. Wedle zdania naszego autora komisya powinna była fundować jurys­dykcyę nie na ratuszu, siedzibie władz miejskich, którym akademicy nie podle­gali, lecz na jakiemś miejscu neutralnem; i nie mógł w niej zasiadać pod­starości krakowski jako interesowany w procesie 3). Temberski zapewnia, że wobec powyższej »reklamacyi« komisya przerwała swoje czynności i « sędziowie się rozeszli« 4). Widać z wszystkiego, co wiemy o początkowym przebiegu sprawy, że zarządowi Akademii, a przedewszystkiem Temberskiemu, chodziło o to, aby sprawa ta dostała się pod sąd trybunału koronnego. Trybunał był sądem wyż­szej instancyi; aby doń doprowadzić jakąś sprawę, trzeba ją było przeprowa­dzić wprzódy przez jakiś sąd niższej instancyi. Najzwyklejsza droga do trybu­nałów szła przez sądy grodzkie. Zarząd Akademii postanowił przeto, ciągle za radą Temberskiego, pozwać mieszczan i innych uczestników tumultu do grodu. Protestacyę przeciw rzekomym gwałtownikom zaniesiono 1-go sierpnia do aktów grodzkich nowokorczyńskich 5); urząd natomiast grodzki krakowski, który od- 1) Annałes, str. 46 (naturalnie, na datę, u Temberskiego mylną, zważać nie trzeba). 2) Plenipotent mieszczan wypominał akademikom przed sądem grodzkim, że podczas inkwizycyi przed komisya nie zdołali przeprowadzić dowodu winy oskarzonych, ani nie ośmielili się poprzeć swoich zażaleń « świadectwem uczciwych ludzi« (fatebimur ... nullum nocuum ex ea inquisitione, quae per commissarios S. R. Mtis eo nomine delegatis expedita est, sufficienter deductum, in quorum conspectu quaerulantes cum suo collegio, diffidendo suae causae, prout parere, ita in hoc obortum, quo cilatos frivole onerant, proborum viro- rum testimonio confirmare, uti materiam in alios confictam, non sunt ausi . . . .« Dekret s. grodz. 1. s. cit). Ile na tem twierdzeniu plenipotenta było prawdy, stwierdzić nie sposób, bo akademicy nic na jego zarzut nie odpowiedzieli; a jest to jedyny szczegół o przebiegu »inkwizycyi«, przeprowadzonej przez komisye (Temberski wcale o »inkwizycyi« w relacyi swej nie wspomina). 3) Nie przytaczam wszystkich argumentów, z jakiemi rzekomo, wedle relacyi Tember­ skiego, mieli występować przedstawiciele Akademii; bo Temberski wkłada im między innemi w usta zarzut, że komisya stanęła w kolizyi z rozpoczętą już w trybunale akcyą sądową. Ten zarzut chyba dorobił Temberski sam później: bo wedle przytoczonych wyżej danych w chwili, kiedy komisya fundowała swoją jurysdykcyę na ratuszu, nie odbyła się jeszcze rozprawa w sądzie grodzkim, od którego dopiero apelacya szła do trybunału. 4) Annales, str. 47. Por. także luźne wzmianki w dekretach sądu grodzkiego z 12 sier­pnia, z których część już wyżej przytoczono; jakoteż wzmianki w » Kronice « Węgierskiego na str. 113. 5) Por. tekst i datę protestacyi u Temberskiego na str. 3L--7. Temberski, Annales. IV

mawiał przyjęcia tej protestacyi do swoich aktów, nie zabraniał wytoczenia sprawy przed swoim sądem, owszem, zaraz następnego dnia, 2 sierpnia, zawe­zwał wskazanych przez oskarzycieli uczestników tumultu formalnymi pozwami, wydanymi w imieniu starosty krakowskiego, Jerzego Lubomirskiego, do stawie­nia się w grodzie « ad terminum quaerelarum seu iudicii causarum « w dniu 9 sierpnia albo w innym późniejszym, na który z porządku sprawa z Akademią przypaśćby miała 1). Osobno, w 32 pozwach, powołani zostali mieszczanie, osobno, w jednym pozwie, dowódcy żołnierzy wojewodzińskich i grodowych, szlacheckiego pochodzenia. Jednych i drugich obwiniali skarzący (t. j. zarząd Akademii) o jedne i te same przewinienia, w tych samych mniej więcej sło­wach, jakiemi zarzuty przeciw nim wyrażone są w protestacyi, ogłoszonej po­niżej w roczniku z r. 1647; rzecz charakterystyczna, że żołnierzy, a raczej ich dowódców oskarzono nie o nadużycie władzy urzędowej, policyjnej, lecz jakby ludzi prywatnych o samowolnie popełnione gwałty i występki. Wypada mi tu nadmienić, że pozwanie »ad terminum quaerelarum seu iudicii causarum« wska­zywało, iź sprawa miała się dostać pod sąd t. zw. roków sądowych t. j. pod sąd starościński i urzędu grodzkiego zarazem (zakres jurysdykcyi takiego sądu, któremu musiał przewodniczyć sam starosta albo jego » surrogator«, był szerszy niż zwykłego sądu grodzkiego) 2). W dniu 9 sierpnia, oznaczonym w pozwach, spadła sprawa widocznie z po­rządku dziennego, bo dopiero 12-go t. mies. wniósł woźny grodzki do aktów, relacyę o pozwach, poczem przyszło do rozprawy sądowej najpierw z oska­rzonymi mieszczanami, następnie z podsądnymi szlacheckiego pochodzenia 3). W imieniu Akademii wystąpili jako »delatorowie« oprócz Temberskiego czterej inni profesorowie i dwóch doktorów filozofii; w imieniu oskarzonych, którzy się osobiście nie stawili 4), jako plenipotent mieszczan Wojciech Górnicki, jako za- 1) Por. teksty dwóch pozwów w dekretach sądu grodzkiego z 12 sierpnia (Liber decret., nr. 168) i relacyę woźnego grodzkiego o doręczeniu pozwów — z 12 sierpnia (Liber relat., nr. 73). 2) Por. w « Postępku prawnym skróconym « z r. 1611 (Volum. legum, t. III) ust. na str. 72—4. 3) Przebieg obu rozpraw opowiedziany jest w dekretach sądu grodzkiego z 12 sierpnia (Liber decretorum, nr. 168). 4) Temberski wspomina o rozprawie w grodzie na str. 38 — 9, ale przedstawia ją w kilku szczegółach w fałszywem świetle. Przytacza tekst jakiejś propozycyi, którą rzekomo miał wygłosić przed sądem grodzkim, niezgodnej wcale co do osnowy z propozycyą, przyto­czoną w akcie dekretu grodzkiego; twierdzi też, że oskarzeni stawili się przed sądem tłumnie (gregatim), podczas gdy z treści dekretów wynika, że żaden z oskarzonych w sądzie osobiście nie stawał, lecz zarówno mieszczan, jak i dowódców wojska zastępowali sami ich pełnomocnicy.

stępca szlacheckich podsądnych Jan Chrząstowicz. Skarzący skorzystali zaraz przy pierwszej rozprawie z faktu nieobecności oskarzonych mieszczan, aby za­żądać « oddalenia i usunięcia « ich zastępcy, jako rzekomo » nihil in commissis ab iisdem habentem impertinentem intrusorem «, a uznania obecności samej tylko strony skarzącej i przeprowadzenia z nią procesu. Plenipotent po­zwanych zaś ze swojej strony wystąpił z całym szeregiem ekscepcyj przeciw skarzącym: najpierw z tą, że niesłusznie zanieśli skargę na mieszczan o wy­wołanie tumultu, którego sami byli sprawcami; dalej, że zapozwali mieszczan przed sąd grodzki, jakkolwiek obywatele miejscy wedle jego twierdzenia z pod sądownictwa grodzkiego byli z prawa wyjęci; że wreszcie żaden z « akto­rów «, w pozwie wymienionych, a zwłaszcza główny oskarzyciel, rektor Akade­mii, nie stawił się przed sądem; i dla tych powodów żądał znowuż, »aby po­zwani zostali albo uwolnieni od terminu albo odesłani do swej władzy kompe­tentnej «. Sąd grodzki wydał orzeczenie tej treści: pełnomocnika mieszczan dopuścił do obrony, na wszystkich zaś » aktorów świeckich « nakładał obowiązek, aby się osobiście stawili przed sądem. Orzeczenie to nie przypadło do smaku skarzącym. Przedstawiciele Akade­mii wnieśli niezwłocznie » mocyę «, t. j. odwołali się od niesłusznego rzekomo dekretu do trybunału, pozywając podstarościego krakowskiego i żądając odesła­nia sprawy do regestru « recentium criminum compositi iudicii.« 1). Tu dodaję wyjaśnienie, że (wedle definicyi prof. Balzera) » mocya uzasadniała spór strony niezadowolonej wyrokiem sędziego z tymże właśnie sędzią, polegała na twier­dzeniu, że uprawnienie strony naruszonem zostało z winy tego ostatniego « 2). Żądaniu delatorów sprzeciwił się stanowczo pełnomocnik oskarzonych. Mocya do trybunału była wedle jego zdania » niedopuszczalną «: » najpierw, ponieważ strona skarząca winna odpowiadać przed sądem, właściwym oskarzonemu (quia actor sequitur forum rei), a zapozwani, jak do odpowiadania przed swoją tylko władzą, tak też do uznawania apelacyi od dekretu tejże władzy tylko za dworem J. Kr. Mci P. N. M. byli obowiązani «; a nadto dla tej przyczyny, iż król, powierzając sprawę do rozsądzenia komisyi, tem samem wyprzedził interwencyę wszelkich innych władz sądowych (» quod S. B. Mtas commissione praeoccupavit hanc actionem «) — »do tej zaś jurysdykcyi (komisarskiej) urzę­dowi grodzkiemu wdzierać się nie wolno, jako do tej, dla której obie strony, tak skarząca z prawa przywilejów i wyżej wspomnianej ordynacyi (Stefana 1) Stąd i cały dekret sądu grodzkiego nosi napis: »Inter Academiam Cracoviensem et dissidentes a religione motio.« 2) Balzer: Geneza trybunału koronnego, str. 78.

Batorego), jak i pozwani również od J. Kr. Mci P. N. M. zachowani i wyłą­czeni zostali.« Specyalnie uważał także za niewłaściwe odesłanie sprawy do tego wydziału sądów trybunalskich, pod który podciągnąć by ją chcieli akade­micy sposobem mocyi; sprawa bowiem, w toku będąca, pod dział spraw »compositi iudicii « nie podpadała. Dla tych wszystkich powodów żądał plenipotent mieszczan, aby sprawy do trybunału wcale nie odsyłać. Sąd grodzki nie uwzględnił tych argumentów strony oskarzonej, przychy­lił się natomiast w zasadzie do życzenia oskarzycieli, przyzwalając na odesłanie sprawy do trybunału; ale nie zgodził na przydzielenie jej do regestru »recentium criminum compositi iudicii « jak tego żądali delatorowie, lecz » inter causas recentium criminum mixti fori «, — przyczem zaraz wyznaczył termin wywołania sprawy w trybunale. Wypada mi tu znowuż wyjaśnić znaczenie ostatnich wy­razów. Trybunał składał się, jak wiadomo, z pewnej liczby deputatów świeckich i duchownych; stosunek jednak liczby świeckich do duchownych, jacy zasiadali w sądzie w pojedynczych wypadkach, bywał zmienny i zmieniany stosownie do tego, jaką sprawę miano rozsądzać. Sądzili albo sami deputaci świeccy albo deputaci świeccy i duchowni razem, — i to albo w takim składzie, że obok sześciu duchownych zasiadało tylko tyleż deputatów świeckich albo obok sześciu duchownych wszyscy świeccy, ile ich było w trybunale. Skład mieszanego sądu stosowano, jak powiedziałem, do materyi sądowej; odpowiednio do tego, czy sprawa wkraczała więcej lub mniej w sferę stosunków kościelnych, interesów osób duchownych i t. p., przeznaczano ją do osądzenia trybunałowi, złożonemu przy sześciu duchownych z większej lub mniejszej liczby deputatów świeckich. Sprawy obu powyżej wymienionych kategoryj należały do regestru spraw du­chownych (causarum spiritualium) i podlegały sądom o mieszanym składzie; w szczególności » causae recentium criminum compositi iudicii « były sądzone przed trybunałem, złożonym z sześciu deputatów duchownych i sześciu świec­kich; sprawy »mixti fori « — przed trybunałem, złożonym z sześciu deputatów duchownych i ze wszystkich świeckich 1). Orzeczenie sądu grodzkiego wywołało cały szereg protestacyj i reprotestacyj. Przeciw odesłaniu sprawy do regestru » mixti fori « zaprotestowali przed­stawiciele Akademii. Urząd grodzki odpowiedział reprotestacyą, obstając przy swojej decyzyi. Z drugiej strony protestował znowuż plenipotent mieszczan przeciw mocyi do trybunału. I tej protestacyi przeciwstawił urząd grodzki 1) Por. w dziełku Jana Nixdorffa p. t. »De tribunalitio Regni Poloniae iudicio eiusdemque iudicii registris .... commentatio « (Dantisci, 1685) rozdział VIII p. t. » De registris causarum spiritualium feriae sextae « (str. 51—4).

swoją reprotestacyę. Następnie wniósł zastępca oskarzonych mocyę do sądów zadwornych królewskich. Strona skarząca zażądała, aby sąd grodzki tej apelacyi nie dopuścił. Nie uwzględnił jej w istocie sąd grodzki, na zasadzie, że » w jednej sprawie dwie mocye, i to po wyznaczeniu terminów, miejsca mieć nie mogą.« Przeciw temu orzeczeniu także zaprotestował plenipotent oskarzo­nych, co znowuż zniewoliło sąd grodzki do reprotestacyi za swoją decyzyą. Wniósł wreszcie Górnicki w imieniu mieszczan ogólny protest przeciwko całemu oskarzeniu, zawartemu w pozwach, i przeciw wszelkim karom, jakieby mimo niesłuszności oskarzenia dotknąć miały zapozwanych. Przedstawiciele Akademii nie zapomnieli o reprotestacyi — i na tem rozprawa między Akademią a mie­szczanami na dniu 12 sierpnia się skończyła. Taka sama mniej więcej scena rozegrała się po raz drugi podczas roz­prawy między akademikami a zastępcą zapozwanych osób szlacheckiego pocho­dzenia. W imieniu tych ostatnich stawił się przed sądem (tegoż samego dnia) Jan Chrząstowicz. Ten wystąpił pierwszy z zarzutem, że główni aktorowie, wymienieni w pozwie, a przedewszystkiem rektor Akademii nie stanęli osobiście do rozprawy, i z żądaniem, aby wobec tego urząd grodzki osądził sprawę jakby w nieobecności strony skarzącej. Urząd grodzki dopuścił Jana Chrząstowieza jako pełnomocnika oskarzonych do ich obrony; co zaś do innych » akto­rów « orzekł, że powinni się stawić wszyscy w grodzie osobiście. Po wydaniu tego orzeczenia nastąpiła mocya, wniesiona przez przedstawicieli Akademii w takiej formie, jak podczas poprzedniej rozprawy z mieszczanami — i nastą­pił cały szereg podobnych protestacyj, z tą odmianą, że plenipotent oskarzo­nych, przeciwny mocyi do trybunału, wniósł apelacyę nie do sądów nadwor­nych, lecz do sejmu t. j. do sądów królewskich sejmowych, uzasadniając swoje żądanie dwoma argumentami: 1) powołaniem się na konstytucyę sejmu z r. 1596, która sądownictwo w wypadkach tumultów w wyższej instancyi zastrzegła dla sądów sejmowych; 2) przypomnieniem okoliczności, że » ius patronatus« nad Aka­demią, a więc i obrona jej praw i przywilejów wedle konstytucyi sejmu z roku 1633 należy do całej Rzeczypospolitej. Sąd grodzki postanowił jednak sprawę między Akademią a szlacheckimi podsądnymi, podobnie jak poprzednio z mie­szczanami, odesłać do trybunału, i to, wbrew protestacyi przedstawicieli Akade­mii, do tegoż samego regestru » causarum mixti fori. « Rozprawa skończyła się ostatecznie na takich samych protestacyach i reprotestacyach, jak poprzednia1). 1) Por. w » Liber decretorum « nr. 168 (1. s. cit.) dekret p. t » Inter eandem universitatem Academiae Cracoviensis et Spondowski, Rosnowski, Czechowicz, Zakrzewski et alios Similiter motio «

xxx Tu opuszczają nas akta, a towarzyszą nam dalej tylko relacye Węgierskiego i Temberskiego. Co się stało po rozprawach w sądzie grodzkim z 12 sierpnia? Dorywcze wzmianki w relacyach obu wymienionych autorów wskazują, że sprawę w istocie odesłano do trybunału lubelskiego; ale zanim ją wytoczono przed sądem » mixti fori «, za wpływem wojewody krakowskiego podjętą została próba polubownego załatwienia całego zatargu. Próba ta, jak okażę niżej, nie osiągnęła zamierzonego celu; ale gdy układy zawiodły, uczestnicy zajść czerw­cowych zapozwani zostali nie do trybunału, lecz do sądów asesorskich kró­lewskich. Zanim przejdę do tych dalszych faz procesu z czasu po 12-tym sierpnia, wypada mi zastanowić się już tutaj nad pytaniem, ile było słuszności w zarzu­tach, podnoszonych przez przedstawicieli obu stron przed sądem grodzkim, czyli inaczej, nad kwestya, jaka właściwie władza była kompetentną do sądzenia sprawy, którą się zajmujemy? 1). Jestto rzecz uderzająca, że już podczas rozprawy w grodzie objawiło się w poglądach i argumentach, wyrażanych przez podsądnych, niemało sprzecz­ności, dotyczących nie tylko drobniejszych formalnych szczegółów, ale i kilku kwestyj zasadniczego znaczenia. Bo podczas gdy zarząd Akademii pozywa stronę przeciwną do grodu a od wyroku sądu grodzkiego apeluje do trybunału, to sam pełnomocnik strony przeciwnej uważa za potrzebne przypomnieć profe­sorom, że Akademia osobnymi przywilejami została wyzwolona z pod jurys­dykcyi wszelkich władz Rzeczypospolitej prócz zwierzchniej władzy sejmu; z drugiej strony znowuż mieszczanie występują z twierdzeniem, że wyjęci są z reguły z pod władz grodzkich i ziemskich i żądają odesłania sprawy do » fo­rum suum competens «, podczas gdy pozwane osoby szlacheckiego stanu apelują do sejmu, powołując się na jedną z konstytucyj, wedle której sąd nad tumultuantami w wyższej instancyi miał należeć do sądów sejmowych. I wreszcie, nawet ci, co się zgadzają na zasadę, iż do rozsądzenia sprawy w wyższej instancyi jest uprawniony trybunał, nie mogą się porozumieć co do kwestyi, do 1) Stosunek Akademii do reszty społeczeństwa, uważany pod względem prawnym, i w szczególności stosunek jej władz do władz Rzeczypospolitej — to temat, który dotychczas nie doznał w naszej literaturze należytego wyświetlenia. Ponieważ kwestya jurysdykcyi władz akademickich i innych władz nad osobami, do Akademii należącemi, jest niejako osią, około której obracają się dzieje Akademii w latach 1647—1656, opowiedziane poniżej w Rocznikach, przeto uważałem za swój obowiązek zająć się bliżej tą kwestya w niniejszej przedmowie. Nie było zresztą moim zamiarem pisać wyczerpującej monografii tego tematu; nie miejsce na nią w przedmowie do wydawnictwa. Opieram się tylko na ważniejszych, znanych mi materyałach, ogłoszonych drukiem, pozostawiając dopełnienie a względnie spro­stowanie moich wywodów badaczom specyalistom.

jakiego wydziału spraw, podlegających jurysdykcyi trybunału, należałoby się odwołać. Sprzecznościom tym i różnicom w zdaniach nie mamy powodu się dzi­wić, bo wywołał je wypadek, który pod względem kazuistyki sądowej można zaliczyć do nader skomplikowanych; jest zresztą rzeczą dobrze wiadomą, że w ustawach Rzeczypospolitej istniało niemało braków, niedokładności, nieścisłych orzeczeń, które nastręczały pole do różnorodnych interpretacyj. Nie waham się też powiedzieć, że jeśliby chodziło o wykazanie całej ułomności ustawodawstwa polskiego z XVII wieku, o uzasadnienie potrzeby reformy, kodyfikacyi praw, a przynajmniej gruntownej ich korrektury, to trudnoby znaleść przykład bar­dziej odpowiedni, nadający się lepiej do takiej demonstracyi, niż ten, z którym mamy właśnie do czynienia. Był to wypadek w istocie bardzo skomplikowany. Wśród uczestników zajść czerwcowych lub pośrednio do nich wmieszanych osób znajdujemy przedstawi­cieli trzech stanów: duchownego, świeckiego szlacheckiego i mieszczańskiego; znajdujemy obok prywatnych jednostek — członków uprzywilejowanej korporacyi, jaką była Akademia, i przedstawicieli władzy grodowej, jakimi byli dowódcy straży zamkowej, i znajdujemy obok katolików — dyssydentów. Trudno o wię­kszą rozmaitość w pośród podsądnych ! Skomplikowanym był także charakter zajścia. Wchodził tu w rachubę napad na dom mieszczanina, i bójka między mieszczanami a studentami, i zatarg między ekscedentami a policyą grodową; i wchodził w rachubę fakt znieważenia miejsc uświęconych i zamącenie pogrze­bowego obrzędu, A nadto, wszystkie te zajścia, razem wzięte, miały cechę publicznego gwałtu, tumultu; tumulty zaś należały do tych ekscesów nadzwy­czajnych, dla których istniały także wyjątkowe przepisy karne. Z powodu komplikacyi tak różnorodnych okoliczności i względów nie łatwo orzec, przed jaką mianowicie władzą mieli odpowiadać ekscedenci w pierwszym rzędzie, nie mówiąc już o drugiej kwestyi: do jakich władz mieli prawo ape­lować, jako do kompetentnych w dalszych instancyach ? Dla samych mieszczan władzami kompetentnemi do sądzenia wszelkich ich przewinień, nawet » zamie­szek, gwałtów i buntów « były niewątpliwie w zwyczajnych okolicznościach sądy radzieckie i ławnicze 1); dla szlachty samej i dla pospólstwa w wypadkach gwałtów publicznych, rozbojów, napadów na domy, mężobójstw w pierwszej instancyi sądy grodzkie 2). W razach, jeżeli w tego rodzaju zajścia wmieszani 1) Mecherzyński: O magistratach miast polskich, str. 101—2. 2) Por. w »Postępku prawnym skróconym « z r. 1611 (Volum. legum, III, wyd. z r. 1735) ust. na str. 73.

byli ludzie szlacheckiego stanu i mieszczanie, musieli i oni stawać przed sądem grodzkim odpowiednio do ustalonej od dawna zasady prawnej, że nikt nie może być pozywanym do odpowiadania przed sądem niższego stanu, niż ten, do któ­rego sam należy (więc szlachcic nie mógł być pozywanym do sądu miejskiego). Zresztą XVII wiek — był to okres czasu, w którym władza starościńska, wśród ciągłych zatargów z władzami miejskiemi, rozszerzała stopniowo pod różnymi pretekstami coraz bardziej swoją władzę w stosunku do mieszczan, uszczuplając coraz więcej zakres kompetencyi władz i sądów miejskich na swoją korzyść 1). Protekstu dogodnego dostarczały zwłaszcza wyjątkowe ustawy o tumultach, sta­nowione na sejmach za czasów Zygmunta III i jego synów, o którychto konsty­tucyach będzie mowa poniżej. Tu nadmieniam tylko ogólnie, że uposażyły one urzędy grodzkie w stosunku do sprawców tumultów władzą dyskrecyonalną: wedle ich osnowy nie ulegałoby żadnej wątpliwości, że do sądzenia uczestników zajść krakowskich z czerwca r. 1647 powołanym był w pierwszym rzędzie jedynie sąd starościński i grodzki — gdyby wśród uczestników tych zajść znaj­dowali się tylko mieszczanie i prywatne jednostki szlacheckiego stanu. Ale jedną ze stron czynnych w zajściach czerwcowych były osoby, nale­żące do Akademii. Jest zaś rzeczą wiadomą, że Akademia była uposażona ro­zmaitymi przywilejami, które zapewniały jej do pewnej miary »immunitas« w stosunku do władz świeckich i duchownych Rzeczypospolitej. Przywilej fundacyjny Akademii, wydany przez Kazimierza W., a rozwi­nięty przez Władysława Jagiełłę, stanowił: iż sądownictwo nad scholarami i wszystkiemi w ogóle osobami, przynależnemi do Akademii, w sprawach »cy­wilnych« miało przysługiwać rektorowi, od którego dozwoloną była apelacya do sądu konsyliarskiego t. j. złożonego z rektora i przedstawicieli Wydziałów; wedle przywileju Władysława Jagiełły z r. 1400 sąd konsyliarski miał sta­nowić w sprawach powyżej określonych najwyższą instancyę 2). Później jednak Zygmunt August objaśnił odnośny ustęp przywileju Jagiełłowego w ten sposób, 1) Mecherzyński: O magistratach, str. 160 i 170-3. 2) Codex diplom. Univers. Cracov, I, str. 2 i 27—8 Nie ulega wątpliwości, że przy­wilejami tymi objęte były wszystkie osoby, przynależne do Akademii, tj. nie tylko studenci, ale także profesorowie i służba; dowodzą tego słowa: »nec ullus unquam in iisdem civilibus causis Doctorem, Magistrum, Scolarem, bedellum, stationarium .... audeat convenire etc.« — Ze przywilej Władysława Jagiełły z r. 1400 nie stracił ważności po czasy Tembersakiego, jest rzeczą całkiem pewną. Powołują się nań statuta Uniwersytetu z r. 1604 i 1724 (Archiwum do dziej. liter. i ośw., t. II str. 377 i 393); a w konstytucyach sejmowych z cza­sów Zygmunta III i Władysława IV znajdujemy ponawiane kilkakroć ogólne potwierdzenie wszystkich « przywilejów, nadanych tej Akademii, prerogatyw i ornamentów « (Por. zwłaszcza konstyt. sejmowe z r. 1613 i 1635. Volum. legum, wyd. z r. 1735, t. III, str. 170—1 i 859).

iż uprawniał apelacyę od wyroku konsyliarskiego do całego uniwersytetu, a od uniwersytetu jeszcze do biskupa krakowskiego jako kanclerza Akademii, a dyspozycyę króla Zygmunta Augusta potwierdził Stefan Batory i oba rozporzą­dzenia zachowywały moc obowiązującą przez cały prawie wiek XVII. Do spraw, podlegających sądom akademickim, należały nawet sprawy o rany krwawe, spo­wodowane uderzeniem ręki bezbronnej, i inne lekkie kryminalne. Natomiast co do cięższych spraw kryminalnych, w szczególności kradzieży, zabójstwa, nie­rządu i wszelkich zbrodni t. zw. kapitalnych, przywilej Jagiełły sądownictwo nad winnymi tychże zastrzegał dla samych królów, jeśli obwiniony był osobą świecką, dla biskupów krakowskich, jeżeli obwiniony był osobą duchowną. Roz­porządzenie to zostało potwierdzone zarówno przez Zygmunta Augusta, jak i przez Stefana Batorego; a edykty obu królów zachowały, jak już wspomina­łem, moc obowiązującą przynajmniej do r. 1660 i odzyskały ją po pewnej przerwie znowu za czasów króla Jana III 1). Zygmunt August orzekał, że jeśli będzie obecnym po dokonaniu zbrodni w Krakowie, osobiście odprawi sąd z obwinionym; jeśliby go nie było w mieście, rozsądzą sprawę trzej lub czte­rej wyznaczeni przezeń deputaci, a więc rodzaj królewskiego sądu komisarskiego. Stefan Batory zastrzegał sobie także wyraźnie sądownictwo nad oso­bami, do Akademii przynależnemi, w sprawach kryminalnych, upoważniając podobnie, jak Zygmunt August, urząd grodzki tylko do interweniowania w za­targach między scholarami a resztą ludności, zamykania do więzienia zamko­wego schwytanych na gorącym uczynku i trzymania ich w tem więzieniu aż do chwili, póki władza kompetentna nie przystąpi do inkwizycyi i sądu 2). 1) Oba edykty, o których powyżej mowa, ogłosił Muczkowski w dziełku p. t » Mieszkania i postępowanie uczniów krakowskich « (Dodatek B I—II, str. 109—126). Edykt Zygmunta Augusta ma datę: » Varsoviae d. 7 m. Martii A. D. 1570«; edykt Stefana Batorego: »D. Cracoviae d. 27 m. Octobris A. D. 1578 « W temże samem dziełku podany jest także edykt Jana Kazimierza z datą: » Gedani d. 16 Februarii 1660« (str. 152—4), który na jakiś czas zawieszał część rozporządzeń tamtych królów. Że przywileje Zygmunta Augusta i Stefana Batorego odzyskały później znowu swoją prawomocność, na to są dowody w rozporzą­dzeniu Jana III z datą: » Javoroviae d. 28 Aprilis a. 1682 « (Tamże, dod. J, str. 154—7) i w » Aktach komisyi, przez króla Jana 111 w r. 1682 wysadzonej «, o których wspomina Muczkowski w przypisku 1 na str. 123; ma się bowiem między niemi znajdować przełożenie urzędu miejskiego krakowskiego, tłómaczące, dlaczego » nie mógł zadosyć uczynić postano­wieniu króla Stefana w roku 1578 wydanemu. « (Nadmieniam, że na przywilej Stefana Ba­torego jako prawomocny powoływał się także w naszym wypadku plenipotent oskarzonych osób szlacheckiego pochodzenia przed sądem grodzkim na dniu 12 sierpnia, jak dowodzi treść dekretu sądu grodzkiego). 2 ) Uważam za konieczne powtórzyć tu dla objaśnienia moich dalszych wywodów z edyktu Zygmunta Augusta następujące słowa: » Porro in criminalibus exstat privilegium eidem Universitati concessum a Sermo Casimno et Jagellone regibus: si quis in cri- Temberski, Annales. V

Dopiero w r. 1660 Jan Kazimierz przelał swoją władzą sądowniczą w tego rodzaju sprawach nawet w stosunku do scholarów na urzędy grodzki i ziemski krakowskie, wyraźnie jednak znowu zaznaczając, że ta jego dyspozycya ma zachować ważność tylko do czasu, dopóki jej nie cofnie 1). Czy ją sam później cofnął, nie wiadomo; to jednak pewna, że Jan III przyznawał osobom świec­kim, przynależnym do Akademii, o ile chodziło o sprawy kryminalne, bezpo­średnią zawisłość od sądu królewskiego, a dopiero w r. 1682 przelał swoją władzę w tym zakresie nie na sądy lokalne krakowskie, lecz na osobną komi­sye, złożoną z dygnitarzy świeckich i duchownych. Konstytucya sejmowa z roku 1650 i edykt Jana Kazimierza z r. 1660 dowodzą, że po rok 1660 sądownictwo w sprawach kryminalnych nad świeckimi scholarami stale było przywiązane do osoby królewskiej 2). Jeżeli weźmiemy pod uwagę zajścia z r. 1647, wypadnie nam się zgodzić na to, że nosiły one na sobie charakter zbrodni kryminalnej, skoro w ciągu nich zginęło dwoje ludzi, a 24 osób odniosło cięższe lub lżejsze rany. Sprawcami zabójstw i ranienia tych osób mieli być wprawdzie wedle twierdzenia Temberskiego nie studenci, lecz mieszczanie i żołnierze ze straży grodowej; ale czy tak było w istocie, to miało stwierdzić dopiero dochodzenie sądowe. Zresztą mine aliquo capitali aut ignominioso sit notorie deprehensus, illius cognitionem ad Rectorem non pertinere; sed eo modo deprehensum scholarem, si clericus sit, ad iudicium episcopale remitti, si laicus, nostro iudicio subiacere debere. Eius articuli planiorem declarationem hoc modo facimus: In recenti crimine et manuali facto deprehensum absolutam potestatem habebit vel capitaneus generalis Cracoviensis vel officium civile Cracoviense comprehendere et cum ipso non aliter quam secundum privilegiorum Universitatis praescriptum procedere debebit, iurisdictioni tamen nostrae in iisdem privi- legiis nihil omnino derogando « > De iudicio vero comprehensi per nos aut depu- tatum nostrum instituendo sic statuimus: « (tu następuje dyspozycya, którą dokładnie streściłem w tekście, co do procedury na wypadek obecności i nieobecności króla w mieście, Muczkowski, str. 13—14). Stefan Batory w edykcie swoim z r. 1578, upoważniając sąd grodzki do interwencyi na wypadek tumultów i więzienia ekscedentów, dodawał, że »omne idcirco negotium atque causa scholaris illius vel studiosi in eiusmodi excessu sive crimine deprehensi ad nos erit referenda « i że student ma być tak długo tylko trzymany w więzieniu, > quoad deliberatum a nobis de illo et constitutum fuerit aliquid « (Muczkowski, str. 121). Poniżej zaś potwierdza w całości edykt Zygmunta Augusta (str. 122—3). 1) Por. we wspomnianym wyżej edykcie Jana Kazimierza ustęp na str. 153 (Dod. do dziełka Muczkowskiego). Jan Kazimierz, mianując urząd grodzki swoją « subdelegacyą «, za­strzega się, że będzie ona używać nadanej sobie władzy »de anno in annum,. quousque praesentem subdelegationem nostram non revocaverimus.« 2) Nadmieniam tu, że statuta Uniwersytetu z r. 1604 i 1724 (dwa jedyne znane z XVII. i z pierwszej połowy XVIII wieku) opierają się w artykule » De iudiciis rectoris « także na postanowieniu Zygmunta Augusta z r. 1570 i nie zawierają właściwie nic więcej jak stresz­czenie edyktu tego króla (Wydanie obu Statutów w > Archiwum do dziejów liter. i ośw.« t. II, por. ustępy na str. 376-7).

xxxv jeżeli scholarzy świeccy (bo nie było ani jednego duchownego studenta między uczestnikami tumultu)1) podlegali w sprawach kryminalnych sądownictwu kró­lewskiemu, to podlegać mu musieli we wszystkich w ogóle zatargach zarówno z innemi klasami ludności, jak i z władzami Rzeczypospolitej, bez względu na rodzaj i zakres swoich własnych przewinień, skoro tylko ostateczny wynik tych zatargów podpadał pod kategoryę zbrodni kryminalnych. Prawda, że dla wypadków tumultów istniały, jak już wspominałem, ustawy wyjątkowe. Było ich kilka, wydawanych w rozmaitych czasach i, na nieszczęście, nie całkiem między sobą zgodnych. Powiadam: na nieszczęście, bo w późniejszych czasach zadowalano się ich sumarycznem potwierdzeniem, nie bacząc na istniejące między niemi sprzeczności, a sprzeczności te bywały wła­śnie źródłem nieporozumień i sporów w obliczu sądów i z sądami samymi. Najdawniejsza z tych konstytucyj (z r. 1593) orzekała, że w wypadkach tumul­tów ulicznych ekscedenci » mają być spólnie przez urząd starości i miejski hamowani i kojeni « i » za zgodnym obu urzędów, tak zamko­wego, jako miejskiego osądzeniem karani «. Ustawa ta nie czyniła żadnych wy­jątków ze względu na pochodzenie ekscedentów; wynikałoby stąd, że zarówno szlacheccy, jak i nieszlacheccy uczestnicy tumultów, wywołanych w obrębie miast, mieli podlegać tej samej procedurze sądowej (z zastrzeżeniem tylko prawa apelacyi szlachcica do trybunału) 2). Konstytucya z roku 1596 podtrzymywała prawomocność poprzedniej; i w niej nie zastrzeżono wyjątkowych względów dla żadnego stanu — o ile nie chodziło o apelacyę 3). Należałoby więc uznać za rzecz niewątpliwą, że tumultuantów, schwytanych na uczynku w mieście, zarówno szlacheckich, jak i nieszlacheckich, miały sądzić sądy grodzkie w po­rozumieniu z miejskimi. Tymczasem w r. 1598 i 1611 wyszły nowe ustawy o bespieczeństwie publicznem 4), a w nich niema już mowy o obowiązku poro- 1) Tylko o jednym Koiszowskim jest u Temberskiego wzmianka, że był » alumnem «, a więc jeszcze nie klerykiem (Annales, str. 26). Odniósł wprawdzie ranę także jeden Fran­ciszkanin, ale ten nie był uczestnikiem tumultu, lecz znalazł się na miejscu wypadku, we­zwany do umierającego Koiszowskiego (Annales, str. 24?). 2) Volumina legum t. II (wyd. z r. 1783), str. 1399 (Konstytucya pod napisem: » O tu­ multach*). 3) Volumina legum t. II, str. 1449— 50. 4) Por. konstytucye z r. 1598: jedną p t. »Reasumpcya i deklaracya niektórych kon­ stytucyj przeszłych « (Volum. legum, t. II, str. 1450-1), drugą p. t. » Bespieczeństwo woje­ wództw płockiego, mazowieckiego, podlaskiego i rawskiego « (Tamże, str. 1471—2) i trzecią p. t. » 0 mężobójstwie z rusznic województw tychże « (Tamże, str. 1472). Te dwie ostatnie konstytucye, wydane zrazu tylko dla czterech województw, zostały uchwałą sejmu z r. 1611 rozciągnięte na całą Rzeczpospolitą (Por. konstytucyę p. t. « Deklaracya bespieczeństwa publi- cznego «. Vol. legum, t. III, wyd. z r. 1735, str. 3—4).

zumiewania się władz grodzkich z miejskiemi w wypadkach tumultów: wkła­dają one powinność doraźnego sądzenia ekscedentów na same sądy grodzkie. Zdawałoby się, że odtąd mogła obowiązywać tylko ta nowa norma, zapewnia­jąca jurysdykcyę nad tumultuantami wyłącznie sądom grodzkim. Ale oto sejm koronacyjny z roku 1635 wydaje jeszcze jedną konstytucyę: »0 tumultach « — a w niej reasumuje (tj. ponawia) po prostu konstytucye z lat 1593, 1598 i 1611 bez żadnych poprawek i zastrzeżeń, jakby wszystkie były między sobą zgodne1). Jest w tej ustawie z r. 1635 wprawdzie rozporządzenie, aby » urzędy bra­chii regalis według powinności na nich włożonej we wszystkiem się za­chowały «, a o współdziałaniu urzędów miejskich niema wzmianki; ale skoro i konstytucya zr. 1593 została także reasumowaną bez żadnej restrykcyi, więc sądy miejskie mogły sobie rościć prawo do udziału w sądach nad tumultuan­tami na równi i łącznie z sądami grodzkimi, i mogły każdy wyrok sądu grodz­kiego w wypadkach tumultów, wydany bez ich udziału, podać za bezprawny, sprzeczny z ustawami! Jeżeli już te ustawy, stosowane do samych mieszczan i jednostek szla­checkich, musiały nastręczać różne wątpliwości, to przybywało ich jeszcze wię­cej, gdy zachodziła taka komplikacya, jak w naszym wypadku tj. jeżeli między uczestnikami tumultu były osoby, należące do Akademii. Bo w konstytucyach o tumultach, wydanych za czasów Zygmunta III i Władysława IV, niema ża­dnej wzmianki o scholarach, żadnej ekscepcyi na korzyść osób należących do Akademii 2). Mogły więc sądy grodzkie i miejskie przypisywać sobie na ich podstawie prawo do wspólnego sądzenia nawet scholarów, jeżeli którzy z nich byli wmieszani w tumulty. A tymczasem ordynacye Zygmunta Augusta z roku 1570 i Stefana Batorego z r. 1578, wydane głównie z powodu ekscesów uczą­cej się młodzieży, stanowiły, że w razie udziału scholarów w tumultach wła­dzom grodzkim przysłuża wprawdzie prawo imania studentów i trzymania ich w więzieniu, ale nie przysłuża im prawo sądzenia tychże. Sądownictwo bowiem nad studentami, nawet biorącymi udział w publicznych ekscesach, zastrzegał Batory wyraźnie królom, podtrzymując w całej pełni prawomocność ordynacyi Zygmunta Augusta, który zapowiedział, że wszelkie ekscesy, popełnione przez studentów, będzie sądzić osobiście, jeśli odpowiednie zajście wydarzy się za jego 1) Volumina legum, t. III (wyd. z r. 1735), str. 859. 2) Dopiero w konstytucyi p. t. » Securitas i praesidium miasta Krakowa etc.« z r. 1650, a więc w parę lat po zajmujących nas wypadkach wydanej, po raz pierwszy znalazło się zastrzeżenie, że konstytucya ta ma służyć wszystkim miastom w Rzeczypospolitej » salvis z studentami in criminalibus nostra Regia, in civilibus Rectoris Academici iurisdictione. « (Vol. legum, t. IV, wyd. z r. 1735, str. 384).

obecności w Krakowie, a w razie, gdyby był nieobecnym, wyręczać go będą komisarze, delegowani dla każdego wypadku z osobna1). Wykazałem już wyżej, że ordynacya Stefana Batorego była przez całą pierwszą połowę XVII wieku (po rok 1660) uważana za prawomocną, że powoływano się na nią nawet podczas rozprawy sądowej w sprawie tumultu z r. 1647 na dniu 12 sierpnia. Chociaż więc w konstytucyach o tumultach z przed r. 1650 o żadnej ekscepcyi na rzecz studentów niema wzmianki, mogły osoby, należące do Akademii, rościć sobie w myśl ordynacyi królewskich prawo do ekscepcyi z pod sądów grodzkich i żądać dla siebie sądownictwa królewskiego albo wydelegowania upełnomocnionej przez króla komisyi. Najlepszy dowód, że z ordynacyą Stefana Batorego liczono się i w roku 1647, mamy w tem, że bezpośrednio po zajściach czerwcowych i z ich powodu złożył król w istocie z kilku dygnitarzy miejscowych i zamiejscowych komisyę, która ufundowała jurysdykcyę w ratuszu. Władysław IV widocznie uwzględniał wyjątkowy charakter tumultu z r. 1647 i brał w rachubę przywileje, nadane Akademii, skoro wyznaczył osobną komisye, chociaż jeśli gdzie, to w Krakowie, nie brakło władz, uprawnionych do wymierzania sprawiedliwości. Ale oto — właśnie ta instytucya, ze względu na którą król wydał swe nadzwyczajne za­rządzenie, wystąpiła przeciw czynnościom komisyi, opozycya swoją spowodo­wała jej rozwiązanie i następnie sama zapozwała uczestników tumultu przed sąd grodzki. Nie podobało się, jak wiemy, profesorom, że komisya ufundowała jurysdykcyę na ratuszu, a nie na miejscu neutralnem; i że w jej gronie zasia­dał podstarości krakowski, rzekomo interesowany w sprawie zajść czerwcowych. Kwestya miejsca, gdzie komisya chciała zasiadać, nie była kwestya zasadniczą; a co do składu komisyi — nominacya należała do króla i Akademia nie miała w ordynacyach z r. 1570 i 1572 zastrzeżonego prawa wpływania na wybór jej członków. Co więcej, Zygmunt August w swojej ordynacyi wyraźnie stano­wił, że na wypadek, gdyby był w miejście nieobecnym, obowiązuje się: » hoc negotium (iudicandi) generali capitaneo nostro demandare et ad illum duas vel tres personas graves equestris ordinis— adiungere « 2). A więc przed­stawiciel władzy starościńskiej miał w komisyi zasiadać z przepisu ordynacyi królewskiej; w nieobecności starosty powołany został do zajęcia miejsca w gro­nie komisarzy jego urzędowy zastępca. Zarzut profesorów był więc niesłuszny. Zdaje się, że zarządowi Akademii, a zwłaszcza temu, który był « spiritus mo- 1) Muczkowski: Mieszkania i postępowanie uczniów etc. Dodatki, str. 112 —113, 121 i 123. 2) Muczkowski, j. wyż. str. 114.

vens « grona profesorów, to jest Temberskiemu, chodziło o co innego. Obawiał się nasz autor prawdopodobnie, że komisya, złożona z kilku dygnitarzy, po części miejscowych, będzie się więcej oglądać na wolę wojewody i biskupa, niż na interes Akademii; że wojewodzie łatwo będzie nadać czynnościom i decyzyi komisyi kierunek, dogodny dla siebie. Toteż w tym szczególnie wypadku, wła­śnie ze względu na to, iż był w nim po części interesowany wojewoda, pragnęli akademicy niewątpliwie widzieć sprawę swoją roztrząsaną przez sąd, mniej za­wisły od wpływów wojewody, nie związany zbyt ściśle z miastem i jego dygni­tarzami i w ogóle złożony przeważnie nie z przedstawicieli sfer wyższych, lecz ze zwykłych jednostek szlacheckich. Takim sądem był trybunał koronny: i dla­tego zapewne zarząd Akademii za radą Temberskiego wytężał swoje starania ku temu, aby sprawa dostała się do trybunału. Aby doprowadzić sprawę do trybunału, trzeba ją było przeprowadzić przez sąd grodzki, a więc trzeba było sąd grodzki uznać za kompetentny do rozsą­dzania zatargów między akademikami a innymi obywatelami Rzeczypospolitej w pierwszej instancyi. Akademicy wystąpili sami jako delatorowie i zapozwali stronę przeciwną do sądu grodzkiego. Sąd grodzki, który nie chciał przyjąć do aktów protestacyi zarządu Akademii, bez trudności wydał pozwy na żądanie profesorów: bo urzędowi grodzkiemu dogadzało to bardzo, że Akademia pod­daje się pod jego jurysdykcyę. Zgodził się sąd grodzki także na mocyę do try­bunału; że się zaś, poróżnił z przedstawicielami Akademii co do kwestyi, do którego wydziału spraw trybunalskich odesłać sprawę nas zajmującą, to już była rzecz podrzędna, formalnego więcej znaczenia. Przeciw mocyi do trybu­nału zaprotestowali jednak stanowczo tak plenipotent mieszczan, jak i zastępca oskarzonych szlacheckiego stanu. Nie obeszło się więc bez przeszkód i nie brakło znowu wątpliwości, czy droga, na którą sprawę popchnięto, była obrana po myśli praw obowiązujących. Wiemy już, jakimi argumentami uzasadniali zastępcy oskarzonych swoje protestacye. Plenipotent mieszczan dowodził, że skoro obowiązuje zasada, iż »actor sequitur forum rei «, to mieszczanom przy­służa prawo apelowania do swojej władzy kompetentnej, a akademicy jako » actores «, jako oskarzyciele, muszą się poddać temu sądowi wyższej instancyi, do którego odwołują się oskarzeni. Jako sąd wyższej instancyi, jedynie upo­ważniony do sądzenia mieszczan w sprawach karnych, podawał tenże pleni­potent sąd zadworny, królewski. Gzy miał słuszność? I na to pytanie trudno odpowiedzieć stanowczo wobec sprzeczności, zachodzących w odpowiednich usta­wach. Z reguły apelacya od sądów niższych w sprawach karnych mieszczan szła do sądów zadwornych t. zw. asesorskich. W r. 1633 zapadła na sejmie

konstytucya, zawierająca dokładne wyjaśnienie odpowiednich przepisów. Znaj­dujemy w niej powtórzoną zasadę: » aby każdy actor sequatur forum rei « i następnie orzeczenie, że » co się dotycze causas et actiones civiles, merae iu- risdictioni civili subiectas także o sprawiedliwość z mieszczan, jako i o kontrakty, długi, handle, ekscessy, przez mieszczan uczynione, i o inszych wszelakich, którzy iuri civili Magdeburgensi subsunt, o takowe mia­sta i mieszczanie nigdzie indziej pociągani być nie mają, tylko ad officium civile competens cum appellatione post curiam « 1). Konstytucya ta nie zostawia­łaby żadnej wątpliwości, że mieszczanom i w wypadku, nas obecnie zajmującym, przysługiwała apelacya od sądu grodzkiego do sądu zadwornego — gdyby nie wzgląd na wyjątkowe ustawy o tumultach z lat 1593, 1596 i t. d., potwier­dzone ryczałtowo ponownie w konstytucyi z r. 1635 (a więc w dwa lata pó­źniej, po wydaniu dopiero co przytoczonej); w których to ustawach odmienne z wielu względów znajdowały się rozporządzenia. I tak ustawa o tumultach z r. 1593 zastrzegła tylko dla szlachcica prawo apelacyi do try­bunału; o uprawnieniu apelacyi ekscedentów innych stanów niema w niej mowy — jak gdyby wszyscy inni mieli być sądzeni przez sąd grodzki doraźnie, bez prawa odwołania się do jakiegokolwiek sądu wyższej instancyi 2). Także i w ustawach z roku 1598 i 1611 niema wcale mowy o uprawnieniu apelacyi innych ekscedentów prócz szlachty 3); natomiast w konstytucyi o tumultach z r. 1596 znajdujemy orzeczenie, « że każdy tumulty i rozruchy czyniąc ma być sądzon, karan i hamowan salva appellatione do nas na sejm «4). Treść tej ustawy odbiega od wszystkich innych, tak pod tym względem, iź do­puszcza apelacyę od wyroków niższych sądów nie do trybunału, lecz do kró­lewskich sądów sejmowych, jak i przez to, iź upoważnienie do odwoływania się do sądów sejmowych jest w niej rozciągnięte na wszystkich uczestników tumultów. Na mocy tej konstytucyi mogli więc wszyscy bez wyjątku ekscedenci, sądzeni za udział w tumultach, podawać się za uprawnionych do ape­lowania do sądów sejmowych. A jeśli konstytucya z roku 1593 upoważniała do apelacyi tylko szlachcica, i to do trybunału, konstytucya zaś z roku 1596 pozwalała na apelacyę wszystkim ekscedentom, i to nie do trybunału, lecz do sądów sejmowych, i obie te konstytucye zostały uznane przez sejm koronacyjny 1) Konstytucya: > 0 sądach sejmowych, zadwornych i trybunalskich « (Volum. legum, t. III, wyd. z r. 1735, str. 796—7). 2) Volumina legum, t. II, str. 1399. 3) Tamże, t. II, str. 1451 i 1471-2, t. III, str. 3-4 4) Tamże, t. II, str. 1449—50.

z. r. 1635 za prawomocne 1), — to sądy niższej instancyi musiały być w kło­pocie, której właściwie ustawy mają się trzymać, a podsądnym nie brakło pre­tekstów do uchylania się od wyroków tychże sądów w imię jednej lub drugiej konstytucyi. Tak zdarzyło się i w naszym wypadku: bo gdy mieszczanie w myśl konstytucyi z r. 1633 » o sądach sejmowych, zadwornych i trybunalskich « odwo­ływali się do sądów zadwornych, to podsądni szlacheccy żądali, aby sprawę w myśl konstytucyi z r. 1596 odesłano do sądów sejmowych, a profesorowie znowuż w imię konstytucyi z r. 1593 apelowali do trybunału. Sąd grodzki zgo­dził się na to ostatnie żądanie; ale orzeczeniem swojem stanął niewątpliwie w sprzeczności z konstytucyami z lat 1596 i 1633, nie mówiąc już o tem, że ominął także względy na wszelkie przywileje Akademii, dla której sądem kompetentnym w wypadkach tumultów był także tylko sąd królewski. Ze z przy­wilejami Akademii sąd grodzki się nie liczył, nie można się dziwić, bo przecież sami przedstawiciele Akademii domagali się tego, wnosząc mocyę do trybunału; ale czy postąpił słusznie i prawnie, lekceważąc protestacye oskarzonych, to py­tanie, na które trudno odpowiedzieć twierdząco. Dekretem swoim sąd grodzki nie zadowolił nawet przedstawicieli Akade­mii, bo nie odesłał sprawy do tego regestru, do którego chcieli ją widzieć przy­dzieloną profesorowie za poradą Temberskiego. Czemu zatarg między Akademią a mieszczanami i żołnierzami ze straży grodowej podciągnięto pod kategoryę spraw duchownych (»causarum spiritualium «), to jeszcze można sobie wytłómaczyć, gdy się weźmie pod uwagę, że jako oskarzyciele występowali przeważnie duchowni (profesorowie Akademii), i skoro się uwzględni okoliczność, że w oska­rzeniach swoich kładli oni nacisk na fakt » obrazy osób duchownych, zniewa­żenia świątyń i obrazów świętych « 2). Ale czemu urząd grodzki — wbrew żądaniu akademików — podciągnął sprawę pod kategoryę » causarum recentium criminum mixti fori «, tego zrozumieć nie mogę. Wedle bowiem wyjaśnień Nixdorffa, prawnika z XVII wieku 3), pod rubrykę spraw »mixti fori « podpadały »causae mere terrestres et mere iurisdictioni terrestri subiectae «, o ile jedną ze stron procesujących się była osoba albo korporacya duchowna; a przecież sprawa tumultu z r. 1647, z jakiegokolwiekbądź punktu widzenia uważana, nie da się w żadnym razie podciągnąć pod kategoryę spraw, wchodzących 1) Volumina legum, t. III, str, 859. 2) Por. argumenta, którymi przedstawiciele Akademii popierali swoją mocyę, w dekre­ cie sądu grodzkiego z 12 sierpnia (1. s. cit). 3) W przytoczonem wyżej dziełku: « De tribunalitio Regni Poloniae iudicio « (Dantisci, 1685), str. 51 - 4.

w zakres jurysdykcyi sądów ziemskich 1). O wiele bardziej usprawiedliwioną była, jak mi się zdaje, pretensya przedstawicieli Akademii, którzy żądali wpi­sania sprawy do regestru « compositi iudicii«, bo pod sąd tej ostatniej kategoryi podpadały, jak podaje Nixdorff: » causae .... ratione iniuriarum excessuumque personis locisque religiosis illatarum « Zdaje się, że jeśli akademicy domagali się poddania sprawy pod sąd » compositi iudicii «, to znowuż chodziło im o względy uboczne t. j. aby sprawa dostała się do wydziału, złożonego w sposób najdogodniejszy dla Akademii, otwierający prywatnym zabiegom profesorów najłatwiej dostępne pole. Jeżeli Akademia liczyła na wpływy i starania pokątne swoich członków, to o wiele łatwiej było profesorom pozyskać trybunał »compositi iudicii« jako złożony tylko z dwunastu deputatów, niż trybunał » mixti fori «, w którego skład wcho­dzili obok sześciu duchownych wszyscy deputaci świeccy. Ale jeśli takie zabiegi w istocie miały miejsce, to Akademia nie zebrała ich owoców, bo — jak podaje Węgierski2) — sprawa » na trybunale w zwłokę poszła.« Czemu, nie wyjaśnia — ale częściowe wyjaśnienie tej kwestyi znajdujemy w relacyi naszego autora. Użala się on, że biskup Gębicki — niezawodnie za wpływem wojewody krakowskiego — przesłał do trybunału inhibicyę, streszczoną u Temberskiego w słowach: > aby osoby, do Akademii należące, sprawy prze­ciw heretykom w Lublinie podnosić się nie ważyły i nie ośmielały pod karami i cenzurami duchownemu 3). Nie wchodzę w to, czy i o ile ta inhibicya bi­skupa, zwrócona do trybunału, była uprawnioną: w każdym razie jest prawdopodobnem, że podziałała ona na członków duchownych trybunału i zniewalała ich do rozmyślnego odraczania procesu. Skutek przewłoki był ten, że sami akademicy, zapewne znużeni i skłopotani wydatkami, które prowadzenie procesu za sobą pociągało, » insinuując się do JMP. wojewody krakowskiego « — jak dalej opowiada Węgierski 4)— » sprawili to, że JMP. Wojewoda rozkazał się jednać naszym z akademi­kami «; ale Temberski ze swojej strony utrzymuje, że Akademia zgodziła się na » kompozycyę « pod wpływem namowy biskupa krakowskiego i gróźb Lubo­mirskiego 5). Pośredniczył w układach Aleksander Zaleski, referendarz koronny. 1) Por. artykuł o sądach ziemskich w « Postępku prawnym skróconym « z r. 1611 (Volum. legum, t. III, str. 51—4). 2) Kronika, str. 114 3) Annales, str, 31. 4) Kronika, str. 114. 5) Annales. str. 47. Temberski, Annales

Spełzły one jednak po dwudniowych staraniach na niczem, bo grono profesorów żądało od mieszczan odszkodowania w sumie 6.000 złp., a pretensya ta wydała się przeciwnej stronie nazbyt wygórowaną 1). » Lecz gdy niepodobnej rzeczy od naszych akademicy się domagali «, — powiada Węgierski 2) — » w niewinności swojej nasi suplikowali do JMP. Wojewody, prosząc, aby tę sprawę mogli u sądu ś. p. Króla JMci kontynuować; który uważając, że o cokolwiek akade­micy naszych pozywali, potwarze i szczere kalumnie były, a przecie tak nie­słusznych rzeczy jednanym sposobem od naszych się domagali, — uraziwszy się na akademiki, przez listy swoje intercedował do Kr. JMci i JMP. Kanclerza koronnego za naszymi. Sprawa ta z kosztem wielkim naszych w Warszawie się odprawowała. W tej sprawie od zboru krakowskiego do dworu króla JMci jeździł P. Zacheusz Kestner i P. Łukasz Rzeczycki.« W tyra ustępie relacyi Węgierskiego mamy dowody, iż Temberski nie bez słuszności podejrzywał Lu­bomirskiego o nie bezinteresowne wpływanie na przebieg procesu. Protegował on dyssydentów listownie i dokazał tego, że sprawa, już odesłana do trybu­nału, dostała się pod sąd asesorski. Starał się działać przeciw tym wpływom Temberski i, jak zapewnia, uda­wał się w tym celu nawet na dwór królewski, do Grodna (nie wiadomo do­kładnie kiedy, ale wedle wszelkiego prawdopodobieństwa nie wcześniej, jak w drugiej połowie sierpnia). Władysław IV miał go zapewnić tylko ogólnikowo, że » jeśli mieszczanie albo gród przebrał miarę w uspakajaniu i hamowaniu tumultu, to trybunał królewski postara się, aby zbrodnia nie pozostała bez­karną « 3). Mimo że król wspomniał rzekomo o » trybunale królewskim «, zwy­ciężyły zabiegi mieszczan i wojewody. W sądzie asesorskim, do którego ode­słano sprawę nie później, jak w październiku r. 1647, zasiadali, jak wiadomo, pod prezydencyą kanclerza referendarze, rejenci kancelaryi, sekretarze królewscy i pisarz dekretowy; a do kompetencyi ich należały między innemi sprawy ape­lacyjne od sądów miast królewskich, sprawy miast przeciw starostom, sprawy dyssydenckie, a z poruczenia króla mogły one także wyrokować w sprawach Akademii 4). Mandaty, pozywające uczestników zajść krakowskich, wydane zo­stały 14 października (1647 r.); sprawa miała być przywołaną w sądzie w 6 ty­godni najpóźniej5). 1) Annales, str. 47—9. 2) Kronika, str. 114. 3) Annales, str. 45—6. Co do tej podróży Temberskiego por. wywód w przypisku 2-gim na str. XXIII. 4) Burzyński: Prawo polskie prywatne, I, str. 349—50. 5) Annales, str. 49.

Tu znowu zachodzi faza procesu, której niepodobna wyjaśnić należycie na podstawie znanych źródeł. Węgierski o przebiegu sprawy w sądzie asesor­skim podaje wiadomość w kilku tylko słowach: » Potym gdy przywołana była u sądu Kr. JMci, panowie akademicy nie stanęli, zaczym nasi dekret in contumatiam na akademikach dobry otrzymali« 1), Temberski także konstatuje, że Akademia żadnego przedstawiciela na termin sądu nie przysłała. Ale dlaczego? Temberski niejasno to tłómaczy. Składa winę na rektora, który, chorowity, za­niedbał sprawy. Ale od czegoż miał przy boku grono profesorów? Czemu Temberski sam nie postarał się dla siebie wcześnie o pełnomocnictwo, skoro tak żywo interesował się całym procesem? Powiada on nadto, że dyssydenci umyślnie postarali się o wczesne wywołanie sprawy, aby zaskoczyć akademi­ków; ale jeśli mandaty pozywające wydane zostały (jak sam nasz autor po­daje) 13 września, a przywołanie nastąpiło 27 listopada, to był czas postarać się o to, żeby się nie dać zaskoczyć. Temberski, jak zapewnia, przypadkiem tylko znajdował się w Warszawie, gdy sprawę w sądzie asesorskim wytoczono. Przyszedł do sądu — ale nie mógł wystąpić w imieniu Akademii, bo nie miał formalnego pełnomocnictwa. Na szczęście dla strony nieobecnej pisarz dekretowy, Huttinius, znalazł w tekscie man­datu pewną nieformalność i spowodował odroczenie procesu do dnia następnego. W tym dniu znowu skorzystał z innej nieformalności kanclerz Ossoliński, aby zarządzić nowe odroczenie. Temberski przedstawia zachowanie się Ossolińskiego jako przyjazne Akademii; powiada, że mu też za tę przychylność dziękował i prosił go o utrzymywanie procesu w zawieszeniu tak długo, póki od rektora nie nadejdą potrzebne plenipotencye i salarya dla obrońcy, na co także kanclerz miał się zgodzić. Znaczyłoby to, że Ossoliński nie ulegał z taką powolnością wpływom Lubomirskiego, jak się tego wojewoda krakowski spodziewał a Tem­berski obawiał. Korzystając ze zwłoki, autor nasz czynił — jak opowiada — starania o to, aby wyjednać u króla interwencyę na rzecz Akademii. W tym celu spisał » informacyę «, nibyto przeznaczoną do druku i ułożoną w formie listu do kanclerza, i sprawił, że ją doręczono królowi. Król, chory, miał pismo nieodczytane przesłać kanclerzowi z zaleceniem, » aby Akademia nie doznała krzywdy i aby wojewodzie dano do zrozumienia, iź Akademia nie prawom wojewódzkim, lecz królewskim podlega.« Ile w tem opowiadaniu Temberskiego jest prawdy, nie wiadomo: to pewna, że mimo jego zabiegów dyssydenci po­trafili ostatecznie nadać sprawie raz jeszcze dogodny dla siebie obrót, wyro- 1) Kronika, str. 114.

biwszy odesłanie jej do samego króla, tj. do sądów t. zw. relacyjnych z ozna­czeniem terminu jej przywołania na miesiąc marzec roku 1648 1). Trzeba zaś wiedzieć, że od połowy lutego t. r. król przybywał znowu w Grodnie 2): tam więc trzeba było słać nowych pełnomocników i nowe podejmować starania. Zanim zarząd Akademii zdążył załatwić niezbędne formalności, sprawa przy­wołana została — jak twierdzi Temberski, z umysłu pospiesznie wskutek presyi wojewody — przed sądem królewskim i rozsądzona: wtedy to dopiero zapadł ów wyrok » in contumatiam «, o którym wspomina i Węgierski, że » dobrym « był dla jego współwyznawców 3). Temberski nie zajmował się już tą fazą sprawy; usunął się na ubocze dla przyczyn, które wyjaśnię poniżej. Za­pytany o zdanie, poradził jednak rektorowi, aby apelował do Stanów, do rela­cyjnych sądów sejmowych, w skład których obok króla i senatorów wchodziła znaczna liczba deputatów z Izby poselskiej. Rektor zastosował się do tej rady; ale tymczasem, znowu za wpływem wojewody, jeszcze raz podjętą została próba polubownej ugody. Układy prowadził jeden z profesorów Akademii, Ma­ciej Woniejski. Tym razem powiodło się ubić nareszcie sprawę. Temberski i Węgierski zgodnie przedstawiają cały epilog. Dla porównania z opowiadaniem naszego autora przytaczam ustęp z relacyi Węgierskiego: »Widząc akademicy, że sprawa ich u Dworu Kr. JMci nie według ich upodobania padła, znowu udali się do JMP. Wojewody krakowskiego, przez ludzi zacnych demulcendo JMci, aby do pojednania tę sprawę przywiódł. Zaczym koniecznie rozkazał JMP. Wojewoda naszym jednać się z akademikami. Lubo to nie w smak na­szym było, jednak gdy JMP. Wojewoda z tym się odzywał, że was opuszczę, i o tej sprawie na potym wiedzieć nie chcę, uważając, jak wieleby naszym na łasce i promocyej JMP. Wojewody należało, na jednanie owe zezwolili, w któ­rym jednaniu wymogli na naszych (ubiwszy, jeszcze sobie płacić każą) pół-trzecia tysiąca złotych, z których odebraniem PP. akademicy naszych z procesu kwitowali « 4). Węgierski przytacza zarazem dosłowny tekst tej » kwitacyi «, która ma datę: » Cracoviae d. 21 Aprilis a. 1648 «, a więc o jeden dzień wcześniejszą od podanej u Temberskiego. 1) Annales, str. 50 i 59. 2) Por. w dziele mojem: » Plany wojny tureckiej « ust. na str. 334 3) Annales, str. 78. Węgierskiego Kronika, str. 114; 4) Węgierski, str. 114 -16. Różni się Temberski od Węgierskiego w tem tylko, że po­daje niższą o połowę sumę wypłaconego przez mieszczan okupu. Węgierski, który przytacza i akt » kwitacyi «, a pisał Kronikę około r. 1650, mógł lepiej zapamiętać właściwą cyfrę (Por. Annales, str. 78—9).

To załatwienie sprawy dowodzi bądź co bądź także, że mieszczanie po­czuwali się niewątpliwie do jakiejś winy, skoro mimo przyjaznego dla nich wyroku sądu relacyjnego królewskiego zgodzili się na złożenie dosyć znacznego okupu Akademii. O roli Temberskiego w toku procesu nie wspomina Węgierski w swojej zwięzłej relacyi ani słowem; znamy ją tylko z opowiadania naszego autora. Opierając się na samych danych, zawartych w Rocznikach; możemy przecież nabyć przeświadczenia, że rola ta była w istocie znaczącą; zdaje się na to wskazywać szczególniej okoliczność, że właśnie w r. 1647 przyszło mię­dzy nim a biskupem krakowskim do nieporozumień i zatargu, który pozostaje w ścisłym związku z tamtą sprawą i w toku którego zachowanie się biskupa nie było, jak z wszystkiego widać, wolnem od stronniczego uprzedzenia. Temberski sam nie wątpił ani chwilę, że był ofiarą szykany, a za jej właściwego sprawcę podawał wojewodę krakowskiego. Lubomirski miał podobno żywić do autora naszego urazę za to, że tenże w protestacyi, wniesionej do aktów grodzkich nowokorczyńskich, pośrednio oskarzał jego samego i że następnie usiłował nadać sprawie tumultu z czerwca roku 1647 rozgłos i wprowadzić ją na inną drogę sądową, niż to było jego t. j. wojewody życzeniem. Chcąc więc wywrzeć gniew swój, a może i sparaliżować zabiegi Temberskiego (takie jest zdanie naszego autora), sprawił, że biskup krakowski po jednorazowem ustnem zapozwaniu obłożył go karą suspenzyi, a następnie zażądał od re­ktora Uniwersytetu, aby wezwał Temberskiego przed swój sąd jako winnego pewnych wykroczeń przeciw władzy biskupiej i kanclerskiej. Głównem wykro­czeniem miało być to, że Temberski odprawiał mszę w kościele wiśnickim bez pozwolenia biskupa i rzekomo na złość Lubomirskiemu, właścicielowi Wiśnicza. Rektor, na wniosek asesora swego sądu, Jakóba z Uścia, uznał Temberskiego w istocie winnym i skazał go na czterotygodniową penitencyę w klasztorze 00. Reformatów. Profesor nasz odwołał się do sądu konsyliarzy Akademii, a równocześnie przeciw karze suspenzyi, nałożonej przez samego biskupa, za­niósł protest w liście do nuncyusza 1). Tymczasem Lubomirski wystąpił z no­wemi zażaleniami na Temberskiego: ob winił go mianowicie o to, że w > infor­macyi « , podanej kanclerzowi, o której powyżej była mowa, miał się o nim (tj. o wojewodzie) wyrażać obelżywie i że nadto wydał przeciw niemu jakiś bez­imienny paszkwil. Na żądanie biskupa wezwał rektor oskarzonego po raz drugi przed swój sąd t. zw. asesorski, który ponownie skazał go na czteroty­godniową penitencyę, tym razie nie u 00. Reformatów, lecz w klasztorze 1) Anaales, str. 50—51.

surowszej reguły t. j. u Franciszkanów. Od tego wyroku autor nasz znowu odwołał się do sądu konsyliarskiego Akademii 1). Nie wyszedł na tem dobrze, bo sąd konsyliarski, zebrawszy się zaraz dnia następnego, nie tylko potwierdził wyrok rektora, ale nadto pozbawił go głosu czynnego i biernego i prawa t. zw. »ascensus«, tj. prawa posuwania się naprzód w godnościach akademickich i do­stępu do lepszych beneficyów, na dwa lata 2). Nic nie pozostało teraz Temberskiemu, jak zaapelować do całego Uniwersytetu, co też w formalnym akcie » apelacyi i protestacyi « spisanym 16 stycznia r. 1648, uczynił, wytykając konsyliarzom, że ominęli pewne zwyczajem uświęcone formalności, a przedewszyst­kiem nie zastosowali się do zasady, iż sąd konsyliarski nie powinien rozsądzać żadnej sprawy prędzej, jak w dziesięć dni po zapadnięciu wyroku w pierwszej instancyi 3). Dalszy przebieg niniejszej osobistej sprawy Temberskiego nie przedstawia się w opowiadaniu jego dosyć jasno: twierdzi on, że po ostatniej protestacyi i apelacyi » zamilkli wszyscy, którzy jednak skrycie nie przestawali profesora szykanować.« Dodaje zarazem, że na posiedzeniach Uniwersytetu używał dalej prawa głosu bez żadnej przeszkody i żadnej z nałożonych nań kar nie odbył. Co więcej, apelacya do nuncyusza z powodu wyroku, opiewającego na suspenzyę a wydanego przez biskupa, przyniosła pożądany skutek: nuncyusz uznał wyrok ten za nieprawny jako wydany rzekomo bez uprzedniego zapozwania 1) Sąd konsyliarski składał się zazwyczaj z 18 członków, a mianowicie z byłych re­ ktorów, z dziekanów Wydziałów, z prokuratora, oratora, notaryusza i syndyka Akademii i wreszcie z delegatów trzech Wydziałów wyższych (Por. Statuta Uniwersytetu. Archiwum do dziej. liter. i ośw. II, str. 375—6). Tamże, na str. 376—7 dowody, że apelacye szły w takim właśnie porządku do wyższych instancyj, jak to przedstawiono w tekscie. 2) Annales, str. 53—5. — Ze wyraz »ascensus« ma to znaczenie, jakie mu przypisuję, na to są dowody w różnych Statutach Uniwersytetu i Kollegiów. I tak w Statutach Uni­ wersytetu z r. 1604 i 1724 (tekst zgodny) czytamy; »Proinde statuimus, ut si quis per cor- ruptiones aliquem gradum aut vocationem acquirere in Universitate nostra tentaverit, et ipse illo ascensu privatus censeatur et alium expectare cogatur.« (Archiw. do dziej. liter. II, str. 384). Podobnież w > Slatucie Collegii Minoris «: »In eadem convoca- tione conclusum est. . . . quod si quem e gremio Collegii Minoris ad Maius ascendere et assumi contingat etc.« (Archiwum 1, str. 110). 1 wreszcie w dodatku do » Statutu Collegii Maioris « w ważnej konkluzyi Uniwersytetu z r. 1658 czytamy: > Insuper duobus ascensibus in beneficiis, eum immediate et legitime sequentibus, privetur « . .. (Archi­wum I, str. 19), — Kara pozbawienia »ascensus« była jedną z najsurowszych, jakie mógł nakładać któryś z sądów akademickich. Por. w Statutach Uniwersytetu z r. 1604 i 1724 jednobrzmiący artykuł » De vita et honestate collegiatorum «, gdzie jako dwie najcięższe kary, wymierzane przez sądy akademickie, podane są kara pozbawienia »ascensus« i wykluczenia z Kollegium, a w końcu i z Uniwersytetu (»pro quarta ascensu privetur, et data incorrigibilitate de Collegio ac etiam de Universitate excludatur,« Archiwum, II, str, 378). 3) Annales, str. 55—8.

i admonicyi i wezwał przed siebie obie strony t. j. Temberskiego i instygatora kuryi biskupiej celem rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy. Z treści krótkiego napomknienia na str. 59 wynika, że biskup zbył pozew nuncyusza milczeniem; ale nie stawał odtąd Temberskiemu na przeszkodzie w sprawowaniu jego obo­wiązków duchownych 1). Ale czy na prawdę na tem skończyło się całe nieporozumienie i żaden z wyroków władz akademickich nie został wykonany? Przypominam, że sprawa między biskupem a Temberskim toczyła się w zimie z roku 1647 na 8; a oto wiadomo z nakreślonego powyżej życiorysu, że profesor nasz właśnie w lecie roku 1648 został wysłany z rozporządzenia zarządu Akademii do Jedlińska na dyrektora tamtejszej szkoły parafialnej, i że zabawił tam całe dwa lata. Gzy fakt ten nie jest w związku z wyrokiem sądu konsyliarskiego, który skazał Temberskiego na utratę głosu czynnego i biernego i prawa »ascensus« — wła­śnie na przeciąg dwulecia? Wydaje mi się bardzo prawdopodobnem, że władze Akademii użyły tego sposobu, aby i biskupa zadowolić i Temberskiego zbytnio nie dotknąć: usunęły go z uniwersytetu i z Krakowa, ale powierzyły mu za­razem czynność, którą sprawując, nie tracił związku z Akademią, a mógł uni­knąć upokorzenia, nieodłącznego od przymusowego upośledzenia jego stanowiska wobec grona profesorów. Niepodobna, niestety, o całej tej sprawie wyrobić sobie zdania pewnego a samodzielnego wobec braku świadectw bezstronnych. Gzy zarzuty, z którymi występowali przeciw Temberskiemu wojewoda krakowski i biskup, były słuszne, czy nie było innych ważniejszych i cięższych, niż te, jakie znajdujemy wyli­czone w Rocznikach, nie sposób stwierdzić na podstawie samych zeznań na­szego autora. Oskarzono go o obrażenie wojewody w pismie wystosowanem do kanclerza i w jakimś bezimiennym paszkwilu. Temberski przytacza owo pismo2); jeśli tak brzmiało, jak je przytacza, to trudno w niem dopatrzyć się czegoś ubliżającego Lubomirskiemu. Go zaś do paszkwilu, wymierzonego przeciw wo­jewodzie) autor nasz przeczy, aby wyszedł z pod jego ręki. Biskup zarzucał nadto Temberskiemu, że odprawił mszę w Wiśniczu bez jego pozwolenia. Nie znam na tyle przepisów, jakie obowiązywały ówczesne duchowieństwo krakow­skie, abym mógł stwierdzić na pewno, o ile ten postępek Temberskiego był karygodnem nadużyciem; ale to wydaje mi się niezawodnem, że w każdym razie nie było nadużyciem takiem, iżby sprawca onego zasługiwał na karę suspenzyi. 1) Annales, str. 58—9. 2) Tamże, str. 53—4.

Temberski użalał się, jak wiadomo, nie tylko na to, iź go obrzucono za­rzutami i obwinieniami niesłusznemi, ale protestował także i przeciw nielegal­nej procedurze zarówno sądów akademickich, jak i biskupa, nie zaprzeczając wprawdzie jednym ani drugiemu wyraźnie prawa jurysdykcyi nad sobą, lecz wytykając zarówno sądowi konsyliarskiemu, jak i biskupowi ominięcie i zanie­dbanie pewnych przepisanych prawem lub zwyczajami formalności. W później­szych latach, jak okażę, posunął się jeszcze dalej, bo w jednym z protestów swoich wystąpił z twierdzeniem, że biskup krakowski nie ma żadnego prawa do sądownictwa nad osobami, do Akademii przynależnemi 1). Aby wyjaśnić, o ile zarzuty Temberskiego były usprawiedliwione, a na­stępnie zrozumieć jego stanowisko i całe wogóle dalsze zachowanie się wobec sporu, jaki właśnie wówczas się wywiązał między biskupem a Akademią w kwe­styi zakresu jurysdykcyi biskupiej nad tąż Akademią, a tem samem ułatwić zrozumienie treści znacznej części Roczników, — trzeba nam zastanowić się bliżej nad przedmiotem spornym 2). Nie była to sprawa drobiazgowa; i z samych Roczników Temberskiego i z innych źródeł współ­czesnych, mianowicie z rękopiśmiennych zapisek Radymińskiego widać, że w la­tach 1650—1655 zajmowali się nią nie tylko profesorowie Akademii, ale i szer­sze koła społeczeństwa polskiego, senatorowie, król i szlachta na sejmach Rze­czypospolitej i że spór w kwestyi zasadniczej oparł się nawet o Stolicę Apo­stolską, która na jego przebieg w sposób arbitralny wpływała. Chodziło nie tylko o zakres jurysdykcyi biskupa jako kanclerza nad osobami, do Akade­mii należącemi, ale w ogóle o cały stosunek tegoż kanclerza do najwyższej szkoły krakowskiej; chodziło o kwestyę, czy i o ile kanclerz może się mieszać do jakikichkolwiek spraw wewnętrznych uniwersytetu, stanowić o zachowaniu się i czynnościach tak władz akademickich, jak i jednostek im podlegających i wywierać na nie wpływ, jeśli nie z tytułu godności kanclerskiej, to z tytułu władzy biskupiej w dyecezyi, w skład której profesorowie Akademii duchowni w pierwszym rzędzie wchodzili. Sam przedmiot sporu nie był nowym: owszem, 1) Annales, str. 158. 2) I tej kwestyi nie mogę w niniejszej przedmowie traktować wyczerpująco; jest to temat nieopracowany, którego wyjaśnienie dokładne wymagałoby gruntownego przestudyowania materyałów, nie tylko wydanych drukiem, ale i rękopiśmiennych. Mojem zadaniem było rozważyć tylko zasadnicze szczegóły tego tematu; toteż ograniczyłem się na wyzyska­niu ważniejszych materyałów, ogłoszonych drukiem, korzystając zresztą tu i owdzie także z zapisek Radymińskiego (z ręk. bibl. Jagiell. nr. 227). Badacz specyalista znajdzie obfite źródła i wiele nowych danych w rękopismach Biblioteki Jagiellońskiej i archiwum Uniwer­sytetu, do których ja nie sięgałem.

był on tak dawnym, jak starą była Akademia; ale właśnie dlatego musi kwe­stya cała nabrać w oczach naszych jeszcze większego znaczenia, skoro idzie o sprawę, która zajmowała interesowanych od dwóch wieków z okładem, a wznowiona w czasach Temberskiego, znowu nie doprowadziła do porozumie­nia, lecz raczej wzmocniła jeszcze obopólne rozdrażnienie i powiększyła rozbrat między spierającemi się stronami. Spór powstał, jak powstawało u nas wiele innych, z powodu ułomności ustaw zasadniczych: z powodu niejasnego i nieścisłego określenia praw osób, przynależnych do Akademii, i jej zwierzchników, w przywilejach, nadanych tej instytucyi przez fundatorów i nadawanych jej przez późniejszych królów. Usta­wodawstwo Akademii, jak całe w ogóle ustawodawstwo polskie, domagało się re­formy. Wzięto się do niej i dokonano jej, jak wiadomo, co do Akademii dopiero za czasów Komisyi edukacyjnej, a przed tymi czasami zadawalano się tylko korrekturami dorywczemi, objaśnianiem niektórych ustępów przywilejów, słowem sposobami, które zła zasadniczego nie usuwały, a często sprowadzały nowe zawikłania. Mimo objaśnienia przywileju fundacyjnego Władysława Jagiełły, jakie ogło­sił Zygmunt August w edykcie z r. 1570, pozostało jeszcze tyle pola dla wątpliwo­ści, dla różnorodnych, sprzecznych między sobą interpretacyi tekstu przywileju z r. 1400, że opierając się na nim, jeszcze w czasie między r. 1650 a 1655 tak biskup, jak akademicy podnosili uroszczenia, również sprzeczne między sobą i wy­kluczające się nawzajem: bo podczas gdy Gębicki zaprzeczał władzom akademic­kim prawa sądownictwa nad duchownymi, należącymi do Akademii; przypisując je samemu sobie, to jeden z profesorów, właśnie nasz Temberski, posunął się osta­tecznie tak daleko, że wykluczał zupełnie sądownictwo biskupa nad akademikami. Wyżej, mówiąc o stosunku władz świeckich Rzeczypospolitej do Akademii, wykazałem już, że akt fundacyjny Władysława Jagiełły nie stracił swojej waż­ności po czasy, któremi się zajmujemy. Zaznaczyłem zarazem, że zarówno z brzmienia tego przywileju, jak i z treści późniejszych edyktów, objaśniających go, mianowicie edyktu Zygmunta Augusta z r. 1570 i Stefana Batorego z r. 1578, wynika to jedno jako stanowczo pewne (bo jest określone wyrazami, nie do­puszczającymi żadnej wątpliwości), że sądownictwo w cięższych sprawach kry­minalnych (» in furto, adulterio, homicidio aut aliquo crimine capitali et ignominioso «) nad osobami świeckiemi, należącemi do Akademii, przysługiwało z wyłączeniem władz akademickich królowi lub jego delegatom, nad osobami zaś duchownemi — biskupowi krakowskiemu. Natomiast co do wszelkich innych spraw karygodnych znajdujemy w przywileju Władysława Jagiełły tylko następujące orzeczenie: że mianowicie > in civilibus causis «, jakoteż » in Temberski, Annales. VII

causis criminalibus levioribus, ut puta pro capillatione offensioneque cum palmo aut pugno ad effusionem sanguinis ac contentione qualibet non enormi «, sądownictwo nad akademikami ma wykonywać rektor, a apelować od jego wyroków wolno tylko do konsyliarzy Akademii (» Verum tamen, si de nullitate vel iniustitia argueretur eadem Rectoris sententia, per consiliarios Universitatis de ipsius viribus et iustitia cognoscatur et, quod iuridicum fuerit, per ipsos in ea decernatur «). Znajduje się nadto w tymże akcie wyraźne zastrzeżenie: » nec ullus unquam in eisdem civilibus causis studentes et scolares universitatis Cracoviensis, cuiuscunque status et conditionis fuerit, alibi coram iudice alieno eeclesiastico vel saeculari audeat convenire«, — i poniżej: »nec ob hoc ad extranea iudicia evocentur et trahantur« 1). Wiadomo, że przywilej ten uzyskał bez żadnych zastrzeżeń po­twierdzenie papieży, Jana XXIII i w sto lat później Leona X 2), a więc miał sankcyę zarówno najwyższych władz świeckich, jak i duchownych. Przywilej Jagiełły, uważany za nietykalny przez następców tego króla i przez ich podwładnych, bywał jednak niejednokrotnie objaśniany i komento­wany, i to w sposób rozmaity, w późniejszych przywilejach i edyktach. I tak już w pierwszej ćwierci XV wieku, w r. 1420, uznał biskup krakowski Woj­ciech (Albertus de Rytwiany Jastrzębiec) za potrzebne rozwinąć ustęp, zawiera- 1) Codex diplom. Univers. Cracov. I, str. 27—8. Tu nadmieniam, że w przywileju Władysława Jag. znajduje się jeszcze drugi ważny ustęp normujący stanowisko biskupa jako kanclerza Akademii, a w szczególności określający zakres jego wpływu na inne, admi­nistracyjne sprawy Uniwersytetu. Szczegółową częścią tego drugiego ustępu zajmę się jeszcze niżej, a tu chcę zwrócić uwagę na część jego wstępną, ogólną, której treść pozostaje w pewnym związku z kwestya jurysdykcyi biskupa nad akademikami. Oto jego osnowa (str. 29): » Verum quia parum prodest libertates condere, nisi, qui eas tueatur et conservet, habeatur, pro quo studium praedictum Cracoviense in iuribus, libertatibus et statutis efficacius conservare cupientes, Episcopum Cracoviensem, qui pro tempore fuerit, omnium et singularium libertatum, immunitatum, exemptionum et Statutorum Studii supradicti conservatorem constituimus eique damus plenam et liberam potestatem ipsam conservandi et tuendi libertatesque eius exequendi ac in rebelles et malefactores Studii et studentium praedictorum poenas, quas virtute praesentium vel etiam secundum leges, canones seu statuta locorum meruerint, exigente ipsorum maleficio et contumatia ratione praevio declarandi . . . .« Ustęp ten, jak łatwo poznać, nie zawiera wcale żadnego uzupełnienia i rozszerzenia prawa jurysdykcyi biskupiej nad akademikami poza ten zakres, który oznaczony został w przytoczonym poprzednio ustępie przywileju, — lecz wkłada na biskupa obowiązek bronienia Akademii, jej praw i wolności wobec cudzych uroszczeń, wobec zamachu na wolności akademickie, pokrzywdzeń i szkód, jakieby instytucyi tej grozić mogły z zewnątrz, od osób i władz, poza jej obrębem stojących, — jakoteż obowiązek czu­wania nad tem, aby w obrębie Akademii wykonywano ściśle wszelkie szczegółowe rozporzą­dzenia, zawarte w przywilejach. 2) Tamże, I, str. 87—91 (brewe Jana XXIII z r. 1410) i w t. IV, str. 45—7; brewe Leona X z datą: > Romae a. 1513 d. 6 mensis Julii«).

Lr jący określenie władzy profesorów i dygnitarzy Akademii, orzeczeniem: że każdoczesny rektor Uniwersytetu i dziekani Wydziałów teologicznego, prawa kano­nicznego i artystycznego mają mieć w swej mocy władzę i rządy wszelakie nad Uniwersytetem (» regimen et ordinationem omnimodam universitatis «) — »ita, quod eorum dispositioni stetur in omnibus praemissis, quae fuerunt expedienda (a w poprzedniej części aktu jest mowa o dochodach, zapewnionych profesorom, i o warunkach, pod jakimi mogą osiągnąć beneficya, przydzielone Akademii), et etiam in aliis maioribus sine qualibet contradictione «; w szczególności ma ta władza akademicka stanowić o wszelkich promocyach, nawet o obsadzie beneficyów, Akademii przydzielonych. Dopiero w razie, gdyby ci czterej dygnitarze nie zgodzili się ze sobą, należało się odwołać do biskupa: » Quidquid autem vel pro qua parte gratificaverit Episcopus cum parte maiori vel duabus, istud sine omni contradictione servari debebit sub poena excommunicationis et poena exclusionis«1). Jastrzębiec nakładał więc na radę, złożoną z rektora i dziekanów (której przyznawał prawo stanowienia nie tylko o sprawach administracyjnych, ale i » o in­nych ważniejszych*), obowiązek odwoływania się do kanclerza tylko w kwestyach spornych, których nie udało się załatwić w jej łonie w sposób jednozgodny; ale przypisując sobie i swoim następcom przywilej decydowania o rzeczach akade­mickich w ostatniej instancyi, zapewniał zarazem radzie Uniwersytetu wpływ nawet na decyzyę kanclerzy, skoro nie omieszkał zaznaczyć wyraźnie, iź bi­skup ma wyrokować >cum parte maiori vel duabus« (t. j. w zgodzie z wię­kszością członków owej rady akademickiej albo w porozumieniu z wszystkimi członkami). Jastrzębcowi chodziło jednak widocznie więcej o stronę administracyjną władzy rady akademickiej i swojej własnej; bo o sądownictwie w ścisłem tego słowa znaczeniu niema w jego mandacie wcale mowy. Objaśnieniem przywileju Władysława Jagiełły pod tym drugim względem, to jest kwestya jurysdykcyi władz akademickich i innych w stosunku do Akademii, zajął się natomiast głó­wnie Zygmunt August w edykcie z r. 1570. W akcie tym przyznawał rektorowi sądownictwo nad > członkami Uniwersytetu « (a więc nie tylko nad uczniami, ale i nad profesorami) »in civilibus causis«, ale upoważniał apelacyę od jego wyroków nie tylko do sądu konsyliarzy Akademii, ale następnie, w trzeciej instancyi, i do całego Uniwersytetu, a dopiero w czwartej, najwyższej instancyi 1) Codex diplom. Univers. I, str. 139—144. Przywilej biskupa Wojciecha ma datę: »Cracoviae, a. 1420 d. 18 m. Octobris.« Ustęp, przytoczony powyżej, znajduje się na str. 141.

do biskupa. Oto ustęp edyktu z r. 1570, dotyczący tego ostatniego szczegółu: »Quidquid vero per totam Universitatem fuerit decretum tam in causa ad ipsam per appellationem devoluta, quam in poena appellationis reposita, ipsius decreto standum erit. Si autem quispiam se affectum iniuria putaverit, ab Universitate ad Episcopum Cracoviensem appellabit, poena decem marcarum reposita. Qui quidem Episcopus Cracoviensis quidquid cum Rectore Universitatis et ipsius Consiliariis tam de poena, quam de causa decreverit, eius iudicio stetur nec alibi appelletur et sub poena exclusionis ab Universitate et privationis beneficiorum, quae ex collatione Universitatis habebit, nullibi appellabit « 1). Porównywając przytoczone wyżej ustępy przywilejów z roku 1400 i 1570 i rozporządzenia biskupa Wojciecha z r. 1420 ze sobą, spostrzeżemy na pierwszy rzut oka, że między treścią jednych i drugich zachodzi zasadnicza różnica. Oto podczas gdy przywilej Jagiełły upoważnia odwołanie się od wyroku rektora » in causis civilibus « i »in levioribus criminalibus« tylko do konsyliarzy Akademii, a o możności apelacyi do biskupa w takich sprawach wcale nie wspomina, to biskup Jastrzębiec nakazuje odwoływanie się do kanclerzy we wszystkich wypadkach spornych, a Zygmunt August uznaje za uprawnioną apelacyę od wyroku konsyliarzy do dwóch wyższych instancyj, tj. najpierw do sądu całego Uniwersytetu, od niego do sądu biskupa kanclerza — rozumie się, apelacyę wolną, a nie konieczną, nie obowiązującą do odnoszenia się do biskupa we wszystkich kwestyach spornych. Tu wypada mi raz jeszcze przypomnieć, co już wykazałem wyżej, że zarówno przywilej Władysława Jagiełły, jak i edykt Zygmunta Augu­sta zachowywały swoją prawomocność przez cały wiek XVII, — i dodać, że uznawanym był współcześnie za obowiązujący także przywilej biskupa Wojcie­cha z roku 1420 2). Naturalnie, za zasadę wszystkich innych, za źródło i pod­stawę wolności akademickich uważano zawsze i przedewszystkiem przywilej fundacyjny Jagiełły z r. 1400. A ponieważ między tym przywilejem a później­szymi, także uznawanymi za prawomocne, istniały dosyć znaczne sprzeczności, przeto łatwo zrozumieć, że z różnorodnych interpretacyj jednego i drugich wy­niknąć musiały kontrowersye i spory. Bo jeśli którykolwiek z biskupów powo­ływał się na edykt Zygmunta Augusta z r. 1570, upoważniający sądownictwo kanclerza w najwyższej instancyi nawet w sprawach t. zw. cywilnych, to prze­ciwnikom kanclerza wystarczało przypomnieć, że ważnym jest także i przede- 1) Muczkowski: Mieszkania i postępowanie uczniów etc. Dodatki, str. 112. 2) Por. Statuta Uniwersytetu z r. 1604 i 1724, powołujące się na ten przywilej (Archi­wum do dziej. liter., II, str. 377).

wszystkiem przywilej Władysława Jagiełły z r. 1400, a w nim wcale niema mowy o możności odwołania się od wyroków sądów akademickich »in causis civilibus« do sądu biskupiego. I nie była to jedyna trudność. Tekst przywileju Jagiełły wymagał dokła­dniejszego objaśnienia i pod innym względem. Powiedziano w nim, że władzom akademickim przysłuża prawo sądownictwa nad akademikami »in causis civilibus« i »in levioribus criminalibus «, królom i biskupom — w sprawach krymi­nalnych (cięższych). Otóż nasuwało się pytanie: co rozumieć pod owemi »causae civiles.« Czy należało rozumieć pod niemi tylko wykroczenia przeciw prawu t. zw. cywilnemu, czy sprawy, podlegające prawom świeckim, czy też wogóle wszystkie przestępstwa nie - kryminalne ? Nie potrzebuję wyjaśniać, że wedle dzisiejszych pojęć prawo t. zw. cywilne jest tylko jedną z gałęzi prawa pry­watnego (ius privatum); że więc poza sferą spraw, podpadających pod to prawo, leżą liczne sprawy, podciągnąć się dające pod inne gałęzie prawa prywatnego i nadto pod całą odrębną a rozległą kategoryę prawa publicznego (ius publicum). Do zakresu prawa publicznego należy, obok prawa państwowego, karnego i t. d., także prawo kościelne. Z drugiej strony wiadomo jednak także, że kanoniści jeszcze obecnie mają w użyciu podział zasadniczy prawa — na prawo świeckie i duchowne: »ius civile« i »ius ecclesiasticum v. canonicum«, i że taki podział był powszechnie przyjętym w średnich wiekach, kiedy to prawnicy dzielili się na dwie grupy: legistów i kanonistów, stosownie do tego, czy się zajmowali prawem świeckiem czy kościelnem. Ale co rozumiał Władysław Ja­giełło i co Zygmunt August pod słowami: »causae civiles?« Ani jeden ani drugi nie objaśnia tych wyrazów żadnem określeniem. Czyżby rozumieli pod niemi same sprawy świeckie? Byćby to mogło: ale w takim razie powinniby byli wyraźnie zaznaczyć w swoich edyktach, że sprawy kościelne wyjęte są z pod sądownictwa władz akademickich i że mają podlegać jurysdykcyi bisku­piej. Takiej zaś ekscepcyi niema w żadnym znanym przywileju, nadanym Aka­demii. Trudno z drugiej strony uważać za prawdopodobne, iżby pod słowami »causae civiles« chcieli rozumieć tylko sprawy, podciągnąć się dające pod prawo prywatne: bo w takim razie tem bardziej koniecznem stawało się orzeczenie, komu ma przysłużać sądownictwo nad całą resztą spraw niecywilnych. Biorąc pod uwagę sam tekst przywileju Władysława Jagiełły, trzebaby właściwie przyjąć za prawie niewątpliwe, że Jagiełło wyrazami »causae civiles« objąć chciał wszystkie wogóle sprawy niekryminalne. Bo jeśli z pod sądownictwa władz akademickich wyraźnie wyjmował tylko sprawy

LTV kryminalne cięższe, poddając je pod jurysdykcyę królów, względnie bisku­pów, to widocznie dla wszelkich innych spraw, jakiegokolwiekbądź rodzaju, przyznawał kompetencyę sądowniczą władzom akademickim. Wynika­łoby stąd w dalszym ciągu, że nawet i wykroczenia duchownych osób, należących do Akademii, przeciw ustawom kościelnym, podlegać miały, wedle intencyi króla, sądownictwu rektora i dziekanów, o ile nie wcho­dziły w sferę zbrodni kryminalnych (trzeba pamiętać, że grono profesorów w po­czątkach XV wieku złożone było z samych prawie duchownych). Jeśliby bowiem sądownictwo nad akademikami duchownymi we wszystkich w ogóle sprawach, podciągnąć się dających pod prawo kościelne, pozostawać miało przy biskupie, to nie mogłaby się była w przywileju Jagiełły znaleść klauzula, zastrzegająca biskupowi sądownictwo nad duchownymi w pewnych tylko sprawach (t. j. kry­minalnych). Że w istocie nie tylko nam dzisiaj, ale i wszystkim, co mieli do czynienia z przywilejami akademickimi, mogły się nasuwać takie i tym podobne wątpli­wości i że wyrazy nieścisłe przywileju Władysława Jagiełły tłumaczono sobie jeszcze w XVII wieku w rozmaity sposób, a często i tak, jak wedle poprzed­niego mego wywodu można je było interpretować, — na to mamy dowody właśnie w historyi tych wszystkich sporów, jakie się toczyły między biskupem krakowskim a akademikami za czasów Wazów. W r. 1604, za rektoratu Dobrocieskiego, przyszło, jak wiadomo, do skodyfikowania i spisania statutu dla Uniwersytetu, który został przez cały Uni­wersytet » nullo contradicente« przyjęty i potwierdzony. W statucie tym znalazły się oczywiście także rozporządzenia co do sposobu wymierzania sprawiedliwo­ści. Z treści ich widać, że kodyfikatorowie statutu stali wobec przywileju Wła­dysława Jagiełły w zasadzie na takiem stanowisku, jakie zajął wobec niego Zygmunt August i uznawali objaśnienia, zawarte w edykcie z roku 1570, za obowiązujące. Artykuł: » De iudiciis Rectoris « orzekał, że » in omnibus causis civilibus et criminalibus levioribus « sądownictwo nad akademikami przysłuża rektorowi (por. zastrzeżenie: » nec ullus unquam in iisdem causis .... alibi coram iudice quocunque ecclesiastico vel saeculari audeat convenire «). Dozwo­loną była natomiast w sprawach takich apelacya do konsyliarzy Uniwersytetu, a następnie od ich wyroku do całego Uniwersytetu. Po tym przepisie, zgodnym z orzeczeniem Zygmunta Augusta, następuje jednak w tymże samym artykule jeszcze ważne zastrzeżenie dodatkowe, którego niema w edykcie królewskim z r. 1570: » Si autem causa fuerit inter professores beneficiatos, ad Episcopum Cracoviensem pro tempore existentem recurri

debet iuxta privilegium Vladislai Regis, per Sedem Apostolicam confirmatum. Quidquid autem Episcopus cum Rectore et Decanis facultatum decreverit, istud sine omni contradictione servari debebit sub poena excommunicationis et exclusionis iuxta privilegium Alberti Episcopi et Cancellarii Universitatis et Sedis Apostolicae delegati«1). Statut ten usunąłby był przynajmniej w części jedną z kwestyj wątpli­wych, gdyby znowu nie zastrzegał się wyraźnie, że nie wydaje rozporządzeń dopełniających, lecz tylko objaśnia przywileje Władysława Jagiełły i biskupa Wojciecha. Z treści przytoczonego artykułu widać, że kodyfikatorowie z roku 1604 przyznawali rektorowi i konsyliarzom sądownictwo zarówno nad osobami świeckimi, jak i nad duchownemi we wszystkich sprawach, bo wprawdzie i tu powiedziane jest u wstępu, że rektor ma decydować »in causis civilibus et levioribus criminalibus«, ale z dalszych słów okazuje się, że przed sąd jego mogli być pozywani także i profesorowie duchowni, skoro w sprawach »inter professores beneficiatos« tylko prawo apelacyi od wyroków rektora do biskupa miało profesorom duchownym przysłużać (o apelacyi od rektora i dziekanów do bi­skupa jest także mowa w powołanym w statucie przywileju biskupa Wojciecha) i skoro nawet w razie apelacyi tychże »professores beneficiati« do biskupa, miał tenże wyrokować o ich sprawach »cum Rectore et Decanis facultatum vel maiori parte (eorum). « Statut z roku 1604, jak widać z przytoczonych wyżej ustępów, uznawał zresztą w całej pełni ważność i prawomocność przywileju Władysława Jagiełły a więc zostawiał znowu, że tak powiem, furtkę otwartą dla tych, co chcieli inaczej interpretować ustęp o jurysdykcyi władz akademickich, znajdujący się w tym przywileju, choćby nawet niezgodnie z interpretacyą kodyfikatorów sta­tutu z roku 1604. I w istocie nie położył statut ten końca nieporozumieniom miedzy biskupem krakowskim a Akademią: bo właśnie w ciągu XVII wieku, zwłaszcza około jego połowy, spór o zakres jurysdykcyi kanclerza i władz aka­demickich przybrał najszersze rozmiary. Do dziejów tego sporu dostarczają obfitego materyału wydane tu Roczniki. Temberski przytacza między innymi aktami także tekst pisma z zażaleniami na Akademię, jakie miał przesłać pa­pieżowi w r. 1655 Gębicki. Użalał się w nim biskup krakowski, że akademicy duchowni »uraszczają sobie, iż są wolni od obowiązku rezydowania w para­fiach i od osobistej wizytacyi biskupiej «, że dalej Akademia obiera na rekto­rów medyków świeckich, nieraz żonatych, » którzy sobie uzurpują, nie bez ujmy 1) Archiwum do dziej. liter. i ośw. t. II, str. 376—7.

dla jurysdykcyi zwyczajnej, władzę sądzenia i karania ducho­wnych, zagradzając im nawet dostęp do beneficyów duchownych, wymie­rzając cenzury przeciw kapłanom — i czyni to rektor świecki.« »Doszło do tego« — dodawał niżej Gębicki — »iż świeccy rektorowie, i do tego żonaci, w swej zuchwałości, zmówiwszy się przeciw powadze władzy kan­clerskiej, prześladują łącznie ze swoimi zwolennikami księży prawowiernych a sobie nie uległych rozmaitymi środkami i karami, jeśli od uciążenia tego odwołują się do mnie albo jeśli w imię dawnego zwyczaju Akademii i ordyna­cyi, przekazanej przez przodków, okazują się powolnymi mojej jurysdykcyi« 1). Wiemy z Roczników także i o tem, że i Temberski w roku 1650 nie wahał się wystąpić przeciw biskupowi z protestem, zawierającym twierdzenie, że » Excmus Episcopus et ut Episcopus et ut Cancellarius nullam habet iurisdictionem academicas personas iudicandi « 2). Z drugiej strony, co prawda, za­chowanie się Temberskiego w stosunku do biskupa, zwłaszcza w latach wcze­śniejszych, nasuwa wątpliwości, czy w rzeczy samej był on tak pewnym swego, za jakiego się podawał. Bo jeśli odmawiał biskupowi zupełnie prawa sądowni­ctwa nad sobą, to czemuż w r. 1648, gdy Gębicki obłożył go karą suspensyi bez uprzedniego porozumienia się z władzami akademickimi, nie protestował przeciw prawomocności tego rozporządzenia? Z treści jego protestu, zaniesio­nego do nuncyusza, widać, że uznawał on prawo biskupa do suspendowania duchownych, należących do Akademii, — a tylko czuł się pokrzywdzonym tem, iż biskup, skazując go na suspensyę, nie zachował przepisanych w prawie kanonicznem formalności. W niekonsekwentnem postępowaniu Temberskiego mamy jeden dowód więcej, jak dowolnie i rozmaicie — wskutek niejasności zasadni­czych przywilejów Akademii — pozwalano je sobie interpretować stosownie do okoliczności. Uprzedzając cokolwiek wypadki, muszę tu zaraz zaznaczyć, że i w ciągu lat 1650—1655 nie udało się żadnej ze stron spierających się przeprowadzić dokładnego objaśnienia praw, dotyczących sądownictwa nad Akademią. Gębicki wyprosił sobie wprawdzie w r. 1653 u Innocentego X brewe, w którem papież przyznał biskupowi krakowskiemu prawo sądownictwa nad akademikami, — ale uczynił to w takiej formie, że w słowach jego nie mieściło się właściwie nic więcej, jak potwierdzenie prawa jurysdykcyi kanclerskiej biskupa w zakresie, oznaczonym » w dawniejszych ustawach, przez Stolicę Apostolską potwierdzo- 1) Annales, str. 302-8. 2) Tamże, str. 158.

nych«; można więc było pod te ustawy podciągnąć wszystkie przywileje na­dane Akademii, a przez poprzednich papieży sankcyonowane 1). A zresztą, nowe to brewe papieża, chociażby było usunęło wszelkie wątpliwości i władzę biskupa nad Akademią określiło najściślej, nie zażegnałoby było prawdopodobnie sporu; gdyż i to także należało już w XVII wieku do kwestyj spornych, podawanych w wątpliwość, czy kurya rzymska ma prawo zmieniać przywileje Akademii i interpretować je dowolnie 2). Swoją drogą, skoro jest rzeczą pewną, że przywilej biskupa Wojciecha z roku 1420 i edykt Zygmunta Augusta z r. 1570 uważano za prawomocny i skoro nadto kodyfikatorowie statutu z roku 1604 przyjęli rozporządzenia, za­warte w tych dwóch aktach, za dyrektywę przy układaniu artykułu o sądach rektorskich, — to miał w każdym razie biskup krakowski prawne podstawy do żądania, aby sąd jego kanclerski uznawano w Akademii przynajmniej za najwyższą instancyę, do której wolno się było odwołać od wszelkich wogóle wyroków, wydanych przez sądy akademickie, — nie mówiąc już o tem, że co do spraw kryminalnych wszystkie przywileje wyraźnie mu jurysdykcyę nad aka­demikami duchownymi przyznawały. Choćbyśmy się więc przychylali zupełnie na stronę tych, co sądownictwo biskupa w sprawach niekryminalnych wyklu­czali, nie moglibyśmy przecież uwolnić Temberskiego od zarzutu, iź przesadził grubo i posunął się aż nazbyt daleko w nieusprawiedliwionem przeczeniu, jeśli nie uznawał wcale żadnej jurysdykcyi biskupa nad Akademią. Trzeba mu na­tomiast przyznać, że jeżeli w istocie tak się rzecz miała z ową suspensyą, jak to przedstawia w Rocznikach, to użalał się słusznie na niesprawiedliwość po­stępowania Gębickiego. Jest bowiem rzeczą wiadomą, że wedle ustaw kościel­nych biskup nie ma prawa suspendować duchownych bez użycia pewnych przedwstępnych, łagodniejszych środków dyscyplinarnych. Wyrok suspensyi musi być poprzedzony trzykrotnemi upomnieniami (t. zw. monitiones canonicae), a w razie, gdyby te upomnienia nie odniosły skutku, procesem, w ciągu którego 1) Por. tekst tego brewe na str. 264—5 i ustęp dalszy na str. 265—7, w którym Temberski streszcza wywód rajcy krakowskiego, Spinka, oceniającego tenże tekst ze stano­wiska czysto prawniczego. 2) Dosyć przypomnieć, że w r. 1633 zapadła na sejmie koronacyjnym konstytucya, która się zaczyna od słów następujących: »Ponieważ ius patronatus Akademii krakowskiej wszystkiej mere Rzptej należy, a pewne dekreta Rotae Romanae w sprawie inter Almam Academiam Gracoviensem et patres Societatis o fundowaniu szkół zaszły, tedy my, jakośmy się m pactis conventis obligowali, procurando uspokojenie tej Akademii, do Ojca św. włożymy się, aby causa in integrum restituta do decyzyej naszej i Rzeczypospolitej tę sprawę odesłać raczył « (Volum. legum, t. III, wyd. z r. 1735, str 798). Temberski, Annales

ma być dana obwinionemu możność osobistej obrony. Dopiero jeśli proces wy­każe w całej pełni winę oskarzonego, ma biskup prawo obłożyć go karą suspensyi 1). Jeśli więc Gębicki zasuspendował Temberskiego »nulla citatione aut monitione praevia« (jak o tem czytamy w pozwie nuncyusza), to autor nasz miał słuszność, protestując przeciw bezprawności takiej procedury i odwołując się do nuncyusza. Temberski mógł się w niniejszym wypadku czuć tem bardziej pokrzywdzo­nym, że miał wątpliwości co do bezinteresowności biskupa: bo narzucało mu się — i nie bez powodu — podejrzenie, iż Gębicki występował przeciw niemu nie dlatego, iż uważał go za winnego jakichś wykroczeń przeciw ustawom ko­ścielnym, lecz aby przysłużyć się wojewodzie krakowskiemu, rozdrażnionemu na naszego profesora za jego wystąpienie przeciw rzekomym nadużyciom straży grodowej i nastawanie na sądowe ściganie uczestników tumultu z r. 1647. Gzy jednak w ogóle i zawsze postępowanie Temberskiego było taktowne i umiarko­wane zasadą »suum cuique«, to pytanie, na które trudno odpowiedzieć inaczej jak przecząco. Wyraziłem wyżej domysł, że Temberski coś z rzeczywistego prze­biegu sprawy przed nami zataił albo przedstawił w innem świetle; że mianowi­cie owo jego przeniesienie się na dwa lata do Jedlińska właśnie bezpośrednio po pierwszym zatargu z biskupem pozostaje prawdopodobnie w jakimś związku z wyrokiem sądu konsyliarskiego, który pozbawił naszego autora głosu czyn­nego i biernego i prawa do awansu na dwa lata. A jeżeliby domysł ten był trafny, jeżeli wyrok, wydany przez sąd konsyliarski, utrzymał się i został po części wykonany, to wolno się dorozumiewać, że apelacya naszego autora od­niosła skutek, przeciwny jego życzeniom, coby znowu w dalszym ciągu dowo­dziło, że nie tylko usposobienie biskupa, ale i opinia kolegów była przeciwko niemu: nie podobna bowiem przypuścić, aby w czasach, kiedy antagonizm mię­dzy biskupem a władzami akademickiemi dochodził do niezwykłego stopnia na­prężenia, władze te jedynie przez powolność dla kanclerza potępiły było profe­sora — niewinnego i prześladowanego niesłusznie. Jakkolwiek rzecz się miała, zmieniło się wszystko na korzyść Temberskiego, gdy po dwuletniem pobycie w Jedlińsku powrócił do Krakowa. Został, jak wia­domo, wybrany dziekanem Wydziału filozoficznego i równocześnie zaczęła się druga faza jego zatargów z biskupem krakowskim, w tem zasadniczo różniąca się od pierwszej, że kiedy dawniej autor nasz stał więcej odosobniony i miał 1) Por. gruntowny artykuł Kobera p. t. »Suspension« w znanej Encyklopedyi kościel­nej Wetzera i Weitego (są tam wskazane paragrafy ustaw kościelnych, na których się opiera wywód autora).

LTX nawet kolegów przeciwko sobie, to teraz prawie cały uniwersytet trzymał z nim solidarnie przeciw biskupowi. Właściwie bowiem dopiero w roku 1650 spór, to­czący się od dawna, przybrał szersze rozmiary i zaostrzył się do tego stopnia, że nawet interwencya najwyższych władz Rzeczypospolitej i Kościoła nie zdo­łała go przytłumić. Zauważyłem już poprzednio, że władze akademickie spierały się z biskupem nie tylko o granice jego jurysdykcyi, ale o zakres jego wpływów na wszelkie w ogóle wewnętrzne sprawy Akademii. Do przedmiotów spornych w tej właśnie sferze należała kwestya, czy do odbycia t. zw. » responsyi« trzeba było pozwo­lenia kanclerza i czy biskupowi przysłuża prawo stanowienia o dopuszczaniu lub niedopuszczaniu zgłaszających się do tego aktu. »Responsio« — był to rodzaj uroczystej, publicznej dysputy, którą musiał odbyć doktor medycyny, jeśli chciał zostać wliczonym w poczet fakultetu medycznego na Uniwersytecie krakowskim. Nie chodziło tu zazwyczaj o prawo wykładania na Wydziale medycznym, lecz najczęściej tylko o prawo leczenia; istniał bowiem przepis, że kto nie należał do fakultetu medycznego krakowskiego, nie miał prawa praktykować jako lekarz w mieście Krakowie. Jednak także i chcący wykładać na Uniwersytecie musiał »odpowiadać« (»respondere pro loco inter doctores et professores«); responsyi musieli poddawać się z reguły doktorowie promowowani na obcych uniwersytetach, jeśli chcieli praktykować lub nauczać w Krakowie; bo co do doktorów, którzy odbyli studya i egzamina w Krakowie, zdarzało się, że samą promocyę ich doktorską uznawano za uprawniającą do zajęcia miejsca w fakultecie 1). Nawia- 1) Wyjaśnienie kwestyi znaczenia wyrazu »responsio« nastręczało dosyć dużo trudności. W żadnym bowiem ze znanych statutów Uniwersytetu ani Wydziału medycznego niema — rzecz dziwna — przepisu, określającego ściśle, do czego miał służyć akt »responsyi.« Wy­ dane są dotychczas, o ile mi wiadomo, następujące przepisy, które obowiązywały na dawnym Wydziale medycznym: a) »Ustawy Wydziału lekarskiego z roku 1433 (Rocznik Wydz. lekar. w Uniwers. Jagiell. t. I, Kraków 1838, str. 55—60). 2) »Ustawy Wydz. med. z roku 1536« (Tenże Rocznik, t. II, str. 25—42). 3) Uchwała względem lekarzów, za granicą nauki pobiera­ jących z r. 1511« (Tamże, str. 42—3). Są w tych przepisach wielokrotne wzmianki o responsyach, które jednakże wszystkie razem nie wystarczają, aby zdefiniować dokładnie znaczenie i przeznaczenie tego aktu. Ze wzmianek, w statutach z r. 1536 się znajdujących, można wywnioskować, że »responsiones« były to dysputacye publiczne i że rozróżniano dwie ich kategorye. Odbywali »responsiones« doktorandzi celem uzyskania promocyi doktorskiej; i odbywali je także doktorowie medycyny dla osiągnięcia miejsca w fa­kultecie. Wzmianki o konieczności odbycia pewnej liczby dysput, zwanych »responsiones«, celem zyskania stopnia doktora, znajdują się nie tylko w Statucie z roku 1536 (str. 34—5: »Baccalaureus studio et responsionibus qualificatus .... supplicabit ab eodem dari sibi licentiam ad promovendum in doctorem«), ale i w statucie z r. 1433 (Rocznik I, str. 58—9). Ale na podstawie innych wzmianek, w tychże statutach zawartych, jakoteż napomknień w in­nych źródłach (u Radymińskiego, ręk. bibl. Jagiell. nr. 226, u Temberskiego i t. d.) można

sem dodaję, że nie stawali się przez to profesorami, bo liczba profesorów była ograniczona odpowiednio do liczby beneficyów, zastępujących dzisiejsze pensye profesorskie; dostęp zaś do beneficyów, do Kollegiów większego i mniejszego, a tem samem do stałych katedr zdobywało się nie przez egzamina, lecz drogą stwierdzić, że także i doktorowie medycyny odbywali responsye, które się nazywały: »responsiones pro loco habendo inter doctores« albo »inter doctores et professores.« O ta­kich responsyach jest mowa w dwóch artykułach Statutów Wydz. medycz. z r. 1536: »Statutum est inviolabiliter observandum, ut praxis medicinae inhibeatur omnibus scholaribus, baccalaureis, doctoribus medicinae, universitati (per responsionem pro loco habendo inter doctores hic promotos vel prius incorporatos) non incorporatis secundum dispositionem antiqui statuti .... »(str. 40) i na stronicy następnej w artykule p. t. »De alibi promotis nostrae universitati ac medicinae facultati incorporari volentibus« por. słowa: »Alibi promotus, volens nostrae universitati incorporari docere ante omnia debet de studiis suis . . . .« (potem mowa o opłatach, jakie ma złożyć i dalej:) »Et statim post responsionem suam refectionem in vino .... exhibebit universitati.« Wynikałoby z treści tych przepisów, że tylko doktorzy medycyny, promowowani na obcych uniwersytetach, musieli odbywać responsye, aby zyskać przyjęcie do kra­kowskiego fakultetu medycznego. Tymczasem w wydanym obok statutu »Wykazie doktorów i profesorów medycyny w Uniwersytecie krakowskim« (Rocznik II, str. 44—52, który to wykaz wedle przypisku na str. 44 został sporządzony w przeszłym wieku i zawiera przy każdem nazwisku doktora wyjaśnienie, czy i kiedy odbył responsyę i kiedy został wcielony do fakultetu) znajdujemy obok wzmianek o responsyach »pro loco inter docto­res et professores« doktorów, promowowanych za granicą (jak np. Antoni Laszkiewicz lub Andrzej Badurski na str. 51), także wzmianki o doktorach, promowowanych w Krakowie, którzy jednak mimo to odbywali responsyę »pro loco« (Por. na str. 51 zapiskę: »Joannes Camelin, Ph. et Med. Dr pro medicina promotus in hac Univers. C r a c o v. a. 1744 d. 12 Octobris, pro 1. inter CC DD. Doct. et Prof. Med. obtinendo respondit publice .... 1749 d. 2 Decembris et facultati incorporatus etc.« Podobnież na str. 50 Jan Stan. Dzidowski). W samym napisie łacińskim wykazu zwracają uwagę słowa, że jest to spis doktorów i profesorów »vel per promotionem, vel responsionem Almae Universitati incorporatorum.« Z tej wzmianki znowu wynika, że w istocie czasem wystarczała sama promocya doktorska, aby otworzyć dostęp do fakultetu; ale kiedy i dla­czego, tego ani ze statutów ani z wykazu doktorów i profesorów wyrozumieć nie zdołałem. Nadmieniam, że w wykazie doktorów i profesorów jest i nazwisko tego Piotra Mucharskiego, o którym pisze Temberski (Wykaz, str. 49). Oto odnośna wzmianka: »Petrus Mucharski d. 18 Junii (bez daty roku!) disputavit pro 1. inter DD. Doct. Med. Quaestionem proposuit de peripneumonia, 24 Octobris facult. incorporatus, anatomicus perfectissimus, Regis Vladislai IV Arch.« Niema w tej zapisce wskazówki, gdzie i kiedy Mu­charski się doktoryzował. Możnaby przypuszczać, że dysputacyą, o której powyżej mowa, była jego dysputacyą doktorską, skoro tam powiedziano, że dysputował tylko »pro loco inter doctores«, bez dodatku: »et professores.« Tymczasem zarówno Temberski, jak i Radymiński konstatują wyraźnie, że Mucharski był już doktorem medycyny, gdy zgłosił się do responsyi »pro loco« (Annales, str. 156. Radymińskiego zapiski w ręk. bibl. Jagiell. nr. 226, str. 469). Co do dat, podanych w wykazie, sądzę, że odnoszą się one do roku 1651; to znaczy, że Mucharski po trudnościach, jakich doznał w jesieni r. 1650, odbył responsyę dopiero w czer­wcu r. 1651. W Rocznikach Temb. znajdujemy w istocie zapiskę pod r. 1651, że w tym roku »dekreta rzymskie« usunęły przeszkody, stojące w drodze »responsyi« Mucharskiego (Annales, str. 185, przypisek 1).

wyboru. Wybór profesorów należał jużto do całego Uniwersytetu, jużto do członków odpowiednich kollegiów 1). Do takiego to aktu »responsyi« zgłosił się w październiku roku 1650 Piotr Mucharski, doktor medycyny. Rektor uwzględnił jego prośbę i oznaczył termin publicznej dysputy, na którą zaproszeni zostali po zwyczaju profesoro­wie i liczni goście. Lecz oto 13 października, w samym dniu, obranym na obrzęd »responsyi«, niespodzianie przesłał biskup Gębicki Mucharskiemu na pi­śmie zakaz odbycia dysputy, a drugą taką »inhibicyę« kazał przybić na drzwiach lektoryum teologicznego 2). Responsyę odroczono; ale w uniwersytecie zapano­wało oburzenie na biskupa. Objawiło się ono najpierw w tem, że jeden ze studentów, Cezary, zdarł mandat Gębickiego z drzwi Kollegium. Temberski utrzymuje, że stało się to na rozkaz jednego z profesorów, opiekuna czy prze­wodnika Cezarego; Radymiński natomiast powiada, że: »ut ferebatur, nutu Rdi Stanislai Temberski.« W istocie Temberskiego pomówiono wobec biskupa o spowodowanie całego zajścia: Temberski przeczył, podawał się za ofiarę oszczerstwa, jak się za nią podaje i w Rocznikach. Ale biskup uwierzył posą­dzeniom i zapozwał naszego autora przed swój sąd, a nawet miał mu grozić »degradacyą« (minatur degradationem etiam a sacerdotio). W pozwie (z 25 li­stopada r. 1650) obwiniony został Temberski wyraźnie o zdarcie owego za­kazu biskupiego z drzwi Kollegium większego, to jest o lekceważącą demonstracyę przeciw zwierzchniej władzy kanclerza i o szerzenie zgorszenia wśród młodzieży 3). Autor nasz nie stawił się na wezwanie, ponawiane jeszcze dwu­krotnie; co więcej, odpowiedział na nie pismem p. t. » Exceptio fori«, w którem właśnie opór swój usprawiedliwiał znanym już nam argumentem, że biskup nie ma żadnego prawa do sądownictwa nad osobami, przynależnemi do Akademii. Oświadczenia tego nie uwzględnił oczywiście audytor konsystorza: żądano oso­bistej obrony. Wówczas wniósł Temberski formalny protest, przecząc prawdzi­wości zarzutów. Nie zdołano w sądzie biskupim przeprowadzić dowodu winy (t. zw. probacyi), jak czytamy w Rocznikach: »ponieważ ktoś inny zawinił, 1) Por. dotyczące wyborów na profesorów przepisy w Statutach Wydz. artyst. (Muczkowski: Statuta nec non liber promot.) na str LXXVI—LXXVII, w Statutach Wydz. prawni­czego (Czasopismo prawnicze, zesz V, 1864) na str. Xl, w Statutach Wydziału teologicznego (Archiw. do dziej liter. i ośw. 11) na str. 397 i w Statutach Kollegiów większego i mniejszego (Archiwum I) na str. 12 i 110. 2) Przebieg całej tej sprawy przedstawiam nie tylko z pomocą relacyi Temb. (Annales, str. 156—9), ale i z uwzględnieniem opowiadania Radymińskiego, który poświęcił jej obszerną wzmianką w swoim rękopisie (bibl. Jagiell. nr. 226, str. 469—70). Datę odbyć się mającej responsyi, której Temb. nie podał, wziąłem z Radymińskiego). 3) Annales, str. 157—8.

a ktoś inny został posądzony o popełnienie występku.« Dalszy przebieg sprawy przestawia Temberski temi słowy: »Wówczas przez osoby traktowano sprawę, aby doprowadzić do pojednania z biskupem; profesor twierdził, że jest to niemożebnem, ponieważ ma ręce czyste wobec tej sprawy i jej istoty. Ów bowiem profesor, który czuwał nad wychowaniem młodzieńca (Cezarego), kazał zedrzeć owe pismo: atque sic delirantibus regibus plectebantur Achivi. Lecz ponieważ dziekan był księdzem i przeciwnikiem biskupa, więc go niepokojono; winnego zaś profesora zostawiono w spokoju, ponieważ nie miał święceń kapłańskich*1). Zdaje się, że na tem skończył się zatarg osobisty między Gębickim a Temberskim: ale nie skończył się spór między władzami akademickiemi a biskupem o granice jego władzy w stosunku do Akademii. Z zapisek Radymiński ego wi­dać, że w zakazie odbycia »responsyi«, który dotknął Mucharskiego, nie tylko nasz profesor, ale i większość jego kolegów i przedewszystkiem ówczesny rektor Gabryel Ochocki, widzieli nadużycie władzy kanclerskiej i naruszenie wolności najwyższej szkoły krakowskiej. Zgodnie z Temberskim utrzymuje Ochocki, że »ius respondendi (tj. prawo dopuszczania do responsyi) przysługiwało w całej pełni i bez zastrzeżeń Uniwersytetowi od pierwszych początków Akademii i na­dania statutów.« »Zawsze zgłaszający się do odpowiadania w celu uzyskania miejsca wśród doktorów upraszali o pozwolenie na responsyę nie kogo innego, jak tylko Uniwersytet « — a biskupi i nawet królowie nieraz wstawiali się do Uniwersytetu za ubiegającemi się o to pozwolenie. »Sam Najwielebn. Biskup i Kanclerz dzisiejszy « — twierdził Ochocki — »dawniej nigdy nie rościł sobie pretensyi do wpływania na responsye «; nie asystował też przy nich nigdy, cho­ciaż nawet blizkie mu osoby, jak n. p. Jan Toński, za jego biskupstwa odby­wały ten akt w Uniwersytecie. Opierając się na przeświadczeniu, że uroszczenie biskupa jest niesłuszne, zaprotestował też rektor przeciw niemu — jak dowia­dujemy się od Radymińskiego — w imieniu własnem i Uniwersytetu i odwołał się do opinii trybunału św. roty 2). Temberski utrzymuje, że decyzya tego try­bunału wypadła na korzyść Akademii t. j. że zakaz biskupa, który stanął na przeszkodzie Mucharskiemu, został unieważniony 3). Biskup jednak nie dał za wygraną. Zwrócił swój gniew na dwóch Karmelitów, Krzysztofa i Elizeusza, którzy świadczyli byli przeciw niemu, i obłożył ich dosyć surowemi karami; 1) Annales, str. 159. 2) Ręk. bibl. Jagiell. nr. 226, str. 469—70. 3) Wykazałem już wyżej, że Mucharski znajduje się w spisie doktorów, przyjętych do fakultetu medycznego w Krakowie, i że wedle wszelkiego prawdopodobieństwa dopuszczony został do responsyi w czerwcu r. 1651.

a gdy współcześnie pojawił się bezimienny paszkwil, ostro nastający na niego i na jego doradców, i podejrzenie o autorstwo padło na jednego z profesorów Akademii, Zyszkiewicza, zniewolił rektora do zarządzenia w mieszkaniu tego profesora rewizyi, która wydobyła na jaw dowody, obciążające obwinionego. Profesor Zyszkiewicz został wykluczony z Akademii 1). Go więcej, nie wskó­rawszy nic w trybunale św. roty, udał się Gębicki do pomocy kanclerza W. koronnego, Korycińskiego, i do protekcyi króla i za wstawieniem się Jana Ka­zimierza 2) uzyskał od papieża Innocentego X w r. 1653 bullę, potwierdzającą jego prawo jurysdykcyi nad Akademią: »in iis omnibus, in quibus ex forma constitutionum Apostolicarum, ex dispositione statutorum, a Sede Apostolica confirmatorum, vel ex legitima consuetudine seu praescriptione illi competere valeat « — z ważnym dodatkiem w słowach: »et specialiter in admissione professorum (sic) ad respondendum pro loco unacum rectore et decanis facultatum Universitatis seu Academiae praedictae auctoritate et tenore praesenti confirmamus et approbamus .... « 3). Jakkolwiek bulla powyższa nie rozstrzygała sporu zupełnie po myśli biskupa, skoro przyznawała mu wpływ na responsye »pro loco« tylko w porozumieniu z rektorem i dziekanami (a więc nie wpływ od nich całkiem niezawisły, jaki sobie przyznawał Gębicki), to jednak wywołała ona w kołach akademickich wiel­kie niezadowolenie i pobudziła grono profesorów do jeszcze usilniejszych zabie­gów, zmierzających do ograniczenia władzy kanclerza. Udzielił swego poparcia królewicz Karol Ferdynand, polecając ich sprawę względom króla 4); poczem »Stan akademicki« postanowił wyprawić posłów do sejmu, do Stanów Rzeczy­pospolitej, z prośbą o obronę prorogatyw Uniwersytetu i o wstawienie się do papieża. Autor nasz nie wymienia delegowanych do Warszawy profesorów; od Radymińskiego dowiadujemy się, że jednym z wybranych obok Kucharskiego i Ziemkiewicza był Temberski 5). Reprezentanci Akademii stanęli w Warszawie 10 lutego 1654 r., w cztery dni po otwarciu sejmu. Tu rozwinęli gorliwą czynność. Nawiedzili nuncyusza, kanclerza Korycińskiego, sekretarza kancelaryi koronnej Gębickiego i wszystkich senatorów i dygnitarzy Rzeczypospolitej; byli także u króla, królowej i u królewicza Karola Ferdynanda — i sprawili tyle, że kil­kunastu senatorów zwróciło się do papieża z listownemi instancyami za Aka- 1) Annales, str. 185—6, przypisek 1. 2) Por. listy Jana Kazimierza do papieża i kardynała Pamphilii z lutego i marca roku 1653 (Theiner: Monumenta Poloniae, t. III, str. 482). 3) Annales, str. 264—5. 4) Annales, str. 260—1. 5) Ręk. bibl. Jagiell. nr. 226, str. 504 (Por. Annales, str. 267).

demią 1). Listy te nie przyniosły pożądanego rezultatu — bo zapewne doszły do Rzymu w czasie, kiedy Innocenty X był już złożony śmiertelną chorobą (f 5 stycznia 1655). Gębicki zaś nie omieszkał postarać się o to, aby nowego papieża Aleksandra VII usposobić dla siebie przychylnie. Wystosował do Rzymu zażalenie na rzekome nadużycia i nieusprawiedliwione uroszczenia władz aka­demickich — zażalenie, którego treść podałem już powyżej, wyjaśniając istotę sporu o zakres jurysdykcyi biskupa jako kanclerza Akademii. Znowu wypadło profesorom słać delegatów do Warszawy. Pojechało ich kilku do stolicy w cza­sie obrad sejmu z r. 1655; zanieśli do króla prośbę o opiekę nad najwyższą szkołą polską i odwołali się do dobrej woli Stanów Rzeczypospolitej, »które wraz z królem dzielą prawo patronatu nad Akademią.« Na publicznem posie­dzeniu sejmu jeden z profesorów przedstawił osobiście życzenia kolegów Izbie poselskiej. Wymowa jego sprawiła, że nie tylko liczni senatorowie, ale i wielu posłów szlacheckich z marszałkiem swoim na czele pospieszyło przyczynić się za Akademią w listach, zwróconych do nowego papieża. Jaki skutek odniosły te listy, o tem w Rocznikach niema wiadomości. W r. 1655 spadł na kraj najazd szwedzki: wszystko się rozprzęgło, tętno ży­cia akademickiego mocno osłabło; wielu profesorów opuściło Kraków, przez dwa lata nie było prawie wcale wykładów na Uniwersytecie 2); a zanim wszystko wróciło na normalne tory, porzucił Temberski Akademię i przeniósł się do Przemyśla. Zanim wyjechał, zabrakło zresztą i tego, który grał główną rolę w opowiedzianych wyżej nieporozumieniach i sporach, jako jedna ze stron spie­rających się, to jest biskupa Gębickiego. Zmarł on w październiku r. 1657; a Temberskiemu niewygasła jeszcze pamięć o dawnych urazach (bo przecież dał im wyraz w spisanych znacznie później Rocznikach) nie przeszkodziła wy­dać na cześć zmarłego długiego panegiryku, pełnego szumnych i samych po­chwalnych frazesów 3). Charakterystyczna to rzecz, że niedługo później, w niecały rok po śmierci Gębickiego, dnia 12 czerwca r. 1658, zapadła na posiedzeniu całego grona pro­fesorów ważna uchwała, określająca w sposób o wiele bardziej jasny i ścisły, niż dawniejsze, stosunek władz akademickich do biskupiej. Postanowiono jednozgodnie: »ażeby nikt na przyszłość nie znalazł się taki, coby w sprawach 1) Annales, str. 268 i 271—3. 2) Por. Annales, str. 324—5 i w »Liber diligentiarum« (ręk. bibl. Jagiell. nr. 232) programy wykładów z roku 1655/6 z przypiskami współczesnej ręki, do nich dołączonemi. 3) Panegiryk ten, wydany drukiem w r. 1657, ma tytuł: »Fascia lemniscata in funere IIImi DD. Petri Gembicki anno Salutis 1657 die 18 Octobris, Cracoviae.«

czysto akademickich i to cywilnych (in causis mere academicis iisque civilibus) poważał się apelować do Przewieleb. Ordynaryusza (tj. biskupa) albo też w jego imieniu protestować: ponieważ zmierzałoby to do zatraty ju­rysdykcyi Akademii i do ruiny Uniwersytetu, przywileje zaś i statuta tak Najjaśn. Fundatorów, jak i całego Uniwersytetu wymagają tego, ażeby pierwsze rozpatrywanie wszystkich praw przysługiwało rekto­rowi (ut omnium causarum cognitio fiat apud rectorem), drugie konsyliarzom, trzecie i ostatnie Uniwersytetowi, które to ostatnie ma zachować swoją waż­ność bez możności dalszego odwołania się (sine ulteriori provocatione). Jeżeliby zaś taki (t. j. ten, coby się poważył postąpić wbrew powyż­szemu postanowieniu) posiadał jakieś beneficyum kościelne albo inne świeckie, ma być ono oddane komuś innemu przez tego, któremu przysługuje prawo rozdawnictwa; a po upływie siedmiu dni sam Uniwersytet będzie mógł niem rozporządzić. Inaczej trzeba rozumieć o sprawach beneficyalnych (secus inteligi debet de beneficialibus causis), w których od wyroku re­ktora wolna będzie do Przewielebnego Biskupa apelacya, a ten wedle większości opinij (ex pluralitate sententiarum), przez dziekanów Wydziałów wydanych, w myśl ordynacyi Wojciecha, komisarza Apostolskiego, i dekretów późniejszych będzie mógł okazać stronie obciążonej swoją łaskę (gravatae parti gratificari poterit)« 1). Ważną jest ta uchwała dlatego, że w niej po raz pierwszy znalazło się wyraźnie rozróżnienie spraw czysto akademickich i cywilnych obok beneficyalnych i przyznanie, że biskup ma zapewniony wpływ na te sprawy beneficyalne w Akademii. Ale zarazem widoczna, że postanowienie powyższe objaśniło dawne przywileje w sposób, nie odpowiadający bynajmniej pretensyom, z któremi w stosunku do Akademii występował biskup Gębicki, a zbliżony bardzo do interpretacyi, jaką do tychże przywilejów stosowali aka­demicy w ciągu sporów z lat 1650—5, i — co najdziwniejsza — w części sprzeczny z treścią przywileju biskupa Wojciecha z roku 1420, mającego wedle wyraźnej wzmianki w »konkluzyi« stanowić jej prawną podstawę. Z treści »konkluzyi« z roku 1658 wynika bowiem oczywiście, że grono pro­fesorów, przyznając biskupowi wpływ na t. zw. sprawy beneficyalne, wyklu­czało zupełnie jego wpływ na sprawy czysto akademi­ckie i t. zw. cywilne. Co więcej, nawet w sprawach t. zw. benefi- 1) Por. tekst powyższej > konkluzyi< Uuiwersytetu z roku 1658 w Statucie Uniwersy­tetu z roku 1724 pod tytułem: >De evocationibus« (Archiwum do dziej. liter. i ośw, II, str. 393—4). IX Temberski, Annales.

cyalnych pierwsze ich rozpoznanie czyli jurysdykcya w pierwszej instancyi miała także przysługiwać rektorowi, a dopiero od decyzyi rektora dozwolone było odwołanie się do biskupa. I wreszcie: nawet w razie apelacyi, w sprawach beneficyalnych zaniesionej do biskupa, kanclerz Uni­wersytetu nie miał stanowić o tych sprawach wedle całkiem samodzielnego, osobistego uznania, lecz musiał się liczyć z opiniami, wyrażonemi przez więk­szość dziekanów Wydziałów. Słowem, uchwała z r. 1658 dostarcza jednego dowodu więcej, że grono profesorów nie stało wprawdzie na tem skrajnem sta­nowisku, jakie zajął Temberski w roku 1650, zaprzeczając biskupowi zupełnie prawa jurysdykcyi nad Akademią, ale w każdym razie nie o wiele różniło się w poglądach swoich od tych zapatrywań, jakie wygłaszał nasz autor w ciągu swojej działalności profesorskiej. Nie znaczy to jednak bynajmniej, iżby wszystkie pretensye, z jakiemi występował biskup krakowski między r. 1650 a 1655, były niesłuszne i bezzasadne. Konkluzya z roku 1658 była uchwałą samego grona profesorów; niema w jej tekście żadnej wzmianki o jakimkolwiek udziale na­stępcy Gębickiego, Trzebickiego, w naradzie i decyzyi Uniwersytetu. Uniwersy­tet objaśnił dawniejsze przywileje, jak zwykle, po swojej myśli i ku swojej wygodzie; objaśnienie to nie odbierało jednak biskupom prawa do interpreto­wania zasadniczych przywilejów Akademii w sposób odmienny, niezgodny z in­terpretacyą profesorów, jak Gębickiemu nie umożebniały odmiennego tłumaczenia • ustaw akademickich wszystkie przywileje i statuta, nadane Akademii po rok 1650, na które grono profesorów także i w r. 1658 się powoływało. Konkluzya Uni­wersytetu nie zgadzała się, jak okażę niżej, w ważnych szczegółach z treścią przywileju biskupa Wojciecha, uznanego w niej samej za prawomocny, i nie li­czyła się także zbyt ściśle z brzmieniem zasadniczego przywileju Jagiełły z roku 1400. Oceniając przeto w dalszym ciągu postępowanie Temberskiego i stosunek jego do biskupa w czasie między r. 1650 a 1655 nie będę potrzebował brać w rachubę uchwały z r. 1658, jako stronniczej, a więc nie mogącej służyć za źródło argumentacyi na korzyść lub szkodę jednej lub drugiej strony. Jest rzeczą widoczną, że po roku 1650 stanowisko Temberskiego w Aka­demii poprawiło się znacznie, osobistość jego zyskała na znaczeniu i wpływie: dowód najlepszy w fakcie, że w r. 1654 wyróżniono go wyborem na delegata grona profesorów do Stanów Rzeczypospolitej. Zmieniły się stosunki; przed ro­kiem 1650 był autor nasz więcej odosobnionym, po r. 1650 niechęć jego do bi­skupa udzieliła się całemu gronu profesorów — i Temberski stał się rzecznikiem sprawy, której służąc gorliwie, mógł uchodzić za dzielnego obrońcę interesów Akademii i zarabiać sobie na opinię zasłużonego tej instytucyi członka. Czy

zdobywał sobie tę opinię sposobami całkiem słusznymi i właściwymi, to inne pytanie. Aby na nie módz odpowiedzieć, trzebaby wyrobić sobie pewne zdanie o tem, czy i o ile zarzuty podnoszone w Akademii przeciw biskupowi od roku 1650, były uzasadnione, a o ile nie były uzasadnione uroszczenia Gębickiego. W kwestyi owych responsyj profesorowie z rektorem na czele utrzymywali bez wahania, że biskup nie miał prawa wywierać na nie wpływu, a tem mniej komukolwiek do nich dostępu zabraniać. A jednak, jeśli w jakim wypadku, to w tym szczególnie miał biskup na czem się oprzeć dla usprawiedliwienia swo­ich pretensyj. Bo najpierw sam Temberski streszcza w Rocznikach wywody prawnika krakowskiego Spinka, z których wynika, że były precedensy, świad­czące na korzyść biskupa: to jest, że wiedziano o aktach responsyj, dopełnio­nych »cum facultate Episcopi « 1). Musiano też wiedzieć i o tem, że granice udziału biskupa w zarządzie, w całej administracyjnej stronie rządów Akade­mii, zostały dosyć ściśle określone w przywileju biskupa Wojciecha z r. 1420; a jest rzeczą pewną, że przywilej ten po czasy Temberskiego nie stracił wa­loru 2). Jak zaś w tym przywileju został unormowany stosunek kanclerza do władz i spraw akademickich, o tem już wyżej była mowa. Przywilej ten orze­kał wprawdzie, że rektor z dziekanami może i ma stanowić o wszystkich sprawach, dotyczących zarządu i wewnętrznego porządku w Akademii; ale gdyby między tymi dygnitarzami Uniwersytetu nie było zgody, mieli oni obo­wiązek udawać się po decyzyę do biskupa. A więc biskup miał mocą tego przywileju zapewniony wpływ na wszystkie wewnętrzne sprawy Akademii (a nie tylko na »beneficyalne«, jak chce konkluzya Uniwersytetu z roku 1658) w każdym wypadku spornym, to jest w każdej sprawie, co do której załatwie­nia nie mogli się dziekani z rektorem jednozgodnie porozumieć. Natomiast trudno zaprzeczyć, że rozporządzenie biskupa Jastrzębca wykluczało bezpośredni wpływ na administracyjne czynności władz akademickich, wykluczało zwłaszcza uprawnienie rozporządzeń biskupa, wydanych z ominięciem opinii władz akade­mickich t j. dysponujących coś, czego żadna z władz akademickich nie posta­nowiła ani z czem nie odwołała się do biskupa w celu uzyskania jego decyzyi. W zastosowaniu do szczególnego wypadku, którym się właśnie zajmujemy t. j. do kwestyi owych responsyj, rozumiem: że na mocy przywileju biskupa Woj­ciecha mógł sobie Gębicki przypisywać prawo do decydowania, czy ktoś ma lub nie ma być dopuszczonym do responsyi, jeżeli w samem gronie profesorów 1) Annales, str. 266. 2) Powołują się nań statuta Uniwers. z roku 1724 i »conclusio« Uniwers. z r. 1658 (Arch. do dziej. liter. i ośw. II, str. 377 i 393).

była niezgoda, było rozdwojenie co do opinii o uzdolnieniu czy uprawnieniu pe­tenta do responsyi, a jedna ze stron spierających się z grona profesorów lub sam petent zaapelował do orzeczenia biskupa; ale nie przysłużało biskupowi prawo zawieszania aktów responsyj, niedopuszczania do nich kogokolwiek spo­sobem arbitralnym, bez porozumienia się z władzami akademickiemi lub, co gorsza, wbrew ich jednomyślnej woli. Wpływ na wewnętrze sprawy Akademii zapewniał biskupowi zresztą i zasadniczy przywilej Jagiełły z r. 1400, który orzekał, że »Episcopus cum Rectore Universitatis pecunias et salarium pro magistris et doctoribus distribuendi et commoda in collegio dividendi iuxta exigentiam status et meriti cuiuslibet plenam et omnimodam habebit facultatem« 1). Jagiełło przyznawał widocznie w tym ustępie biskupowi kra­kowskiemu prawo rozdawnictwa nie tylko beneficyów i płac profesorskich (co prawda, w porozumieniu z rektorem), ale także i innych korzyści (»omnia com­moda «), pod którymi to wyrazami musiał rozumieć korzyści więcej idealne, godności i zaszczyty, skoro o tych »commoda« mówi osobno, objąwszy w po­przednich wyrazach sferę korzyści materyalnych. Rektor Ochocki, zaprzeczając kanclerzowi prawa mieszania się do responsyj, powoływał się też nie na przy­wileje; lecz na »usus«, który jakoby wykluczał interwencyę biskupa w tego rodzaju sprawach; ale że ten rzekomy »usus« nie był bez wyjątków, na to już wskazałem, przypominając, iź sam Temberski wiedział o precedensach, sprze­cznych w swej istocie z twierdzeniem Ochockiego. Bliższe rozpatrzenie dziejów sporu, jaki się toczył między biskupem kra­kowskim a Akademią w latach 1650 do 1655, narzuca ostatecznie przeświad­czenie, że po obu stronach było obok pretensyj i zarzutów słusznych wiele niesłusznych i przesadzonych, i że zwłaszcza nasz autor nie umiał zachować spokoju i miary w swoich wystąpieniach przeciw dostojnemu zwierzchnikowi, któremu podlegał i jako profesor i jako duchowny. Prawda, że dla niego zda­wał się być biskup krakowski szczególnie nieprzychylnie usposobionym i używał przeciw niemu niekiedy środków nazbyt surowych, w takich okolicznościach i w taki sposób, iź trudno było nie dopatrywać się poza nimi ukrytej chęci dokuczenia Temberskiemu, szykany; — ale czy tej żywszej niechęci biskupa nie obudził ku sobie nasz autor po części z własnej winy? Nie śmiałbym go bronić od takiego podejrzenia i nawet bym nie potrafił, skoro treść własnego jego dzieła przeciw niemu świadczy i świadczą te dokumenta, które w niem sam przytacza. 1) Codex diplom. Univers. I, str. 29.

Z drugiej strony nie można jednakże odmówić Temberskiemu pewnej ru­chliwości i energii, gorliwości w zajmowaniu się sprawami instytucyi, której służył; nie można zaprzeczyć, że działając po roku 1650 w porozumieniu z ko legami, nie żałował trudów i pracy, aby poprzeć i przeprzeć to, co całe grono profesorów uważało za godne poparcia. A wobec tego zrozumiałemi też dla nas będą, przynajmniej po części, wyrazy uznania, jakie profesor Bieżanowski poświęcił swemu poprzednikowi w przedmowie do Roczników z lat 1666—1688, wspominając o nim jako o »mężu podniosłego umysłu, sprawnym w działaniu, zręcznym i zwłaszcza w bronieniu praw Uniwersytetu przeciw przemożnej potędze magnatów nieustraszonym i nieugiętym.« Tyle o życiu i działalności Temberskiego z czasów jego profesury. Stwierdziłem wyżej, że autor nasz został desygnowany przez Akademię na kanonika przemyskiego 6 listopada 1657; wedle szematyzmu dyecezyi prze­myskiej objął nową kanonię w ciągu r. 1658. Nie wiem, jakie dochody dawała ta kanonia w XVII wieku; zapewne była bardziej intratną, niż ubogie krakow­skie u św. Anny, jeśli Temberski zgodził się na porzucenie profesury i Kra­kowa, aby przenieść się na prowincyę i pozostać tam do końca życia. Zmiana ta w jego sytuacyi przypadła właśnie na czas, kiedy z biskupstwa przemyskiego ustępował Andrzej Trzebicki, a miał je objąć Stanisław Sarnowski 1). Trzebickiego już może nie zastał Temberski w Przemyślu, bo nominacya Sarnowskiego nosi datę 11 maja 1658 r.2). Pierwszą oznaką bytności naszego historyka w Prze­myślu jest panegiryk na cześć nowego biskupa, napisany z okazyi jego ingressu do katedralnego kościoła3). Druk nie ma daty; ale wiemy skądinąd, że uroczy­sta installacya Sarnowskiego odbyła się 20 października r. 1659 4). Na karcie tytułowej tej broszury mieni się Temberski kanonikiem przemyskim i sando­mirskim, musiał więc otrzymać między r. 1657 a 1659 jeszcze tę drugą kanonię; rzecz dziwna jednak, że nigdy później kanonikiem sandomirskim się nie tytułował, a natomiast w roku 1669 raz jedyny, w przywileju królewskim, nazwany jest kanonikiem przemyskiem i kijowskim 5). Wnosić stąd wolno, że w czasie między r. 1659 a 1669 kanonię sandomirską mu odjęto, a raczej 1) Pawłowski Franciscus: Premislia sacra sive series et gesta episcoporum, str. 482—3 i 495—504. 2) Pawłowski, str. 496. 3) »Pastor soleatus IIImo ac Revmo D. D. Stanislao Sarnowski .... ingressus faustissimi ergo ad cathedralem ecclesiam .... exhibitus per Stanislaum Temberski etc. Gracoviae.« 4) Pawłowski, str. 497. 5) Muczkowski: Rękopisma Radymińskiego, str. 63—4.

zamieniono na kijowską. Przebywał w każdym razie w Przemyślu do r. 1679, bo pod tym dopiero rokiem wymienia szematyzm kleru jako jego następcę na kanonii »fundi Buszkowice « Jana Bryszkowskiego 1). Ponieważ odtąd niknie zu­pełnie wszelki ślad po Temberskim, można uważać za rzecz prawie niezawodną, że w r. 1679 zeszedł ze świata2). Bieg życia Temberskiego za pobytu w Przemyślu jest mi zresztą bardzo mało znany. Pełnił swoje obowiązki za rządów biskupa Stanisława Sarnowskiego i doczekał się jeszcze jego następcy Jana Zbąskiego, który został biskupem przemyskim w r. 1678. O Sarnowskim wiemy, że był dla dyecezyi pasterzem pieczołowitym, troskliwym o naprawienie tych szkód, jakich doznały kościoły i parafie podwładne w ciągu wojny szwedzkiej, szczodrobliwym zwłaszcza dla seminaryum duchownego i dbałym o podniesienie karności wśród kleru 3). Jaki był jego stosunek do Temberskiego i jak sam Temberski sprawował się pod jego okiem, o tem nic nie słychać w nielicznych dostępnych mi źródłach. Z czasu po rok 1667 jedyną wzmiankę o naszym autorze znalazłem w relacyi o krótkiej bytności obojga królestwa w Przemyślu na dniu 18 października 1660 roku; przy uroczystem przyjęciu pary monarszej w katedrze asystował biskupowi także i nasz kanonik 4). Po przerwie blisko 7-letniej odnajdujemy jego nazwisko na dwóch dziełkach, wydanych w roku 1667: są to dwa panegiryki na cześć królowej, zmarłej 10 maja t. roku 5). Na obu drukach mianuje 1) Cleri dioecesis Premisliensis schematismus, 1897, str. 22. 2) Wyszło wprawdzie drukiem w r. 1687 dziełko Temberskiego p. t. » Tiara episcopalis etc «, ale jest to tylko przedruk broszury, ogłoszonej po raz pierwszy w r. 1642 w Padwie (mowa pochwalna na cześć św. Stanisława); drugie wydanie mogło być dokonane po śmierci autora. — Nawiasem dodaję, że Muczkowski (Rękop. Radym., str. 64) pisze (bez podania źródła), jakoby Temberski umarł w r. 1679 jako kanonik krakowski. Jestto chyba >lapsus calami« albo omyłka druku. 3) Pawłowski, str. 495—504. 4) Pawłowski, str. 505—6. 5) a). »Elogium pullatum ante funus Sermae Reginae .... Europaeo orbi prolatum« B. m. i daty druku, ale z datą śmierci królowej. Druk ten podznaczony jest nie całem na­ zwiskiem autora, lecz następującymi inicyałami: »S. A. St. T. U. J. D. P. C. P. I. S. R. M. S. «, które wykładam tak: »Stanislaus a Sternberg Temberski, utrius iuris doctor, professor, canonicus Premisliensis intimus (albo: Premisliensis canonicus privatus intimus) Sacrae Re- giae Maiestatis Secretarius.« b). »Lessus circa iusta ultima Sermae Ludovicae Gonzagae, Reginae Poloniae etc. dum fata humana excedens in ferali urna ad Vaveliani montis regalia sepulchra deponeretur, — per Stanislaum Temberski U. I. D., Canonicum Praemisliensem . . . productus anno a partu Virginis supra numerum parem impari, post mensis Octobris novilunium. Cracoviae.« W tym druku nie tytułuje się Temberski Sekretarzem królewskim, podczas gdy w poprzed­nim widocznie inicyały tego tytułu się znajdują; mimo to nie mogę uważać druku »Elogium< za późniejszy, bo wyraźnie w nim nadmieniono, że ułożony »ante funus Reginae « gdy druk p. t. >Lessus« wydany został z okazyi złożenia ciała w grobowcach na Wawelu.

sie Temberski doktorem obojga prawa; na jednym nadto sekretarzem J. Kr. Mci. W czasie więc między rokiem 1660 a 1667 musiał uzyskać nowy stopień naukowy, jakoteż tytuł królewskiego sekretarza. Z późniejszych czasów znamy kazanie Temberskiego, wygłoszone w po­niedziałek Zielonych Świątek, 10 czerwca r. 1669, podczas suplikacyj > zordy­nowanych dla szczęśliwego obrania pana do polskiej korony w kościele kate­dralnym biskupstwa przemyskiego «, — kazanie, które wyszło z druku w Za­mościu 1); i mamy z tegoż roku dwa inne dziełka naszego historyka, oba poświęcone rodowodowi rodziny Wiśniowieckich 2). Te to literackie objawy lojalności względem familii królewskiej sprawiły niezawodnie, że na ostatnim drukowanym utworze swego pióra, wydanym w roku 1670, a będącym znowu hymnem pochwalnym na cześć arcyksiężniczki Eleonory, jako zaślubionej właśnie Michałowi3) — mógł się Temberski podpisać sekretarzem nowego króla. W isto­cie, jeszcze w r. 1669, na dniu 9 listopada, podpisał Michał Korybut przywilej, w którym, podnosząc > zasługi Czcig. Stanisława Temberskiego, obojga praw doktora, kanonika przemyskiego i kijowskiego*, » w różnych okazyach przez Najjaśn. Poprzedników Naszych nastręczonych «, uznając > wybitne i świetne « zdolności jego umysłu «, — wliczał go ponownie w poczet swoich sekre­tarzy 4). Ostatni ślad pracy i życia Temberskiego znajdujemy w tych Rocznikach rękopiśmiennych, które się przechowują w Bibliotece Jagiellońskiej, a w których autor nasz dzieje swoich czasów doprowadził do r. 1672. Poza tem nie posia­damy już o nim żadnej wiadomości źródłowej. Wedle szematyzmu dyecezyi przemyskiej miejsce jego na kanonii >fundi Buszkowice« zajął w roku 1679, jak mówiłem, ktoś inny: stąd przypuszczenie, że Temberski w tym właśnie czasie żyć przestał. Dodatkowo nadmieniam tutaj, że może gdzieś istnieć rytowany portret Temberskiego: bo mamy wiadomość, że Jan Aleksander Gorczyn z Krakowa, 1) »Kazanie w świąteczny Poniedziałek Zesłania Ducha św. podczas interregnum i elekcyej odprawione dnia 10 czerwca r. 1669 przez X. Stanisława Tem­ berskiego etc.« 2) a). »Palmes Coributeus inclyta Gediminea stirpe Tritavia firmatus etc per Stan. Temberski . . . . porrectus a. 1669 die 20 mensis Septembris. Cracoviae.« b). >Chronologia synoptica Palmitis Coributei ad August. Coronationis diem a. 1669, d. 6 Octobris, Cracoviae.« 3) »Serenitas Claromontana, quam Serma Eleonora .... omine induxit fausto etc.« Gracoviae, b. daty (1670). 4) Dokument ten ogłosił Muczkowski (Rękopisma Radymińskiego, str. 63—4)

czynny między latami 1645 a 1692, wykonał rycinę z wizerunkiem naszego autora wedle rysunku Krzysztofa Proszowskiego, który żył między rokiem 1599 a 1667. Portretu tego nie udało mi się, niestety, wyszukać; nie wiem, czy w ogóle jaki jego egzemplarz gdziekolwiek się przechował 1). II. Temberski pozostawił po sobie, jak już o tem była mowa, siedemnaście dziełek drukowanych i dwie księgi rękopiśmienne. Dziełka drukowane wycho­dziły w czasie od r. 1636 do 1670. W poprzednich ustępach niniejszej przed­mowy wymieniłem tytuły czternastu; pominięte tam zostały tylko trzy nastę­pujące: 1). »Palma lemniscata ex palmeto augusto Reginalium virtutum deprompta atque ad funebria iusta Ser. D. D. Ciciliae Renatae .... porrecta a. D. 1644 mense Junio 20« (Bez miejsca druku i daty wydania, kart 16, 40). 2). »Nomen grande Sermi ac Potentmi Vladislai IV .... a M. Stanislao Temberski.... declaratum anno 1649 die 2 mensis Ianuarii « (Bez miejsca i daty druku, 4-o, kart 14). 3). »Panegiricus sermo lugubris in Vladislaum IV. Varsaviae 1649 « (Tego jedynego dziełka nie miałem w ręku; przytaczam jego tytuł za Estreichera »Bi­bliografią XVII wieku «). Wszystkie ogłoszone drukiem pisma Temberskiego, są to dziełka niewiel­kich rozmiarów: z sześciu pierwszych, z lat 1636—1649, formatu 4-o, żadne nie liczy więcej jak 16 kart druku; z reszty, w formacie folio, najobszerniejsze zapełnia kart 22. Z wyjątkiem »Epitalamion« na cześć Gębickiej i Gostomskiego i »Kazania« z r. 1669 wszystkie pisane są po łacinie, i wszystkie, z wyjątkiem tegoż »Epitalamion« i części broszury p. t. »Aula Dei« — prozą (w niektórych znajdują się, co prawda, u wstępu krótkie wiersze pochwalne na cześć osoby, której dziełko dedykowane). Go do treści, są to z pięcioma wyjątkami same panegiryk!. Wyjątek sta­nowią dwa kazania, względnie mowy treści religijnej (z r. 1642 na cześć św. Stanisława, z roku 1669 kazanie podczas nabożeństwa błagalnego o szczęśliwy wybór króla), dwa rodowody Wiśniowieckich, które zresztą są także w części treści panegirycznej (druki z r. 1669), i jeden program dysputacyi p. t. »Quae- 1) Por. Gwalberta Pawlikowskiego artykuł p. t. » Wiadomość o rytownikach polskich< (Czasopism naukowy księgozb. publicz. im. Ossolińskich z r. 1829, zesz. II, str. 109).

stio meteorologica « (z r. 1645). Żadne z tych dziełek nie różni się ani treścią ani formą od całego mnóstwa pism panegirycznych, jakie u nas ogłaszano w XVII i XVIII wieku; wszystkie pełne są ogólników, szumnych frazesów pochwalnych, wyrażonych łaciną niezbyt poprawną i jasną, w formie napuszystej. Względnie największą wartość mają dwa dziełka genealogicznopanegiryczne na cześć Wi-śniowieckich z roku 1668, w których znajduje się przynajmniej pewna ilość danych biograficznych, dotyczących rodziny króla Michała. Prócz tych dziełek drukowanych pozostały po Temberskim, jak wiadomo, dwa rękopiśmienne dzieła treści historycznej w dwóch foliałach, z których jeden zawiera »Annales« z lat 1647—1656, drugi »Annales« z lat 1667—1672. O pierwszym z tych foliałów, przechowanym w zbiorach kórnickich, podane zostały bliższe szczegóły powy­żej. Drugi rękopis, zawierający Roczniki z lat 1667—1672, stanowi własność Biblioteki Jagiellońskiej, oznaczony numerem 230. Jest to kodeks papierowy formatu folio, oprawny w tekturę z grzbietem pergaminowym, o 365 stronnicach liczbowanych i zapisanych, cały pokryty pi­smem tej samej ręki, z pod której wyszedł kodeks kórnicki. Na grzbiecie wi­dnieje dawny napis: »Annales a 1667 ad 1672 a continuatione belli Cosacorum.« Na odwrotnej stronie okładki mieści się następująca notatka, nakreślona pismem nowożytnem: »Stanislai Temberski, Historiographi Universitatis Jagellonicae Annales ab anno 1667 ad 1672. Cf. Muczkowski »Rękopisma Radymińskiego « w Krakowie, 1840, pag. 64.« Mimo że ani na tytule samegoż manuskryptu ani w tekście niema wymienionego autora, to jednak tożsamość pisma, podobieństwo układu Roczników, stylu, języka w obu kodeksach, zgodność poglądów, wyra­żonych w toku opowiadania, w ogóle wspólność wszystkich cech zewnętrznych i wewnętrznych, widoczna w obu rękopisach, daje nam pewność, że mamy do czynienia z dwoma dziełami jednego i tego samego autora; czyli, że »Roczniki« z lat 1667—1672 są kontynuacyą »Roczników« z lat 1647—1656, mimo luki, istniejącej między jednemi a drugiemi a rozciągającej się na okres czasu dzie­sięcioletni. Czas powstania Roczników z lat 1667 — 1672 przypada oczywiście na ostatnie dwunastolecie życia Temberskiego po roku 1667; ale kiedy powstały Roczniki, które poniżej wydajemy? Temberski został historyografem Akademii prawdopodobnie w roku 1647; ale czy zaraz przystąpił do pracy historyograficznej ? On sam w przedmowie, zwróconej do kapituły św. Anny, daje nam parę ważnych w tym względzie wyjaśnień. Dowiadujemy się stamtąd, że pierwszy rocznik swego dzieła przedstawił kapitule po upływie dosyć znacznego okresu Temberski, Annales. X

LXXlV czasu od chwili, kiedy został mianowany historyografem. Powiada bowiem Temberski wyraźnie, że mianowanie to nastąpiło »ante aliquot annos celebrato capitulo«, kiedy on sam był jeszcze członkiem tejże kapituły (»in personam meam, protunc capitularem«). Ten wyraz: >protunc« przy »capituiaris« dowo­dzi, że autor w chwili, kiedy rękopis pierwszego rocznika z przedmową posy­łał kapitule św. Anny, już sam do tej kapituły nie należał; a wiadomo, że ka­nonię u św. Anny porzucił on w roku 1657, aby się w r. 1658 przenieść do Przemyśla. Pisał więc przedmowę do pierwszego rocznika dopiero po r. 1657 jako kanonik przemyski. W przedmowie powyższej znajdujemy nadto wyjaśnie­nie autora, iź dlatego tak późno przedłożył pierwszy rezultat swojej pracy, po­nieważ wcześniej nie mógł się zabrać do systematycznej roboty »ob tempora calamitosa fereque insidiosa Regno inclyto Poloniae totique Academiae.« I poniżej dodaje: »At motus perpetui domesticorum externorumque turbinum, frequentes Regni conventus, dirae pestes, atrocia bella, periculosa exilia impediverant a mul­tis annis concinnatum laborem .... « Niema wątpliwości, że w obu przytoczo­nych ustępach mówi Temberski o bezładzie i zamieszaniu, jakie sprowadziła wojna szwedzka; nie omylimy się więc zapewne, wysnuwając ze słów tych wniosek, że do ostatecznej redakcyi Roczników przystąpił nasz autor dopiero po ukończeniu wojny szwedzkiej tj. po roku 1660. W chwili jednak, kiedy pisał przedmowę i przesyłał Akademii rocznik pierwszy, musiał mieć już gotowych albo naszkicowanych w brulionie całych roczników dziesięć, jak na to wskazują następujące słowa z zakończenia przed­mowy: »in cuius tesseram eidem (capitulo) primum annalem, ex decade sua depromptum, praesento officiossime, reliquos consequenter depromptos transmissurus comite vita.« Te słowa rozumieć należy, jak sądzę w tem sposób: iź miał już Temberski gotową lub blizką wykończenia całą dekadę Roczników, ale całej nie przesyłał, bo każdy dalszy rocznik potrzebował jeszcze pewnego ogładzenia i może skopiowania na czysto; na razie miał przepisany tylko rocz­nik pierwszy, którego rękopis wysłał do Krakowa oddzielnie, przed innymi. Zdaje się, że autor nasz nie spełnił zapowiedzi co do dosyłania dalszych rocz­ników: bo historyograf Bieżanowski, który był współczesnym Temberskiemu i szukał za wcześniejszemi pracami swoich poprzedników, w r. 1688 wiedział tylko o istnieniu rocznika z roku 1647 (w przedmowie do swoich Roczników, wspominając o Temberskim, powiada: > a cuius manu unicam tantum anni 1647 chronographicam connotationem, praesertim in causis academicis, quarum pars fuerat, superstitem habemus «). Wynika stąd, że ten rękopis, który się przechował w Kórniku, nie jest identycznym z przesłanym przez Temberskiego

kapitule św. Anny; że Temberski przesłał do Krakowa tylko odpis jednego rocznika, a w kodeksie, który obecnie mamy w rękach, kontynuował dzieje swoich czasów, że tak powiem, na własną rękę, zaniechawszy przedkładania rezultatów dalszej pracy kuratorom fundacyi Petrycyańskiej. Z przytaczanej wyżej przedmowy dowiadujemy się jednak zarazem, że autor jeszcze przed objęciem obowiązków historyografa zaczął spisywać notki historyczne i gromadzić materyały, przydatne do uwzględnienia w Rocznikach, i że pracę tę przygotowawczą prowadził dalej bez przerwy, kiedy mu powie­rzono czynność pisania historyi z ramienia Akademii. Dowodzą tego słowa: »cui (negotio capitulariter scribendae historiae) responsurus omnes animi rationes flectebam ac iuxta fundatoris sensum ac ultimam voluntatem a n n o r u m succedentium notas congregarem« i dowodzi jeszcze wyraźniej zamieszczone poniżej wyznanie, że »tali stimulo fundatoris excitatus, quaedam, uti meus mos erat, adhuc ante limina collegii D. D. Artistarum vivente Petricio Innocentio privatis commiseram notis, non tamen scriptoribus viventibus obstrepere ausus, penes quos summa rerum notandarum et promulgandarum erat potestas." Innocenty Petrycy umarł w roku 1641 1); a zatem już przed r. 1641 zabrał się Temberski, jak zapewnia, z wła­snej woli, mimo że historyografem Akademii jeszcze wtedy nie był, do spisy­wania notatek historycznych. Tych wcześniejszych notatek, o ile wiadomo, nie obrobił, nie odział w formę wykończonych roczników; gdy przystąpił do ukła­dania swego historycznego dzieła, nie sięgnął dalej jak do r. 1647. W samej przedmowie Temberskiego znajdujemy bądźcobądź wskazówkę, że notatki i ma­teryały do tych Roczników, które poniżej wydajemy, gromadził nasz autor już w czasie od roku 1647 do 1660, że jednak do ostatecznego ich obrobienia nie przystąpił prędzej, jak po roku 1660. Od r. 1667 zajmował się zapewne gro­madzeniem materyałów do drugiej seryi Roczników, z lat 1667—1672; spisa­nie więc Roczników z lat 1647—1656 przypada wedle wszelkiego prawdopodo­bieństwa na czas między r. 1660—1666. Wniosek powyższy znajduje niejakie poparcie i w tej także okoliczności, iź Temberski, który przed r. 1660 i po r. 1666 wydawał dosyć często jakieś utwory swego pióra, w czasie między r. 1660 a 1666 nie ogłosił nic drukiem: widoczna, że w tym okresie czasu był zajęty wyłącznie swoją pracą historyograficzną. Do podobnych wniosków prowadzi bliższy rozgląd w treści samychże Roczników. Na pierwszy rzut oka ma się wrażenie, jakby każdy rocznik był 1) Muczkowski; Rękopisma Radymińskiego, str. 60.

spisywany wkrótce po spełnionych wypadkach: napróżno szukałem bowiem w ca­łem dziele jakichkolwiek alluzyj do późniejszych wydarzeń lub dalszych kolei wy­mienionych w niem osobistości. Niema też ani jednego cytatu dzieła, później­szego co do daty wydania od rocznika, w którym znajduje się cytat. Raz tylko pod rokiem 1648 (na str. 61) wspomina autor o broszurze p. t. »Supplicatio ad Ordines Regni «, która miała być »nune vero in anno 1649 a quodam equite Polono Londini exhibitac; ale o wyjściu takiego dziełka skądinąd nic nie wia­domo (Estreicher nie wymienia go w swej » Bibliografii XVII wieku«). Możnaby w każdym razie z ostatniej wzmianki wnosić, że rocznik 1648 był pisany już w następnym roku, 1649. Ale zaraz okażę, że w takich i tym podobnych alluzyach, których jest więcej, niema konsekwencyi: że w jednych i tych samych Rocznikach Temberski raz o czasie, oznaczonym nad rocznikiem, mówi jako o chwili bieżącej, drugi raz jako o dosyć dawno już minionej, na przemiany. I tak w tymże roczniku z roku 1648 (str. 85), wyliczając głównych jeńców, wziętych przez Kozaków pod Korsuniem, w czerwcu t. r., dodaje nasz autor: > alios autem requires ex diversis scriptoribus.« W chwili więc, kiedy pisał te słowa, już wydane były drukiem dzieła »różnych pisarzy« o wojnie kozackiej. Jest rzeczą wiadomą, że już w r. 1648 wychodziły z druku ulotne gazetki i awizy z relacyami o epizodach tej wojny; ale dziełka obszerniejsze o wojnie kozackiej zaczęły się pojawiać u nas dopiero w roku 1651. Były to naprzód historye Kojałowicza i Twardowskiego (obie wydane w r. 1651), a po nich w następnych latach wyszło kilka innych pióra cudzoziemców, Bisaccio- niego, Blivernitziusa, Ghevalier a i t. p. Już więc między dwiema pierwszemi wzmiankami, na jakie zwróciłem uwagę, istnieje pewna sprzeczność. Podobnież ma się rzecz i z wieloma innemi. Zwykle, mówiąc o czasie, do którego się rocznik odnosi, nazywa go Temberski chwilą bieżącą, obecną. Na czele rocz­ nika z r. 1651 czytamy: »Aperto felici exordio anni praesentis « (str. 160) Podobnież w pierwszym ustępie rocznika z r. 1655 (str. 293): »Hinc a quodam nobili ad initium anni praesentis metamorphosis Reipublicae subiecta est etc.« Na str. 303 pod rokiem 1655 tak samo dwukrotnie: »annus praesens« — »anni praesentis.« Wreszcie ostatni rocznik (z r. 1656) kończy się następują- cemi słowy: »Ast meliora optanda sunt ad futuri anni exordium, quod Polonis auspicatum, Suecis vero luctuosum efficiat Supremus belli pa- cisque Arbiter. Fiat. Fiat. « A więc mówi tu znowu Temberski o naj­ bliższych czasach, o wszystkiem, co mogło zajść w r. 1657, jako o przyszłości, o czemś, co w chwili pisania rocznika z roku 1656 było mu niewiadomem, mogło stanowić tylko przedmiot dobrych życzeń. Wnosićby stąd należało, że

rocznik z roku 1656 był spisany bezpośrednio po wypadkach, których dotyczy, i skończony z końcem tegoż roku. Nadmieniam nadto, że pod r. 1648 (na str. 97) Jerzy Ossoliński i Piotr Gębicki nazwani są, pierwszy: »modernus Cancellarius«, drugi: modernus Episcopus Cracoviensis«, a wiadomo, że pierwszy umarł w r. 1651, drugi w r. 1657. Byłyby to wszystko dowody, że roczniki z lat 1647—1656 powstawały w tym samym okresie czasu, — gdyby obok powyżej przytoczonych wzmianek nie znajdowały się znowu w odpowiednich rocznikach inne, zostające w pewnej z tamtemi sprzeczności. I tak pod r. 1649, na str. 103, wymieniony jest »Iacobus Ustiensis« jako »protunc rector«; na str. 113 pod tymże rokiem Jerzy Ossoliński jako »protunc Cancellarius Re­gni « (to znaczy, że w chwili, kiedy autor słowa powyższe pisał, już Ossoliński nie żył; przypominamy zaś, że zmarł on dopiero w połowie r. 1651). Podobnież jeszcze w przedostatnim roczniku (r. 1655), na str. 308, czytamy: »Erat tum rector sacerdos Mattheus Kraśnicki «, chociaż mowa o rektoracie Kraśnickiego z roku 1655. Tego rodzaju wzmianki wskazywałyby, że n. p. rocznik z r. 1649 powstał najwcześniej dopiero w r. 1651, rocznik z r. 1655 także później. Rozważenie sprzeczności, zachodzących między jedną a drugą grupą przyto­czonych wyżej wzmianek w zestawieniu ze wskazówkami, zawartemi w przed­mowie Temberskiego, doprowadziło mię do wniosku, że autor nasz w istocie niektóre ustępy Roczników wypracował bezpośrednio po omówionych w nich wypadkach, że te jego notatki, o których powiada, iż je gromadził już co naj­mniej od r. 1641, miały nieraz postać wykończonych fragmentów; że jednak do ostatecznej redakcyi, do spojenia pojedyńczych fragmentów ze sobą, do uzu­pełnienia ich i złożenia w jednolitą całość nie przyszło prędzej, jak po wojnie szwedzkiej, w czasie między r. 1660 a 1666. Wprowadzając do późniejszego opracowania całości ustępy fragmentaryczne, gotowe od dawna, zaniedbywał Temberski widocznie niekiedy przeprowadzenia ścisłej rewizyi, nie poczynił nie­odzownych poprawek i sprostowań: stąd pozostały takie alluzye, jak powoływa­nie się na datę rocznika jako na rok bieżący i wzmianki o pewnych ludziach zmarłych jako o żyjących, obecnych, jako o »moderni.« Natomiast przyłączając ustępy, które dorobione zostały później, po roku 1660, zapominał nasz autor nieraz o tem, na czem mu widocznie zależało, t. j. aby zachować Rocznikom charakter ścisłej współczesności, — i prawidłowo, o ludziach, którzy nie żyli w czasie, kiedy przeprowadzał ostatnią redakcyę, albo nie piastowali już go­dności, jakie piastowali w czasie, określonym datą rocznika, wyrażał się jako o nieżyjących lub nie będących tem, czem byli dawniej (stąd owe »protunc« i »tum« przy tytułach niektórych osobistości),

Do lepszego wyjaśnienia kwestyi genezy Roczników powinienby dopomódz rozbiór krytyczny relacyj historycznych, zawartych w Rocznikach. Przeprowa­dzenie rozbioru wyczerpującego, drobiazgowego nie było rzeczą wydawcy; nie dałby się taki rozbiór nawet przeprowadzić z całą ścisłością w obecnej chwili dla tej przyczyny, iż Temberski używał w toku pracy niejednokrotnie relacyj rękopiśmiennych, a my nie tylko nie posiadamy dotychczas wydania choćby tylko najważniejszych relacyj, odnoszących się do czasów od r. 1647 do 1656, ale o wielu z nich nie mamy nawet wiadomości dla braku dokładnych katalo­gów rękopisów. Zdanie, jakie sobie wyrobiłem o wartości Roczników jako źró­dła historycznego, wyrażam poniżej, w ustępie, gdzie tłumaczę, dlaczego uzna­łem dzieło to rękopiśmienne za godne wydania; tu zaś nadmieniam tylko, że bliższy rozgląd w treści Roczników i ich krytyczne zbadanie mało nasuwa pewnych danych, przydatnych do rozstrzygnięcia kwestyi, którą się obecnie zajmujemy. Skonstatowałem wprawdzie, że nie brak w Rocznikach różnych omyłek i niedokładności co do dat, przestawienia wypadków i t. d.; ale o żadnym z tych braków — z jednym wyjątkiem — nie mogę twierdzić z pewnością, aby przyczyną jego była okoliczność, iż autor pisał o rzeczach i ludziach nie pod bezpośredniem wrażeniem wypadków, lecz później. Temberski bowiem pisał o wielu sprawach, na które sam nie patrzył, które znał z opowiadania cudzego albo tylko z relacyj pisanych lub drukowanych; a przy takiem powtarzaniu cudzych opowiadań, przy przedstawianiu spraw, nieznanych z własnej obser­wacyi, mogły się do dzieła wkraść niedokładności i omyłki, nawet gdyby autor spisywał dzieje wszystkich zdarzeń niedługo po ich spełnieniu. Zaznaczyłem jednak, że mam do wykazania jeden wyjątek. Wyjątek ten dotyczy szczegółu, na który zwróciłem uwagę w przypisku 1 na str. 161. Tam to, w roczniku z r. 1651, jest mowa o sejmie, który miał się jakoby odbyć w marcu t. roku w Brześciu. Tymczasem z innych źródeł nic o takim sejmie nie wiadomo; owszem, można stwierdzić na pewno, że w r. 1651 żadnego sejmu nie było. Bliższe zbadanie relacyi Temberskiego wykazało, że autor nasz historyę jednego i tego samego sejmu zamieścił raz pod r. 1651, drugi raz pod r. 1653, w któ-rymto ostatnim roku sejm w Brześciu w istocie zebrał się i obradował. Tego tak rażącego błędu nie sposób sobie wytłómaczyć inaczej, jak w ten sposób, iż Temberski, przystępując do układania Roczników po r. 1660, w zbiorze swoich materyałów i notatek historycznych znalazł dwie relacye o sejmie z r. 1653, niezupełnie zgodne co do treści, jedną datowaną i drugą niedatowaną, i nie spostrzegłszy się na tem, że obie odnoszą się do jednego i tego samego sejmu,

tę niedatowaną, może na podstawie jakiejś mylnej notatki, odniósł do r. 1651, o którym wspomnienia były już w jego pamięci po części zatarte, zaniedbawszy się upewnić, czy w istocie w r. 1651 sejm jaki się odbył. Fakt, że autor nasz, pisząc dzieje roku 1651, już z pamięci nie wiedział, czy w roku tym odbył się sejm jakikolwiek, a raczej mógł w sobie wyrobić przeświadczenie, że sejm wła­śnie wtedy się odbył, — dostarcza jednego dowodu więcej, że do ostatecznej redakcyi Roczników Temberski zabrał się dosyć późno, w kilka, a może i w kil­kanaście lat po upływie czasów, do których Roczniki się odnoszą. Nie wyklu­cza to jednak, jak powtarzam, prawdopodobieństwa wyrażonego wyżej przy­puszczenia, iź niektóre części Roczników powstały już między r. 1647 a 1656, albo przynajmniej, iż są powtórzeniem czy streszczeniem jakichś relacyj, nakre­ślonych bezpośrednio po wypadkach: bo jeśli co do pewnej liczby ustępów udało się stwierdzić stanowczo, że są przekładami albo wyciągami ze wpół-czesnych relacyj, to taką samą może być i geneza wielu innych fragmentów Roczników, niezawisłych — o ile mi wiadomo — od znanych źródeł, a wreszcie, mogą się wśród nich znaleść i takie, które Temberski opisał pod świeżem wrażeniem na podstawie własnej obserwacyi albo za czyjemś ustnem opowiadaniem, bez pomocy cudzych spisanych relacyj. Zwłaszcza dwa ostatnie roczniki czynią to wrażenie, jak żeby znaczna ich część powstała wcześniej, ani­żeli reszta dzieła, jakby zwłaszcza historya oblężenia Krakowa i gospodarki szwedzkiej w mieście spisywana była pod świeżem wrażeniem przejść, któremi i sam Temberski, jako profesor krakowski, dotknięty był osobiście Go do drugiej seryi zachowanych po Temberskim roczników z lat 1667 do 1672, wypada mi zaznaczyć, że ułożone są tak, jak gdyby były kontynuacyą dzieła historycznego, prowadzonego bez przerwy od dawna. Przed rocznikiem z roku 1667 niema żadnej przedmowy, żadnego wyjaśnienia genezy rękopisu, żadnej wzmianki o innych, wcześniejszych pracach autora tegoż samego rodzaju. Temberski wchodzi od razu »in medias res«; zaczyna swoim zwyczajem od omó­wienia »prodigiów«, a potem zaraz kreśli obraz spustoszenia Podola przez Ta­tarów i t. d. Rocznik ostatni, z roku 1672, nie jest doprowadzony do końca, urywa się na wiadomościach z kwietnia t. roku, na wzmiance o powrocie Wysockiego z podróży poselskiej do Turcyi, i to na wzmiance także niedo­pełnionej, bo ostatnie zdania zawierają streszczenie rozmowy Wysockiego z ho­spodarem wołoskim. Widocznie więc jakaś nieznana przyczyna sprowadziła nagłą przerwę w pisaniu: może była nią śmierć Temberskiego. W świetle po­wyższych szczegółów nabiera wagi okoliczność, iż ta druga serya Roczników naszego autora rozpoczyna się historyą roku 1667; do jednolitej całości z po-

przednią brak historyi dziesięciolecia 1657—1666, czyli jednej dekady. Kodeks kórnicki zawiera pierwszą dekadę: nasuwa się więc domysł, że Temberski objął w dziele swojem cały okres czasu od roku 1647—1672, ale rękopis dzie­jów drugiej dekady (1657—1666) albo zaginął albo kryje się w niewiadomem miejscu. Ten to wzgląd na możliwość odnalezienia brakujących roczników z lat 1657—1666 był jednym z powodów, dla których zachowane roczniki z lat 1667—1672 nie zostały wciągnięte do niniejszego wydania. Być może, że do­mysł, powyżej wyrażony, sprawdzi się w przyszłości, to jest, że uda się wykryć rękopis, dopełniający całości, którego istnienie w jakimś prywatnym lub nawet publicznym zbiorze nie jest wykluczonem; wówczas będzie czas do zajęcia się ogłoszeniem reszty dzieła Temberskiego. Na razie ogłaszamy dekadę pierwszą, która zresztą stanowi dla siebie całość osobną. Wyrażony na okładce tytuł odpowiada napisom, jakimi autor poprzedził każdy rocznik; ale czy nazwa: »Annales« odpowiada w istocie treści dzieła? Dla wielu przyczyn trudno Roczniki Temberskiego podciągnąć pod jakąś jedną wyłącznie kategoryę. Jakkolwiek zawierają one historyę czasów, w których żył Temberski, nie można ich nazwać pamiętnikami; ale z drugiej strony jest w nich niemało ustępów, które autor spisał z własnych wspomnień, a więc które mają charakter zapisek osobistych. Ustępy te są przeplatane, co prawda, licznymi opisami wypadków, które autor znał tylko z opowiadania cudzego albo o któ­rych wiadomości zaczerpnął z obcych, pisanych i drukowanych relacyj, i co więcej, ustępami, zawierającymi historyę współczesnych wydarzeń zagranicznych o których mógł także wiedzieć tylko ze słychu albo z piśmiennej tradycyi. Nie są więc Roczniki niniejsze ani wyłącznie pamiętnikami ani też dziełem histo­rycznem w rodzaju Roczników Kochowskiego lub Historyi Rudawskiego; bo w tych ostatnich dziełach autorowie ukryci są prawie zupełnie poza przedmio­tami swego opowiadania, gdy Temberski niejednokrotnie opisuje w swojem dziele przejścia osobiste i wysuwa naprzód wypadki, których sam był świadkiem. Wy­pada więc przyznać niniejszemu dziełu pośrednie miejsce między pamiętnikami a dziełami rocznikarskiemi ówczesnej doby, z tem zastrzeżeniem, że układ rocznikarski jest i tu charakterystycznym dla przeważnej części Roczników. Za­daniem i staraniem Temberskiego było dać dosyć zupełny obraz wszystkich ważniejszych wydarzeń, których widownią była Rzeczpospolita i Europa w cza­sie między rokiem 1647 a 1656; niemniej przeto jest widocznem, że Temberski z szczególną predylekcyą i dokładnością omawiał te wypadki, na które sam patrzył. W opowiadaniu swojem często nawraca do Krakowa, dlatego że sam

przebywał w Krakowie; opowiada szczegółowo nawet drobiazgowe zajścia i sprawy, pozostające w związku z Akademią krakowską, dlatego że sam był profesorem tej Akademii; najobszerniej przedstawia dzieje oblężenia Krakowa przez Szwedów i ich gospodarki w mieście, bo sam niezawodnie był świadkiem tych ciężkich kolei, jakie stolica Jagiellonów przebyła w czasie wojny z lat 1655—1660. Uderza i to, że wysuwał naprzód osobistości, bliżej sobie znane, jak n. p. Stanisława Witowskiego, kasztelana sandomirskiego, w którego ma­jątku dwa lata przebywał jako dyrektor szkoły jedlińskiej. Nosi więc dzieło dosyć wybitne piętno indywidualności autora, a tem samem ma jednę z cech, właściwych utworom pamiętnikowym. Nie można jednak zaprzeczyć, że wspomnienia i spostrzeżenia osobiste za­pełniają tylko mniejszą część dzieła; druga jego część, większa, zawiera historyę spraw, współczesnych wprawdzie także, ale znanych Temberskiemu tylko z cu­dzej tradycyi, ustnej i piśmiennej. Na kwestyę, jak powstawała ta druga część ustępów w dziele Temberskiego, rzucają światło przypiski, dodane przez wydawcę do tekstu niniejszego wydania; okazują one, że Temberski gromadził akta, listy, relacye, ogłoszone drukiem albo będące w publicznym obiegu, i że część tych materyałów pomieścił w oryginalnem brzmieniu albo w streszczeniu w swych Rocznikach. Zdarzało się niekiedy, że relacyę, jaką otrzymał, po prostu wcielał do swego dzieła w przekładzie; powtarzał nawet lub streszczał rzeczy, które w czasie jego pracy historyograficznej już były ogłoszone drukiem. Jeżeli udało mi się niejednokrotnie wykazać zawisłość opowiadania Tem­berskiego od innych znanych współczesnych relacyj, to natomiast nie dopatrzy­łem się dotychczas bliższego pokrewieństwa Roczników z żadnem z dzieł historyograficznych, które pojawiły się w druku za życia Temberskiego. Wskazuję wprawdzie w kilku miejscach na szczegóły, które są przedstawione w iden­tyczny sposób u Temberskiego i Kochowskiego albo Rudawskiego, albo też na akta i listy, znajdujące się w dziełach tamtych historyków w takiem brzmieniu, jak u naszego autora, ale nie chciałem przez to powiedzieć, iżby Temberski ko­rzystał z dzieł Kochowskiego lub Rudawskiego; trzeba bowiem pamiętać o tem, że pisma historyczne obu wymienionych autorów wyszły z druku dopiero po śmierci Temberskiego (Kochowskiego »Climacter I« w roku 1683, dalsze w la­tach 1688 i 1698; Rudawskiego »Historiarum libri « dopiero w roku 1755), a trudno przypuszczać, żeby Temberski mógł mieć do czynienia z manuskry­ptami autorów żyjących i przygotowujących swoje dzieła do druku. Jeżeli są jakieś wspólności między Temberskim a Kochowskim i Rudawskim, to można je sobie tłómaczyć raczej w ten sposób, iż jeden i drudzy czerpali niekiedy XI Temberski, Annales.

z pewnych wspólnych źródeł, posługiwali się tymi samymi materyałami rękopi­śmiennymi. Nie ulega wątpliwości, że dzieła powyższych historyków i Roczniki Temberskiego powstawały w jednakowy sposób: to jest, że urosły nie wyłącznie z osobistych wspomnień, lecz po części z wyzyskania współczesnej ustnej i pi­śmiennej tradycyi. W każdym razie u Temberskiego znać osobistych wspomnień więcej, aniżeli u tamtych autorów, i łatwiej oddzielić to, co pisał na podstawie własnej obserwacyi, od tego, co zapożyczył od innych. Dzieło Temberskiego różni się też od innych współczesnych historycznych odrębnością wielu wyrażonych w niem zapatrywań na współczesne sprawy. W poglądach i sądach swoich jest Temberski stanowczo bardziej samodzielnym i bardziej bezwzględnym od innych historyków, gdy chodzi o rzeczy publiczne; co prawda, gdy chodzi o rzeczy osobiste, jest o wiele mniej bezstronnym i spo­kojnym. Gdy u Kochowskiego zwłaszcza razi szowinizm, wychwalanie i uświe­tnianie wszystkiego, co zdarzyło się w Polsce lub jej dotyczyło, to natomiast Temberski sądzi stosunki współczesne wogóle bardzo surowo i nie waha się nieraz wypowiedzieć słów gorzkich, nawet zgryźliwych, o sprawach i ludziach, zasługujących wedle niego na naganę lub potępienie. Staje wbrew prądowi opi­nii szlacheckiej, gdy nie tai się z sympatyami swemi dla niepopularnego Jerzego Ossolińskiego i broni jego działalności publicznej; posuwa się w śmiałości dalej, niż inni, gdy osobistość królowej Ludwiki Maryi stawia w stanowczo niekorzystnem świetle, a osobistość króla Jana Kazimierza wywyższa. I te to właśnie dwa najważniejsze względy: wzgląd na to, że część dzieła Temberskiego urosła niezawodnie ze wspomnień osobistych a więc ma wartość pamiętnika, i nadto wzgląd na pewną odrębność i samodzielność poglądów autora na sprawy współczesne, — wydały mi się wystarczającymi, aby uznać »Annales« za godne ogłoszenia. Temberski był mieszkańcem Krakowa i z wy­jątkiem dwulecia od lata r. 1648 do lata r. 1650 przebywał, o ile wiadomo, stale w tem mieście do r. 1657; o ile więc mówi o wypadkach, spełnionych w Krakowie (a mówi o nich często), przedstawia je wedle własnych spostrzeżeń. Był też przez cały okres czasu, do którego odnoszą się Roczniki, profesorem Akademii krakowskiej (nie stracił profesury jako dyrektor szkoły jedlińskiej); o ile więc omawia sprawy, dotyczące Akademii, omawia je jako świadek kla­syczny, a często i ich czynny uczestnik. Niema dotychczas żadnego drukowa­nego dzieła, któreby o sprawach Akademii z lat 1647—1656 podawało tak liczne i szczegółowe informacye, jak dzieło Temberskiego. Autor nasz zajmuje się nie tylko wyjątkowemi zajściami, które zamącały spokój szkoły Jagiellońskiej, ale poświęca częste wzmianki zmianom w zarządzie Akademii, osobistościom,

które do niej należały albo wywierały wpływ na jej losy i t. d. Nie brak w Rocznikach i innych wiadomości o wypadkach, których widownią był Kraków, poza obrębem Akademii. Zaznaczyłem już wyżej, że szczególnie dzieje oblężenia Krakowa przez Szwedów i gospodarki szwedzkiej w mieście są nie­zawodnie relacyą naocznego świadka. Nie można zaprzeczyć, co prawda, z drugiej strony, że to, co u Temberskiego jest nowem, w czem różni się on od innych współczesnych historyków i czem dopełnia inne współczesne relacye, — nie zawsze jest większego zna­czenia i wyższej wartości źródłowej; nie można zaprzeczyć, że Temberski zwłaszcza sprawy akademickie z lat 1647—1656 przedstawia nazbyt szczegó­łowo, że rozwleka niekiedy zanadto historyę wypadków dosyć drobiazgowych, że wreszcie opowiadanie jest często stronniczem, przepojonem zbyt silnie osobistemi uprzedzeniami autora. Ale są to niedostatki, właściwe w większej lub mniejszej mierze przeważnej części współczesnych źródeł: stronniczą jest osta­tecznie poniekąd każda relacya; a brak szczegółów bardziej doniosłych, intere­sujących w historyi spraw akademickich trudno kłaść na karb jakiejś jedno­stronności czy zaniedbania ze strony Temberskiego, skoro wiadomo i skądinąd, że w istocie w owych czasach Akademia znajdowała się w stanie upadku, że marnowała swoje słabe siły w drobiazgowych sporach i zatargach między sobą i ze zwierzchniemi władzami, i że małostkowość i pewna, że tak powiem, poziomość i banalność jest cechą charakterystyczną życia Akademii w XVII i XVIII wieku. Temberski daje wcale wierny obraz rzeczywistości: a że ta rze­czywistość nie obfitowała w wypadki doniosłe i chlubne, to było tylko w małej części także i jego winą. Uważny historyk znajdzie w wielu ustępach dzieła Temberskiego spory zasób nowych szczegółów, nieznanych skądinąd; a w całości tego dzieła znajdzie obfity materyał do charakterystyki stosunków wewnętrznych Rzeczypospolitej i zwłaszcza stanu intellektualnego tej klasy społeczeństwa pol­skiego, do której nasz autor należał. To są względy, na które kładłem nacisk, stawiając wniosek, aby Komisya historyczna Akademii Umiejętności przystąpiła do wydania dzieła Temberskiego — mimo licznych jego wad i niedostatków, jakie miałem przed oczyma. I nadto podnosiłem jeszcze jedną okoliczność. W ciągu XVII wieku, w tym czasie po­wszechnego już upadku na wszystkich prawie polach narodowego życia, a prze­dewszystkiem niewątpliwego podupadania Akademii, spotykamy się z takim oto faktem: iź jeden z profesorów tej naszej najwyższej szkoły rzuca myśl podjęcia systematycznej pracy nad współczesnemi dziejami własnego narodu, że myśl ta przyjmuje się w Akademii i znajduje przez cały szereg lat chętnych i pilnych

wykonawców: bo z inicyatywy fundatora podejmuje pracę historyograficzną Innocenty Petrycy i wydaje jedno dzieło; zabiera się po nim do takiejże roboty kilku innych profesorów — i pisze Roczniki Temberski, pisze po nim (wedle zapewnienia Bieżanowskiego) Racki i pisze wreszcie Bieżanowski. Jeżeli nie są fałszywemi wyjaśnienia, zawarte w przedmowie do Roczników tego ostatniego autora, i jeśli ja sam nie mylę się w swoich domysłach co do genezy i właści­wych rozmiarów pracy Temberskiego, to w okresie czasu od chwili ustanowie­nia fundacyi Petrycyańskiej tj. od r. 1621 aż do r. 1688 tylko przez dwadzie­ścia kilka lat, między r. 1622 a 1647, praca historyograficzną była w zastoju; począwszy zaś od r. 1647 posuwała się ciągle naprzód, aż do r. 1688, tak że pierwotnie nie istniała, jak się zdaje, w szeregu roczników z tego przeszło 40-letniego okresu czasu żadna luka. Mamy tu zatem do czynienia z objawem, jak na wiek XVII i na ówczesny stan Akademii, bądźcobądź dodatnim i pocie­szającym: i było poniekąd moralnym obowiązkiem krakowskiej Akademii Umie­jętności, która przyjęła na siebie pewną część zadań, spełnianych ongi przez Akademię Jagiellońską, zapoznać społeczeństwo polskie przynajmniej z jednym owocem tego bezsprzecznie chwalebnego przedsięwzięcia naukowego, które pod­jęli i podtrzymywali przez czas długi profesorowie krakowscy. Wybór padł słusznie na Roczniki Temberskiego jako na dzieło w seryi znanych pism historyografów Akademii względnie najobszerniejsze, najobfitsze w nowe wiadomości i, pozwalam sobie dodać, dla swego czasu w pewnej mierze typowe. Do stron ujemnych dzieła Temberskiego należy także rozwlekłość opowia­dania. Historyograf przemienia się często w moralizatora: stąd liczne, ogólni­kowe a długie refleksye na temat wad i grzechów narodowych, biadania na te lub owe usterki, nadużycia, błędy, które raziły autora w pewnych jednostkach albo też w całych grupach społeczeństwa. Lubiał się też Temberski zastanawiać nad wszelkiego rodzaju »prodigiami« i wysnuwać z nich prognostyki; lubiał sprawom, zbliska go obchodzącym, poświęcać więcej miejsca, niż było potrzeba i warto. Nadto, trzymając się ściśle woli fundatora, uwzględniał w Rocznikach także dzieje współczesnych wypadków zagranicznych; zbywał je jednak rela­cyami dosyć pobieżnemi, przyjętemi z drugiej ręki. Wreszcie wciągnął, jak po­wtarzam, do dzieła pewną ilość aktów, listów, relacyj, które nam są obecnie znane z innych wydawnictw źródeł historycznych. Ze względu na te właści­wości Roczników nie było wskazanem wydanie dosłowne całego tekstu dzieła: wypadło owszem zastosować doń w szerokiej mierze system skracania. W wy­daniu niniejszem trzymałem się też zasady, aby:

1) pomijać zupełnie wszelkie ustępy, dotyczące spraw zagranicznych; 2) pomijać albo zbywać zwięzłemi streszczeniami wszelkie ustępy treści drobiazgowej, wszelkie refleksye ogólnikowe bez wartości dla historyka; 3) wykluczać te teksty aktów, listów i relacyj, które są znane skądinąd, jako ogłoszone drukiem jużto w takiem brzmieniu, jakie mają u Temberskiego, już też w oryginalnych tekstach (gdy w Rocznikach znalazły się tylko ich przekłady). Nadmieniam jednak zarazem, że system powyższy został zastosowany ściśle do ostatnich tylko siedmiu roczników (1650—1656); trzy pierwsze uzna­łem za stosowne ogłosić w całej prawie ich rozciągłości (z pominięciem nie­licznych ustępów, dotyczących spraw zagranicznych albo stanowiących odpisy rzeczy dobrze skądinąd znanych), a to dlatego, aby na tych początkowych, typowych rozdziałach okazać w całej pełni właściwy naszemu autorowi sposób traktowania rzeczy i umożliwić czytelnikom bliższe zapoznanie się z jego oso­bistością na podstawie danych autobiograficznych, zawartych w jego własnem dziele, których jest najwięcej w trzech pierwszych rocznikach. Zresztą, o ile gdziekolwiek jakiś ustęp został pominięty lub skrócony, zawsze jest to wyraźnie zaznaczone w przypiskach z wyjaśnieniem przyczyny pominięcia lub skrócenia. Wskutek zastosowania określonego wyżej systemu odpadła co najmniej jedna piąta część Roczników. Być może, że dałoby się było przeprowadzić skrócenie jeszcze ściślejsze, gdyby wydawca rozporządzał dokładnym wykazem wszystkich wydanych źródeł, któreby mu pozwoliły były w każdym wypadku z całą dokładnością stwierdzić, że ten lub ów ustęp Ro­czników nie przynosi nic nowego, jest powtórzeniem czegoś znanego i ogłoszo­nego drukiem już dawniej. Brak takich wykazów przy wielkiem mnóstwie wydanych źródeł z XVII wieku niech usprawiedliwi niezupełnie zapewne do­kładne przeprowadzenie systemu, określonego w trzech wyżej wyrażonych za­sadach. Niemało trudności nastręczało wydawcy także staranie o dokładne oddanie tekstu Roczników, a to dla ciężkości i niejasności stylu, dla niepoprawności ję­zyka, jakim Temberski wyrażał swoje myśli. Nie brak w rękopisie naszego autora zdań niedopowiedzianych lub mylnie zbudowanych, nie brak wyrażeń niewłaści­wych, niezgodnych z duchem języka łacińskiego, niekiedy tłómaczonych dosłownie z polszczyzny. Staraniem wydawcy było prostować omyłki i wyjaśniać niepra­widłowości, o ile zdołał się dorozumieć intencyi autora; tu i ówdzie jednak nie pozostawało mu nic innego jak słówkiem »sic« zwrócić uwagę na nie, gdy nie udało się dojść do ładu z gmatwaniną słów i nieuchwytnością sensu w zdaniu.

Zdarzają się w tekście rękopisu nadto dosyć liczne luki, widocznie z umysłu zo­stawione przez autora z zamiarem późniejszego ich usunięcia; luki te starał się wydawca zapełnić, o ile starczyła na to jego wiedza i pozwalały świadectwa źródłowe, jakie miał pod ręką. Co do sposobu oddania tekstu trzymał się wydawca zasady stosowania poprawnej pisowni i interpunkcyi, przyjętej w nowożytnych drukach łacińskich: zachowywał jednak pisownię nazwisk w takich formach, jakie im ponadawał Temberski. Stąd wszelkie niekonsekwencye w pisowni nazwisk, widoczne nieraz na jednej i tej samej stronnicy niniejszego wydania. Z zastosowania takiej me­tody wydawniczej wynikła potrzeba odpowiedniego układu indeksu; w indeksie tym podane są wszystkie nazwiska we wszelkich formach, w jakich występują u Temberskiego, z wysunięciem na pierwsze miejsce tej formy, której Tember­ski najczęściej zwykł był używać. W nawiasach jednak starał się wydawca obok form, używanych przez Temberskiego, podawać właściwe, polskie formy nazwisk, o ile udawało mu się stwierdzić na pewno, jakim polskim nazwiskom znalezione w Rocznikach, zlatynizowane najczęściej, odpowiadały. Niech mi będzie w końcu wolno wyrazić Wielm. Panu Dr. Władysławowi Wisłockiemu, kustoszowi Biblioteki Jagiellońskiej, serdeczną podziękę za udzie­lane mi życzliwie liczne wskazówki co do rękopiśmiennych materyałów, doty­czących dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego, jak i za inne cenne wyjaśnienia. Kraków, w maju 1897. Wiktor Czermak. 

Omyłki druku. Str. wiersz: zamiast: czytaj: 10 19 od góry instructones instructiones » 21 » » septmanis septimanis 89 16 » » commodite commoditate 130 4 » » Valachiae 2) Valachiae 1) 156 10 od dołu defererretur deferretur 164 19- -20 od góry Apolicus Apostolicus 165 1 » » adiccet adiecit 193 7 » » e et 197 17 » » Radieiovii Radzieiovii » 22 » » dormiun dormiunt 251 15 » » Chotineasi Chotinensi 279 5 » » Mszanecenses Mszanecensis 282 7 od dołu obigandorum obligandorum 294 4 » » filiam. . . . 5) filiam. . . . . 4) 295 16 od góry Cracovienis Cracoviensis 331 15 » » Brandepurgico Brandeburgico 

Almae Aeademiae Cracoviensi eidemque ineorporato Venerabili Capitulo ecclesiae collegiatae sae Annae diuturnam felieitatem. (Scriptor Stanislaus Temherski.) 1). Historicam operara meam non eo nomine relegandam sum arbitratns ad Almam Musarum Polonarum Matrem atque ecclesiae collegiatae s. Annae Capitulum Venerabile, ut magis innotescat universis, quam arcto obligationis vinculo sim Vobis obstrictus, quum cilra ambiguitatem cordi insculptum habeam dignitatem et fortunam meam, inter Lares academicos enutritam, soli Universitati Cracoviensi esse deferendam. Ast quia clarissimi et excellentissimi fundatoris, Sebastiani Fetricii, philosophiae ac medicinae doctoris, rerum Polonarum scriptoris celeberrimi, oraculo authentico chronologicam censuram libuit concredere sacro Capitulo s. Annae, Almae Matris visceribus incorporato, ea de causa cum rneis ad Venerabile Capitulum recurro lucubrationibus (quas ocius offerre nefas erat ob tempora calamitosa fereque insidiosa Regno inclyto Polono totique Academiae), ut iuxta praescriptum eximii praelibatoris notarum historicarum ad interius archivum Capituli s. Annae deponantur et cum archetypis scriptis praedecessorum, si quae asservata prostant, iungantur atque conferantur. Non ociosam enim pennam adhibuerat gestis praeclaris, qua in Regno, qua in Academia connotandis fundationis paternae primus degustator, Innocentius Petricius, vir arte medendi scribendique Serenissimo Regi Sigismundo III pnmisque Regni Principibus commendatissimus, quorum si praeter publica scripta extat seorsiva memoria, divinare nequeo ob abstrusa capitularis archivi monimenta. Suffectus erat ad eam provinciam Petricianam iam ligato, iam soluto stylo celebris A. R. Joannes Cynerscius, cuius notas exceperintne pii manes Petriciani, informari hucusque non potui. Porro, post fata insignis poetae et oratoris, Canonici Cracoviensis, ante aliquot annos celebrato capitulo collatum negotium capitulariter scribendae historiae in personam meam, protunc capitularem, cui responsurus omnes animi rationes flectebam, ac iuxta fundatoris sensum ac ultimam voluntatem annorum succedentium notas congregarem. At motus perpetui domesticorum externorumque turbinum, frequentes Regni conventus, dirae pestes, atrocia bella, periculosa exilia impediverant a multis annis concin- 1) Te trzy słowa wpisane widocznie póżniej miedzy liniami ta sama ręką, co i reszta rękopisu. Temberski, Annales 1

natum laborem, cui tamen non quaestuosa, sed oftlciosa videbatur addenda manus, ne gravissimarum rerum iudiciosa periret recordatio. Parvum est, quod ego contuli: pennam videlicet, quae miris aemulorum procellis saepius agitabatur, paginam, quae genuinae nudaeque veritati, non blandae adulationi apparanda erat, atramentum quoque, cui instaurando saepius deerat commoditas ob malevolorum adlatrationem portentosam. Sed in his omnibus praeclarus fundator calcar addebat et torpens alioqui ingenium, diversa mole curarum obrutum, exemplo suo singulariter excitabat, ne elinguis longo tempore maneret pio voto inscripta et instituta intentio. Acerrimus bonarum mentium stimulus est talium virorum intentio, qui dignitatem non a fortuna, sed meritis, nobilitatem non a parentibus tantum, sed a suis virtutibus accepere. Tali stimulo fundatoris excitatus, quaedam, uti meus mos erat, adhuc ante limina Gollegii DD. Artistarum vivente Petricio Innocentio privatis commiseram notis, non tamen scriptoribus viventibus obstrepere ausus, penes quos summa rerum notandarum et promulgandarum erat potestas. Tandem sinistram de me opinionem quorundam elusurus, duxi enitendum, ut commissi negotii testificatio Capitulo s. Annae divulgaretur. Tn cuius tesseram eidem primum annalem, ex decade sua depromptum, praesento officiosissime, reliquos consequenter depromptos transmissurus comite vita. Neque opinor veritatem apertam conflaturam mihi apud prudentes viros invidiam, ad cuius lancem vivere cum eademque mori nunquam mihi erat eritque formidolosum. Ad talem equidem officinam veritas, uti praeses, attendenda est; mendacia vero et adulationes ad scholas artium persimilium bonorum omnium iudicio unacum criminationibus exosis ablegari suadet sacra iustitia. Floreat interim Alma Academia unacum Venerabili Capitulo virtute, unitate, iustitia, litteris, meritis, in longam seriem annorum ad ecclesiarum litterarumque decus ac ornamentum. 1) 1) Bliższe szczegóły o wszystkich osobistosciach, wymienionych w powyzszem słowie wst§pnem Temberskiego, znajdują sie w przedmowie wydawxy.

ANNALIS 1647. Postquam miiitem, superiore anno collectum et ad terminos Regni Poloniae amplificandos perpetuaque pace obarmandos ab incursione crebraque infestatione gentium barbararum in aevum eliberandos destinatum, magno aere contracto, hinc et inde variis interpretationibus nobilitatis obortis, intentionem regiam labefactantibus bilemque magis ac dolorem commoventibus, Rex, boni publici amans, invitus fere dimitteret atque arma praeparata ad externos hostes debellandos deponeret signaque militaria ad campos explicare per leges quasdam ordini utrique consultum esse minime videretur, — ad alia Regni sui commoda transfert Vladislaus IV ineunte vere scenam proceresque Polonos publicis lilteris ad comitiola primum tractanda, post ad comitia generalia tractu temporis consueti celebranda tali serie pro more regum invitat: Vladislaus IV etc. etc. Liquet iam non tantum fidelibus subditis nostris, sed et ipsi malignitati quod intentio praeteritae conscriptionis militaris non collimabat ad convellendas leges Reipublicae, maxime ad evertendas libertates eius, verum ad confirmandos periclitantis publicae salutis in lubricis paganorum finibus parietes existentes Occlusit mendacis interpretationis ora (quae nesciunt aliis mediis favorem captare populi, nisi labefactatis intentionibus nostris eventuve bono spoliatis) executive [sic] collecti militis dimissio et a Regnis nostris amandatio. Maluimus periculo exponere famam nostram et fidem in milite conscripto deponere, quam in bona et perquam necessaria christianitati claudicare intentione, quandoquidem falso insusurratum a malignitate humana, quasi affectaremus supra iura, imperium ac regimen procerum Polonorum. Nequaquam conscriptus miles violaret leges et iura Polona, satius exemplis Divorum Praedecessorum nostrorum firmatum fuisset Regnum ampliusque non pateret obvium hosticae crebrae invasioni. Induxerat nos ad tantas impensas militis colligendi luculenta ferme omnium senatorum assecuratio, quod in ista alta pace dominii nostri, Reipublicae, defensio et securitas providenda foret. Inter quos quia Dignitates Vestras fideles cognovimus, non dubitamus easdem disposituras incolas Regni nostri ante imminentia comitia, ut ab omnibus subditis nostris nobilibus id agatur, quod patriae amor iubet, quod iuramentum fidelitatis suadet in avertendo, quidquid nocivum fuerit, quod ligamen conscientiae extorquet in promovenda gloria Divina. Nos autem coram Deo protestamur, quod consiliis bonis minime adversabimur, integritati subditorum, a Deo nobis concreditorum, providebimus, neque in horrendo iudicio extremo rationem exhibebimus, dum nomen Christi blasphematur inter gentes barbaras, in servitutem tot millibus hominum quolibet anno abductis, dumque fatales in patriam obvenient casus: illorum ani-

STANISLAI TEMBERSKI mae respondeant, qui vel per inertiam vel per invidam ambitionem collisiones bonorum propositorum facientes, salutem publicam prostituunt. Quia vero per constitutionem indicta comitia amplius deliberatorias inire excludunt, requirimus Sinceritates Vestras, ut exhibitis sententiis ad futura comitia securitas boni publici ordoque domesticus cum soiatio subditorum nostrorum decernatur. Optamus interim Sinceritatibus Vestris optimam a Deo salutem. Varsaviae, die 4 Februarii 1647, Regni nostri Poloniae anno 14, Sueciae 15. Publicato regio salutari edicto1) actisque iudiciorum castrensium utiliter inserto, ex cancellaria Regni ad instruendos proceres exhibetur talis informatio per legatos regios iuxta morem antiquissimum toti nobilitati intimanda. Hi plerumque legati seu oratores ex curialibus seu aulicis regiis deputantur, ut regiam voluntatem bonique publici procurationem graviter et gnaviter cum Maiestatis honore explicare possint simulque notare, quae censentur a nobilitate legibus inimica aut gentis libertati adversa. Eiusmodi oratoribus honor tribuitur singularis ab universa nobilitatis corona, maxime quod regiam voluntatem deferant, tum quod materiam deliberationis futurae subministrent, quam unusquisque equitum Polonorum pro fide data tractare ad incrementum Republicae obstrictus ac obligatus est. Sequitur itaque series instructionis regiae, tanquam praeliminii conventus generalis, primum per Cancellarium Regni, Georgium Ossoliriski commeatae, post per Hieronimum Wierzbovvski, Aulicum regium, Gastellani Inovlocensis filium, ad comitiola Prossovicensia delatae, eiusmodi: Quum primum ordinatione Divina atque liberis suffragiis or- Instructio ad co- . . . mitiola regia. dinum utnusque gentis possedit tribunal regium inclyti huius Regni, Serenissimus Rex noster Clementissimus non alia dominii sui nisi haec collocavit fundamenta: integritatem ac gloriam Reipublicae nostrae, amorem erga fideles subditos non tam clementia heroica, quam bonitate paterna omnibus modis conciliare atquc confirmare. In his immobilibus fundamentis magnas erexit Serenissimus Rex ad firmum praesidium patriae decusve aeviternum fabricas potentes, non tantum fidelibus suis subditis, sed etiam toti orbi conspicuas, quae in tantum totum Regnum cum emolumentis eius et immortali fama firmarunt, ut intueri eas hostibus nostris formidolosum sit, vicinis invidiosum, remotis gentibus portentosum. Enumerare obvenientes inde felicitates, quibus Respublica sub tam clementi et prudenti sceptro cumulata est, malevolis et invidis esset labor inanis, gratis et bonis ingeniis prorsus esset importunus Sufficit, quod boni rerum bonarum aestimatores agnoscunt luculenter tantis bonis patriam cumulatam, qubus non dicam spes, sed vota et desideria omnium incolarum eventu felici anticipantur. In hoc statu diuturnae felicitatis ut sine deliquio Respublica maneat, paternam Serenissimus adhibuit sollicitudinem omnibus 1) Cztery powyższe słowa w tym porządku, jak wydrukowano, ustawione obok siebie w rękopisie, oznaczone są u góry numerami, które wskazują zmienione w ten sposób następstwo, że należałoby czytać: »Regio salutari publicato edicto«. Zachowujemy mimo to szyk pierwotny. jako bardziej poprawny.

ANNALIS 1647. 5 intentionibus eo collimantibus, ne ad breve tempus optatae pacis et securitatis fruamur fructibus, sed interruptis minime saeculis in alta tranquillitate calcule- mus aevum. Non deerant modi firmandorum aureorum saeculomm numerando- rumque saturniorum redeuntium regnorum certissima vaticinia, ex specula regiae providentiae observata, nisi aliter invidi osoresque boni erumpentis [sic] sensissent. Ita enim perfecta defensio Reipublicae instituenda fuerat, tot terroribus, tot calamitatibus degustatis, ut ante tempus tutamen certo habeatur, non autem in subito casu frustranea auxilia petantur, quaerantur, insinuentur, cum iam inspe- ratus praedo, apta occasione captata, apparatu dcbito instructus, potentiae suae conglutinatae variis cum gentibus fidens, campos patrios depopulabitur, praecisis omnibus ad tuendam patriam modis salutaribusque remediis. Eapropter impres- serat firmiter cordi Serenissimus Rex gloriosam intentionem non huic solum Regno, sed universae ferme christianitati exoptandam, hocce unicum desiderans, ut tandem aliquando ita dives ac amplum Regnum, olim barbaris formidabile, excutiat iugum quotidianorum terrorum, quibus in dies ab hostibus, insomnes dies ac noctes ducentibus, inquietatur, infestatur 1). Hinc iam exercitus collectus promptus adventabat, iam externus miles signa sequebatur, iam Russicus miles, ex Kosacis conscriplus, promptissimus mandata Ducum praestolabatur non alio fme, nisi ut irruptionibus, incursionibus, violentiis, depraedationibus barbarorum gentium christianorumque hominum in servitutem, carceres, vincula quolibet anno detrusorum2) terminus poneretur viaque amplius grassandi Turcis ac Scy- this praecluderetur. Caeterum sacrae regiae intentiones non modo debitis gratiis destitutae sunt, ast Maiestatis Regiae violata fides, conculcata authoritas, volun- tas Divina accedens contempta exortis venenatis rumusculis, quod Rex sit medi- tatus leges, iura, securitatem, tranquillitatem ordinum Polonorum tollere violen- ter. Sensit vulnus insanabile regium cor delatis talibus commentationibus male- volis prorsusque infernalibus; sed in paterno pectore ira et vindicta diuturnam nequivit invenire sedem, solus dolor beneficum principem affligebat, frequentem recordationem excitans intemerati erga Polonum Regnum affectus. Volebat Rex deductiones tantarum suspicionum in publicum proferri; sed universo orbi per- specta eius fides, clementia, liberalitas, regnorum tuendorum zelus linguas et ora malevolorum conclusit. Luculenter protestatus est coram bonis, quod ingratis bona voluntas non sit declaranda neque etiam malevoli beneficiis alendi. Quare abiectis salutaribus consiliis liganti legi voluntatem regiam subscripsit anno supe- riore; quae lex servitutem magis spirare videtur, quam devinctionem authoritatis regiae, quandoquidem supra leges dominari nequaquam cogitavit vera regia pro- pago. Gondolebant optimorum plurimi, quod sinistra interpretatio cresceret ma- gis ac magis, ipsumque Regem, suavi sermone consolati, induxerunt citra omnium spem, ne oblocutorum verba trutinae propriae committeret, sed universi 1) W rękop. »inquietantur infestantur«; wprowadziliśmy zamianę na singular., ponieważ oba te czasowniki odnoszą sie najwidoczniej do »Regnum«. 2) W tem miejscu brak prawdopodobnie jakiegoś wyrazu, może »metui«.

STANISLAI TEMBERSKI orbis iudicio ac tribunali relinqueret. Accessit declaratio Regis etiam cum militis conscripti dimissione, quod nihil contra patriam meditaretur, ast poenam ultoris Dei praedixit brevi sumendam ex iis, qui sacrum consilium labefactarunt et violarunt. Reiectis igitur stimulis morsicantium loquellarum Rex Glementissimus propter aliquot maleferiatos proceres noluit male certare affectu erga universos fideles, sed videns in lubrico positum Regnum ob diversos vicinos, clandestine irruptionem minitantes, universos ordines invitat ad remedia talia conquirenda, quibus integrum Regnum floreat augeaturque absque hostium infeslatione. Moles tota consiliorum sita est in Vestrarum Dominationum, fratrum meorum carissimorum, suffragiis, ad quorum circulum feliciorem quaedam puncta supponenda sunt. Ante omnia paries Orientis circumspiciendus est Vestris Dominationibus, quem proclivem esse ad foedera evertenda Serenissimus intimat, quandoquidem suspectae fidei gentes illae, solem prodeuntem in hoc hemisphaerium atque ad antipodas remeantem adorantes, non iuramentis pacta firmata et ab utrinque subscripta adhuc illaesa retinent, sed necessitate suadente eisdem innituntur, donec viciniorum hostium impetus retundere valeant. Negotium enim bellicum rnanus et arma a violenta et dolosa irruptione eorundem reprimit, momenta rerum et temporum astuta indagine circumspicientium. Frobatur in ipsis toties rarata fides, quoties alienis angustiis implicati nequeunt exserere vires diversas in partes orbis; quam si abiicere apta occasio persuadet, igni et ferro hostilia proposita promulgare consueverunt in alieno solo sede belli constituta, nulla significatione attentata foederum ac iuramentorum violatorum. Quapropter Serenissimus Rex cohortatur Vestras Dominationes, ne post bellum auxilium quaeramus, non habentes obicem, quem opponamus depopulanti ditiones christanas praedoni barbarico. Nam in visceribus Regni grassante hoste amplius non esset modus ordinandae defensionis, immo vero nec vitae aut fortunarum salvae ad vicinos exportationis. Quid, si (quod Deus avertat) Ottomanicum imperium Valachiam, Moldaviam, provincias novas erexerit, inibique Scythas remotiores residere coegerit assignatis novis gubernatoribus cum novo exercitu? Profecto Rorussia [sic] nostra omniaque latifundia Ducatus Russici claudicabunt vicinitatemque barbarorum deplorabunt, quum sit impossibile omnes spes atque salutes collocare in tam exiguo militari praesidio, quod partium illarum indemnitati invigilare consuevit. Hoc autem praesidium admodum tenue si inimica sors concusserit, actum esset de dominiis nostris, dum aliis praesidiis subsidiariis careamus Profecto barbarae gentes, minime interclusam sortitae orbitam, recto gressu in favillas ac cineres universam converterent Rempublicam Polonam. Ad occurendum isti malo non defuerant Serenissimo nec desunt remedia, uti fortitudinis et felicitatis suae non inerti magistro, quem universa Europa stupet et miratur; attamen consilia sua iuncta esse cupit cum assensu universorum ordinum, sciens ex multitudine salubrium consiliorum provenire certam et exoptatam salutem. Expedit itaque. ut proceres Regni de talibus deliberent

ANNALIS 1647. 1 modis, quibus retineri queat in integro Regnum ilorentissimum. Non deerunt modi, si abfuerint concordium vocum interpretes seditiosi. Ast si quilibet palatinatus, quilibet conventus terrae privata lauda, domesticas inventiones proponere et immiscere non erubescet, universali concordia de tuendo bono publico debitoque praesidio firmando reiecta, proveniet dubio procul confusio consiiiorum, illos eventus excutiens, quibus discordes Greciae urbes ac regna perierunt. Exoptat igitur Serenissimus, ut nocivis exemplis perculsae Vestrae Dominationes reiectis privatis desideriis iuxta morem avitum maiorum nostrorum descendant Deo duce ad concordia media de integritate patriae consulturi. Alter paries mari vicinus diligenter animadvertendus est: quandoquidem plurimi cives boni, ad Balthici maris portus negotiis suis intenti, deferunt certis nuntiis Serenissimo Suecicum leonern modos quaeritare occasionesque praestolari foederis rumpendi Regnique Poloniae invadendi. Cui invasioni, si fuerit insperata, nemo se opponet, nisi Deus excitaverit divum aliquem Regni tutelarem. Patet porta istis conatibus, possessio fructificans maris illius, quod satius custodibus christianis et gubernatoribus esset obarmandum, quam renitentibus ecclesiae Romanae urbicolis, in dies munitionibus intentis, concredendum. Sciunt enim illi navigationes inhibere, dum lucrum postulat, sciunt mercari mercaturamque abiicere, dum fortuna iuvat. Docent exempla domestica fere quotidiana, dum percupidi frugum Polonarum venditores fastidiosos efficiunt emptores, ita ut liceat pro lucris suis, dum libet, enervare nobilitatem insensibiliter pretiis rerum ac frugum auctis aut ad vilitatem redactis magno dispendio deportantium et exportantium venum propriarum manuum sudorem. Requirit istud negotium Dominationum Vestrarum diligentem deliberationem. ne praevisa iacula minus feriant 1) dominia Regni istius amplissimi, [quod iuxta sensa maiorum nostrorum metallis abundat, nec tamen habet aes, quod in arca condat; copiam lini serit, attamem alienam telam terit; dives lanis, utitur tamen exoticis pannis; merces et fruges domesticas damnat, externa aromata in ferculis amat; viliter aestimata temnit, nil nisi extenso pretio emit, luxu nimio, odiis privatis laborat, ad nuptias funera, comitia mirabiliter vorat; serico, vino caret, magis tamen ingluviei paret; opes inopes ostentat, et sic se ipsam dementat. Addidit quispiam] 2). Quis nimium vicinis hostibus credit, pluries in servitutem redit. Praecavet itaque Serenissimus Rex, ne hostibus nostris foederibus ligatis admodum fidamus, sed centoculos ad omnes cardines Regni in promptu habeamus. Non desunt nobis centoculi domestici, equitatus Reipublicae universaque militia, quae in parti- 1) Zdaje się, że w zdaniu tem zaszła jakaś omyłka. Z treści wynika, że zamiast »minus« powinienby się tu znajdować znajdować raczej wyraz >plus«, albo zamiast »ne« — »ut« (»ne praevisa iacula plus feriant...« albo »ut praevisa acula minus feriant....«). 2) Objaśnienie: »addidit quispiam« odnosi się niezawodnie do całego ustępu, zaczy­nającego się od słów: »Quod iuxta sensa maiorum nostrorum etc «, ponieważ autor tak te ostatnie słowa, jak i dopisek: »addidit quispiam« odznaczył podkreśleniem.

STANISLAI TEMBERSKI bus Russiae irruptioni hostium diligenter atlendit, sed neque stipendia sua habent in hucusque exsoluta, licet strenuam operam suam toties comprobaverint in diverso conflictu barbararum gentium. Suadet Serenissimus Rex, ut iste miles sine dilationibus gaudeat et fruatur debitis stipendiis, alius vero miles designetur recenterque conscribatur, qui ad ostium maris tuendum mature destinetur. Quia vero saepius quaerelae deponuntur circa stativa hiberna militum, quod illi in visceribus Regni commorantes magna praeiudicia adferant universis hominibus, negotium quaerelarum istarum sopiendarum committit Serenissimus Rex Vestris Dominationibus: inveniant modum talem aut stipendium promulgent, ut unusquisque contentus maneat ad terminos patriae aestate hiemeve ne latum pedem ad viscera Regni excessurus. Accedit etiam Serenissimi Regis voluntas et consilium in firmandis ac muniendis fmitimis provinciarum castellis, arcibus, propugnaeuiis, ex quibus securitas certa promanabit maxime illis, qui ad angulos extremos Regni haerentes non habent, quo in evidenti discrimine salutis ac fortunarum vires suas conferant atque hostiles impetus absque periculo vitae excipiant. Non contemnendum est propugnaculum Kamenecense ad arcendos Scythas atque Turcas, non abiecta arx Dyneburgica, unica possessio Livonica, quae utraque debito carent apparatu, hosti insperate adventanti minime formidabilia; Smolenscum vero, tam copioso sanguine Polonorum recuperatum, retinens Severiae, Albae Russiae, Ducatus Magni Lithuaniae salutem et securitatem, necdum debitis communitum est moenibus. Ad haec obstruotio passus Kolmacensis propler incursionem Tartarorum quam sit necessaria, quis non cognoscit, nec tamen inceptae res optatum terminum sunt assecutae. Monet serio Serenissimus, ut tempore pacis cogitemus de firmandis praesidiis, propugnaculis armandis, muniendis, ne sero sapiat Phryx. Futurum enim est certissimum receptaculum universis illas partes incolentibus, quum facilius recurratur ad proxima loca, quam ad remota cum omni genere apparatus bellici. Neque parva est diminutio praesidiorum firmandorum privata cupiditas lucrorum prohibitorum, quae adeo extenuat apparatum, aes, ferrum, salnitrum, equos ad alias partes educendo et evehendo, ut tempore ingruentis hostilitatis ad vicinos recurrendum sit magno aere insumpto magnisque difficultatibus absumptis. Gravis poena irrogetur talibus, qui damnosa Reipublicae mercimonia tractare audent. Extenuat etiam maximopere nervum belli luxus inauditus, potentissimorum regnorum et fortunatarum insularum hostis domesticus, qui grassatur admodum licentiose nostris in partibus, ut etiam opifices, sartores, quinimo et sutores sericeas vestes gestare audeant, pelles zebellinas adhibeant, latera frameis argenteis cingant, gemmas, clenodia uxoribus suis coemant; ea licentia privatae fortunae exhauriuntur, ad alienigenas, quorum turba maxima residet in centro Regni huius, personas devolvuntur et extra Regnum efferuntur. Inde autem quid sit expectandum? Inopia, pauperies, penuria, fames, difficultas iuvandi Rempublicam in extrema fatorum necessitate. Ad coercendum eum luxum praesto sunt leges sumptuariae et vestiariae, a maioribus nostris promul-

ANNALIS 1647. 9 gatae, quae ex Volumine legum petitae publicentur poenaeque irremissibiliter ad Regni archivum deportentur. Iam vero et rei nummariae negligens tractatio impedit firmandae Reipublicae media et consilia salubria, quod inventum perquam necessarium statim post fata Sigismundi III, Regis nostri, ita intermissum est, ut alienam monetam adulterinam inviti exosculari teneamur. Ignominiosum profecto abundare metallis, auro, argento, cupro, aere, modum vero ditescendi aut respuere aut penitus abiicere. Sentiunt maxima lucra ex defectu monetae vicini Silesitae, Hungari, Valachi, iam vero supra omnes Judaei, qui adulterinam supponunt monetam pro antiquis illis numismatibus, quae diligentes et prudentes rerum aestimatores centum sub clavibus, uti et vetus vinum, asservabant. Innuit itaque Serenissimus, ut ad ordinem debitum res nummaria revocetur, aliena autem moneta proscribatur. Perfectam Reipublicae defensionem certamque patriae securitatem provisam esse volebat Serenissimus Rex aere proprio conscripto milite, quod iam a Serenissima Regina, iam a praecipuis Regni huius primoribus, iam ab Academia Gracoviensi in vim debiti congregaverat contractum. Sed piam voluntatem labefactavit malevolorum suspicio, extorquens a Principe militis copiosi relegationem. Protervarum opinionum glomum praecidit Rex magno cum dispendio aerarii proprii et voluntati ordinum pluries instantium subscribendum censuit salvis damnis et impensis, quae factae sunt magno affectu Rempublicam augendi, promovendi et ab hostibus muniendi. Instat itaque Serenissimus, ne paterna eius providentia et sollicitudo magnis debitorum involucris lacessetur, quinimo filiali observantia impensae factae resarciantur et reparentur, quanquam et reliquum contestatae gratitudinis symbolum, necdum in integrum revocatum, molestiam parit Serenissimo in exsolvendis palatinatuum assignationibus. Instat pariter pro desideratissimo fratre suo, Joanne Gasimiro, Principe Poloniae, quem reducem commendat Vestris Dominationibus, quandoquidem dispensatione Summi Pontificis abstractus est ab illa vocatione solennis voti adimplendi, causa cuius praescindendi iustas Serenissimus interposuerat instantias. Comperit Serenissimus Princeps Gasimirus alienas manus contrectare eius bona et dominia, a Republica olim sibi favorabiliter concessa, quorum deoccupationem in suffragiis Dominationum Vestrarum deponit, ut regia proles debitis stipendiis spoliari non circumferatur. Promeruerunt id non dicam Serenissimi Regis apertissima in Rempublicam beneficia, sed et Serenissimi Principis insignia in eo Regno merita, qui in ingressu iuventutis promptam obtulit operam pro patria decertandi in expeditione Prussica ad latus Serenissimi parentis, hosti grassanti infensissimus. Gum vero septentrionalis belli aperta est ianua, copiosis legionibus conscriptis ad expugnationem Smolenscianam processit intrepidus, conglomeratas Moschorum dividens phalanges Eadem promptitudine certavit adversus Ottomaniam potentiam iunctis suis legionibus cum exercitu Reipublicae, quo adventante exoptandum pactum est foedus fractis barbararum gentium armatis intentionibus. Colligit itaquae Serenissimus Princeps Gasimirus voluntates Vestrarum Dominationum affectationi ipsius non defuturas. Temberski, Anuales 2

STANISLAI TEMBERSKI Pari affectu Serenissimus Rex instat pro Serenissimae sororis, Principis Naiburgensis 1), dotis assignatae refusione, quandoquidera et prole futura bene mereri potest de Republica Polona, neque id demeruit Serenissiraus et Potentissimus Pater, cuius inviolatum manet apud externos nomen gloriosum. Instat ad extremum Sacra Regia Maiestas, ut a Dominationibus Vestris eliberatio Scepusii decernatur, quandoquidem refusionem summae obligat se Hungaria numeraturam 2). In aliis vero negotiis, Rempublicam concernentibus, reassumenda censet Serenissimus Rex conventualia praeterita consilia, salutem patriam respicientia, in facie universi orbis Poloni contestatus, quod in sollicita cura, in cauta integritate, in integra defensione, in debitis praesidiis circumspiciendis nihil voluit esse innovatum, nisi quod ad salutem communem vergat. Quid si sacra consilia Regis invidi privatorum respectus noluerint esse approbata, appellat Serenissimus totum mundum totumque coelum cum ea animi sui declaratione, quod quemadmodum omnes felicitatas huic inclyto Regno accumutare volebat, ita in nullum discrimen Republicam vocare satagebat, onerans suam conscientiam coram tremendo tribunali Maiestatis Divinae, coram futuris posteris, nullius criminis contra patriam ream iri Maiestatem. Talibus et similibus punctis instructones per universas terras distributae 3unt opera oratorum regiorum seu legatorum directorum ad comitiola palatinatia tranctanda. Exactis autem sex septmanis conveutus pro more Varsaviae solet celebrari aut pro temporis exigentia Gracoviae vel, si arma et castra impediunt, in campis vel in vicina civitate et oppido castris ipsis, dum tota nobilitas confluit ad publicam patriae defensionem, nonnunquam e sedibus suis ad commune incendium evocata sopiendum. Verum anno praesenti nihil erat eiusmodi, quod eriperet commoditatem pacifice Varsaviae (primis diebus Maii) conventum publicum celebrandi 3). In eo conventu Cancellarius Regni. Georgius Ossolinski, functus officio suo, dum superius notatam instructionem, adstans regio lateri dextro, viva et clara voce expressit, singula puncta suo ordine referens pubticae deliberationi destinata et proposita, facultatem loquendi a Marschalco sibi eoncedi post alios ecclesiasticos primores petiit Reverendissimus Nicolaus Gniewosz, episcopus Vladislaviensis, taliter exorsus, cui non discordes reliqui senatorum sententias applicarunt: 1) Mowa tu o Annie Katarzynie, córce Zygmunta III, która wyszła za Filipa Wilhelma, palatyna najburskiego. 2) Spiż zastawiony został, jak wiadomo, przez Zygmunta, cesarza niemieckiego i króla węgierskiego, za wypożyczoną od króla polskiego Władysława Jagiełły sumę 37.000 kóp gro­ szy polskich. Odtąd pozostawał przy Polsce (aż do r. 1772), nie wykupiony przez Zygmunta ani jego następców. 3) Wyrazy: »primis diebus Maii« umieszczone są nad linią, a to nad wyrazami »Var- saviae conventum« bez wskazówki autora, gdzie je chciał mieć wstawione. Ponieważ nie bardzo przystają do formy zdania, przeto umieszczamy je w nawiasie.

ANNALIS 1647. 11 Nihil magis firmat et roborat, Serenissime Rex, sedem regum nostrorum, nisi temperatum in fideles subditos imperium; sub tali enim Gniwoszii votum regimme et politia subditi dommis fiunt obsequentiores, mandata in comitis maiorum ad exequendum faciliora. Non est opus ad meum sermonem externis et antiquis comprobationibus aut deductionibus; sufficit Maiestatis Vestrae superiore anno heroicum factum, quando paterne indultum esse voluit supplicationibus fidorum subditorum omnibus nebulis in oculis nostrum discussis, quae metum quorundam cordibus incusserant, ablegatis iis oneribus, quae onerarant dominia patriae nostrae carissimae. Hoc ipsum stabilivit Maiestas Vestra lege publica, quae inserta legibus praeteritorum comitiorum, eriget Maiestati Vestrae perennis beneficentiae memorabilem apud posteritatem colossum. Neque desiit placidum regimen Maiestatis Vestrae tractari, quandoquidem ad praesentem convocati sumus paterno amore eo fme, ut leges corrigantur, si tenore suo infirmitatem aliquam habent Iatentem, improbis vero ad improbandum patentem. Profecto non mea tantum sententia, sed omnium assensu temperatum Maiestati Vestrae imperium nobiscum manet maneatque in aevum. Hoc ipsum a Deo 0. Maximo, indignus exorator precor, ut sanitatem Maiestatis Vestrae pro bono publico Altissimus rerum Moderator confirmet et in muttam aetatem lineam vitae Maiestatis Vestrae protrahat. Didici nuper ex publicis futurorum comitiorum edictis, tum ex instructione oratorum Maiestatis Vestrae, copiosius autem ex alloquio et propositione Magnifici Cancellarii, quod Maiestatis Vestrae cordi insideat quaedam vis doloris, exagitans bonitatem et clementiam, toties nobis declaratam. Liceat mihi proloqui in conspectu Maiestatis Vestrae, in facie Reipublicae, utriusque gentis Polonae et Lithuanicae, quidquid pertinebit ad iustificationem eorum omnium, qui videbantur Maiestatis Vestrae consiliis adversi aut contrarii; simplexe tenim sermo, veritatis candore et observantia Maiestatis temperatus, non offendet Maiestatem, neque subiectionis meae laxabit terminos, in qua, quoad vixero, fidelem operam Maiestati Vestrae contestabor. Revocare velit Maiestas Vestra, si per tempus licet, suffragia utriusque gentis, voluntatis Divinae nutum observantia, quarum libera electione feliciter sceptrum Polonum adiit Maiestas Vestra, ad quod gestandum a primis incunabulis destinata et ordinata erat Maiestas Vestra. An non erat Respublica sollicita circa educationem Maiestatis Vestrae, an non deliberabat cum desideratissimo parente Maiestatis Vestrae pluries, ne aetas ac indoles Maiestatis Vestrae segnesceret? An non requirebat saepius, ut lateri parentis sui gloriosissimi in publico conventu Maiestas Vestra assideret, non alio colore, nisi ut res et leges Regni huius perscrutatas habeat sedemque regiam ambire possit fidens omnium propensae voluntati? An non commoditatibus Maiestatis Vestrae Respublica certa dominia adscripserat? An non institerat fortiter Respublica, supplicans Maiestatis Vestrae parenti et interveniens ad Summum Pontificem, ut gentis Moschoviticae imperium adire feliciter posset ab eadem pluries invitatus, qua de causa contributiones et militiam Respublica facile concesserat? Ista singula erant praeliminaria fidelis subiectio-

STANISLAI TEMBERSKI nis bonique affectus indicia erga Maiestatem Vestram, priusquam ad Regni istius thronum vocaretur nemine reclamante aut contradicente. Tempore autem interregni, postquam excessit e vivis desideratissimus parens Maiestatis Vestrae, an non universi ardentissimis votis proclamabant non mortuum esse regem Poloniae, sed in persona Maiestatis Vestrae praesentem adesse? Notum est universis, qualibus suffragiis processum est ad electionem, quam concorditer, quam ardenter, quam unanimiter. Testantur annales, quod electio Henrici Regis cum admiratione omnium fuerit concors et unanimis; secus ego didici, neque eam comparare possum cum electione Maiestatis Vestrae ob Palatini Podoliae contradictionem (Mielecius is erat), qui omnibus assentientibus solus electioni Henrici Regis non subscripsit, et cum urgeretur instantiis fratrum consentientium, ne sit contrarius, maluit discedere e corona electorali, quam suffragium pro Henrico Rege applicare. In electione autem Maiestatis Vestrae nemo ex vivis repertus, qui non desideraret regem Maiestatem Vestram proclamatam. Porro, ad felicia initia coronationis Maiestatis Vestrae, an aliquis contrariam tulit sententiam ad postulata Maiestatis Vestrae? Nonne concorditer donativum in Magno Ducatu Lithuaniae aliquot centenorum millium oblatum? Nonne publico statuto Regni gratitudo in omnibus palatinatibus decisa, ad Maiestatis Vestrae archivum deportanda, quam si aliqui palatinatus retinent, adigantur lege et poena publica. Nonne Respublica facilem se praebuit in assignandis reformationibus Serenissimis consortibus Maiestatis Vestrae, tam sacrae memoriae Geciliae Renatae, quam modernae Ludovicae superstiti? Quis itaque reperietur ex utrisque gentibus adeo vecors ac imprudens, qui laxatis habenis fidelitatis malignitate sua audeat alterare Maiestatem Vestram doloremque cordis excitare! Grediderim eum non esse equitem Polonum aut civem verum istius Reipublicae, qui tam grandi piaculo obstrictam habeat conscientiam, et certe foret consultius, ut per Gancellarium nomen istius promulgetur, qui est author huius criminis. Non in gente Polona aut Lithuana istud crimen reperibile, sed in colluvie externorum, qui replent curiam Maiestatis Vestrae. Perniciosum semper fuit principibus et regnis, dum externos residere in aulis passi sunt. Plurimum discriminis agnovit regnum Hungariae, quinimo interitui subiectum est, quando regnante Joanne Scepusiense, olim rege Hungariae1), Gretus Venetus 2) ad aulam regis patens ostium habebat, qui diffidentiam populi cum rege excitatam capite suo amisso mitigavit. Eiusdem gentis invictus rex, Matthias Gorvinus, post tot victorias gloriose pactas apud nobilitatem et proceres, qui eum in solium regale extulerunt, exosus factus est propter numerosos Italos, 1) Tj. za czasów Jana Zapolyi. 2) Mowa tu niezawodnie o Ludwiku Grittim (1501—1534), synu dozy weneckiego, Andrzeja, który umiał się dobić wpływowego stanowiska naprzód w Konstantynopolu, a nast§pnie na dworze Zapolyi, ale nadużywszy zaufania ostatniego, skończył życie na rusztowaniu.

ANNALIS 1647. 13 qui consortem eius Beatricem Aragonicam, filiam Neapolitani regis1), comitati in aula regis commorabantur, subtilitatibus suis diffidentiam exeitantes inter regem eiusque populum magno cum discrimine regni. Stephanum autem Bathoreum, regem Poloniae, an non illi Ferensii et Bechesii2) abominabiles alterarunt erga gentem Polonam, cuius extremum regimen suspectum erat apud perspicacioris ingenii viros prudentes. Ea sunt molimina et negotia externorum, in aulis commorantium, si confidentiam principum aucupari quoquo modo possunt, profecto non alio, nisi ut principem a fidelium subditorum amore revocare queant. Neque nos adeo sumus detruso ingenio, quin non agnoscamus perniciem in sinu foveri, quando videmus homines infimae sortis externos morari in aula Maiestatis Vestrae. Supplico humiliter in loco meo, dignetur Maiestas Vestra ablegare ab aula regia comitem Magnum et fratrem eius, Capucinum3), ad haec Reverendum Fantonium unacum Bibonio4). Non desunt subiecta apta in utroque ordine Regni huius, quae et in politicis negotiis et in militaribus operis possunt Maiestatis Vestrae intentionibus satisfacere. Dignetur Maiestas Vestra opprobrium istud removere a consortio fidelium subditorum, quod apud gentes externas immerito patimur, dum circumferimur inepti esse aut dolosi asserimur ad obeunda negotia Maiestatis Vestrae, extra Regnum tractanda. Moribus antiquis insistatur, legati externi expediantur per Gancellarios, officiales iuratos, non per intrusa ingenia dolosa et vafra, quam citissime, protractae enim negotiationes damna pariunt maxima, dum per moram diuturnam curiositatis ergo secretissima quaeque notantur, efferuntur, quinimo fraudulenter ea, quae nusquam facta sunt, confinguntur. Sacrosanctum tenuerunt modum praedecessores Maiestatis Vestrae, qui oratores et legatos non 1) Beatrix, naturalna córka Ferdynanda, króla neapolitańskiego, była drugą żoną Ma­cieja Korwina, króla węgierskiego (zaślub. w r. 1476, zmarła w r. 1508). 2) Mowa tu o Ferenczu czyli o Franciszku Wesseleny m, ulubieńcu króla Stefana, jego łożniczym nadwornym i staroście lanckorońskim (Por. list Stef. Bat. z 2 wrześ. 1584 Polkow. Spr. Bat., str. 408), i o Bekieszach Kasprze i Gabryelu, Węgrach, którzy także cieszyli się wielkimi względami Batorego i służyli w wojsku Rzpltej, pierwszy jako dowódca pie­ choty węgierskiej, drugi takiejże jazdy. 3) Dwaj bracia im. Magni, hrabiowie Strassnitz, pochodzący ze szlachty medyolańskiej, ale poddani cesarza niemieckiego, który ich ojcu nadał był dobra w Czechach, byli ulu­ bieńcami i protegowanymi króla Władysława IV. Starszy Waleryan, kapucyn, teolog, historyk i fizyk, bawił w Polsce już od r. 1626 i używany był przez Wład. IV do pomniejszych misyj dyplomatycznych, podczas gdy młodszy Franciszek poświęcał się specyalnie dyplomacyi i zwłaszcza w latach 1646 i 1647 objechał wiele dworów europejskich (głównie włoskich) celem zawiązania ligi, a względnie wyrobienia subsydyów na walną wyprawę przeciwko Turkom (Por. Kub. J Ossol. T. II. str. 31—33). 4) Fantoni, Włoch, pełnił przez długi szereg lat obowiązki poufnego sekretarza kró­ lewskiego, wyniesiony do tej godności, mimo że nie był szlachcicem i rozpoczął swą karyerę na dworze polskim, jako muzykant. Biboni, także Włoch z rodu, był w tych latach rezydentem króla polskiego przy dwo­rze hiszpańskim.

STANISLAI TEMBERSKI permittebant diu morari in aulis suis; nunc vero iam nominantur legati extraordinarii cogitantque iam introducere ordinarios residentes, et curiositates eo usque processerunt, quod in isto Odeo, in ista stuba senatoria nobis deliberantibus adsint, adstent et licet non omnia, quae loquimur, itftelligant, timendum tamen, ne per contemptum ex ista forma consiliorum Reipublicae Venetiis instituant scenas. Sciscitarer ego dominum legatum Venetum, an Respublica Veneta pateretur me assistere consiliis suis, etiamsi ne iota unicum Italicum seiam, qaandoquidem illi anno superiore permissum erat adesse nostrae deliberationi. Supplico itaque Maiestati Vestrae: dignetur demandare terminari expeditiones cum legatis externis, quandoquidem alii, nescitur, quo indulgente, fere biennio commorantur et in curia Maiestatis Vestrae resident; hoc autem an sit tutum et conducibile Reipublicae nostrae, quilibet amans patriam facile potest determinare. Sed ad puncti primi decisionem descendo. Certum est lubricae fidei insistere barbaras gentes; didicimus tamen crebra experientia, quod Turcarum imperator non soleat committere exercitum cum multis hostibus. Nunc, quia rem habet cum aliis, relinquet nostram patriam. Secus si reconciliabitur Venetis, iste metus perimeret nos facile, quem nobis Maiestas Vestra proposuit. Sed quia ultro nos interpellat per nuntios suos ad retinendum foedus, cur ergo trepidare debemus, cum habeat negotium cum aliis? Eo in casu (quem Deus avertat) si fuerimus de foedere rumpendo avisati, arma profecto essent capienda defensiva, non autem offensiva, ad quorum debitam tractationem per provincias vectigalia in parata pecunia currunt, miles extraordinarius conscriptus, qui ad casum repentinum cum ordinaria militia sufficientem praestabit irruenti hosti resistentiam. Imperator enim Turcarum non potest de repente nos aggredi, quum ille numerosum soleat educere exercitum, variis ex nationibus collectum, neque foedus deponet, antequam missionarios cum apertis armis mittat. Gognitis tum demum ipsius inimicitiis colligentur facile vires maiorque resistentia facile publica lege assignabitur. Quare iste hostis bello offensivo non est irritandus, quandoquidem possibilitatem neque iustas causas videre nequeo; iniuste autem copiis eductis nihil proficeremur, quinimo ignominiam nostrae genti pararemus Maiores nostri diligentissime olim prospiciebant, ne illi parieti aliquam ad hostilitatem praeberent occasionem; pensitabant prudenter vires alienas et potentiam propriam. Imperator Turcarum absque ulla populorum angarisatione, absque stipendiis et expensa publici sui aerarii ad primum mandatum ex Europaeis et Asiaticis po pulis potest educere militiae equestris centum quinquaginta millia hominum debite instructorum; ex nostris provinciis nihil penitus educemus, nisi publice nobilitatis fuerit promulgata expeditio, quam divi illi nostri reges extremis tantum periculis arcendis manu tenebant. Gogitemus itaque, si talem tantum praeliminarem Turcicum hostem poterimus nostro compendioso exercitu extra terminos nostros propulsare. Et licet plerique referant esse turmas imbelles, admirandum tamen, quod istae turmae imbelles tam speciosas invadant provincias easque occupant, dum volunt, civitates fortificatas unacum arcibus expugnant, tormentis

ANNALIS 1647. 15 plurimis armati et firmati clades magnas per proelia in populis faciunt, insulas commoditate maris, munitissimas recipiunt, regna depopulantur, felicibus victoriis gloriantur. Genserem ego ex meo loco, ut isti occurratur malo, si aliquod emersit, more avito: dirigatur ad Portam Ottomanicam legatus industrius non cum litteris tantum et epistolis. quae frequenter vix aliquid operantur (tabelliones enim ordinarii istis operis destinandi sunt), sed cum plenaria facultate nomine Reipublicae agendi, sciscitandi, deliberandi, concludendi, declarandi, quod civis bonus et fidei intemeratae legatus nostrae patriae videret proficuum. Quid si certo edocebimur de hostilitate aliqua per nostrum legatum, tunc miles ad limites Regni educatur, publica nobilitatis expeditio promulgetur, atque tali remedio indemnis patria nostra carissima manebit. Verum enimvero serio est inhibendum Gosacis, genti illi Russicae aptae ad invasionem, ne pedem moveat ad litora maris neque irritare audeat quenquam absque scitu Reipublicae: alias hostis irritatus facile irritamenta ista arcebit aperta hostilitate. Istis ordinandis et in disciplina retinendis, uti et tota militia ad saniores regulas militiae revocanda 1) conventus seorsivus est assignandus inibique nobilitatis publica praeparatio intimanda. Dum vero circumfertur timendum esse, ne Turca Valachiam et Moldaviam in provincias novas erigat inibique exercitum propinquiorem habeat, profecto vanus est iste metus, licet nobis toties inculcetur ; foret enim istud inventum contra pragmaticam imperatoris, qui nunquam Valachiam et Moldaviam, imo neque Scythicam, Valachiae propinquiorem terram ad administrationem palatinis Turcicis concredet, quia istae provinciae imperatoris, quanquam per exactiones graves, culinariae rei destinatae sunt ad omnimodam victualium provisionem curiae suae Turcicae. Maiores enim currunt proventus per vasallos ad curiam Turcicam, quam per palatinos seu bassas nuncupatos; gravior enim servitus incolis provinciarum sub palatinis, quam sub vasallis degere. Sequeretur etiam inducta tali dispositione et mutatione provinciarum occasio rebellionis Valachis, Moldavis, Scythis, Transylvanis, qui, excussuri iugum servitutis durioris, alios sibi angulos degendi quaererent in Polonia, Hungaria aliisque propinquis dominiis. Scythae ipsi ad interiorem Asiam descenderent, quos omnes ex necessitate in vicinitate Ghnstianis retinet, ne incursionibus et irruptionibus dominia eius infestentur. Vanus itaque est iste terror vanaque Turcici imperatoris cogitatio. Alterius puncti decisionem talem exhibeo: oratores ad statum Suecicum destinandi, qui valeant hostilitatem erumpentem subolfacere simulque remedia salvandae Reipublicae procurare. Ut vero usus Balthici maris atque commoditas debite tractetur, istud negotium pendet ex Vestra Regia Maiestate, cui do- 1) Tak wyraźnie w tekscie. Miało być zapewne: »uti et totae militiae . . . . revocandae . . . .«

STANlSLAI TEMBERSKI minium istius maris notissimum est; verendum namque est, ne per negligentiam aut ignorantiam superintendentium modernorum mereatores Hollandici moliantur quidpiam, qui frequenter portum Reipublicae introspiciunt iamque principes portus ultra Daniam occuparunt in eisque manu forti dominantur. Eapropter sint custodiae debitae circa istam Reipublicae haereditatem debitisque stipendiis miies foveatur, ut seminarium bellicum non inertem operam praestare possit, dum opus fuerit hosti irruenti. Quocirca et militia ordinaria, in Russia manens, debitam satisfactionem habeat in illisque latifundiis provisionem a Vestra Maiestate angulosque camporum desertorum obtineat, ut facilius in stativis propinquioribus resideat. Quod attinet praesidiorum fmitimorum curam, de istis sat prolixe superioribus conventibus nostris actum et ordinatum; revocetur ordinatio in omnibus et absque dilationibus reparentur castella, firmentur custodia debita, vigiliae et excubiao fiant. Idem sentio de prohibitis lucris, ne extra Regnum equi, pulveres, ferrum, aes, aliave exportentur. Sunt poenae descriptae in delinquentes; custodes archivi Reipublicae et officiales animadvertant serio in tales. Iam vero luxum inauditum dominari in visceribus Regni huius quis non videt aut non sentit propter inopiam sensim advenientem? Pelles enim pretiosiores, ut sunt zebellinae, in tanta consuetudine habentur, crediderim mardurinas transmutatas esse in zebelleas. Dum frequenter circumspicio in aulis nobilium et civium icones et imagines, non video pelles superius dictas mardurinas, sed zebellinas universim, ita ut dedignentur etiam pingi, non tantum vestiri domesticis pellibus. Feles enim silvestres contemnuntur etiam ab hominibus vilioribus; quilibet panterinas expetit. Utinam more illius Jagellonis, regis exemplaris, vestiamur pellibus arietinis aut ovinis, utinam redeamus ad usum panni domestici, non Hollandici aut Danici. Utinam sericum, quod inaniter portamus, proscribatur, illique omnes, qui extra conditionem et vocationem mirabiliter luxum promovent, brevi iam deferent penulas sericeas aut pluvialia, quandoquidem ad talos usque indumentis variis utuntur, ineptis ad propulsandum lutum, ineptis ad tractandum et vibrandum ferrum, ineptis ad arcum trahendum, ineptis etiarn ad fugiendum, dum opus est servare fuga salutem. Quod attinet usum unionum, gemmarum, lapidum pretiosorum, crediderim novum montem adamantinum erutum esse in nostro Regno: copiosius lucent, quam stellae in coelo. Revocentur leges sumptuariae, vestiariae, revocetur curia Maiestatis Vestrae ad ordinem, profecto nobilitas universa sequetur edicta Maiestatis Vestrae salubria et salutaria. Etiam militia nostra non debet attendere exquisitis variisque indumentis, a paganis et barbaris petitis et desumptis. More militiae antiquae procedatur; habebimus et in bello debita arma, equos valorosos, non conqueremur saepius de pecunia deperdita, si eam convertamus in usus bonos, in debita vitae defendendae remedia et praesidia quaerenda. Quocirca rei nummariae, a qua nervus belli propendet fortunaeque privatorum crescunt, inventum pernecessarium omnibus dominiis retineatur, dominusque Thesaurarius Regni ineat tales modos, ut bona moneta cudatur, non adulterina, quam inviti acquirimus ex partibus

ANNALlS 1647 17 vicinioribus. Ineatur ratio monetae talis, qualis fuerat tempore Sigismundi III, dum gubernacula Regni huius feliciter prehenderat. De debitis et impensis Sacrae Maiestatis Vestrae difficilis est questio: illi refundant aes contractum, qui sunt autores exercitus educendi et conscribendi. Gratitudo tamen Maiestati Vestrae debetur pro eo affectu paterno, quem isti Reipublicae saepius testatur. Aeque cupio esse approbatam instantiam Serenissimi Principis Casimiri, ut possessiones omnes redeant ad usum commodumque illius. Incapacitas enim frustra obiicitur, cum sit noster regius sanguis, noster Princeps. Libens intuebar Principem Serenissimum in vestitu militari (deposita curiosa investigatione, quid intra solum alienum fuerit gestum), libens et nunc intuebor, dum regimini eius olim adscripta bona deoccupabuntur. Idem officium praestari cupio Serenissimae Principi Naiburgensi. In reliquis punctis subscribo Illustrissimorum DD. senatorum suffragiis ac votis. Ea itaque est, Rex Serenissime, decisio punctorum istorum, ad publicum consilium devolutorum, per meram simplicitatem prolata. Existimo me non deliquisse in ea contra Maiestatis Vestrae iura et contra leges publicas Reipublicae nostrae. Ad pedes Maiestatis Vestrae dicta mea colloco, trutinae diligentiori ordinum relinquo omnium. Quod reliquum est, in fideli mea subiectione vivere ac mori obsequens cupio Maiestati Vestrae deditissimus, Deo Optimo, Maximo preces meas exhibiturus, ut ille providentia sua incolumitatem Maiestatis Vestrae in plurimos annos retineat dominiaque Maiestatis Vestrae cum amplitudine gloriarum ac victoriarum protegat atque amplificet Planior decisio senatus consultorum habetur in constitutionibus conventus praesentis, in quibus etiam privatorum desideriorum habentur declarationes, quae tamen publieis non erant intermiscenda. Necdum comitiis inchoatis ex stativis Russicis miles in vis- Insoleutia cera Regni, Maioris et Minons Polomae, a praetectis belli et exer- militum. citus submissus est, qui nobilibus, clero, civibus plebique rusticanae admodum fuit onerosus, ut satius eligerent universi servitutem Turcicam sustinere, quam insolenti imperio non modo militum, sed calonum et lixarum obsequi et parere in omnibus etiam illicitis et inhonestis. Indultum est per civitates et oppida ingluviei, potu mirabiliter certatum, pecora etiam pro feriis sextis aliisque diebus, abstinentiae sacrae dicatis, mactabantur, cistae evacuabantur, camerae expilatae magno cum dispendio plebis, proventus victualium ex omni genere frugum, seminum, fructuum, olerum requisitus, rursum levi pretio cauponibus aliisve inutilibus hominibus, ut cantoribus, cantatricibus vendebatur, cleri atque religiosorum bona gravius exhauriebantur caedibus, mutilationibus, vulnerationibus, concussionibus multiplicibus. Dum autem occasio exposcebatur a quibusdam hominibus, cur ita saeviret miles, stipendiorum detentio obtrudebatur, cruentus Mars opponebatur, quem degustare plurimi regnante Vladislao Rege nullam habebant opportunitatem, nisi in popinis ac tabernis tumultuarie certantes. Moritur Ferdinandus Myszkowski Pinczoviae in castello, olim Mors Myszkovii balneo et horto glorioso, marchionum fomilia celebris, quem Vla- marchionis. Temberski, Annales. 3

STANlSLAt TEMBERSKI dislaus, eiusdem gentis frater, prosecutus gravi cura moerore die 14 Januarii Gracoviae ad cineres patrios collocavit in proprio Myszkoviorum sepulcro ad ecclesiam Smae Trinitatis apud PP. Dominicanos, cum [sic] capella marmoreo lapide exstructa celebrem 1). Plurimis mors marchionis iniqua fuit ob aes alienum, quod in bona Myszkoviana contraxerat ordinationi Reipublicae subiecta, adhuc a patre testamentaliter Reipublicae donata, si filii steriliter decederent. Quia vero nullam prolem reliquit, frater suus Vladislaus, Capitaneus Grodecensis, in bona successit, debita nulla exsolvere volens, quodsi in bona ordinata nefas sit debita contrahere eaque aere alieno onerare. Qua de re creditores plurimi ad Regni iudicia tribunalitia lites movebant, utpote Piasecii, Lubonscii, Siedlimovii, quibus tamen satisfactio iniuncta est, quia supellectilis aureae et argenteae frater fuit successor, quam poterat semper Ferdinandus aere alieno obligare; immobilia enim bona ordinationi serviunt, mobilia non item. uti ex decretis Lublini latis manifestum est. Obiit fr. Cyrus Eodem mense, die 26, moritur religiosus pater Hieronimus discalceatus. Cyrus ex ordine Carmelitarum discalceatorum, vir de religione et ecclesia cathedrali Cracoviensi bene meritus, in qua concionatoris munus unacum fratre Simone eiusdem ordinis vicibus alternatis sexenario exegit. Post ad colloquium Torunense cum haereticis ac dissidentibus ex Cracoviensi dioecesi deputatus erat cum Christophoro Sapellio, s. theologiae et medicinae doctore, olim Sigismundi III physico 2), item cum Jacobo Ustiense 3) et Jacobo Vitellio 4), s. theologiae doctoribus, Academiae Cracoviensis professoribus. Quod colloquium cunctantibus praecipuis haeriticae pravitatis auctoribus ad desideratam metam non est deductum ob pertinaciam et ambitionem adversariorum, qui ad quaesita obiecta nolebant respondere, nisi prius ab omnibus statibus, per Hollan- 1) Ferdynand Myszkowski, syn Zygmunta, ongi marszałka W. kor. (zmarłego w roku 1615), zeszedł ze świata bezpotomnie. Wymieniony obok brat jego młodszy Władysław, wówczas starosta grodecki, jest tym samym, który później był kolejno wojewodą bracławskim (od r. 1648), sendomirskim (od r. 1650) i wreszcie krakowskim (między latami 1655 a 1658). 2) Niezawodnie mowa tu o Krzysztofie Sapalskim (»Christophorus Sapalius«, którego nazwisko Temberski przekręcił snać na »Sapellius«); o tym bowiem Sapalskim są dwie wzmianki w księdze promocyjnej Akad. Jagiell. (wyd. przez Muczkowskiego), że mianowicie w r. 1609 został magistrem i doktorem filozofii, a później był (zdawszy doktoraty medy­ cyny i teologii) lekarzem króla Zygmunta III i kanonikiem krakowskim (Lib. prom., str. 268 i 269). 3) Jacobus Ustiensis — Jakób z Uścia, był wówczas kanonikiem u św. Floryana w Kra­ kowie. Znany jako autor kilku dziełek teologicznych (wyd. w Krak. w lat. 1624 i 1639). 4) Jakób Vitellius, doktor teologii, profesor akademii krakowskiej, bibliotekarz jej od r. 1639, kanonik kolegiaty św. Anny, celował znawstwem języków starożytnych, zwłaszcza greczyzny. Wydał drukiem oprócz drobniejszych panegiryków i wierszy, rozprószonych po rozmaitych dziełach, głośny dosyć w swoim czasie utwór p. t. »Hermes Trismegistus «, za­ wierający pochwałę Adama Opatowczyka w trzech językach: greckim, hebrajskim i ła­ cińskim.

ANNALIS 1647. 19 diam, Daniam, Inferiorem Germaniam proposita obiecta reviderentur. Atque sic Serenissimus Vladislaus, princeps prudens, spe frustratus haereticorum ad ovile Romanum Christianum reducendorum non armis, sed rationibus, intellectum humanum, perversitate opinionum enutritum, ad meliorem frugem revocantibus. Edidit seriem colloquii istius charitativi supramemoratus pater Hieronimus, universo orbi porrigens malitiosam haereticorum pravitatem, cum Sacra Scriptura discordantem lumenque veritatis genuinae contemnentem. Ad ecclesiam s. Michaelis sepultus. Die 9 Februarii cessit vita R. [Petrus Constantinus] Ztot- nicki, vir conditione sacerdotali exemplaris 1). Is erat in arce Złotnicki montur. Cracoviensi thesauri Reipublicae custos, ad custodiam hanc a Serenissimo Sigismundo III destinatus, quem ad filios suos in externis nationibus educandos litteris ac moribus evocaverat Palatinus Cracoviensis Lubomirscius, nisi ipsius regulas iuvenes fastidivissent. Callebat linguas exoticas moresque gentium perspectos abunde habebat. Vixit annis .... Cracoviae in ecclesia .... sepultus quiescit in Domino 2). Custodia vacans a Thesaurario Regni Danilovieio 3) confertur cum consensu regio R. Andreae Kucharski, s. theologiae in Academia Cracoviensi professori, ad custodiam thesauri Regni viro aptissimo 4), quam collationem Rmus Episcopus Cracoviensis, Petrus Gembicki, improbare satagebat, nisi constantia Thesaurarii Regni Regisque ipsius voluntas conatus Episcopi impedivisset. Dirigitur interea Romam Laurentius Gembicki, nepos Episcopi Laurentius GemCracoviensis 5), ad sacerdotii dignitatem aspiraturus ob promissam bicki altari redditur sibi praeposituram Miechoviensem, non contemnendis reditibus gaudentem, tum ob canonicatum Cracoviensem, post fata R vacantem 6). Adolescens iste magis meditabatur matrimonium, quam altaris ministerium, sed quia divites magnaeque gentis consortes ambiebat, aliis cesserunt ad connubia, praesertim ducissae Korecensis filia, quae in matrimonium .... 6) est tradita reiecto Gembicio. Itaque patruus eius, Episcopus Culmensis Joannes Gembicius, Secre- 1) W rękopisie między »R.« a »Złotnicki« zostawione wolne miejsce, w które autor miał zamiar później wpisać imię Złotnickiego. Jest o tym Zł. wzmianka w Herb. Nies. (T. X, str. 178), z której dowiadujemy się, że miał on imię »Piotra Konstantyna« i był od r. 1620 kanonikiem krakowskim. 2) I tu znowu we wskazanych punktami miejscach pozostawione przez autora próżne odstępy. Luk tych w obec braku odpowiednich danych zapełnić nie jesteśmy w stanie. 3) Jan Daniłowicz, podskarbi W. kor. w latach 1632—1650. 4) Andrzej Kucharski wymieniony kilkakroć w księdze promoc. Akad. Jagiell., a to pod r. 1627, jako bakałarz, pod r. 1632, jako doktor filozofii, i w r. 1639, jako dziekan wydz. filoz. (Muczkowski, Lib. prom., str. 293, 297-298 i 309.) 5) Piotra Gembickiego, biskupa krakowskiego w latach 1642—1657. 6) Tu znowu luka niezapełniona.

STANISLAI TEMBERSKI tarius Regni maior, cum assensu regio eooptat Laurentium in coad- Praeposituram Miechoviensem iutorem praepositurae Miechoviensis, ut scilicet una gens haerediprehendit. tate possideat sanctuarium Dei. Supplicationibus ad Sanctissimum Patrem directis Romae subscribitur inibique ordinibus sacris initiatus Laurentius, patruorum suorum votis cedens, sacro altari applicatur, atque die 9 Aprilis per instantem Rdum Justum Stowikowski, Canonicum Cracoviensem, auditorem causarum Episcopi Cracoviensis, eligitur in realem coadlutorem praepositurae Miechoviensis assentiente ordine ac conventu Miechoviensi ob reverentiam episcoporum trium, Cracoviensis Petri, Andreae Luceoriensis, Joannis Culmensis, aliorumque domus Gembicianae virorum celeberrimorum. Electus coadiutor gaudet bonis alienis, horis canonicis pangendis primam locans operam, olim leviter culturam ingenii curans, magis curialibus et saecularibus implicatus negotiis, intentionem sacerdotii nunquam volvens pectore aut animo. Ast impudens simulque imprudens promotio valet plurimum, dum modus melior vix haberi potest ditescendi proventusque altaris, ut libet, proterendi, nisi per assecutioCaecus impetus nem beneficiorum ecclesiasticorum. Qua re caeeo impetu parentes adeundi bene- et propmqui promovent iuvenes vix aptos sacerdotio sustinendo, flcia. etiam cum simoniacis mediis ad principes episcoposve recurrentes. Taliter Ossolinium et Ostrorogium parentes sui ad canonicatus Cracoviensis cathedras extulerunt. Taliter episcopi collationes beneficiorum, ex manu regia plerumque precibus magnis et instantiis ereptas, qualitatem subiectorum minime prospiscientes, nobilibus viris postpositis, applicant subiectis ineptis, olim in conclavi suo famulantibus aut equos, culinam, cellas vinarias eurantibus. Hinc ecclesia destituta promotoribus cultus divini, destituta litteris, destituta exemplaribus sacerdotibus, saeculares adhibet ad causas ecclesiasticas tractandas personas magno cum scandalo forensium hominum. Hinc cooritur contemptus cleri, hinc odia et simultates perpetuae, hinc favor haereticorum crescit, ad quorum contentiosos sermones non audent prorumpere in lucem publicam lignei sacer- dotes, aureis beneficiis coronati. Nec temere pastoribus ecclesiae, Glos.sup. illud. proud 27 praesertim episcopis dictum: Diligenter adhibete curam eis, qui- bus vos praeesse contigerit, agnoscite animos et actus singulorum, si quid vitii in eis inveneritis, citius castisare mementote. Equidem Sup. Ezech. lib 2. Hieronimo asseverante: Grandis dignitas sacerdotum, sed grandis ruina, si peccant. Laetamur ad ascensum, sed timeamus ad lap- sum. Non est tanti gaudii excelsa tenuisse, quanti moeroris de sublimioribus corruisse; nec enim solum pro nostris delictis reddemus rationem, sed pro om- Idem sup. nium, quorum abutimur donis et nequaquam sumus de eorum Aggeum pro- salute solliciti. Sacerdotum officium est de lege interrogatos res- pondere. Si sacerdos est, sciat legem Domini; si ignorat legem Domini, ipse se arguit non esse sacerdotem Domini: sacerdotis enim est scire Ser 14., super legem et ad interrogationem respondere de lege. Causae sunt cant. ruinae populi sacerdotes mali. Hinc Bernardus hortatur: Timeant clerici, timeant ministri ecclesiae, qui in terris Sanctorum, quas

ANNALtS 1647. 21 De 12 abusiombus. W^zicii prudentia possident, tam iniqua gerunt, ut stipendiis, quae sufficere debeant, minime contenti, superflua, quibus egeni sustentandi forent, impie sacrilegeque sibi retinent et in usus suae superbiae luxuriaeque victum pauperum consumere non verentur; duplici profecto iniquitate peccant, quod et aliena diripiunt, et sacris in suis vanitatibus et turpitudinibus abutuntur. Aptam Hugo cardinalis retulit materiam: Accessit ad Jesum Petrus, accessit et Judas, accesserunt discipuli, accesserunt et milites De ^^810* crucifigentes, accedunt et perversi sacerdotes, qui ea, quae offeruntur in mensa Christi, offerunt in mensa diaboli, ipsa est alea fabeti. Tn illa Deum invocant, in ista periurant, legem Dei nec sciunt, nec discunt, vacantes otio comessationibus et ebrietatibus student, terrenis inhiant, terrena sapiunt, assidui in plateis, in ecclesia rari, tardi ad investigandum culpam peccatoris, parati ad quaerendum vestigia leporis, velociores ad congregandos canes, quam ad vocandum pauperes. Libentius porrigunt panem cani, quam pauperi; plures serviunt ei ad mensam, quam ad missam, famulos aut famulas secum habere volunt, sed clericos habere non possunt, quia nolunt Hi sunt, quorum thalamus ornatior est ecclesia sua. mensa paratior altari, scyphus calice pretiosior, equus carior missali, cappa pulchrior casula. camisia delicatior alba. Ecce quomodo obscuratum est aurum, mutatus est color optimus, dispensi sunt lapides sanctuarii in capite omnium platearum. Magnus ille Joannes Wezicius, Archiepiscopus Gnesnensis 1), exemplaris pastor, magis ordent"a nabat ecclesias, quam thalamum, magis curabat altaria, quam mensam, deri pater nuncupatus, qui dum extremam clausurus esset diem, requisivit testamentaliter, ne ex supellectili domestica sive in argento, sive in equis, sive in aliis ornamentis, primarium senatorem in regno eoncernentibus, quidpiam nepotibus, propinquis, amicis, consanguineis traderetur, sed omnia inter pauperes ecclesias, inter monasteria, inter hospitalia distribuerentur. Ts consanguineos, ad sacerdotium aspirantes, saepius admonuit, ut bene in saeculo novitiatum expediant, antequam ad altare accedant. Ganes venaticos abhorrebat, copiosum clerum alebat, aulicos et curiales in compendium revocabat, litteratos viros ante omnes beneficiis ecclesiasticis exornabat magno commodo archiepiscopatus Gnesnensis. Geuibicii delec- tus in sacerdo- tibii" promo- vendis. Jam vero praedecessor Wezycii, Laurentius Gembicki, Archi- Gemw«i dei«o- tus in sacerdo- episcopus Gnesnensis 2), qui Sabbato 10. mensis Februarii anni 1624 tibu" promo- Lovicii fatis cessit, Regno Poloniae in casibus desperatissimis exop- vendls- tandus primas, rarus divini cultus propagator, in pauperes et egentiores munificus, captivorum imprimis et tenuiorum nobilium rationem habens, non praesumpsit quenquam invitandum ad sacerdotii dignitatem adeundam, nisi debitis artibus fuisset excultus vitaeque exemplaris regulis imbutus, ob quam causam 1) Jan Wężyk był arcyb. gnieźn. w latach 1626—1638. 2) Wawrzyniec Gembicki był arcyb. gnieźn. w latach 1615—1624

STANISLAI TEMBERSKI dum prae inopia plerique sacris altaribus ministrare haberent institutum, eos erogata multa pecunia iuvit, ne ob paupertatem ad ecclesiastica beneficia acce- dant ditescendi gratia, non autem Deo et animabus fidelium serviendi. Is mili- tes senio confectos et debiles aluit, immo etiam factiosos in aula sua retinuit, ne simultatum exstarent succentores. Ecclesias, quantum potuit et difficultas illorum temporum permisit, tam optimis institutis, quam liberalitate exornavit atque adauxit. Viros doctos, eruditos et industrios impense amavit fovitque: proinde multi e disciplina, a contubernio illius prodierunt perutiles ecclesiae et Reipublicae viri, quorum magna series. Is Sigismundo ITI Regi saepius inculca- bat, ut praefecturas, magistratus, publicos honores, tam sacros, quam civiles, viris de Republica et ecclesia Dei meritissimis distribueret utereturque delectu, deiiberatione, spatiumque iustum conferendi assignaret, ne errore aliquo aut im- portuna intercessione plurimorum beneficiis ornaret homines ineptos, neque Rei- publicae neque ecclesiae proficuos. Is apprime suadebat Regi, ne haereticos viros pateretur in ordine equestri aut senatorio munia Regni obire, quinimo eos proscriberet, ne daretur occasio haereticis Regnum istud eviscerandi, evertendi et ad hostile dominium transferendi. Ast istius senatoris eximii maiora in vita ipsius demiraberis encomia. Ceterum ne anteactorum temporum gesta inculcentur, ad Cracoviae tumultus gravis praesentis anni seriem notandam oculos conferamus. Evenit enim— nescitur, quibus sideribus necessitantibus — die 5 mensis Junii inaudita oppressio Christianorum, secure artes excolentium ritusque catholicos tractantium, et quidem in urbe principe Regni, regum sede praecipua, in qua insignis Universitas studii generalis Regni, ante saecula tria erecta, habet plurimas scholas, vario genere artium ediscendarum instructas, professoribus numerosis praeclara, scholaribus seu studiosis ex utraque gente Polonorum et Lithuanorum copiosis referfissima, privilegiis et libertatibus a Serenissimis regibus ipsaque Republiea dotata, Summorum Pontificum gratiis plurimis aucta. Inter cuius libertates insertum erat olim punctum per publicum Regni edictum, regnante felkiter Vladislao Jagellone, dictae Universitatis erectore, de vario haereticarum sectarum abusu cum facultate compescendi et eiiciendi haereticos, quicunque sive palam sive clam Regnum hoc catholicum fuerint ingressi. In quem finem universis permittebatur spoliatio eorundem et confiscatio bonorum, quod permissum publico edicto nun solis scholaribus, sed omnibus boni publici et securitatis, maxime christianae fidei cultoribus, uti testantur acta et decreta Regiomontana et decreta Jedlinensia anni 1424, quinimo et acta Cracoviensia Sigismundi I anni 1523. Jagello enim praecepit, ut, quicunque in Regno Poloniae et terris ei subiectis haeriticus aut haeresi infectus vel suspectus de eadem fautor eorum vel director repertus fuerit, per capitaneos, consules civitaturn et alios officiales ac quoslibet subditos sive in officiis, sive extra viventes, veluti rei Maiestatis convulsae, capiatur et iuxta exigentiam excessus sui puniatur. Hanc itaque studiosi legem et facultatem, uti zelantiores catholicae fidei apostoli, trahunt semper ad compescendos haereticos eosque odio Vatiniano persequuntur. Ea-

ANNALIS 1647. 23 propter utuntur illo edicto, quod habebant contra hussitas e Regno areendos, qui e Bohemia in viscera Regni confluxerant, ne ipsos residere paterentur, aut commercia et familiaritates sub specie amicitiae traetare. Sicque annis praeterlabentibus non tantum hussitis, sed omnibus haereticis naturali quodam odio sunt infensi ipsisque per universum orbem dispersis Judaeis. Quod munus suum compescendorum haereticorum ad ferias Ascensionis Domini a plurimis annis inviolatum esse voluerunt, nisi arcerentur variis iuris remediis iniquioribus ob violationem quasi publicae securitatis. Hinc mos Cracoviae inolevit propter degentium haereticorum donaria ampla omnibus urbis officialibus, ut ante ferias Ascensionis Dominicae tota urbs unacum arcensibus armata maneat ad inermium scholarium, si quid attentare praesumpserint, contra haereticos violentiam compescendam. Ast mature satis consuevit Universitatis rector generalis isti malo consulere, collegia, schoias, bursas seu convictus studiosorum per officiales suos sub clausura tenens, ne quid simile erumpat, quod possit vel levissima aura hostilitatis haereticos afflare. Ongo et S rics facti Post festum itaque Ascensionis anni currentis, die ut supra Junii 5, hora diei 22, dum res quietae viderentur, mandato se- fai.ti "** vero ante tempus a rectore Universitatis indicto, ne quispiam studiosorum audeat pedem eferre, dumque eventus subitanei humana industria praevideri non poterant, post scholarum tempus grex puerorum nonnulorum domos tendens per plateam dictam Fratrum, quae ducit ad ecclesiam S. Francisci, transiens domum haeretici, aliquoties luti particulas parieti illiserat, ob visum satellitium numerosnm armatum, securitati publicae attendens, fugiebat in coemeterium proximum S. Francisci securitatis capiendae in loco sacro gratia, quos inermes, solis libris munitos iuvenes persequentes milites cum satellitio haereticorum, sine discrimine etiam aetatis impubis innocuos vulnerabant, globis traiiciebant et interimebant; numerum sclopetariorum perhorrescentes plerique homines, fragore bombardarum emisso, ne ipsorum pueri innocui mactarentur, etiam sunt convulnerati. Hinc dum nonnulli ex iuvenibus, fuga sua consulturi vitae, sub imaginem Grucifixi versus altare maius S. Francisci cucurrerunt, exinde quibusdam extractis crudeliter vulnera cruenta inflixerunt, sacras imagines globis temerarunt, Sacri Grucifixi radios ligneos confregerunt, in foribus, parietibus, campanili dictae ecclesiae ictibus globorum signa crudelitatis cum largo cruore reliquerunt, quae omnia in hucusque videre et demirari licet in coemeterio, foribus, parietibus atque eampanili. Taliter coorto tumultu ex ipsorum satellitum temerario accursu giobis traiectae et vulneratae sunt personae inermes viginti quatuor, nullo ex sateliitibus aut haereticis laeso, excepto unico nebulone, quem Deus ipse punivit, dum bombardam in laicum ex ordine S. Francisci, cum eleemosina erogata ad claustrum tendentem, explosit, cui manus disrupta est prae forti exoneratione. Eadem die duo oocisi in loco sacro, unus quidem, cum confessionem extremis laborans peragebat, alter ad parietem ecclesiae globo traiectus, quem ictum hucusque paries testatur cruore perfusus, licet haeretici procurabant hoc signum luto et caemento aboliri. Ast hoc sce-

STANISLAl TEMBERSKl lus haereticorum et satellitii armati contra Ghristianos magis patebit ex informatione porrecta triplici ad informandos commissarios regios deputatos ad authores necis ac tumultus orti puniendos. Quarum prima est religiosi conventus S. Francisci: Anno Domini 1647 die Junii 5 circa horam 22 factus est impetus a satellitibus, partim castrensibus, partim aliunde vocatis, vario armorum genere, sed potissimum bombardis, pulvere et globis onustis apparatis, in iuvenes Almae Academiae Gracoviensis studiosos totumque populum, in coemeterium dictae ecciesiae S. Francisci securitatis ergo sese recipientem, qui vehementi impetu facto densaque exoneratione suorum sclopetorum iuvenes numero ferme tredecem aliosque plurimos, diversis iurisdictionibus subiectos, globorum ictibus affecerunt et innocentes sauciarunt. Ex quibus vulneribus nonnulli mortui sunt, videlicet nobiles Kotarlicki et Koiszowski. Nam in coemeterio dictae eeclesiae Koiszowski stans primum gravi vulnere est affectus, isque supplex centurionem rogabat, ne se innocuum curaret interimendum, nihilominus mandante centurione ictu globi per costas ad spinam dorsi sese protendente traiectus ita, ut idem globus in pariete ecclesiastico haesit, ex quo ictu in eodem coemeterio plurimo effuso sanguine postridie mortuus est. Hocce impetu durante parietes diclae ecclesiae S. Francisci, portam sub campanili ad ecclesiam ducentem,1) nulla reverentia loci sacri, iurium et immunitatum ecclesiasticarum habita, multis et diversis locis ictu globorum, ex bombardis violenter emissorum, perforarunt. Imagini[bus] Crucifixi et Deiparae Virginis, versus altare maius venerationi hominum expositis, sclopetales ahquot ictus impresserunt, quorum ictuum vestigia ad instantiam patrum praedicti conventus statim in recenti primum a duobus Rdis Presbyteris, per Rmum Dnum Suffraganeum subdelegatis, post a provido Stanislao Matyszek, generali ministeriali Regni, omnia visa et obducta sunt, uti signa impia, a haereticis eorumque fautoribus impressa. Qui ministerialis pro fide iurata recognovit in castro Gracoviensi se vidisse ictus globorum numero 20 in parietibus et muris ecclesiae S. Francisci, tum in foribus ecclesiae ictus 4 a globis factos, in quibus globi nonnulli manent, alii in ecclesiam proruperunt. Item in imagine Crucifixi supra illius caput recognovit se vidisse radios confractos et in imagine Virginis Beatissimae ictibus duobus brachia temerata, denique in pariete ad capellam B. Salomeae ictus sex et parietem sanguine conspersum. Hoc nefando scelere patrato a satellitibus et famulis haereticorum iisdem permissis, cum dictus Stanislaus Koiszowski, letaliter globo tactus, confessionem expeteret valida voce, patres duo e conventu S. Francisci accurrerunt, quos praedicti satellites non solum verbis furiosis prosecuti sunt, sed uni illorum bombardam ad latus applicaverunt. Similiter tractarunt Carmelitas excalceatos, 1) W rękopisie: »porta ducens <; ze składu jednak reszty zdania i jego treści wy- nika oczywiście, ze rzeczownik ten z part. praes. powinien mieć formę accus. t. j. > portam sub campanili ad ecclesiam ducentem<

ANNALIS 1647. 25 propter hoc negotium advenientes. Idem evenit et fratribus duobus Eleemosinariis, quos e civitate redeuntes verbis iniuriosis affecerunt ad eosque sclopeta direxerunt, qui admonuerunt eosdem satellites de loci sacri immunitate. Feria demum quinta, scilicet Junii mensis die 6, immediate sequenti, insistentibus ex more religioso fratribus horis canonicis decantandis, sub tempus tertiae circa horam 9 in medio horologio, iterato armati praedicti satellites cum famulis haereticorum numero 30, pariter armatis, mentitum Germanicum habitum deferentibus, gregatim supervenerunt ante ecclesiae fores (multa protunc ex universa urbe diversae conditionis hominum turba ad ecclesiae praefatae coemeterium congregata tam ad conspiciendos bombardarum ictus, parietibus ecclesiasticis et sacris imaginibus impressos, quam ad devotionem peragendam in eadem ecclesia tum temporis, utpote sub tempus indulgentiae plenariae ratione capituli generalis a Smo Dno nostro Innocentio X concessae et protunc inchoatae) et in populum plurimos ictus globorum emiserunt, coemeterium denuo et ecclesiam violantes. Quo in loco tribus iuvenibus, et praesertim Stanislao Snieszkowic, annorum 14 puero, nostri conventus discantistae, ante ecclesiam eosdem cum plebe ictus memoratos demiranti, vulnus cruentum ex sclopeto globi emissi ictu in manum dextram inilixerunt, qui globus, permeans manum, in latere eiusdem pueri haesit, cadente ipso ad ecclesiam cum gravi metu populi. Aliis duobus manus et crura segmentis globorum lacerata. Tunc fores ecclesiae globis appetitae, idque durante processione cum Venerabili Sacramento, quod populus cum devotione comitabatur. Tunc globus prorupit in ecclesiam versus altare S. Antonii de Padua, usque ad alterum ecclesiae parietem provoans. Qua violentia perterriti universi claudi fores curaverunt propter ictus globorum in ecclesiam directe ex lapidea haeretici, dicti Thory, emissorum. Eodem tempore frater Norbertus in aedicula, propter eleemosinam acquirendam exstructa, ante fores ecclesiae sedens, vix salvus evasit, siquidem dicta cellula globis quatuor appetita est. Horum pervicaciam inauditamque a condita urbe audaciam licet quidam ex fratribus religiose reprimere vellent, quatenus Dei timorem, ecclesiastieam immunitatem prae oculis haberent, nihil tamen effecerunt. Atque sic tota die ecclesia S. Francisci occlusa mansit. Tandem feria sexta, scilicet Junii die 7, immediate sequenti, cum cadaver supramemorati Stanislai Koiszowski, in coemeterio cruentati et tandem immaniter extincti, ad ecclesiam nostram (ex electione morientis) tumulandum deportaretur, nescitur, qua rabie iidem satellites explosiones bombardarum horrendum in modum direxerunt tam contra regularium, quam saecularium sacerdotum, partim cathedralis ecclesiae et Omnium Sanctorum, processionem funebrem, unde cadaver a portitoribus cum scandalo derelictum, e tumba elapsum, vicedecanus ecclesiae Omnium Sanctorum, solenniter pluviali funebri exornatus, cum mihistrantibus abactus, ceteri, faces et luminaria circa tumbam tenentes, dilapsi, nonnullis prae timore candelabra argentea in platea relinquentibus. Atque sic tumultu inaudito facto necessario cadaver levari ex platea debuit, ecclesia iterato claudi more castrorum, quae a certa persona ecclesiastica, TembersJci, Anuales. 4

STANISLAI TEMBERSKI per Reverendissimum Albertum Lipnicki, Suffraganeum ac Officialem Cracoviensem subdelegata, reconciliata est ipso die Dominico festorum solennium Pentecostes. Haec informatio a patribus conventus S. Francisci oblata et porrecta est cum subscriptionibus superiorum religiosorum Illmis commisariis, a Serenissima Maiestate ad id factum eognoscendum delegatis. Altera informatio est porrecta per A. R. Adamum Janecki, capellae S. R. Mtis, in ecclesia eathedrali sitae, praepositum, in ea forma: Illustrissimi Domini. Die Mercurii, id est 5 Junii anni praesentis, hora 22, alumnum meum, nobilem Stanislaum Koiszowski, studiosum Almae Academiae Gracoviensis, in meo proprio negotio miseram ex arce ad urbem, ignarus alicuius tumultus, de quo nec ille scivit, quia inermis domo exivit. Gasu veniens ad coemeterium S. Francisci eadem via, negotium meum absoluturus, miser, audita eiaculatione in foro et platea in dicto coemeterio substitit securitatis ergo. Postquam satellites invaserunt coemeterium cum stricto ferro et sclopetis, accurrit centurio peditum, nuncupatus Paulus Scotus seu Saxo, stantique inflixit duo vulnera cruenta ad verticem capitis clava militari; interea excusanti misericordiamque flagitanti et notitiam sui revocanti (noverat enim in arce residentem optime) mandavit sclopetum ad pectus applicari, quod exoneratum traiecit hominem ictuque globi in pariete haesit, transiliens corpus. Misellus, innocuae morti proximus, acclamabat confessarium, cui dum confessarius accurrisset, confessario impie a confessione abacto, iterato vulnus cruenturn letale ad partem dextram capitis malleo securis rostratae impressum. Quem homines, lintri impositum, ad curiam Magnifici Dni Koniecpolski detulerunt, ubi die immediate sequenti, scilicet die 6 Junii mortuus, solenniter protestatus coram Deo et hominibus adstantibus morti, quod innocenter a centurione et satellitio sit mactatus, inquiens: Sanguinem meum innocuum Deus vindicet intercedente beato Francisco, ad cuius aedes sacras cupio sepelliri. Illi mortuo iuxta conditionem familiae ac gentis ego, praepositus capellae S. R. Mtis, extremum obsequium procuravi cum funere feria sexta, quae fuit dies 7 Junii. invitatis religiosis, ciero cathedrali et Omnium Sanctorum. Pacifice progressa processio funebris ex curia Magnifici Dni Koniecpolski; dum autem in plateam dictam Fratrum progressum cum mortuo et exsangui cadavere, confestim satellitium ex praetorio urbis unacum famulis haereticorum magno impetu irruit et horrendo sclopetorum tonitru emisso religiosos et clerum totumque populum dissiparunt ipsosque portitores adegerunt proiici cadaver, impressis ictibus sex in tumbam defuncti. Eodem tempore aufugere coactus est vicedecanus cum ministris, funebraliter ornatis; candelabra argentea prae timore in platea relicta, crux argentea fracta. Tandem post mediara horam cadaver levatum ecclesiaeque cum metu gravi per portam securiorem importatum. Atque sic clausis ianuis a platea Fratrum, tanquam inter paganos exequiae cum timore peractae. Ad cuius occasum queruli consanguinei curarunt fieri proclamationem per ministerialem Regni, Martinum Gibalski, a castro Cracoviensi additum, cuius relationem inscribi non est permissum et in dies non permittitur iuris re-

ANNALIS 1647. 27 medium contra publicos homicidas. Ego itaque personaliter supplex peto, dignentur Illmae Dominationes serio introspicere tale factum inauditum atque S. R. Mtem informare luculenter, ne Deus a me ignaro et inscio de tumultu aliquo huius nobilis iuvenis sanguinem requirat. Tertia informatio ex parte Academiae Gracoviensis segniter admodum est conscripta ob superiores duas, in quibus facti enormitas luculenter descripta, tum ob crebras oblocutiones, quibus pacificarum Musarum cultores pungebantur: Uniuscuiusque facti qualitas maxime cognoscitur trutinatis causis, occasionibus et aggravantibus circumstantiis. Causae itaque tumultus exorti ab ipsis haereticis promanarunt quatuor: 1. Contumeliae graves, quibus dissidentes a fide afficiebant scholares aliosque graduatos viros. Nam proxime ante tumultum baccalaureus ab haeretico mercatore contumeliose tractatus primum verbis, post stricto ferro et bombarda arrepta, nisi miser plagam evasisset fuga. 2. Tniuriosa insultatio in publica via. Studiosis enim per forum tendentibus ad Lauretanum sacellum sub vesperam de consuetudine pia visitandum, a satellitio et haereticis, in praetorio ante duas septimanas congregatis ac excubantibus, iniuriosa dicta proferebantur, famam honestam uniuscuiusque, licet pauperis, laedentia. 3 Irritatio nobilium scholarium et professorum. Etenim forum urbis transeuntes nobiles ac professores infestabantur a haereticis, satellitio permissis, (uti ante aliquot dies IUres Dni Ostrorogii, tendentes ad propriam residentiam) exprobratoriis verbis: Agite nunc, si lubet, et si quid animo valetis, parati sumus vobis respondere. 4. Ad forum incompetens scholarium rigorosa evocatio. Nobiles namque studiosi in tanta multitudine ac frequentia scholarium si aliquid erraverunt aut legum iurisque regulas excesserunt. ad castrum Cracoviense trahebantur non requisita rectorali iurisdictione, idque violenter cum scandalosa deductione inibique sententia infamiae propter exceptionem fori aut incompetentiam actionis maximo cum gravamine aspergebantur. Occasiones autem factum praecedentes, quod a levi infestatione lapideae haeretici mercatoris, nuncupati Thory, emersit, septem repertae: 1. Ad lapideam Thory, in platea Fratrum dicta sitam, conveniebant haeretici gratia exercitii religionis: inibi enim praedicationes fiebant clamorosae, quae ad lapideas ab utrinque iacentes distinctae deferebantur. 2. Ad alteram lapideam Thory, Stradomiae erectam, vasto aedificio non ignobilem, conventicula frequentia haereticorum celebrabantur, in qua non raro voces, psalmis recitandis intentae, a catholicis auditae sunt. Ob tales cantus, saepius adhibitos, lapidea dicta nuncupata a populo »zbor«. 8. Saepius confluebant ad conciones sacras haeretici, in ecclesia s. Francisci celebratas, idque non errorum abiiciendorum causa. sed inquietandi gratia

STANISLAI TEMBERSKI concionatores, adiectis collusionibus clamorosis et irrisionibus manifestis, quam audaciam frequenter notabant religiosi et coram viris magnis quaesti sunt. 4. In domo dicta Thory praedicans, nomine Samuel, fovebatur ibidemque haereticos instruebat eosque aliquando ad hortos liberioris exercitii praetextu deducebat. Et propterea dictus Thory supra tectum aedes instar solarii erexerat commodioris praedicationis causa. 5. Dictus Thory suis in aedibus habebat bibliothecam, ex qua assumptis authoribus haeriticis informabat suae farine homines unacum Samuele, cuius opera libros dissipabat ad errores instillandos. 6. Platea dicta Fratrum, refertissima mercatoribus haereticis, locationes catholicis perquam difficiles reddebat eo nomine, ut ab ipsis solis, arctissimo vinculo fraternitatem tuentibus, occupetur. Hinc largas aedes aedificant in summitatibus lapidearum non gratia exsiccandarum vestium, ut illi asserunt, sed commoditate loci errorum instillandorum pertrahente. 7. In lapidea dicta Thory instar signi ad superficiem anteriorem erat olim depicta imago S. Stanislai, Episcopi Gracoviensis, in rubeo habitu, quem olim canonici cathedrales deferebant, cardinalitio colore insigniti a Sede Romana. Hanc imaginem ad renovationem lapideae dictus Thory immutari curavit, nescitur quali commento, quae imago feminam in rubea veste magis declarabat depictam, quam s. Stanislaum. Ex his igitur causis et occasionibus erupit tumultus, quem dudum parturiebat dissidentium licentia. Quia vero duabus septimanis et ultra numerosum satellitium, impensis haereticorum a Palatino Cracoviensi securitatis gratia ipsorum submissum, laute in cibo et potu tractabatur famulique haereticorum bene poti quotidie effervescebant in transeuntes scholares, erupit infausta dies Junii 5, ad cuius vesperam egressi in studiis pueri, arrepto luto, in platea dicta Fratrum lapideam supramemorati Thory commacularunt et orbiculos tantum 9 in fenestris concusserunt. Ad hanc insolentiam puerorum compescendam totum satellitium ex praetorio cucurrit unacum famulis haereticorum, suis ordinibus permissis, qui habitu mentito maioris saevitiae gratia, instructi armis et bombardis, miserabilern scenam securitatis publicae causa tuendae perpetrarunt, uti ex circumstantiis patebit quindecem notatis. 1. circumstantia. Annis superioribus sub tempus Ascensionis Domini optimo consilio urbe cedebant semper haeretici et ad pagos vicinos, ne occasio aliqua daretur tumultui, discedebant quietem habituri. Post interiecto spatio unius et alterius septimanae ad proprias aedes revertebantur illaesi. Praesenti anno fortasse tessera sibi oppressionis catholicae indicta, vix aliquis haereticorum ex urbe movit pedem, quinimo confidentes praesidio Palatini et Gapitanei simul Gracoviensis quotidie obversabantur oculis scholarium et conglomerato numeroso satellitio quingentorum hominum, audacter irritabant diversae conditionis homines, rectorali iustructioni Academiae Cracoviensis subiectos. Quae irritatio supra notata est.

ANNALIS 1647. 29 2. Armatum satellitium unacum famulis haereticorum, quasi ad bellum instructis, inermes personas viginti quatuor vulneravit et globis traiecit, nullo ex satellibus et haereticis laeso aut leviter percusso (pueri enim quem laedere, praesertim inermes, poterant?) unico tantum excepto, qui Deo permittente, quod bombardam in laicum cum eleemosina erogata ad claustrum tendentem exploserit, manum sibi laesit prae forti exoneratione bombardae. 3. Duo occisi in loco sacro: uni quidem confessio per neeem impedita, alter ad parietem ecclesiae globo est traiectus. 4. Ad confessionem accurrenti confessario in coemeterio s. Francisci applicatum sclopetum ad latus ipsique poenitenti immane vulnus inflictum. 5. Religiosus cum vulnerato tendens ad chirurgum vicinum ecclesiae, nomine Josephum, lapide grandi proiecto ex aedibus Thory vix non occisus impediente tecto cellarii ictum. 6. Laicus, in cellula ante fores ecclesiae sedens, ictibus sclopetariorum appetitus, uti signa relicta docent. Ad haec sacrae imagini crucifixi Domini globis densis impiae notae impressae. 7. Altera die, videlicet ft Junii, tempore processionis solennis, intra ecclesiam durantis, item tempore canonicarum horarum iterato satellitium armatum cum haereticis permixtis supervenit et in plebem, in imaginibus, parietibus, foribus ecclesiasticis ictus impressos demirantem, exploserunt bombardas et personas septem globis letaliter vulnerarunt, puero in foribus ecclesiae globo duplici traiecto. Tum temporis laicus ante ecclesiam sedens eleemosinam erogaturus fugere est coactus ob impressos globos tres cellulae, in qua sedebat. 8. Tertia die, videlicet 7 Junii, cum funus christiano ritu absolveretur nuper occisi mvenis nobilis atque ad ecclesiam S. Francisci progrederetur, terribili explosione bombardarum indultum ita, ut sacerdotes religiosi cum populo fuga evaserint. 9. Cadaver prae metu a portitoribus derelictum, candelabra exturbata, crux fracta, mortuus ex tumba eiectus cum scandalo omnium. 10. Exequiae ianuis ecclesiae clausis prae insolentia satellitii cum haereticis, bombardas exonerantibus, celebrabantur more castrorum. 11. Tribus diebus in lapidea Thory haereticorum familia excubias agebat, armis ac bombardis instructa, ex qua lapidea per ipsam familiam toto triduo sclopeta explodebantur in populum, signa impia ad ecclesiam impressa demirantem. 12. Prae multitudine satellitium, impune grassantium, in Academia studium erat desertum diebus integris decem lectoriaque clausa ex mandato rectoris scholae, ac bursae universae occlusae, ne scholares inermes efferant pedem ad impiam lanienam. Hoc autem a condita Academia nusquam legitur factum, nisi tempore grassantis pestis aut belli saevientis in visceribus Regni vel in obsidione aut expugnatione urbis. 13. Extra iurisdictionem Academiae Cracoviensis plurimi qua vulnerati, qua globis traiecti sunt insontes et innocui. Plures enim erant in grege satellitii

STANISLAI TEMBERSKI germanici sclopetarii, qui odio religionis catholicae, absque respectu personarum, in transeuntes homines saeviebant, ita ut etiam mulierem unam, tendentem ad ecclesiam, alteram, butyrum venum ferentem, letaliter globis vulneraverint. 14. Parietes ecclesiastici, sanguine innocuo temerati, per subordinatas personas a haereticis argilia, luto, coemento illiniti erant, et tamen notae sanguineae aboliri in hucusque minime poterant, uti exstant ad parietes capellae b. Salomeae signa apparentia. 15. Ad inquisitionem tumultus exorti castrum Cracoviense vocaverat plurimos testes oculatos facti sceleris; cum vero inter alios haereticus quidam retulit testimonium contra veritatem, mortuus derepente ille idem cadaverque pacifice pro sepultura evectum. Christiani autem sepultura est contra omne fas impedita. Sunt et aliae circumstantiae, immane factum explicantes, quas ex inferius inserta protestatione, ad acta castri Neokorcynensis oblata, licebit demirari. Castrum enim Cracoviense oblatam protestationem aliquoties per academicas personas repudiare ausum est, idque propter Palatini Cracoviensis honorem, quem laesum in serie protestationis falso criminabantur castri officiales. Ast complicitas necis inauditae impediebat magis susceptionem remediorum iuris, quia castrense satellitium alii noviter adhibito erat coniunctum, quod aeque saeviebat necemque multiplicabat, uti et haeretici odio scholarium, qui pluries decretis tribunalis Regni exempti a iurisdictione castrensi cum nullitate infamiarum, ab eodem castro latarum. lam vero maioris difficultatis ergo procuratoribus, advocatis castrensibus serio inhibitum, ne quispiam audeat ad processum causae consilium aut operam suam offerre sub poena abdicationis ab omnibus causis, in foro castrensi agitandis Quare unicum bonum virum nacti academici, Petrum Krasecki, clandestine consulebant eiusque sanis consiliis in ordinando processu causae obtemperabant. Dum enim academici ad rectorem, protunc Jacobum Vitellium, s. theologiae doctorem, pluries recurrebant, ut aliquid ea in causa operaretur Universitas, rector convocavit universos professores pro more academico, ut de causa agitanda et promovenda determinaretur. Cum autem ad professores iurium induceretur de modo ac processu eius causae inchoandae ac terminandae, conticuere omnes intentique ora tenebant, uno tantum Jacobo Giorscio, iuris doctore, inclamante: Non habemus consilium domi, — licet domus iurisperitorum, quam ille inhabitaverat, arx consiliorum a tot saeculis nuncupata sit. Deus tamen, vindex oppressae Academiae atque religionis, excitavit quendam professorem, in collegio minore residentem, qui vigilias, itineraria, incommoda, proprium aes, equos proprios ad adeunda subsellia diversa, quinimo ad informandum Serenissimum Regem, uti ad supremum iudicem in causis criminalibus scholarium, Cracovia usque Grodnam in Lithuaniam perrexit, oblitus minarum, periculorum. quae a Palatino Cracoviensi, Stanislao Lubomirski, eidem struebantur, ne haeretica pravitas per querelas academicas divulgaretur ipsiusque Palalini favor, quo haereticos et Iudaeos ad importunas preces assentato rum rnirifice prosequebatur, toti Regno innotesceret. Quinimo ipse Episcopus

ANNALIS 1647. 31 Gracoviensis, Petrus Gembicki, ab eodem Palatino requisitus, mutaverat animi sententiam, qua post recenter patratas caedes agendum iure academicis suaserat suamque operam pollicitus ad curiam regiam; cum vero initia iuris posita essent protestatione et apellatione, ad tribunal Regni interposita, inhibitio ex curia episcopali delata ad iudicium tribunalitium, ne personae academicae Lublini causam promovere contra haereticos auderent ac praesumerent sub poenis ac censuris ecclesiasticis. Destitum itaque ab exstirpatione haeresum, destitum et a causae prosecutione ob fulmina episcopalia, inhibitioni inserta; quam negligentiam et segnitiem aut dissimulationem verius cum intermissione causae malevolis dictis et scriptis disseminatis imprudens autor expressit, cui replicatum per gratum filium Academiae Cracoviensis, quandoquidem ingratus privignus eo dementiae processit, ut matrem novercali odio laborare erga suam prolem ausus esset publice criminari. Ast istam criminationem, anno praesenti instructam, iam vero sequenti porrectam ac dispersam, intuebitur lector. Sequitur initium causae, scilicet: Protestatio. Ad officium castri et acta praesentia capitaneatus Novae Givitatis Gorczyn personaliter venientes Excellentes Viri: Stanislaus Temberski, philosophiae doctor, collega minor, Joannes Sieprawski, philosophiae doctor, tum nobiles Stanislaus Bronikowski et Alexander Russian, iuris et eloquentiae studiosi, suo totiusque Almae Universitatis atque Magnifici et admodum Reverendi Dni Jacobi Vitellii, s. theologiae doctoris et professoris, ecclesiae collegiatae S. Floriani, Clepardiae sitae, decani, studii Gracoviensis generalis rectoris, necnon infrascriptarum personarum, crudeliter modo infrascripto tractatarum, tanquam iuri et iurisdictioni suae academicae subiectarum, nonnullarum in diem usque hodiernum in lecto aegritudinis ex vulneribus modo infrascripto illatis decumbentium, nonnullarum vero iam de vivis de facto sublatarum nomine: in et contra religionis catholicae dissidentes, utpote Guilelmum Thory, Gasparum Ekart, Guilelmum Ussian, Jacobum Karnigel, Benedictum Kesler, Arnoldum Mercatory, Joannem Maiorefer, Zachaeum Kestner, Joannem Łyszkovic, Lucam Snuk, Fridericum Puppe, Georgium Kruchank, Christophorum Woifel 1), Georgium Hirsman, Gerardum Delens, Georgium Hender, Alexandrum Dixion, Georgium Tytel, Joannem Dukiet. Andream Hakowicz, Michaelem Krauz, Blakal, Selmon, Barlemus, Ciamer, Herman, mercatores et cives Cracovienses, necnon universos Scotos, de nomine et cognomine suo loco nominandos, aliosque infrascripti facinoris incensores et consultores, nobiles Joannem Szpondowski, Andream Zakrzewski, omnes principales, ex quorum voluntaria subordinatione facinora infrascripta perpetrata et ad effectum horrendum deducta, summa cum querela, moerore pleni, questi et protestati sunt solenniter de et super eo: quia illi accersito sateilitio, 1) Nazwisko powyższe w rękopisie wypisane niedosyć wyraźnie. Można czytać >Woifel«, >Weifel« albo nawet >Noifel«. Brzmienie, zachowane w tekscie, względnie najpewniejsze.

STANISLAI TEMBERSKI ferro et igne vehementer armato, eoque a feria quarta post Dominicam Rogalionum anni currentis millesimi sexcentesimi quadragesimi septimi usque ad feriam tertiam festorum solennium Pentecostes, impensis propriis in victu et potu sustentato, praemissa cointelligentia mutua privatoquo consilio ac condictamine desuper per ipsos habito, ad solam iuventutis academicae et omnium catholicorum Cracoviae degentium incitationem tumultuumque excitationem personas infrascriptas, armis offensivis instructissimas, submittere ausi sunt et praesumpserunt, utpote nobilem Stanislaum Rosnowski cum suo subcenturione Scoto, Paulum Cechowicz cum suo subcenturione Petro Istuano, Hungaro, Balthasarum Butdyzar cum suo subcenturione Paulo Sas vulgo Saspaul nuncupato, eorumque regimini quadringentos et ultra sclopetarios adiunctos, principalium suprascriptorum immediatos conprineipales et complices suaeque perversae intentionis interpretes, cooperatores et executores, homines ex varia colluvie Ruthenorum, Polonorum, Hungarorum, Germanorum, Valachorum collectos, atque schismate, luteranismo, calvinismo, arianismo infectos aliisque detestabilibus erroribus, furore, licentia et audacia ad opprimendos catholicos mutuo coniuratos. Qui modo et tempore suprascripto a praefatis principalibus subordinati et ab eisdem prius vino bene onerati, quo magis audaciores ad facinora redderentur, etiam sibi familia domestica adiuncta, utpote ex lapideis, Thory, Karnigeli, Ciameri, Zachaei, Lyszkowic, Snuk, Hermani Dukieti, Dixionis, Delens, Kraus et viduae Jurkowa Hendzlowa dictis 1), famulis ad persequendos catholicos promptissimis, in habitibus mentitis tam Scotis, quam Germanis, eisdem melius de nomine et cognomine notis, feria 4, hora 23 in magno horologio, post Dominicam Exaudi, proxime praeteritam, proxima, Dei timore, innocuum sanguinem stricte requirentis, abiecto, ecclesiarum catholicarum reverentia postposita, Academiae Cracoviensis immunitatibus, a Serenissimis olim magnae memoriae Poloniae Regibus et Principibus Reipublicae eidem Academiae concessis ac in volumen legum publicarum insertis et per Sacram ad praesens Regiam Mtem, Serenissimum Vladislaum Quartum, felicissime regnantem, uti specialem eiusdem Universitatis protectorem et restauratorem, confirmatis, totaliter spretis ipsaque dilectione proximi procul pulsa et posthabita, sancitis et statutis legum tam divinarum, quam humanarum in publicos homicidas, severe animadvertere praecipientium, contemptis, laxatis effrenatae suae licentiae habenis, iuvenes studiosos, Almae Academiae regimini subiectos, insontes, inermes, non tam vulnerum gravissimorum, quae passi sunt, sed vix ferulae per teneram aetatem capaces, e publica schola domum sese recipientes, in platea hic Cracoviae iacenti, Bracka nuncupata, a coemeterio S. Omnium ad coemeterium S. Francisci animo plus quam hostili, globis sclopetariis instar grandinis emissis, punctim, caesim, obvios quosque sine ullo respectu et discrimine personarum ferina rabie concitati 1) W rękopisie: »dictarum.« Jesto niezawodnie omyłka, gdyż wyraz ten odnosi się oczywiście do rzeczownika »lapideis«, a wiec powinien mieć formę ablat. »dictis«.

ANNALIS 1647. 33 absque ulla causa prae timore catervarum armatarum, hinc et inde turmatim irruentium, ac insolitos tumultus exinde in populo spectante excitantium, ad ecclesiam eonventualem s. Francisci, Cracoviae sitam, eiusque coemeterium ipsos sese recipientes et ibidem securitatis ergo consistentes, citra humanitatis iura persecuti et de facto aggressi sunt armis offensivis. Ex quibus iuvenibus plurimos eruentis, lividis, concussis, sectis, fixis et ex bombardis atrocibus et letalibus vulneribus traiectis sauciare, vulnerare, dilaniare et crudeli ac tyrannicae internecioni tradere ausi sunt, prout et de facto personis infrascriptis hisce : Et inprimis nobili Alberto Martino Kedzierzynski, annorum tredecem puero, in coemeterio s. Francisci vulnera duo, unum quidem in latus dextrum, traiectum, cruentum et letale, ictu globi ex sciopeto explosi, alterum in superficiem capitis ictu sclopetario, ita ut globus pileum transierit. Secundo nobili Alberto Bierunski, circiter annorum septemdecem, in eodem coemeterio stanti, primum vulnus grave traiectum, cruentum et letale in spinam dorsi et partes lateris dextri ad ossium comminutionem et evulsionem, itidem ictu globi ex sclopeto emissi et ad parietem ecclesiasticum cum carne et sanguine prosilientis, alterum sectum et enorme in partem sinistram capitis stricta framea, aliaque multa concussa gravia, satellitiis securibus iam atrociter vulnerato et ab iisdem in terram prostrato, per varias corporis partes. Tertio nobili Stanislao Goiszowski, circiter annorum sedecem, innocuo, inermi, causa expediendi domino suo negotii eunti ibidemque dictam satellitum tyrannidem stupenti et a Saspaul, supradicto centurione, manibus apprehenso, innocentiam suam purganti. Dei, hominum ac ipsorum satellitum misericordiam imploranti, vulnera duo concussa gravia, letalia, clavi ferrea vulgo buzdyganem in frontem capitis, nec non tertium vulnus traiectum, cruentum, enorme et letale itidem ictu globi, ex sclopeto de speciali mandato dicti Saspaul, homicidae, per satellitem emissi, per costas et spinam dorsi sese protendens adeo, ut in corpore idem globus haeserit Ob quae vulnera sic, ut praemittitur, sibi crudeliter iliata postridie vitam cum morte commutavit. Nec eidem, in tam misero et fatali vitae suae periculo confessarium expostulanti et acclamanti, peccata sua expiare permiserunt, quinimo confessarium, citissime ad ipsum, prae dolore languentem, accurrentem, directe in eum emisso confestim sclopetorum ictu a confessione excipienda deterruerunt, pulsato dorso confitentis malleis suis rostratis. Quarto nobili Joanni Kozielski, annorum sedecem, inermi, ibidem nullum periculum sibi imminere suspicanti, sed manus complicatas instar crucis protunc habenti, in eodem coemeterio pacifice et quiete stanti, vulnus traiectum ictu globi ex sclopeto emissi in manum dextram prope cubitum, ita ut in alteram globus transierit partem, nec non in manum sinistram alterum vulnus cruentum, duobus digitis, annulari scilicet et auriculari, a globo emisso disruptis. Quinto nobili Alberto Gzerski, itidem annorum septemdecem, vulnera duo cruenta ictu globorum minutiorum, vulgariter srotern, enormia, unam penes sinistram auriculam, alterum a supercilio ad verticem capitis protendens, nec non Temberski, Annales. 5

STANISLAI TEMBERSKl alia multa concussa, livida, securibus satellitiis et bombardis per varias corporis partes. Sexto nobili Valentino German, annorum quatuordecem, ibidem itidem stricto ferro vulnus sectum, enorme, in maxillam sinistram usque ad aurem protendens. Septimo nobili Matthiae Kotarlicki, annorum novemdecem, ibidem itidem vulnera tria letalia ictibus globorum e sclopetis emissorum, tum alia tria secta cruenta enormia, ob quae domum suam tendens in oppido Kromołow 1) vitam cum morte commutavit ibique tumulatus est. Octavo nobili Alberto Studzicki, annorum octodecem, ibidem itidem vulnus cruentum traiectum, pariter ictu globi ex sclopeto emissi in manum sinistram infra cubitum, ita ut in alteram globus prosilierit partem. Nono nobili Christophoro Rudlicki ibidem itidem vulnus sectum cruentum in pectus. Decimo Joanni Balski ibidem itidem vulnus letale traiectum ex sclopeto globT emissi in pectus partis dextrae. Undecimo Francisco Meczkowic ibidem itidem vulnus cruentum traiectum et letale globo sclopetario ad latus sinistrum; — et aliis plurimis, loco et tempore opportunis de nomine et cognomine specificandis, omnibus et singulis iuxta praetactum ordinem memoratis, inermibus, innocuis crudeliter intulerunt ac eosdem inermes et imbelles in sacro loco securitatis ergo pacifice constitutos sauciarunt, convulnerarunt, globis traiecerunt et quosdam ex iis iam e vivis tyrannice et impie sustulerunt. Neque hac tam immani et atroci multorum innocentum iuvenum laniena et internecione ecelesiaeque s. Francisci profanatione pridie ab ipsis, uti praemissum est, perpetrata (ratione cuius salva patribus Franciscanis reservatur agendi via), gravi et truculenta in persona suprascripti Goiszowski caede in coemeterio adiuncta largoque sanguine in loco sacro effuso necdum dissidentes principales et eorum supradicti comprincipales et complices, uti exercitati cooperatores et data opera subministrati executores, satiati atque exsatiati, postera die, scilicet feria quinta post Dominicam itidem Exaudi 2), matutino tempore, dum sacra missarum officia a patribus Franciscanis horaeque canonicae in eorum ecclesia cum expositione Augustissimi Sacramenti, uli fieri solet singulis feriis quintis, decantarentur, multaque hominum frequentia tam ad peragendam devotionem, quam ad parietes ecclesiasticos ipsumque coemeterium, cruore vulneratorum et trucidatorum respersum et ad praesens ob praemissam violentiam reconciliatum, tum ad ictus, foribus, campanili, tegulis dictae ecclesiae ab ipsis pridie infixos, atque potissimum imaginem Virginis Deiparae ipsamque crucem, 1) Jedyne na ziemiach polskich miasteczko tego nazwiska leży w dzis. powiecie olkuskim. 2) Tj. 6 czerwca.

ANNALIS 1647. 35 extra ecclesiam versus altare maius hominum venerationi expositam, globis impetitam, cui hesterna die dictorum sclopetariorum impiae et audaces manus aliquot ictus auso nefario ac haeretico (quibus mos est imagines sacras violandi) impresserunt radiosque, sacro capiti applicatos, confregerunt et temerarunt, videndos, conspiciendos ante processionem solennem hora circiter nona minoris horologii pia admiratione horrendi criminis et nusquam Cracoviae auditi, sceleris novitate pertrahente, conflueret, — extunc iidem modo, quo supra, animis furentibus catervatim cum sclopetis supervenientes, prope ecclesiam eique adiacens coemeterium in eandem plebem studiososque protunc unacum plebe coemeterium, imagines, fores, parietes cruentatos atque ictibus oppletos pariter demirantes, confestim data tessera ex selopetis emiserunt ictus horrendos, tam ex lapideis suis, ibidem ab utrinque in eadem platea iacentibus, ipsimet principales, quam eorum habitu mentito cooperatores ahique adiutores, ibidem protunc studiosis, quibusdam inermibus neque periculum ullum extimescentibus, vulnera infrascripta [intulerunt]: Et inprimis ingenuo Stanislao Snieszkowie, annorum 14 puero, in dicta ecclesia s. Francisci stanti, vulnus cruentum, traiectum, letale ex sclopeto ictu globi emissi in manum dextram, in cuius corpore idem globus haesit. Secundo ingenuo Matthiae Slonkowic, annorum 16 plus vel minus, protunc e collegio iuristarum per ecclesiam dictam transeunti et vixdum extra fores ecclesiae egresso, vulnus cruentum, traiecturn, in pedem dextrum supra genu ictu globi ex sclopeto emissi in utramque partem pedis, ita ut idem globus in ecclesiam prosilierit. Tertio nobili Bartholomaeo Zielanowski, annorum circiter novemdecem, e ecclesia dicta domum tendenti, ex suprascripti Thory lapidea, primarii incensoris huius tumultus, vulnera cruenta traiecta enormia tria, unum in brachio manus dextrae, alterum in cubitum eiusdem et tertium infra cubitum eiusdem manus ictibus globorum e sclopetis emissorum. Necnon aliis personis extraneis, iurisdictioni academicae minus subiectis, ibidem itidem vulnera infrascripta, utpote famato Thomae Jankowic, homini annorum 43, vulnus traiectum cruentum, ictu globi ex sclopeto emissi in scapulam manus sinistrae; tum famato Simoni Bista, seni annorum 66, vulnera duo secta enormia, unum in frontem, alterum in scapulam manus dextrae; tum Alberto Chwalik. annorum 14, vulnus traiectum in manum sinistram ictu globi e sclopeto emissi; ad extremum Valentino Zimonczyk, annorum 16. ictus aliquot per partes vestis, in ecclesiam prosilientes, nec non feminae cuidam, ex eadem ecclesia domum tendenti, vulnus traiectum ictu globi ad manum dextram (ratione quorum vulnerum manet illis libera agendi via) inflixerunt et atrociter intulerunt. Tandem postera eiusdem diei die, videlicet feria sexta post Dominicam Exaudi 1), itidem proxime praeterita proxima [sic], necdum adhuc inhumana rabie sua 1) Tj. 7 czerwca.

STANISLAJ TEMBEKSKI expleta tamque multiplici, scelerata, varia, enormi diversarum personarum caede et persecutione truculenta, iidem principales, comprincipales et complices, sed de die in diem maiora malitiae suae incrementa desaeviendi in catholicos assu- mentes sceleraque impia sceleribus accumulantes, large innocuo profuso cruore in loeis sacris non contenti, dum et quando suprascripti Goiszowski, nefarie et violenter ab eisdem perendie trucidati, eorpus exsangue ad ecclesiam s. Fran- cisci ex aula illustris domini Koniecpolski per plateam Bracka ritu christiano, patribus Franciscanis et presbyteris superpelliceatis circiter viginti quatuor eccle- siarum, tam cathedralis arcis Gracoviensis, quam collegiatae Omnium Sanctorum, processionaliter praeeuntibus, a studiosa iuventute satis in parva prae timore manu tumulandum et humandum deduceretur, extunc iidem suorum principalium comprincipales et complices, contra omne fas et aequum atque in sranmum praeiudicium catholicorum, in civitate hac libera semperque catholica degentium, in foro confestim ordinati horrendum in modum bombardas suas exonerare coeperunt versus populum et clcrum praecedentem. ita ut omnes diffugerent re- licto solo in media platea cadavere. Atque sic omnibus in fugam pulsis, prae- cipue Rdo Joanne Nitoszowic, vicedecano Omnium Sanctorum, pluviali funebri exornato et unacum suis assislentibus, christiano ritu ornatis, procul abacto, atque adolescentibus candelabra argentea cum cereis tum temporis exturbata prae timore deserentibus, aliisque faces circa corpus gestantibus disturbatis, aliquod sclopetorum ictus in eandem tumbam iniecerunt et eosdem ibidem reli- querunt. Taliter inaudito scelere perpetrato, omnibus catholicis dissipatis, non humanis, sed lupinis vocibus insultarunt et cum execratione catholicarum cae- remoniarum de sepultura christiana disturbata palam triumpharunt. Grave et acerbum est innocentes occidere iuvenes, gravius eisdem sepulturam christianam prohibere, longe gravissimum in urbe catholica semper, Serenissimo Rege et se- natu amplissimo catholicis, ritus catholicos, circa mortuos adhiberi solitos, et pietatem ad sepulcrum sequentium violenter pertubare atque dissipare. Quod quidem ab ipsis haereticis supranominatis factum est, qui satellitio immixti, cul- tum et habitum eorum mentiti, acerbius caeteris igne et sclopetis adversus illum christiani populi coetum grassati sunt. Quo suo eiusmodi belluino progressu tam suprascripti principales, quam eorum comprincipales et complices eccle- siasticas immunitates violarunt, libertatem Academiae eiusque privilegia, nus- quam a quopiam convulsa, temerarunt, pacem et securitatem publicam inter- turbarunt, armis legibus vetitis abusi sunt, tumultum et guerram excitarunt, atque contra iura divina quam humana excesserunt eoque nomine poenas in eisdem descriptas demeruerunt. Ratione quorum praemissorum omnium iidem protestantes cum iisdem principalibus et comprincipalibus et complicibus se suamque Universitatem iure acturos et praemissa vindicaturos in facie officii praesentis obtulerunt. Insuper suprascripti protestantes, prout supra, Almae Universitatis nomine contra officiales castri Gracoviensis protestati sunt de eo, quia ipsi non attentis iuribus publicis, quae nemini acta denegare suadent, dum et quando deputati

ANNALIS 1647. 37 e gremio Universitatis protestantes solenniter feria 2 post Dominicam Trinitatis 1), nec non iterato Sabbato dictae Dominicae 2), tandem feria 4 post festum s. Joannis Baptistae 3) protestationem hanc ratione praemissorum, necnon obductionem officiosam, longo tempore ex arbitrio et voluntate elusoria ipsorummet officialium protractam, in acta publica Cracoviensia ingrossare expostularent, eandem protestationem actis suis Cracoviensibus inserere et obductionem recipere temere denegaverunt, ac proinde in poenas, contra negligentes officiales sancitas, inciderunt, offerentes itidem coram actis praesentibus cum iisdem ratione praemissorum rn foro fori iure acturos. Ad extremurn iidem protestantes contra supranominatos haereticos protestati sunt de eo, quia ipsi per certas personas institerunt simulque curaverunt studiosos, ubilibet conquisitos, captivari, cum dedecore publico duci et in carceres detrudi, uti de facto tam feria 6 post Dominicam Pentecostes 4), quam ipsa Dominica quinta post Pentecostes 5) et reliquis diebus a supermisso satellitio, ferro et igne pariter armato, numerum supranominatum excedente atque in foro publico a suis centurionibus ad normam ineundae pugnae ordinato et per varias partes urbis immisso, studiosos, nobilem Hiacynthum Hynek, Joannem Swiatkowki, Martinum Dulski et alios plurimos, immunitatibus academicis gaudentes, contra iura captivarunt captivatosque privatis carceribus castri Cracoviensis tradiderunt traditosque (etiam postulationibus, nomine Universitatis factis, floccipensis) detinuerunt el in hucusque detinent, atque inaudita gravamina iuribus academicis accumulare, inferre eademque violare praetendunt, offerendo pariter se suamque Universitatem ratione praemissorum cum eisdem iure, prout supra, acturam. Et in verificationem praemissorum iidem protestantes ministerialem authenticum, iuratum, Gasparum Bienczycki de Bienczyce, cum assistentia nobilium, obductioni insertorum, coram eodem officio et actis praesentibus personaliter statuerunt, cui in persona protestantium relatio obductionis est denegata, pariter in praesentia eiusdem protestatione non admissa. De quo expressam suam relationem ad acta praesentia praedictus providus ministerialis Bienczycki facit in praesentia praedictorum nobilium, praemissa solenniter attestantium. Actum in castro Novae Civitatis Corczyn. feria quinta, ipso die festi s. Petri in vinculis 6), anno Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo septimo, sub capitaneatu Francisci Zebrzydowski, Castellani Lublinensis, Novocorcinensis Capitanei, eiusque sigillo. 1) Tj. 17 czerwca. 2) 22 czerwca. 3) 26 czerwca 4) 14 czerwca. 5) 14 lipca. 6) 1 sierpnia.

STANISLAI TEMBERSKI Taliter igitur facto progressu circa protestationis insertionem, citationes (quarum membranae difficulter acquisitae erant) principalibus haereticis intimatae sunt, qui pro termiuo gregatim ad Gracoviense castrum, multis patronis ad causam invitatis, in sui defensam convenerunt; dum vero negotium causae inchoandum iurisperitis diversis commendaretur, nemo audebat inducere causam ob varios variorum respectus. Tandem professor quidam additionem patroni posLulavit, quem gravatim satis consignatum recepit et cum ille propositionem renueret in instanti ex citationis clausulis deducere, professor ipse compendiosa propositione in facie omnium officialium et scribarum castrensium usus est ea intentione, ut causa academica, uti pondus habens, in ipso limine ad iudicia tribunalitia Regni moveretur Lublinum, quod est factum. Quia vero sano sermone propositum negotium, quidam vero propositionem insane magnatibus factam retulerunt, quasi laesivam et acerbis verbis instructam, ideo eandem de verbo ad verbum trutinae omnium subiicio. Eratque talis nativo sermone prolata: Luctuosum hocce negotium, cuius ergo Academia Gracoviensis induxit actionem contra Dominos Dissidentes, non est ignotum et Vestris Generosis Dominationibus et toti urbi, imo et universo Regno, quuin audacium et inauditarum seditionum haereticarum totus orbis sit oculatus censor. Ita enim potenter instructa est libertas vel potius licentia dissidentium, ut contra omne ius et aequum fidem sacrosanctam e vetustissimo gremio Polonorum funditus evellat et sectas infelicissimas, tot amplis dominiis perturbatis, secure introducat. Et usque eo conatus promoti infortunio, ut ita dicam, nostro, quod iuxta factionem anglicanam, scoticam, danicam, hollandieam, omniumque ordinum inferioris et superioris Germaniae, catholieas ecclesias, ab annis septingentis nusquam in immuniiatibus labefactatas, armis assumptis invadant, imagines sacras piricis, cicatricibus violent, innocentes catholicos in locis sacris trucident, spiritualem statum et religiosum despectui habeant, sepulturas catholicas exemplo Turcicarum caularum prohibeant, quinimo singularibus machinationibus, viribus, opibus, istis solis propositis incumbant, ut aliquando liceat Poloniae Regno tumultus bohemicos et austriacos degustare, confidentes universi, quod nemine inhibente, more Gedanensium, Rigensium, Torunensium, templa, Maiestati Divinae Cracoviae erecta et liberali manu divorum Polonorum dotata, fas erit impune invadere et tandem eventu tristi fidelium eadem in suarum sectarum ritus convertere. Quia vero Academia Cracoviensis ab annis ducentis quadraginta eam virtutem privilegiatam est nacta universo Regno Poloniae studiis litterarum subveniendi ad defensionem ecclesiae sanctae, ad confirmationem et corroborationem fidei Romanae, ad incrementa Regni, ad impediendas erroneas opiniones haereticas, putant Domini Dissidentes fidem catholicam eversam iri, pro qua Poloni benevole morti aperte sese destinabant, et ex moenibus Gracovicis exturbatam, si Academiam suis impetibus et tyrranide vexaverint et ad amissionem libertatum, a Republica concessarum, artificiis armatis deduxerint, cupientes gloriam academicam factionibus miris obliterare, quae olim Hussitas, Zvin-

ANNALIS 1647. 39 glianos, Picardos et antiquiores sectarios, imo et Lutheranos cum Calvinianis, feliciter exturbaverat fermeque radicitus exstirpaverat. Quocirca ad debilitandam gloriam Almae Academiae Domini Dissidentes, qui servi et mancipia christiani orbis sunt mere nuncupandi, totius orbis infamiae nota proclamati rebelles, famulis et suis adhaerentibus mandant iuventutem litterariam inermem truculenter trucidare, ecclesias profanare, imagines sacras ictibus sclopetariis temerare, spirituales personas ritibus catholicis intentas dissipare, quorum omnium in effectu et realiter ad latus Dominationum Generosarum ante decem hebdomadas autores et prineipales exstiterunt insolentissimi. Academia igitur Cracoviensis et innoeens sanguis studiosorum vulneratorum, globis sclopetariis traiectorum et exanimatorum, convenit coram iudicio Vestrarum Dominationum eosdem dissidentes, legitime citatos, eorumque adhaerentes eademque opera suppliciter instat, ut inauditis et novis criminibus per iura ac leges Regni iustissimae poenae et condemnationes adhibeantur. Tali propositione officium castrense informatum ad vota scribarum et notariorum descendit, quibus unanimi voce concludebatur causam dictam ad curiam magis pertinere forique exceptionem pro dissidentibus militare, sed perspecto fme proponens totam causam ad iudicia Regni tribunalitia movendam censuit inter causas recentium criminum et incarceratorum. Cui motioni ab officio castrensi Cracoviensi repugnante voluntate subscriptum est. In crastino vero litterae commissoriales (die 7 Julii Varsaviae impetratae) sunt productae et notificatae per factores dissidentium, metum academicis imposituros, quod Serenissimus Vladislaus, protector singularis Academiae, quinimo conservator optimus, fauturus esset haereticis magis, quos in curia sua saepius acerbis dictis exagitabat, quam academicis. Cuius commissionis seriem inferius excipies et eventum demiraberis 1). Sideribus profecto malignis inclinantibus prodiit uterque tumultus, tam Cracoviae, quam Neapoli excitatus. Ast Neapolitanus nece autoris ac principalis tum contributionum importunarum cassatione extinctus; Cracovicus autem impunitatis licentia, quae intra fmes ac viscera Regni dissimulatione iudicum haereditario iure dominatur, inultus remansit. Aeque enim miles domesticus, ex quarta parte capitaneatuum Miles insolesceus impunitus. ali consuetus, ex finibus Russiae, in quibus excubare sohtus erat, pumtus. praefectorum belli permissu dimissus, in stativa hiberna advenerat primis diebus Januarii, gravis admodum exactionibus inauditis colonis, civibus, clero, imo et nobilitati; quot caedes, stupra, flagitia, mutilationes perpetraverit, obductiones, protestationes et querelae multiplicatae, actis diversis insertae, ob- 1) Po powyższych słowach nastepuje obszerny, piec stronnic rękopisu (fol.) zapełniający ustęp, który zawiera opis znanego buntu neapolitańskiego ludu (przeciw Hiszpanom) pod wodza Masaniella. Z powodów, wyłuszczonych w przedmowie, ustęp ten pomijamy.

STANISLAI TEMBERSKI loquuntur, sub praetextu enim stipendiorum retentorum laxam requisitionem in Maiore et Minore Polonia exercebant, primariis senatoribus conniventibus. Si autem infamiae, proscriptiones a iudiciis tribunalitiis querulis ho- iudicia sibi minibus suffragari videbantur, obtentae in facinorosos ac deliquen- ccntrana. tes, decretis comitiorum Regni aut edictis curialibus cassatae sunt et ad illaesum nomen ac honorem personae sceleratae reductae. Duravit ista militum licentia ad Augusti primos dies, qui inviti admodum ob erruptionem non Tartarorum, sed praedonum montanorum (qui opryszkowie appellantur), nobilitatem in Podolia et Volynia infestantium, per mandata severa Ducum vix sunt revocati ex suis stativis, quorum plurirni luxuriari, quam edictis militaribus parere maluerunt, pane pauperum licentiose devorato. Dum vero ad Duces exercitus quaerimoniae per litteras de- anae ferebantur, videbant tabellionum requisitionem responsisque suis querelae. j. inserere audebant, quod miles respirationis causa ad stativa cesserit, etiamsi nullam defatigationem in arcendis hostibus senserit, Turcae enim et Tartari modestam gubernationem suorum dominiorum administrabant, occasionem vero infestandi Polonos omnimode resecabant propter famam exercitus, a Rege Vladislao conscripti. Duces exercitus Reipublicae Stanislaus Koniecpolscius et Potoccius 1) fuere, hic campestris, ille Regni seu generalissimus, qui, viduam vitam ducens, in matrimonium assumpserat [Sophiam Opaiinska] 2) eamque viduam, dimidio vix anno secundarum nuptiarum minus secundarum exacto, reliquit, ad superiorem praefecturae gradum cedens Potoccio. Successit Potoccio Martinus Kalinovius, Palatinus Gzerniecho- PraefectuTTam- viae, etiam Dux campestris ab exercitu (ante Regis assensum) pestris. salutatus ob humanitatem, liberalitatem, vitaeque militaris expe- rimenta, quibus universae militiae gratus erat, pater ad egestatem redactorum militum nuncupatus. Neque inclinatos animos militum improbavit Principis arbitrium, dum publicis litteris viri dexteritatem censuit orbi Polono edisserendam. Harum litterarum, in privilegio comprehensarum, excute tenorem: Vladislaus TV etc. etc. Signiilcamus praesentibus litteris Nostris, quorum interest, universis et singulis: Augustae inter sceptra et diademata principum felicitatis insigni adiumento sunt illustres in Republica viri, perennes orbi Sarmatico 1) Mikołaj Potocki. 2) Nazwisko, umieszczone w nawiasie, dodane jest przez wydawcę; autor zostawił wprawdzie miejsce puste w odpowiedniem miejscu, ale go nie wypełnił Zofię Opalińską, córkę wojewody poznańskiego, Krzysztofa, poślubił Koniecpolski 16 stycznia r. 1646; a nie w pół roku, jak podaje Temberski, lecz w niespełna dwa miesiące później, 11 marca, zakończył życie (Go do daty ślubu por. „Genealogią domu Koniecp." z r. 1656 pióra Zygmunta Koniecp. Podgórski: Pam. dziej. pol. II, str. 317. Data śmierci w tej Genealogii podana mylnie na »11. Aprilis <. Data właściwa w Pam. Radz. II, str. 190; także w rel. nuncyusza dc Torres i posła weneckiego Tiepola z tych czasów. Akt. eksp. rzym. w Akad. Umiej.).

ANNALIS 1647. 41 fasces palmasque honorum ac tropheoram prae se ferentes; e tali coetu in fortunam cedit regum, quidquid non sorte sed merito illorum moderatur. Norunt magnanimi heroes, senatoreas induti togas, quantum debeant gubernatoribus, ad quorum nutus patriae clavum tenent, immo in partem curarum ultro acciti, auspicacius ardua petent, gloriam et nominis sui decora, quibus indefesse assudarunt, assecuturi. Horum elogia ut meritis crescunt, ila honoribus illustrantur iis pote, in quorum praxi Nostra et patriae salus, publicaque intersit securitas. Ad captum sortis pacata Reipublicae munia nonnullis, associantur, porro in deligendo exercituurn Duce ac militiae Praefecto ipsum prosequuntur delectum. Gravis nempe honoris tanti praerogaliva gravioris sequerit momenti in Republica civem, in quo illustris propago, clara virtus et magna merita suam venerentur et agnoscant fortunam. Adfuit non ambitioso conatu, sed Regio Nostro arbitrio et effato par muneri praefecturae exercituum Regni campestris Magnificus Martinus in Husiatyn Kalinowski, Palatinus Czerniechoviensis, qui in Ducem campestrem Regni a Nobis legeretur. Tanti praemii stellarum fulgore sagittarumque praesidio domus Calmoviana nitens ac glorians Martis munere, non degenerem a maioribus suis perfungi volmt successorem. Suspexit patria, quantum hic olim creverit triumphorum, quolies ab avis atavisque et subsequenti sanguine vmctis belligerandi pertnnium tabularum recenset memoriam, utpote Ioannis olim Kalinovii pacem inter Crucigeros prudenti tirmantis consilio, capto vero Smolensko Martini olim Kahnovii, insignes suppelias ferentis, Valentini, Borussorum nefandam rebellionem reprimentis, Alexandn, ab ingruente rokoszanorum tumultu vires et copias proprio milite distrahentis,- Valentini de mum Alexandri, parentis sui, et Iacobi Kalinoviorum ad Cecoram, Andreae in Valachia sub Obertin, Adami ad Camenecum contra Abasi bassam gloriose pro patria occumbentium. Surgunt hisce praeviis militiae in hac domo antesignanis etiam Magnifici Palalini Gzerniechoviensis propria meritorum exempla, ipsius bellicos exprimentia sudores. Perrexit ille, fausto gloriae animatus conatu, ab exteris nationibus redux, plenus rerum et variarum experientiarum, ad bellum Chotinense, minime Ottomanicam toti orbi formidabilem veritus potentiam, ibidemque adiecta suo aere militum manu tirocinia Martis inchoando, feliciter ac fortiter militante, pro patriae salute proprio cupiens litare sanguine. Agnoverunt postmodum barbari Scytae sub Martynow et Michalec 1), agnovere Turcae primis illis expeditionibus ad Camenecum intrepidos illius ausus et raram in persequendo ac fugando audaciam. Experti porro Moschi tempore Sehinii belli 2) eius dexteram, imperterrito pectore pro aris et focis suo proprio et quartae milite fortiter dimicantem, quod ipsum in hanc usque diem e globi ictu m corpore ipsius in conflictu acceptae attestantur cicatrices. Vicinorum deinde Tartarorum vicinos indomitae praedae hostes propria semper manu et proprio mi- 1) W r. 1624. 2) T. j. podczas wojny moskiewskopolskiej w lalach 1633—1631, klora się skończyła kapitulacyą wodza mosk.. Szeina, i jego armii w obozie pod Smoleńskiem. Temberski, Annales. 6

STANlSLAI TEMBERSKI lite, ut alibi, sic sub Ochmatow 1) strenue domabat et in usque domat, nullam praetermittens occasionem, qua non eosdem insectaretur, vinceret vinciretque. Bellavit strenue cum rebellium Cosacorum Zaporoviensium copiis, subiectionem excussam et patriae securitatem digna tantae rebellionis ultione vindicaturus. Novere insuper aliae expeditiones illius vires, quas unico patriae tutandae sacrarat voto. Verutn enimvero militiae symbola proprio exprimens in hostes insultu et arma quotidiana, suae oblectationis condimenta, prae manibus gestans, minime a suo palatinali senatorio deseruit munere, alibi Rempublicam salubri prudentia, iudicio et consiliis propagando, alibi negotiis publicis recte et sincere fugando, ex omni vero parte genuina amoris in patriam specimina exprimendo. Gum igitur haec omnia nobiscum reputamus laboresque illius, curas, vigilias, in patriam charitatem, in Rempublicam Nosque ipsos et Domum Nostram, et tanti temporis intervalio per asperos et difficiles anfractus, per facta fortia de adversa fortuna 2) triumphos, iam tandem merito virtutem, ut optatis et debitis suo genio laudum ac honorum praemiis exornetur, deposcere videamus, faciendum duximus, ut ipsum Ducem ac Praefectum militiae Regni campestrem (post erectionem Illustris et Magnificii Nicolai a Potok Potocki, Castellani Cracoviensis, Barensis, Nizynensis etc. Capitanei Nostri ad supremam et generalem exercituum et copiarum Regni praefecturam et imperatoriam dignitatem) renuntiaremus et crearemus, prout renuntiamus ac creamus hisce litteris nostris, dantes illi plenam et omnimodam facultatem iis omnibus praerogativis, immunitatibus ac libertatibus gaudendi ac fruendi, quibus vel ex legibus, vel ex usu et consuetudine alii exercituum campestres Praefecti ac Duces fruebantur, idque ad extrema vitae suae tempora vel maioris dignitatis assecutionem. Quod ad notitiam deducentes omnium cuiuscunque status, eminentiae conditionisque magistratuum, tum vero legionum praefectorum, castrorum metatorum, campestrium notariorum, equestrium turmarum capitaneorum, rothmagistrorum, pedestrium copiarum et tormentorum praefectorum ac insuper omnium, mandamus, ut dictum Magnificum Martinum in Husiatyn Kalinowski, Palatinum Czerniechoviensem, pro vero et legitimo Duce et Praefecto exercituum copiarumque Regni campestri habeant et agnoscant eidemque pro more et consuetudine pareant, honorum et utilitatum praerogativas deferant et, prout id requirit tanta functio, cui ex parte publica salus, securitas et Nostrae Maiestatis basis gentiumque et nationum gloria innititur, deferri curent pro gratia Nostra. In cuius rei fidem et evidentius testimonium praesentes, manu Nostra subscriptas, sigillo Regni communiri iussimus. Datum Varsaviae die 28 mensis Octobris anno Dni 1646, regnorum Nostrorum Poloniae 13, Sueciae vero 14 anno. Vladislaus Rex. Thomas Uieyski Raes Mti Secretarius. 1) Pod Ochmatowem poniesli Tatarzy kl§sk§ w styczniu r. 1644, rozbici przez wojsko koronne pod wodza hetmana W. kor., Stanisława Koniecpolskiego. 2) W rękop. mylnie: „de adversae fortunae".

ANNALIS 1647. 43 Vana infestatio Tartarorum. Infelix praeda. Revocato milile ad fines Russiae tutandos, licet grave periculum necdum apparebat, Stanislai Koniecpolski filio, Regni Vexillifero 1), piacuit egredi ad desertos campos Russicos stimulante Ghristophoro Lasczyo, Excubitore Regni 2), viro ad omnes insidias atque effugia aptissimo, praedis et rapinis intento, idque gratia experimenti bellici, num Tartari in campis ^^0™«?*° desertis iuxta morem suum pabulationem equorum, ovium et pecorum exerceant. Eo ingressu in campos primo aspectu perterriti Tartari, nihil sinistri a Polonis aut Kosacis futurum existimantes, greges pecorum et equorum dereliquerunt, quos Koniecpolscii filius cum Łasczyo suis iuribus lnfelix raeda appiicavit. Tartari irritamentum hoc instar praeludii futuri certaminis et inimicitiarum parvo cum damno senserunt, quum in dominiis eorum multae facturae equorum, ovium et pecorum hebeantur. Initio Cosacicorum motuum. Bo&danus invaditur. Redit felix, praeda onustus Łasczyus et Koniecpolscius in viscera Russiae, praediis suis et amicis spolia exdividens. Laetis dum excipitur in reditu salutationibus uterque, Czaplinscius 3) conqueritur contra " ^ m°3IT Chmielnicium Bogdanum, quod latifundia plurima in finibus Russiae possideat iureque nobilitatis gaudere praesumat, molendino, braxatorio, incisione lignorum, ad usus coquendi cremati, mulsi, cerevisiae dominium habens; hoc autem Czaplinscius rebatur esse cum dispendio proventuum ac diminutione cu- riarum, Koniecpolscio annexarum. Assignantur revisores et com- missarii ad mquirendam possessionem Bogdani, qui rundum eius ditur Snpplicat Vexillifero. Supplicat Regi. ingressi, humaniter excepti, ebrietati indulserunt, tribus diebus Baccho consecratis, Venere persuadente, primum Bogdano iniuriosis verbis tractato, filiam ancillamve eius in signum victoriae acceperunt minis adiectis, quod brevi cessurus sit ex fundo Bogdanus. Rem suis commilitonibus, similibus fundis gaudentibus, enarrat Chmielnicius, Czaplinscii avaritiam incusat, ad Koniecpolscium Vexilliferum 4) cum supplici libello accedit, pacificam possessionem, quam ex consensu regio obtinuerat, requirit, patris "xuiTfero.6 Koniecpolscii favores et gratias in se collatas enarrans. Assentatores, hominis personam aspernati, Czaplinscii causam promovent, supplicantem durioribus responsis afficiunt. Infecto negotio recurrit Bogdanus (clandestinis viarum diffugiis, nam insidiatores vitae futuros subolfecerat) ad Re- s«Ppiicat Reg.. gem Vladislaum, rem, prout gesta est, exponit. Rex indignabundus, quod miseri homines quietem a dominis non habeant, protulit: Vel non habes frameam, stupide? Tandem ad sermones alios descensum ex parte apparatus bellici, inter plebem Kosacicam ex parte scapharum ad ingressum ma- 1) Było mu na imię: Aleksander. 2) Mowa tu niezawodnie nie o Krzysztofie, lecz o Samuelu Łaszczu, strażniku kor. i staroście owruckim, głośnym za Włdysława IV żołnierzu i awantumiku (Por. szkic dr. Ant. J. o Łaszczu w zb. ,.Szk. i opow." Ser. V). 3) Czapliński Daniel, podstarości czechryński. 4) T. j do Aleksandra K., o którym była wyżej mowa.

STANISLAI TEMRERSKI ris servientium; hominis enim dexteritas olim in aliis rebus apparandis pectori regio firmiter insita erat ob cogitata sua firmanda, si ad bellum Tartaricum, postea Turcicum, foret progrediendum. Tandem privatae litterae Litteras regias defeit. Lmeras regias Serenissimo Rege traditae ad Vexilliferum Regni, ut hominem defeit. relrnqueret in pacifica possessione Czaplinsciumque corriperet ob ablatam filiam aut aneitlam, tum invasionem factam. Interim homo notavit Regis sermonem in ingressu colloquii, atque in reditu suo diurnis nocturnisque Kesponsum mgiatum. spatiis, quod habeat frameam sciatque eam tractare, pensitavit. Hesponsum Delatae litterae regiae irrito evenlu iustitiae adeundae adiectis ltigtatuiu. minis in hominem. Czaplinscius urget hominis ruinam; Bogdanus deliberat cum familiaribus futurumque brevi praedicit omnes Kosacos iri in devastationem ac perditionem, si tarde indemnitati suae consultum esse voluerint, Quia vero operosum sibi arbitrabatur plebem convocare nudis, ut aiunt, sermo- Astns Bogdani m litteris regus surreptis. nibus, arripit iter ad quendam seniorem Kosacicum, Theodorum Astus Bogdani Pirowski, cui a curia regia universales seu patentes litteras adtu- in litteris regns suTreptis. lerat pro conscribendis ante duos annos Kosacis in ordme ad bellum Tureicum apparnndum, et meditatur, ingressus hominis aedes, speoiosum fartum htterarum. De more gentis bibulae mulsum, crematum, tabacum sorbetur, fercula domestica apponuntur, in sanitatem Regis, Ducum propinatur, Bogdano rem suam magis attendente, quam poculorum aut ferculorum multitudinem. Sermones varii, uti inter liberos rusticellos: patentes litterae nominantur, quarum requisitionem urgebat Bogdanus, fortius repositionem observaturus, qua bene notata et observata alacrius bibit, patri familias cedens ad crapulam. Somno oppresso Theodoro eiusque familia, simulavit somnum gravem Bogdanus, commodo tempore patentes litteras surripit cauteque servat; tandem paululum somno refectus, diliculo surgit, necessitatem abeundi adstruit, salutato Theodoro, imprecatus ipsi optimum vale. Theodorus, astum hominis minime notans, bonis avibus iter reciproce imprecatus. Vicinos coiuit.it falso htferis in- terpretatis Bogdanus, ad familiares ac vicinos suos perveniens, superiores vicinos cotKit.it sermones inculcat, servitutem ante oculos ponit et herorum oppresfaiso htteris in- sionem propendentem. Post, tempore commodo, sub secreto litteras terpretatis Commissarii destinati. regias monstrat, quibus libertatem sese tuendi et limina fundorum suorum tutandi inclusam interpretatur falso. Hominibus ad seditionem pronis arrisit Bogdani industria, favor Regis aliaque. quae rebantur litteris esse inserta — tenor autem litterarum dissonus ac difformis erat quia exhibitae erant ad con- scribendos homines pro militia Regni, non pro rebellione, utut Bogdanus inter- pretatur, — congregat gregos hominum, qua agrestium, qua arma tractare edoctorum; arma apparata, modi defensionis publicati etiam ad internetionem suam cum ea animorum declaratione, quod fundis non essent cessuri, nisi prius vita. Sequitur rebellio Kosacica. commissarii Deferuntur initia rebellionis Kosacicae ad primores Russiae, destinati. post ab his ad cunam regiam: commissarii directi inquirendae ergo seditionis simulque pacificationis, quorum uterque minus feliciter fundarunt

ANNALIS 1647. 45 iurisdictionem, in quantum adversari Kosacis videbantur. Plebs Ltbertag Kosacica. Kosaeica petebat, ut in pristinis libertatibus strueutur, ut coctu- ram mulsi, cerevisiae, eremati, venditionem tabacae, incisionem silvarum, piscationem in lacubus ac fluviis, molendinorum in eisdem exstructionem, ferarnm ac avium venationem habeant, uti a suis iniliis habuerunt liberam, trtque census ac vectigaha proscribantur, contributiones et decimationes ab equis, bobus, vaccis, ovibus, apibus, frugibus (quibus exigendis famuli dominorum attentissimi erant) penitus toliantur et obhvioni tradantur salvo servitio bellico, quod unusquisque subire propriis impensis erit obligatus. Tali enim legi et soli obtemperabant Kosaci, prompti ad nutus bellicos ineundos. Ast iniquitate temporum et oeconomorum, de quibus olim Russia non audivit, suadente, luxu et avaritia primorum instigante, crevit oppressio per occupationem illorum fundorum desertorum, in quibus de nova radice pagos, oppida, aliasve colonias erigentes, accurrenti plebi imponebant varia servitia ac postmodum gravamina. Atque sic e suis sedibus libertate illorum exturbata contributiones et censiones mirabiles pendere quotanhis, imo quolibet mense erant adacti, iam ratione pellium ex feris industria ipsorum occisis, iam ratione capturae piscium, ratione avium campestrium et silvestrium, ralione facturae omnigenae pecorum, ratione braxandi diversi potus, ratione incisionis, mellis collectionis et aliorum, quae inclustria ipsorum fruclificabat. Ast commissarii, diminutionem proventuum herorum in Russia residentium videntes, quo magis hominum requisitioni respondebant non ad palatum, eo magis corda ipsorum vulnerabantur atque ad seditionem animabantur. Regiis tamen seriis litteris plebs requisita Iterato ahi commissarii quievit paululum, acl media samora manus appositura. m cuius rei robur felicius submissi alii commissarii, qui suaviter rem agerent cum ipsis, sensim arma et defensiva et offensiva deposituris, cum spe libertatum olim concessarum adeundarum; secl quietem seditionis tempus imminens autumnate obtrusit, diversis interiectis commissariorum et Kosacorum collisionibus atque privilegiorum libertantinm nonnullos relectis tenoribus, quod negotium aliquot septimanis tractatum non infeliciter. Interea Rex, pertaesus Varsavicae residentiae, unacum Serenissima Regina Ludovica Maria in Lithuaniam perrexit atque ad silvas Grodnenses venationi indultum esse voluit, arcem Grodnensem inhabitans. Dum autem Academia Cracoviensis de tumultu in Iunio exorto convinceretur coram Rege academicis interim occupatis, iam intimata commissione, iam ab officio castrensi causae prosecutione ad iudicia tribunalilia, ordinarie Lublini tunc celebrata, tandem unum e gremio sui mittunt professorem, qui Regem debite informaret protectionemque regiam exposceret. Responsum a Rege: si academici non sunt autores tumultus scholaresque carentes armis tum temporis commissariis nostris declarabunt, protectionem habituros. Si cives aut castrum excesserunt modum in mitigando et sedando tumultu, provisurum tribunal regium, ne istud scelus impunitum maneat. Cratum hoc responsum fuit academicis per litteras ex ore regio intimatum Magni-

STANISLAI TEMBERSKI fici Domini Samuelis Relski, Succamerarii Regni, in quarum celeri expeditione (variae enim factiones impediebant extraditionem) Rdus Remigianus Piasecki, Regens cancellariae minoris, plurimum laboravit, quandoquidem officiales Lithuaniei expeditionibus Regis inibi residentis attendebant Ducalibus, non Regni cau- sis ac negotiis. 13 Scptembris. Inchoatur tandem commissio eiusque iurisdictio fundanda statuitur in praetorio urbis Cracoviae a Magniticis: Michaele Zebrzydowski, Ensifero Regni, Achacio Przyłecki, Castellano Osvecimensi, Francisco Debinski, Succamerario Cracoviensi, Hieronimo Smiotanka, Vicecapitaneo Cracoviensi 1), Rmo Sigismundo Sulinski 2), abbate Premecensi, ad cuius fundationem primitus academici invitati, ut tanquam parte potiore assentiente negotium commissionis instauraretur. Aderant quatuor academici, ignari negotii tractandi locisque humanitate et urbanite commissariorum occupatis: sessione illa rem et negotium commissionis approbatum censent commissarii, atque inclamante ministeriali inscribitur actus fundatae iurisdictionis. In crastino rediit quidam professor Grodna cum resolutione a Serenissimo, statimque in ingressu collegii minoris didicit commissionem celebratam iri hodieque initia eius futura, cum heri iam sit fundata iurisdictio in praetorio. Requirit professor: adfuerintne academici fundatae iurisdictioni ? Responsum adfuisse. Tum ille, rectorem conveniens, explicat vocatam esse Academiam pro negotio commissionis ad indignitatem atque spoliationem privilegiorum, idque istis circumstantiis enarratis: 1-ma. Commissio celebrari debet in tali loco, qui nullius partis laedat autoritatem. Sed praetorium est locus non correspondens academicis, qui gaudent iuribus nobilitatis, ideo est laedens et convellens autoritatem academicorum; alias manciparetur Academia, civili, non regiae neque Reipublicae iurisdictioni implicata. Deligendus enim erat locus pro academicis vel sacer, ut sunt ecclesiae plurimae, Cracoviae sitae — plurimi enim academicorum sunt sacerdotes — vel profanus, sed iuribus nobilitatis subiectus, ut sunt lapideae nobilium plurimorum, quorum una ex assensu academicorum poterat eligi. Praetorium enim valet pro haereticis, uti pro civibus assertis atque ad iura civitatis nuper ex Serenissimi voluntate susceptis, quod contra privilegia urbis et religionis factum est per fautores suos, non autem pro academicis. Atque sic erratum non leviter, quod academici in praetorio fundatae iurisdictioni adfuerint inclamationique ministerialis non contradixerint, in quantum locus parti uni non sit consentaneus. 2-da. Commissarii iudices tales debent fundare iurisdictionem, qui non sint infensi alteri partium, contra tales enim exceptiones fiunt, ne sint iudices, uti suspecti. Dominus autem Vicecapitaneus Cracoviensis suspectus iudex censetur esse, quia eo assentiente satellites vel pedites castrenses, armati sclopetis aliisque armis, submissi sunt ad praetensum tumultum, atque sic exceptio erat pro- 1) Parę szczegółów o tym Śmiotance podaje Niesiecki w Herb. t. VIII, str. 420. 2) Niesiecki, wspominając o tym Sulińskim, objaśnia że był także kanonikiem gnieź-nienskim (Herb. VIII, str. 561).

ANNALIS 1647. 47 ferenda contra iudices suspectos et personis academicis infensos, quale semper eastrum Gracoviense fuit. Erratum itaque graviter, quod personis non bene perpensis fuerit processum ad fundandam iurisdictionem commissionis. 3-tia. Gausa ista Lublini agitatur in iudiciis tribunalitiis Regni, quae testium depositione partis utriusque omnino erit roboranda, si pars citata ad causam fuerit ingressa, iam vero negotio isto commissionis peracto perimetur causa Lublini, quia iudices commissoriales habent facultatem a Serenissimo expressam inquirendi, testes examinandi et in autores tumultus atque in homicidas animadvertendi certoque eveniet imperfecto tramite progredi causam 16. Septeinbris Comniissio solvitur. assumptam, Lublini inchoatam. Rector, professoris non insalubrem ponderationem facti audiens, submittit professores Domus Maioris ad congrega- tos dominos commissarios inibique unus ipsorum, Rdus Andreas Kucharski 1), edisseruit istam commissionem academicis iuribus futuram praeiudiciosam tam ex parte loci, qui incompetens est, tam ex parte iudicum, contra quos exceptio promulganda est, tam ex parte negotii, iam in iudiciis Regni inchoati, quod ir- ritum haberetur executione istius commissionis. Infremuerat paululum Sulinscius, quod ea reclamatione iura S. R. Mtis laedantur ab academicis, sed modesta Kucharscii responsione retusum academicos nusquam fuisse convictos de laesis iuribus S R. Mtis, neque eo in passu futuros laesores, dummodo circumstantiae rumpentes commissionis negotium ponderentur. Couapositio tentatur. Atque sic solutum est primordium commissionis fudicesque dilapsi. Deferuntur instantibus haereticis academici, quasi excussa iurisdictione regia hostes S. R. M tis sint reperti, causaeque trutina ad curiales iudices trahitur, quod scilicet et academici et haeretici non ad iudicia Regni tribunalitia recurrere debeant, sed ad brachium regale, scilicet ad Gancellarium Regni, qui assentiente Rege aeque potest partem utramque iudicare. Quare haeretici conqueruntur in curia Varsaviae de evocatione sui ad forum incompetens, videlicet ad tribunal Regni, tum de castri Cracoviensis aut officii eius praeiudiciosa apellationis ad- missione, quae erat satius deneganda, quam Lublinum movenda. Academici, de instantiis haereticorum, dicam verius, fautorum eorundem ignari, iam Episcopi Cracoviensis 2) sermonibus, iam Palatini Cracoviensis 3) minis (quas R. frater Placidus Carmelita discalceatus litteris suis ad rectorem incluserat) inquietati, ad adventum Dni Zaleyski, Referendarii Regni 4), inclinantur ad compositionem ne- gotii, quum et suaviter et acriter Zalescius institerit, ut res amice terminaretur, non litibus aut experimento iuridico; quare ad Collegium Maius descendit Re- ferendarius Regni, acturus pro haereticis negotiumque imperiose compositurus. Interea ex Italia redierat Rmus Stephanus Wydzga, 1) 0 Andrzeju Kucharskim wiemy, że byt profesorem i kanonikiem krakowskim co najmniej od r. 1632 (Por. Muczkowski, Lib. promot., str. 297). 2) Piotra Gębickiego. 3) Stanisława Lubomirskiego. 4) Mowa tu o Aleksandrze Zaleskim herbu Dołęga (Por. Nies. Herb. X, str. 40). Zmienna w rękopisie pisownie nazwiska w tekscie zachowujemy.

48 STANISLAI TEMBERSKI Assutrunt 4 pnncta academici. abbas Sieeiechoviensis et Concionator regius 1) quem aeademici, uti educationis suae discipulum, patronum causae asserlum esse volunt praesentem idque eo fine, quem Dnus Smiotanka, Viceeapitaneus Cracoviensis, praesens praetexuerat, ut disiuncti animi partium ad unionem et concordiam redirent, studia vero pacate tractarentur cilra omnem praepeditionem atque professorum ad lites evocationem. Dum vero academici minime puncta academici. se repugnaturos compositioni protulerunt, eo solum intento, ut parti laesae satisfiat, personis vulneratis cura et impensae refundantur, iam vero necatorum propinquis aestimatio capitis de iure persolvatur iuriumque impensae, per academicos factae, atque itinerariae reddantur, tum demum solenniter deprecatio fiat assumptis gravibus personis in Domo Maiore laesarum aeademicarum personarum, maxime autem rectoris, qui iam ad Palatinum, iam ad Episcopum, chiragra ac podagra laborans millenis vicibus currere debebat ab idolis terrestribus requisitus inaniter — quod contra autoritatem rectoralem fa tum esse totus orbis subscribel, quia rector non in persona sua, sed per professores talia poterat recte traclare, dignitatem rectoralem maioribus servans negotiis 29 Septembns. Leve pretiinn sanguiiiis agitandis, — pun ta porrecta ab academicis respuit Referendarius su- pra nominatus, facta exlenuafione vulnerationis, necis, impensarum, soli deprecationi subscnbens. Ast cum professor, qui Serenissimum adierat, facti enormitatem edisseruit singulaque vulnera ex Volurnine legum taxata computaverit. iam a sclopetis, iam ab aliis armis inflicta, atrocitatemque necis explicaverit, impensarum tabulas produxerit aliaque, quae passi sunt academici, edisseruerit, Referendarius ea in parte millora verba dedit remque tractandam cum maioribus professoribus, non cum minoribus, ad alteram diem distulit, academicis quindecem millia requirentibus a haereticis, ex qua summa provisuros se indemnitati vulneratorum, occisorum, omnibusqqe impensis offerebant, salva in integro deprecatione a haereticis instituenda. 30 Septeinbris Altera dies compositionis colloquiis acribus Referendarii Re- gni absumpta, minis regiis, de quibus Rex ne somniavit quidem, oppositis, idque ad eum scopum, ut opimis muneribus a haereticis ablatis academicos damnificaret, in cuius rei eventum aliquot dolia vini a Palatino Cracoviensi 2) oblata susceperat. Sed hominis versutiam academici demirati, remissiorem compositionem ad sex millia florenorum Polonicalium revocatam intimarunt, quam summam etiam gravem hominibus, id est haereticis. edixit Referendarius, sicque academicis visum est, ne se amplius ingerant hominis importunitati admodum duri ac imperiosi, sed negotio Lublini attentato invigilent. Ita Refendarius cum muneribus abiit infecta compositione, academicis relictis ob- 1) Jan Stefan Wydzga, owczesny opat sieciechowski, jestto ten sam, ktory pozniej nabył szerokiej sławy z powodu swej wymowy, jako biskup wariniński. 2) Stanisława Lubomirskiego.

ANNALIS 1647. 49 trectationi castri Cracoviensis, quod impossibiles conditiones compositionis exhibuerint. 13 Octobris. Ma ldata curialia. Causa ergo sensim ad curiam dirigitur, citationibus seu 13 Octobns. mandatis regiis exhibitis, privatim dolum et fraudem ollentibus, Ma ldata curialia. sub poena aureorum duorum millium, si contumaces fuerint declarati academici elapso spatio sex septimanarum. Rector valetudinarius tempestive negotio providere intermisit, ratus haereticos nihil attentaturos aut rursus de compositione cogitaturos. Caeterum muneribus certantes haeretici invigilarunt termino advenienti Varsaviae, curantes acclamari causam die 26 Novembris. Decem diebus ante venerat professor, qui Grodnae Regem informaverat, Varsaviam in propriis causis, nihil de academica causa somnians, neque iura aut processum, quinimo nec plenipotentiam habens. Adventans ille ad curiam Cancellarii Regni, uti patroni sui, alia tractavit, quae sibi erant tractanda, sermonibus cum curialibus interpositis docetur occasionaliter, quod causa academicorum cum Lutheranis sit hodie iudicanda. Obstupefactus ille meditatur, qualibus remediis esset utendum, ne absens Academia succumbat. Sed remedia non eveniebant in tam angusto tempore in defectu iurium debitorum, quinimo et patroni, qui eam causam ageret. Sessio iudicii celebratur: Ossolinscius 1), Resni Cancellarius, 27 Noveinbris. Error in acclaraatinne. assidet ac praesidet iudiciis. Parva interposita mora, acclamatur Academia Cracoviensis contra Lulheranos. Silentium altum fit, quoniam videbant professorem, ad sedile Cancellarii stantem. Assessores nutu oculorum stimulant, ut se interponat. Subscribit ille silentio. Fa- Bystrzycki. Bystrzycki. tronus Lutheranorum mandatum exporrigit, de termino docet litterarumque executione contumacem declarat Academiam. Erat tum temporis decretorum iudex Huttinius, olim Notarius curiae Serenissimi Ioannis Alberti, Episcopi Cracoviensis et Cardinalis ad S. Priscam 2), qui, trutinans tenorem mandati, advertit coniunctam esse causam castri Cracoviensis et officii eius cum academicis simul ob admissionem appellationis, quasi non prosequibilis ad iudicia Regni tribunalitia explicatque omnibus, quod et Academia et castrum Cracoviense citentur, solamque petit Academiam contumacem proferri, castro Gracoviense relicto. Cancellarius, errorem animadvertens, iubet patronum Lutheranorum providere, ne causam disiungat, sed coniunctam promoveat, ad crastinum negotio dilato prosecutionis et acclamationis melioris. Professor, videns terminum primum irritum, gaudet, quod sibi detur spatium rebus academicis subveniendi, ad rectorem mittit litteras, data opera tabellione Varsavia Gracoviam directo, ut isti causae consultum esse vellet, patronum ad causam per plenipotentiam inscriberet, iura submitteret aliaque remedia provideret. 1) Jerzy. 2) Krolewicza, syna Zygmunta III. Temberski, Annales, 7

STANISLAI TEMBERSKI 28. iteratur terminus Ast in erastino iteratur acclamatio, iam inserta clausula ca- stri Cracoviensis unacum rectore Academiae, cui patronus Luthe- ranorum, educationis Iesuiticae, titulum Reverendi tantum affixit. Dumque pro- Ossolinscii, Cancellarii, prudentia et favor. positionem suam eo intenderet, ut Academia Cracoviensis contu- max unacum castro Cracoviensi in poenis succumberet, Cancel- larius ipse, uti vir gnarus conditionis academicae, alloquitur patronum Lutheranorum: Nescis tu, quid sit Academia et fortasse limina eius nunquam vidisti; at propterea putas Reverendum rectorem Academiae nuncupari. Neque fortasse legum volumen Regni penetravisti, dum competentem titulum rectori Academiae non adhibusti! Reipublicae enim decreto titulus triplex Academiae assignatus, in quantum pro Alma schola Regni recepta est: primus rectori Magnificus, secundus doctori Clarissimus, tertius magistro Excellens. Reverendus enim, Venerabilis itidem, sunt tituli ecclesiastici, non scholastici, ac per consequens non academici. Quare addisce prius istos titulos et competenter te praepara servato termino ad futuram sessionem. Patronus Lutheranorum, confusus in facie iudicii, remissiore sermone Academiam coepit aestimare. Professor ille, Varsaviae moratus, mirifice laetatus, quod non succedant initia causae Lutheranorum, privatimque Cancellario gratias egit, quod silente et absente Academicorum patrono dignatus sit proprio ore eius iura defendere inibique petiit, ut tantisper causa suspendatur, donec a rectore Academiae iuris remedia submittantur unacum salario pro patrono. Gancellarius subintulit rem bene processuram, si a patronis haereticorum ad Serenissimum Regem instantiae non fuerint attentae. Professor itaque, difficilem ad Serenissimum aditum habens Ars professoris. Ars professons. ob infirmitatem. Regis gravem, simulat se typis mandaturum informationem in causa ista, cuius exemplar offert officiali Varsaviensi, Stanislao Stramszewic, revidendum, quod in causa religionis cuperet Serenissimum iterato informari atque universos curiales. Ast officialis, perlecta informatione, respondit: licet sit ista causa pia, tamen absque assensu Principis approbari non po- 30 Novembris. Regius favor. terit. Professor fortius instat, ut Principis assensus requiratur. 30 Novembris. Factum est igitur Deo disponente: obtulit Stramszevius (artis ignarus) Serenissimo informationem, qua Rex inaudita et denuo trutinata misit ad Cancellarium Regni, ne Academia iniuria afficiatur, tum ut Palatino Cracoviensi intimetur Academiam iuribus regiis, non palatinalibus esse subiectam. Libellus autem informatorius ne excuderetur, inhibuit Rex. Cancellarius itaque Regni mandatis regiis paruit causaeque prosecutionem ex termino in terminum distulit, suadens haereticis cum academicis compositio- nem. Interim sero Cracovia a rectore submissa instrumenta ad negotium. Ira Palatini Cracoviensis. Dum haec deferuntur ad Palatinum Cracoviensem 1), ira commotus institit ad Episcopum Cracoviensem 2), ut professorem, 1) Stanisława Lubomirskiego. 2) Piotra Gębickiego.

ANNALIS 1647. 51 recenter sacerdotio insignitum, puniat, qui magnates collidere inter aulam et iudicia audet, adiectis minis, terriculamentis per Plaeidum Garme- Turbatur professor. litam, minus Deo et iustitiae placidum, atque explicatis rectori, pro- tunc Iacobo Vitellio 1). Episcopus, servili humanitate placere volens, professorem turbat orali citatione, postmodum suspensione, instanter agente Palatino. Neque his satiatus Palatinus Episcopum orat, ut rector in professorem animadvertat, quod sacrum celebrare in ecclesia eius ausus fuerit, nempe Visniczii, ad maiorem irritationem Palatini, tum quod per saltum sacerdos sit factus. Paruit Episcopus: rectori suasit, ut professorem damnet ad palatum Palatini. Indicitur causa contra professorem: rector ipse absente actore et iudex et actor proponere negotium bedellum iubet. Professor petit sibi denuntiari delatorem, eopias propositionis exposcit aliaque remedia militantia profert. Assessor iudicii rectoralis, Rdus Iacobus Ustiensis, s. theologiae doctor 2), suadet satius professorem more Ionae prophetae eiiciendum unum, quam tota Academia periclitari debeat; alii placentia Episcopo et Palatino sunt locuti. Mitior itaque poena promulgata in professorem nescitur ex quo merito causae, ut quatuor septimanis in claustro Patrum Reformatorum contineat se et psalmos poenitentiales recitet. Poenam mediocrem pro bono pacis publicae suscipit professor cum interposita tamen appellatione, cuius copias exhibuit, in continenti offerens se in causa ista etiam limina ss. Apostolorum visitaturum, uti religioni praeiudiciosa. Rector se in decretis stare pronuntiat. Remediis debitis utitur. Itaque Varsaviam direxit litteras ad Rmum Legatum Apo- stolicum 3) professor, obicem positurus episcopali suspensioni atque inquietationi diversae erumpenti per emissarios Palatini ac Episcopi. Nuntius Apostolicus. trutinata causa, relaxat et annullat suspensionem taliter, uti sequens annalis docebit. Morbus Regis. Rex autem graviori morbo corripitur, caleuli molestia oppres- sus, quem chirurgico remedio extractum gloriati sunt medici, sed effuso copioso sanguine circa illam extractionem, cum incisione corporis versus umbilicum viribus destitutus decumbit, melancholicos spiritus ob Keginae importunum regimen admittens, quae laenas regias persequi mandat et olim concubinas amovere in omnibus iocis satagit. Qua de causa advocati superioris iudicii scabinalis Gracoviensis, Pipan, uxorem non contemnendae formae, Varsavia redeuntem, in itinere primum toxico invitissime tractatam, post debaculatam, per subordinatas personas curiales e vivis sustulit 4). 1) Por. dop. 4 na str. 18. 2) Por. dop. 3 na str. 18. 3) Nuncyuszem w Polsce byZ wtedy (od r. 1645) Jan de Torres, arcybiskup adryanopolski. 4) Ustep kilkonastowierszowy, znajdujacy się w rękop. po tych ostatnich słowach po- mijamy z powodów, wyłuszczonych w przedmowie: zawiera on krótkie wzmianki o Rako- czym i jego udziale w wojnie szwedzkoniemieckiej, jakoteż o wyborze Ferdynanda, syna ces. Ferdynanda III, na króla węgierskiego,

ANNALIS 1648. Die 8. Januarii. Vladislai motiva tendei di in Li- thuaniam. Festorum solennium Natalis Domini ac Novi Anni initiis peractis Varsaviae, post festum Trium Regum Serenissimus Rex Vladislaus IV valetudinarius edicit curialibus suis iter in Lithuaniam mutandae aurae gratia, quae durantibus nivibus earumque resolutione sanitati suae videbatur inimica. Propositum regium labefactare plurimi connitebantur proceres, proponentes asperitatem hiemis, nives, gelu, inconstantem auram perniciosam futuram Suae Maiestati asseverantes. Ast Princeps, tenax propositi, quem deturbare ab intentionibus destinatis satis operosum fuit domesticis consultoribus, edictum iter arripere iubet, licet podagra, calculo, chiragra vexaretur ad- modum, medicorum etiam consiliis posthabitis. Diversa motiva in curia regali exorta fuere propositae in Lithuaniam peregrmationis: 1-mum, imperium privatum Reginae, quae cupiebat diversis in negotiis pertrahere Regem in animi sui sententiam. 2 dum, eiusdem crebrae quaerulationes, quod pecuniam suam insumpserit Rex pro milite conscribendo, quem, proceribus rcclamantibus et aliquid adversi futurum Regno opinantibus, dimiseserat absque bellico experimento et propterea movere Varsavia volebat, ut consorte relicta commodius tempus ac pacatius virium restaurandarum haberet in Lithuania. 3-um, venationibus accomodum tempus, quum hiberno tempore felicius istud negotium provenire soleat, quam aliis anni temporibus, Lithuania vero silvis, nemoribus et lacubus gaudens, ferax est ferarum ac bestiarum silvestrium. 4-um, narrationes crebrae prodigiorum, quae arci Varsaviensi sae- Prodigia Varsaviae. pius suda nocte impendentes a custodibus noeturnis observatae promulgabantur. Diurno enim tempore corvi arcem circumvolitare soliti erant, camino cubiculi regii, m quo Rex decumbebat, frequentius insidentes, nocturno varia ostenta inter nubes exhibente. Crucem enim primo flammeam, post rubeam, in coelo apparuisse custodes asseverabant, post gladium sanguineum, item arcum seu pharetram cum sagittis tribus applicatis, tandem frameam unam atque alteram. Addebant etiam congressus exercituum in nubibus fuisse visos; quae singula relata Principi valetudinario diversas cogitationes movebant. Quocirca Rex propositam ante viam prosequitur Grodnam usque, ubi paululum restituta sanitate vehiculo parvo deportatus spectator venationis adfuit frequens, primis diebus Februarii convalescens.

ANNALIS 1648. 53 Etiam prodigio similis videbatur plurimorum iudicio ruina Cracoviae turrica ruina. eminentis turris, Cracoviae intra moenia urbis haerentis ad pla- gam occidentalem, ad portam s. Annae sitae, quae excitato fragore primum corruit violenter tempore nocturno in officinam nummariam partibus suis disiectis absque laesione hominum dormientium. Casum hunc varii varie torquebant ad obitum senatoris alicuius, aut ad infortunium urbis designandum; alii academicorum futuram ruinam praedicebant, quum turris praedicta obverterit ruinam ad aedes Academicas, non autem extra moenia urbis prosilierit; alii adstruebant causam ruinae immediatam negligentem reparationem moeniorum urbis, quae a plurimis annis sunt neglecta, patentia iniutiis caelestibus. Ast portendebant isti eventus minus felices eventus in Regno, uti sequentes paginae docebunt. Absente Rege Varsaviae Serenissima Regina valetudinaria variis vexatur morbis, spem futurae prolis matronis curialibus facientibus, sed hac elusae alias causas morbi assignabant. Academicae res. Die B Januarii. Professor tur- batur. Iam vero haeretici eorumque fautor Palatinus Cracoviensis unacum Episcopo academicos diversimode vexant, maxime autem professorem, cuius sollicitudine termini ad curiam Varsaviae attentati per hae- reticos contra Academiam suni dilapsi. Ea res torquebat Palatinum, quod in- tentiones ipsius irritae sint factae quodque cunctanter causae cum academicis procedat transactio. Quare impulsu loci ordinarii et Palatini Cracoviensis intentatur actio iteratis vicibus coram rectore Academiae, ex quorum scheda praeparata instigator officiis rectoralis, nempe bedellus, talia contra professorem proposuit: 1. Quia ille professor anno praeterito supplicem libellum porrexit Ulustrimo Cancellario Regni et quidem iniuriosum, uti praetenditur a Palatino Cracoviensi. 2. Quia ille idem professor ante aliquot dies celebravit missam non tam devotionis ergo, sed ad irritationem offensi Palatini. 3. Quia idem cuiusdam scripti famosi autor exstitit contra Capitaneum et Palatinum Cracoviensem, uti circumfert fama publica. Hespondet. Ad puncta proposita respondit professor: Ad 1-mum. Porrectum esse supplicem libellum, ne iota unicum continentem contra Palatinum Cracoviensem, sed eundem contextum habentem, qui, ipsius rectoris manu scriptus, direcius erat anno superiore ad Illmum Cancellarium. Proinde de calumnia est protestatus, tenorem supplicis libelli producens, in quo nihil fuit laedens famam Palatini insertum. Qui libellus ad refricandam memoriam prioris est porrectus, quandoquidem haereticorum principales: Zachaeus Kestner, Lucas Rzecznicki, Vincentius Lyskowic expostulabant, ut Academia Cracoviensis ab Illmo Cancellario iudicetur et, si possibile, condemnetur. Hunc libellum petiit legt ac trutinari, ut videatur calumniantium hominum malevolentia. Eratque eiusmodi: lllustrissime et Excellentissime Domine Domine ac Patrone amplissime.

STANISLAI TEMBERSKI Saeviente rerum academicarum tempestate agnovimus singulare Libelli tenor patrocinium 111-mae Celsitudinis Tuae nuper, cuius luculentum testimonium universi iudiciorum assessores sunt demirati. Deus Optimus Maximus effundat suae retributionis in annos plurimos benedictionem, nunc vero recrudescente iuventutis nostrae ante aliquot menses facta calamitate trahimur in partes varias et, quod maius, etiam intimata compositione partium per Magnificum D. Regni Referendarium in praesentia Rmi Dni Wydzga, abbatis Sieciechoviensis, lingua maledica proscindimur, quasi Academia connivente scholares tumultuum, caedium, convulnerationum essent autores. Deus est testis ipsique parietes ecclesiastici, imo tota urbs Cracoviensis, quanto sanguine locus sacer ne unico ex parte adversa laeso perfusus est, siquidem iuvenes ex scholis tendentes inermes, solis libris muniti, atque postera die ex devotione euntes, etiam in foribus ecclesiae s. Francisci crudeliter sunt per famulos haereticorum eisque assistens satellitium cruentati atque interempti. Cuius facti inauditi statum direxeramus anno superiore ad Illmam Celsitudinem unacum supplicatione nostra. Quia vero necdum quiete res nostras litterarias tractare possumus gliscente adversariorum pertinacia, humiliter supplicamus Illmae Celsitudini, velit a nostris partibus esse et suam innatam prudentiam adhibere, ne pacatum Re gni studium perturbetur. Nos vero universi Divinam Maiestatem exorabimus, ut Illmam Celsitudinem Polonae Reipublicae nostraeque litterariae servet quam diutissime incolumem. Illmae Celsitudini Tuae ad omnia obsequia deditissima Universitas Cracoviensis. Ad 2-dum respondit: missam celebratam fuisse privatam in sacello Wisniczii idque non ad irritationem Palatini Cracoviensis, sed devotionis ergo coram imagine Virginis Deiparae sti Rosarii miraculis clarente. Ad 3-tium. Negavit narratum et petiit declarari sibi delatorem cum protestatione solemni ex parte calumniae et infamiae sibi illatae, quum sciret quantam iacturam involvat scriptum qualecunque famosum. Quod scriptum neque vidit neque in cogitatione habuit et si aliquod prodiit, malitia adversariorum falso sibi imponitur et adstruitur ad excitandos maiores Palatini furores. Quare petiit, ut pars instigans sive actorea universa puncta probet non criminative et calumniose aut praetensive, sed effective, realiter et convictive. Quid si fuerit convictus, obtulit se poenas universas subiturum. Audita tali replicatione professoris M. D. rector cum assessoribus iniunxit parti actoreae probationem et parva interposita deliberatione decrevit, ut professor occasione supplicis libelli et missae celebratae poenitentiam subeat mense integro in claustro patrum rigidioris observantiae s. Francisci et pro lectura substituat professorem simulque modos quaerat ad reconciliandos dominos instantes. A quo decreto, in quantum neque probavit quidquam pars actorea, appellavit professor ad dominos consiliarios de more academico. cui Episcopus urget professorem. . est delatum. Vix rectore ex stuba Domus Maioris egresso, m continenti ad Episcopum Cracoviensem vocatur professor, cui ex-

ANNALIS 1648. 55 hibitio dimissorialium et formatarura litterarum iniungitur. Ast ille ex consilio Stanislai Czaplic, iuris utriusque professoris, prius litteras suas curavit inseri actis consistorialibus, ne malitia hominum detinerentur in tempus immensum, post illas tradidit Episcopo per manus Iusti Slovikowski, auditoris curiae Episcopi, qui edixit fulmen suspensionis oraliter in professorem ex arbitrio Episcopi. Frofessor, demiratus curiae epsicopalis malitiam et inversum in iudicanda causa ordinem, remedia iuris agitare coepit innocentiae suae suffragaturus. 9 Januarii. Vix professor pernoctavit, aggravatus duplici subsellio, ad tertium vocatur, scilicet ad iudicium dominorum consiliariorum ex parte appel lationis interpositae. Stupore reiecto ob celerem urgentium executionem, nulli crimini obnoxius professor, vocatus ab instantibus iudicibus, recollecto animo petit relaxari decretum M. rectoris, quo gravatum se sensit, in quantum omnia bono fine ad Academiae tuitionem facta sunt, non autem in contemptum aut iniuriam personarum instantium. Mox consiliarii, praemissa deliberatione, processu causae (qui nullus erat) in prima instantia habitae lecto et trutinafo, eo attento, quod dominus appellans culpa vacare non videtur ex parte supplicationis et missae celebratae, ex rationibus animum suum moventibus (videlicet furore Falatini et Episcopi) decretum rectoris approbarunt, adiecta privatione activae et passivae vocis in Universitate et ascensu per biennium (ne innocens audeat conqueri de processu imprudenti ac tyrannico). Ast professor a decreto sibi praeiudicioso [ad quem] 1) de iure appellavit. Cui appellationi intra fatalia se responsuros obtulerunt domini consiliarii. Ridebant talem processum viri legum ac iurium periti, quem caeco impetu aut metu instantium personarum prodire in sermones publicos permiserunt. Appellat professor. Consulens itaque defensioni propriae professor, cum scheda appellationis et protestationis adit notarium publicum, cuius instrumentum sequitur. 16. Januarii. In nomine Domini Amen. Universis et singulis praesens publicum appellationis et protestationis instrumentum visuris et lecturis pateat evidenter et sit notum, quomodo anno a Nativitate Domini nostri Jesu Christi millessimo sexcentesimo quadragesimo octavo indictione Romana prima, pontificatu Sanctissim Dni nostri Dni Innocentii Decimi, divina providentia papae feliciter moderni, anno ipsius quarto, die vero Iovis decima sexta mensis lanuarii, in mei notarii publici et testium infrascriptorum ad id specialiter vocatorum et rogatorum praesentia personaliter constitutus Excellens et admodum Rdus Stanislaus Temberski, philosophiae doctor et professor, collega minor, ecclesiae collegiatae, Cracoviae sitae, Omnium SS. canonicus principalis, principaliter pro se ipso tenens et habens suis in manibus schedam 1) Te dwa wyrazy, znajdujace sie w rekopisie, umieszeczamy w nawiasach, jako zbedne.

STANISLAI TEMBERSKI quandam papyream scriptam, appeilationem et protestationem a quadam sententia defmitiva, ut dicitur, per Perillres, admodum Rdos et Exctes Almae Academiae Craoviensis Gonsiliarios lata et contra se pronuntiata, et quibusdam aliis gravaminibus in dicta appellatione expressis, in se continentem, ipsam animo et intentione provocandi, protestandi et appellandi interposuit et interie cit. Guius tenor sequitur et est talis: Iudex bis non potest in causa eadem esse iudex. Ego, Stanislaus Ternberski, philosophiae doctor ac professor, Omnium SS. canonicus, coram vobis, notario publico et testibus hic praesentibus et adstantibus, animo et intentione appeiiandi, provocandi, protestandi de nullitate dicendi apostolosque petendi et caetera, quae sequuntur, faciendi omnibus melioribus modis, via, forma, iure, quibus possum, valeo ac debeo, in his scriptis propono, alJego et dico: Quod licet mota causa et actione in iudicio Magnifici Jacobi Viteliii, s. theologiae doctoris et professoris, canonici Cracoviensis, Almae Academiae Gracoviensis rectoris et procancellarii, tamquam iudice primae seu alterius verioris instantiae, inter dicti iudicii fisci promotorem seu instigatorem alias bedellum ex una, meque citatum partibus ex altera, occasione quasi cuiusdam supplicis libelli a me Illmo Gancellario Regni nomine et pro parte eiusdem Academiae porrecti sanctaeque missae sacrificii Wisniczii a me in irritationem quasi Illmi Palatini Gracoviensis peracti, ac tandem vigore appellationis a definitiva sententia coram eiusdem Academiae Gracoviensis admodum Rdis et Excmis DD. Consilianis vertenti, uti et tanquam secundae seu alterius verioris instantiae iudicibus rationes veras, legitimas et de iure admissibiles, cur et quare praetensum, si dici meretur, decretum iudicis primae instantiae non modo aggravari, sed nec approbari possit et valeat verbo coram iisdem DD. Consiliariis salvo facto, et in scriptis dixerim, allegaverim et proposuerim; nimirum licet de consuetudine dictae Academiae convocatio DD. Gonsiliariorum post latum decretum in prima instantia, nisi infra decem dierum lapsum ac vinculum convocari sessionesque celebrari, ac iudicia peragi soleant celebrenturque ac peragantur, tum quia iudex prioris instantiae non soium is, qui iudicandi aut assidendi et praesidendi, sed nec consultandi [causa] interfuit, in secunda instantia iudicio se immiscere de iure non possit nec valeat, praesumitur enim eum sententiam suam, iudicium et consilium mutare nec in futurum posse, immo peiorem semper gravandum futurum; tum licet mater ommum nostrum, ecclesia, de occultis iudicare non possit, multo minus non iudexve aliquis tam saecularis, quam spiritualis, quum delictum de natura sui sit atrox, ut homicidium modo occultum, de eo ecclesia iudicare aut aliquis iudicum per strepitum iuris, nisi fiat publicum aut probabile, poenamque aliquam in foro exteriori mereri non possit; licetque praesens causa et maxime ratione porrectae supplicationis suprascripto Illmo Regni Gancellario mihi intentata potius in bonum tam ecclesiae universalis, quam iurium, immunitatum et privilegiorum Almae Academiae Gracoviensis contra vero haeresim Gracoviae multum grassantem vergat, et ob hoc ipsum favores suos etiam de iure sibi vindicet; tum licet alias iustas, legitimas ac iuridicas causas, ra-

ANNALIS 1648. 57 ln defectu pro- bationum liber pronimtiandus reus. tiones et exceptiones in favorem mei tam coram iudicio M. D. Rectoris, quam coram iudicio a. RR. DD. Consiliariorum allegaverim et intulerim meque ab extraneo subsellio episcopali multiplici genere poenarum eadem in causa de facto aggravatum, oppressum declaraverim et deduxerim: — nihilominus tamen non attentis praedictis rationibus meis, ut praesumitur, in favorem partis adversae (salva semper illorum reverentia), iuris ordine non servato, probationibus et iuris defensis reiectis, deductione actoreae partis intermissa et posthabita, tanquam in evidenti crimine, decretum iudicis a quo non solum retractarunt, reformaverunt, correxerunt, melioraruntve, verum aggravarunt, poenasque sat praeiudiciosas et aggravantes apposuerunt apponique fecerunt iidem secundae instantiae iudices, qui et primae fuerunt, de occultis fori interioris, nimirum conscientiae, in celebratione sanctae missae sacrificii iudicaverunt, voce activa et passiva privaverunt, condemnaverunt condemnationemque post latum in prima instantia decretum in crastinum contra consuetudines et statuta Academiae habuerunt, iudicia celebraverunt. Unde futurum est nullum aut difficulter aliquem posse reperiri, praesertim e gremio Academiae, qui causam admodum gravissimam, ex parte insolescentis hacreseos innumeris modis praepeditam, pro incolumitate ac integritate Academiae propler metum, favorem ac oppressionem magnatum tuto, fideliter, diligenter audeat promovere. Quare ego, qui supra, appellans, sentiens me ex praemissis dictis, decretis et sententiis enormiter esse laesum et gravatum timensque in futurum plus posse laedi et gravari, a praedictis omnibus et singulis et quolibet atio gravamine, quod exinde sequi et colligi possit, his in scriptis currentibus adhuc decem diebus ad Universitatem Almae Academiae Gracoviensis provoco, de nutlitate protestor, appello et dico, apostolosque primo instanter, secundo instantius, tertio instantissime, si est, qui eos mihi dare velit et possit, et saltim a te, notario publico, litteras testimoniales in fidem et testimonium omnium et singulorum praemissorum mihi dari peto, subiiciens me tuitioni ac protectioni dictae Universitatis Almae Academiae Cracoviensis et protestor de attentatis et innovatis stante huiusmodi appellatione, salvo iure addendi, minuendi, corrigendi, super quibus omnibus et singulis praemissis petitum est a me, notario publico infrascripto, praesens confici et extradi instrumentum. Acta sunt haec Cracoviae anno, indictione, pontificatu, die et mense quibus supra, praesentibus nobilibus Ioanne Mileszewski et Martino Krepski, testibus circa praemissa. (Locus signi). Et quia ego Iacobus Alberti Smolenski, clericus in minoribus constitutus dioecesis Cracoviensis, secundae laureae candidatus in Alma Academia Cracoviensi, publicus sacra authoritate Apostolica notarius in archivo Romanae curiae descriptus, praemissis omnibus et singulis unacum suprascriptis testibus praesens et personaliter interfui eaque omnia sic fieri vidi et audivi: ideo hoc praesens publicum [instrumentum] licet manu aliena scriptum, mihi tamen fida et bene nota, subscripsi signoque nomine et cognomine meis solitis, quibus in talibus utor, Temberski, Annales. 8

STANISLAI TEMBERSKI communiri feci, rogatus et requisitus in fidem omnium et singulorum praemissorum. Oblato libello protestationis ac appellationis conticuere adversarii, qui tamen clanculum professorem vexare non intermiserunt. Ast ille in convocatione Universitatis utraque voce usus libere, claustri ne parvulam tenens memoriam aliarumque poenarum sibi iniuste irrogatarum, ut tamen a fulmine episcopali sit immunis, litteras mittit Varsaviam ad IIImum legatum, oppressionem suam exponens (quanquam istud fulmen in defectu citationis, convictionis atque processus semper contemni poterat, uti inane et otiosum) petens suspensionem annihilari, nulliter ab Episcopo latam. Favet Nuntius Apostolicus postulanti professori litterasque mittit eiusmodi: Relaxat suspen- sionem Nuutius Apostolicus. Ioannes de Torres, Dei et Apostolicae Sedis gratia Archiepiscopus Adrianopolitanus, s. Dni nostri Dni Innocentii, divina providentia . papae decimi, praelatus domestTcus et assTstens ac ad bermum Vla- dislaum IV Poloniae et Sueciae Regem cum facultatibus legati a latere Nuntius Apostolicus, admodum Reverendis, Reverendis ac Venerabilibus Viris parochis, vicariis commendariis, mansionariis, psalteristis, altaristis, sacristis, praesbyteris, clericis, quarumvis ecclesiarum cantoribus, scholarum rectoribus, nec non notariis et tabellionibus publicis, ad quos praesentes litterae nostrae devenerint, saiutem in Domino nostrisque imo verius apostolicis firmiter oboedire [sic] mandatis. Noveritis exposilum nobis fuisse et esse pro parte admodum Rdi Dni Stanislai Temberski, SS. Omnium Cracoviensis Ganonici, quod ille nulla uitatione aut monitione praevia ab Illmo ac Rmo Dno Episcopo Gracoviensi per os Perillris Dni Slowikowski, Gracoviensis Ganonici et causarum curiae episcopalis Cracoviensis, a divinis ad beneplacitum sit suspensus; post quam quidem suspensionem, ita prout supra, fulminatam supradictus exponens debita cum instantia, a Perillri supranominato auditore absolutionem a tali suspensione petiit et postulavit; verum haec, nescitur propter quam rationem, illi est denegata. Nos vero attendentes id officii nostri esse, ut unicuique debite administremus iustitiam, litteras citationis contra instigatorem seu promotorem fiscalem extradendas et relaxandas esse duximus Quocirca vobis, executoribus suprascriptis, in virtute s. oboedientiae et sub excommunicationis poena mandamus, quatenus personaliter accedentes, si commode poteritis, alias per affixionem praesentium ad valvas ecclesiae, sub qua degit, Rdum Dnum Instigatorem curiae episcopalis ad instantiam admodum Rdi Dni Stanislai Temberski, Canonici SS. Omnium et Cracoviensis Academiae Professoris, uno edicto pro tribus legitime peremptorie citetis, quem etiam Nos per praesentes citamus, ut coram Nobis iudicioque nostro Varsaviae vel ubi tunc cum curia nostra feliciter in Domino constituti fuerimus, die vigesima ab executione praesentium computando ipsa tunc iuridica existente, alias ex tunc proxime ac immediate sequenti, legitime, personaliter peremptorieque compareat ad videndum et audiendum supranominatum exponentem seu appelantem suspensione aliisque si et in quantum absolvi, litteras

AOTALIS 1648. 59 absolutionis in forma decerni et extradi mandari etc, nec non ad constituendum procuratorem penes tribunal nostrum reperibilem, alias ad disputandum locum loci etc, vel ad dicendum et allegandum, cur praemissa fieri non debeant etc. certificantes etc. In quorum fidcm etc. Datum ex aedibus nostris die prima Februarii anno Domini millesimo sexcentesimo quadragesimo octavo. Iacobus Mephantucius (Locus sigilli). Titus Lucianus Generalis Auditor et Iudex. Cancellarius. Dum remedia debita quaerit professor innocentiae defendendae, invido aspectu tractatus a curialibus episcopalibus, quos ille reciproco aspectu intuens parem exhibebat affectum, nihil metuens sub tutela rectae conscientiae et gestorum pro bono publico attentatorum, quinimo intimatis litteris Nuntii Apostolici munera sacerdotii tractat in publico confluxu professorum aliorumque fidelium, qui poterant Episcopo praevaricatorem exstitisse asserere. Episcopus interea silet, Palatinus minas multiplicat vano conatu haereticorum stimulante, qui tamen curant a curia deferri recentia mandata regia, ut academici in Lithuania causae dissidentium attendant experimento curiali subiecti. Caeterum valetudo infirma Regis impedivit conatus adversariorum terminusque ad mensem Martium dilatus. Cracoviae, 12 Jauuarii. lleligiosus ser- vitium dae- monis detes- tatur. Habuit tunc temporis Episcopus Cracoviensis graviorem cau- sam cum quodam religioso Matthaeo Bokini Veneto, professo or- dinis s. Francisci actu presbvtero, qui pruriens curiositate utebatur servitio daemonis (quem nominabat Vincentium Allache) ad regio- nes pervestigandas et furta in defectu pecuniae accumulanda, cui tra- diderat schedam eaque animam suam mancipaverat in stipendium tali servitori. Is religiosus Venetiis Varsavhm intra paucos dies perveniens, hortulano regio sibi addicto furto abstulerat cochlearia argentea duodecem succursurus egestati, quam ob talem servitorem merito patiebatur. Ast deprehensis apud eum cochlearibus delatus ad Nuntium, qui eum remisit ad Cracoviensem Episcopum, ut ab ordine suo deLitis poenis puniatur, instante et urgente Episcopo. Leniter ea in causa processum est; ast in decreto primitus revocatio mancipatae animae religioso intimata publica, qua exacta petere absolutionem debebat religiosus, iam deputatus ad poenitentiam septennalem ad triremes exsolvendam. Quare in capella s. Ioannis Baptistae nationis Italicae ad ecclesiam s. Francisci Cracoviae sita, praedictus religiosus in theatrum praeparatum ascendit, ubi servitium daemonis detestatus eiuravit et revocavit contractum, quem habebat cum daemone, in manu sinistra accensam facem tenens, post absolutionem petiit sibi dari, suscipiens poenitentiarn promulgatam ad septennium cum adiectis ieiuniis ac disciplinis. Quam absolutionem auditor Episcopi Cracoviensis, Iustus Slowikowski, ex delegata sibi a Nuntio Apostolico potestate promulgavit et sic absolutum patribus ordinis s. Francisci tradidit, ut eum ad triremes deputatum dirigerent Ast religiosi impensarum defectum opponebant, quem ad regiones Italicas ablegatum libertate donatum asserebant, relaxato poenitentiae vinculo duro in mitiores poenas. Nec iniuria: lupus enim lupum non est.

STANISLAI TEMBEESKI Clericus sacrile- gus iudicio da- mnatur. Non defnit aliud negotium Episcopo Cracoviensi tractandum ob quendam clerieum, qui formatis litteris sibi pro ordinibus maiori- bus conscriptis falso Piaseccii, Episcopi Praemisliensis, abbatis Clarae Tumbae, subscriptionem et sigillum adulterinum applicavit, virtute quarum litterarum presbyterialia officia tractabat, missas absolvebat, conciones et confessiones excipiebat sacramentaque omnia administrabat iam Kunoviae 1), iam alibi in oppidis Episcopo subiectis. ls deprehensus falsus sacerdos ab Episcopo Cracoviensi remittitur ad iudicia Suffraganei Cracoviensis, Alberti Lipnicki, officialis sui in spiritualibus, qui convocatis variarum religionum theologis ac iuris doctoribus manum isti negotio examinando invitus adhibebat, muneri solius Episcopi conveniens declarans. Sed quia litterae commissoriales ab Episcopo missae erant, vigore harum aggreditur rem cum falso presbytero Suffraganeus Cracoviensis, ast optimi rerum aestimatores adverterunt commissionis litteras epistolari modo fuisse directas, non authentice neque cum sigitlo publico, ideo scrupulum Suffraganeo immiserunt, qui a iudicii forma discessit, clerico ad carceris sequestrum remisso. Is dilatione fretus unius et alterius septimanae, evasit ex carceribus publicis episcopalibus, rursusque aliquot mensibus interpositis presbyteralibus indulsit officiis. Ast recidivans miser iterum capitur et iustitia instigante corripitur, uti sequens docebit tempus. Facinus impium Reii ProBZOviciis levi poena sub- latum. Obtulerat tempus et aliud ecctesiasticum negotium Episcopo Cracoviensi promovendum ante atiquot menses Proszoviciis in co- mitiolis palatinatus Cracoviensis a nobiti et facinoroso haeretico....2) Rey, antiquissimae prosapiae Calvinorum et Lutheranorum haerede; qui ad comitiola Proszovicensia veniens pro more suo in hospitio exercuit pravae religionis praedicationem, qua supponitur excitavisse famutos suos aeque impios contra Virginis Deiparae cultum et ideo imaginem, parieti inscriptam coloribus diversis, Virgini Beatisimae sacram, stricto ferro temerarunt et immanes cicatrices reliquerunt, patre familias et matre familias ad hypocaustum non admissis, donec comitiola terminarentur. Ast comperto facinore impio aedium possessor defert scelus vicariis ecclesiasticis, post parocho Proszovicensi, admodum Rdo Dno Ioachimo Speronio, protunc s. theologiae professori, collegae maiori in Academia Cracoviensi. Is celeriter rem Episcopo denuntiat, causam prosequitur, urget poenas legum, quae sunt gravissimae in sacrarum imaginum temeratores; tandem mitiorem viam sequendam docent curialistae aliique haereticorum fautores, magis scelerati viri expurgationibus dolosis attentis, quam sacrae Virginis cicatricibus trutinatis. Processu itaque causae oscitanter ad Regni tribunal directo, iurat Reyus impius, quod ad scelus praefatum non excitaverit faraulos suos praedicatione, qui ob evidens facinus infames declarati, uti 1) Kunow, miasteczko nad rzeka ICatnienna w powiecie opatowskim (o 25 klm. od Opatowa położone); starożytna osada, zdawna nateżąca do biskupstwa krakowskiego, z dworem, w którym biskupi krakowscy często rezydowali. 2) Po ostatniem słowie w rękop. zostawiony pusty odst§p, który miał być widocznie zapełniony jakimś wyrazem (może imieniem Reja?)

ANNALIS 1648. 61 Obriguit zelus. absentes, et sequestrati a servitio domini, quorum tamen statuitio de iure requirenda erat a Reyo sub poenis in volumine legum descriptis. Atque sic impius la[va]vit manus a praedicto facinore vix fortasse impensis litis restitutis in integro, quae ad summam ducentorum aureorum erant reductae, idque ad memoriam sceleris expiandam in oppido Proszovicensi per cultum Deiparae Virginis excitandum ac compensandum erigenda columna aut statua lapidea. Quid si Episcopus Cracoviensis adhibuisset operam suam exemplo zelosi pro religione Zadzicii (qui solus Crucifixi partes confracti ab haereticis in facie Reipublicae ad comitia Regni praesentaverat legemque eiiciendae haereseos Rakoviae statutam a Republica impetraverat), dubio procul Reyus proscriptus fuisset, ad maiores poenas deputatus. Sed istis temporibus iniquioribus crebrius defenduntur rationes et postulata statuum haereticorum, quam religionis contemptus et violatio [punitur]. Intermissam causam ab academicis propter varias vexationes internas et externas subsidiator quidam scripto suo urget, quod inter proceres disseminatum ad manus haereticorum pervenerat in contextu tali, cui per gratum educationis academicae filium est responsum. Utriusque seriem lector pensitare velit sub titulis propriis. Mordax scriptum contra haereticos, valens magis pro academicis. Supplicatio ad Ordines Regni de subsidio Academiae Cracoviensi in anno 1647 promissa. nunc vero in anno 1649 a quodam equite Polono Londini exhibita. Cautella lectori a subsidiatore appensa. Velim, ut ita haec scripta legantur a te, quisquis es, quemadmodum scripta sunt a me. Et si describere contigat, quidquid in punctis, intervallis, notulis, verborum discriminibus observandum occurret, observa. Nisi enim observaveris, legere haud gratum foret et interpretari a mente auctoris forte alienum. Supplicatio pro subsidio Academiae Cracoviensis ad Ordines Regni. Querela filii in matrem Acade- miam. Conquestus sum publice contra Academiam matrem meam, Illustres Regni Ordines, in anno 1647, quod illa nos, filios suos, non debito prosequatur, qualis decet matrem secundum sensa nostra, affectu. Eloquebar tum temporis dicenda tacenda; eloquebar non quae mihi ratio sana dictabat, sed ut stimulata aetatis vitia, quae affec- Ipse sibi iudex. tus, quae voluntas adolescentis ambulatoria, quae temerarium ad haec immaturum iudicium suadebant. Commota his senicula rie varios suspicione carpebat, aspersisque quibusdam labe suspicionis, omnibus Quid lucrata? tamen in casu tunc emergenti ad palatum servire satagebat. Re- Occisorum causam prosequi in- hibuerat Episcopus Cracovieiibis. ptavit tamen occasione iniuriarum nobis illatarum ad castrum Cra- coviense, reptavit ad tribunal Regni, fecit pro posse suo facienda, sed dum inhibitionibus via amplius agendi obstructa et ex condicto causa dilata, lacrimis obortis negotium interminatum reliquit. Sed 

STANISLAI TEMBERSKI quia id non eius culpa factum, uti videtis, Ordines, iterato autem malum ne- gotium recrudescit, ego, quod olim Deo sic ordinante suppticare Tenax promissi. promisi fratribns meis pro subsidio, id ipsum nunc (ne sicut in fama, ita in verbis laedar) exequor. Typo quidem ante exprimere, dignitatem Ordinis Vestri veneratus, promiseram, ast cum me infelix iste nuntius in tali loco offendit, in quo nec litterae Polonae adsunt, nec latino idiomate (secluso eo, quod cantare canticum istud in terra aliena, ne appareat confusio nuditatis nostrae, iniquum mihi videretur) certare in Anglia permittitur. Ast et tu quidem, 0 Alma Mater, nescio quali pectore exceptura sis hanc supplicationem subsidium tibi procurantem. Inclamabis fortasse suos: fugite hinc pueri, frigi- Deprecatur matrem subsidiator. dus latet anguis in herba; non peto subsidium, non exposco sup- plicationem, vereor Danaos et dona ferentes. Non permittes for- tasse adnumerari me filiis, quandoquidem alieno iudicio supposititius nominor ipseque privigni moribus te lacessisse non diffiteor. Sed ego stans a longe exemplo publicani confiteor : Peccavi, mater, in coelum coram te, agnosco me non esse dignum vocari filium tuum amplius, et tu iube adferri stallam primam meque gratiae tuae incorporatum iterato pro filio suscipe. Ego in recompensam delicti mei, donec ipse ad tuam defensionem revertar, subsidium tibi apud fratres meos procurare volo. Agitabatur nunc causa Academiae in castro Cracoviensi, Ordines, sed novo Fredericus autor causarum scho- larium. iudicio et nova forma. Nam primus erat in toto orbe Fredericus Pnmus, qui scholarum privilegia in anno 1151 promulgans, haec adiecit: Si litem eis quispiam super aliquo negotio movere volu- erit, huius rei optione data scholaribus, eos coram domino vel magistro suo vel ipsius civitatis Episcopo conveniat. Alter fuit in Polonia no- Jagello itidem. stra Vladislaus Iagello, qui similiter in privilegio Academiae dato in anno 1401 rectori iurisdictionem ordinariam in causis non tantum civilibus, sed etiam in criminalibus levioribus tradidit, causis criminum graviorum sibi reservatis, inquiens: Si studens scholaris in furto, adulterio, stupro, homicidio aut aliquo crimine capitali et ignominioso fuerit deprehensus, illorurn cognitio non debet ad rectorem pertinere, sed statim criminaliter deprehensus scholaris, si fuerit clericus, ad episcopale iudicium remittatur, si laicus, nostro iudicio subiacebit. Par utriusque respective ad sua dominia fuit potestas, par legurn et privilegiorum autoritas, attamen dispar admodum illorum observatio. Orbis esto tribunal. Retinebatur ea praxis et in hucusque retinetur ubique, ubi iuris imperatoris inclytum clarescit nomen, nec reperitur aliquis huiusmodi sacrae constitutionis teraerator, qui evocando aut optionem illorum vellet impedire aut istorum destruere iurisdictionem. Sola Polonia nostra, quamvis non tantum nomen legum et privilegiorum Tagelloniorum auribus percipit, sed ipsius Iagellonis sacros cineres in suis sedibus retinet ipsiusque sanguinem abnepotum in meditullio sui regnare sentit, sola ita ingrata reperitur, quod neque leges regias, neque nomen, neque sanguinem regium observare velit, omnia more sacrilego calcans. Calcatumne te ac contemptum, dive Iagello, an Academiam infe-

ANNALIS 1648. 63 licem asseremus ? Maiore profeeto gratitudine et praemio (si ista tantum a Polo- nia, non autem potius a Deo expectare veiis) pro tuis gestis, pro annexis et in- corporatis Regno tot provineiis, pro conversione tot millium animarum Deo di- gnus videbare! Ast nostine, quis adeo crudelis, ne dicam sceleratus et impius in tuum sacrosanctum nomen? Fatebor vere: non Rex, non ordo senatorius, neque iste solus, ad quem iniurias tuas defero, equestris ordo. Memini, quod eam tibi gratitudinem (omissis caeteris) monarcha, quanquam non ex tua linea Promssum in articulis pacto- lum conventorum 1573. descendens, successor Henricus, frater Caroli, Regis Galliae, re- center ad regnum electus, per legatos suos promiserit, dum talia contenta lecta sunt: Spondent iidem oratores Serenissimum Re- gem electum Academiam Cracoviensem ad meliorem frugem rei litterariae reducturum, evocatis et eductis eo undecunque doctissimis professori- bus, quos ibidem in Academia snis sumptibus alet ac retinebit perpetuo. Et ultra spondent iidem eundem ad minus centum ex nobilium familia pueros in ea- dem Cracoviensi Academia ad tempus profectus illorum in re literaria suo In constit. 1613. sumptu alere. Memini, quod et Sigismundus III cum senatu et cum tota nobilitate persimile declararunt, quando omnia privi- legia, per te maioresque tuos tradita, istius Acadcmiae praerogativas et orna- menta (uti obloquitur lex) in toio approbata et in usu antiquo observata in In constit 1633. robore ac veteri integritate reliquere. Memini, quod et modernus Dominus ac Rex, vere pater istius Academiae, Vladislaus IV ean- dem tibi exhibuit propensionem, cum ex parte decietorum, in Romana rota la- torum, ad Sanctissimum Urbanum VIII interposuit suam autoritatem, ut causa in integrum restituatur et ad decisionem regiam ac Reipublicae, cui ius patrona- tus istius Academiae mere agnoseitur, remittatur. Omnes isti et autoritati tuae Iuvectiva in ca- strum Craco- vieuse. regiae et legum tuarum integritati providebant, ne violatio aut te- meratio edictorum tuorum fiat. Nunc solum castrum Cracoviense nescitur, cur adeo imprudens, quod postposito Dei timore, con- tempta maiestate tua regia, leges has, quas tot saeculorum consuetudo approba- vit, frangit, eos vero, quos tu censuisti iudicio tuo subiacere, ne bestiis trade- rentur animae confitentes tibi, ad forum suum citat et respondere imperat vio- lenter. Feliciores equidem eo in passu sunt, etiamsi in visceribus resideant hae- Securitas et fo- rum scholarium Toruueusium reticorum, Torunenses scholares, quibus sicut semel circa restitu- tionem ad illum locum patrum Iesuitarum securitatem constutitio- nibus 1607 et 1611 roborarunt ordines, ita forum ratione admini- strationis iustitiae, etiamsi cum potenti satis magistratu Torunensi, post curiam anno 1647 assignarunt. Non trahunt illos violenter inibi satellites, non vulnerat archimiles, si militis nomine dignus, qui plateas et vicos obambu- lare didicit, spolia nocturna exercens; non iudicat summus consul aut dictator, ut Cracoviae capitaneale officium, sed solus dominus ac rex, solus senatus, so- lus ordo equestris causas eorum dignoscit et poenis debitis compensat. Sed iam hic frustra lex producitur, ubi legis ratio cessavit. Vos tantum demiramini,

64 STANISLAI TEMBERSKI Nobilium immu- nitas. 1. par. Sta- tut. c. 9 de no- bilib 2. par. Stat. de libert. schol. Szymanovius: Captivus studio- sus. Causa 1-ma. Purgatio criminis, studiosis serviens. Causa 2-da et 3-tia. Causa 4-ta. Ordines, qui modus, quae forma nova illius iudicii erat. Gioriabamur ea lege supra alias gentes, quod apud nos captivari nulius nobilium debet nisi iure convictus; nunc autem cur Ioannes in vinculis?. Nihil de lege, nisi aliquid tum temporis de decreto, cum actum agetis, auditum! Alloquar ego Vos, Domini Officiales castri, qualis forma iudicii vestri erat, quae expugnat ius commune, quod nobilem captivari prohibet; expugnat privilegium, ius speciale, quod scholarem, pro quocunque crimine excessive magno inculpatum, nullum capere vel retinere pemittit, nisi cum rectoris familia et de ipsius requisitone speciali. Possent moderni captivi illis verbis D. Pauli ad vos uti: Pereutiet te Deus, paries dealbate; secundum legem iudicas me, et eontra legem percutis me. Iudicatis illos iuxta formam iuris et contra ius captivos tenetis. Quamdiu ergo isto in limbo sedebunt aut quo exitu? Ad supplicium. Eheu, generose fili Regni, posses cum Dionysio similia proferre: o fortuna, fortuna, cui me tandem infortunio reservasti! In maximis periculis huius urbis atque imperii gravissimo necnon Reipublicae acerbissimo casu, tantis in furoribus patriae, inter tot frequentes fratrum mortes, non obtigit tibi tam inimica sors, modo dum per varios casus et tot discrimina rerum ingressus Latimn, in portu tranquillitatis constitisse te existimasti. Turpissima morte condemnemus eum, tale decretum in te cuditur! Et haec turpissima mors, ob quam culpam, ob quam, Christi turbator? Populum suis concionibus ad seditionem excitavit. Illene solus? Nonne ibi adfuerunt alii Rarabae, et cur tam multis, ut audivi, ad instantiam uxoris Pilati indultum, iste autem solus subiaceat decreto ? Expedit scilicet, ut unus pro populo moriatur. Sed deliberandum foret super eo decreto, cum non de capite equino res sit. Oportet, ut iuxta privilegium Iagellonis per proborum hominum attestationes ad expurgationem criminis admittatur, vel si ipsius credere renuitis, perhibeatur testimonium de malo. Quid enim mali fecit? Quid ad haec? Id: si hunc dimittis, non eris amicus Caesaris. Id: filium eius se fecit, quae est contraria legibus nostris. Propterea tolle, tolle! Hei, deliberetur adhuc! Etenim ipse Pilatus loquitur: ego nullam in eo invenio causam, iam vero praestat nocentem liberum dimittere, quam innocentem iniuste damnare. Non est haec causa adhuc sufficiens mortis. Asseritis, quod ex motivo eius seditionis lapidea devastata, potus aliquot dolia destructa, carnes salitae bubulae exdivisae inter aniles fiscellas. Propterea ergo cruci mandandus! Per Deum, advocandus esset ad tale concilium ille senex Campsor Iudaicus 1), cui ille sententiae simulque 1) Mowa tu niezawodnie o owym żydzie Campsorze, wekslarzu, który wedle aktu fund. Uniwers. Jagiell. upoważniony był do pożyczania studentom pieniędzy jedynie za oznaczonym w tymże akcie procentem (Codex diplom. Univers. Cracov. Pars I, str. 3).

ANNALIS 1648. 65 Causa pia irapie irapedita. Zelus Zebrzydovii. Oracula Lipski. Haeretici in Frussia quae audent. Tn commissione Regioraontana 1609. poenae subscriberet; reor ipsum secuturum Dei sententiam in veteri testamento sancitam: oculum pro oculo, dentem pro dente, non enim iuxta aequitatem et Iudaeus collum pro lapide, corpus humanum pro carnibus bubulis, sanguinem pro cerevisia, catholicum pro lutherano censeret aestimandum. Verum sic stantibus rebus cuperem ego, Ordines, ab eodem iudicio doceri in facie publica Regni, quomodo processit in illa causa, quae praecessit modernam in anno 1647, quam Academia haereticis indixerat. Proposita facinora enormia, excitatio guerrae, tot caedes, violatio securitatis publicae, impeditio sepulturae in visceribus Gatholicorum, dissipatio cleri, ad sacros imagines, ad ecclesiam eiaculati globi, enormis effussio sanguinis, de quibus nulla unquam conticescet aetas, conspectis ianuis ecclesiae Franciscanorum. Quid inde? Inprimis ex condictamine protestationis insertio denegata, citationes, motio magna cum difficultate admissa, patrocinari causae omnibus indictum patronis, propositio professoris modesta in criminosam conversa, eiusdem sollicitudo et vigilantia rara pro Deo et ecclesia poenis multiplicibus labefactata, subselliis variis divexata, Lublini causa agitanda inhibitione episcopali perempta, Varsaviam revocata, Palatini instantiis conturbata, ad extremum cum minis obstruetum os loquentium. In hucusque vox sanguinis ad Deum clamat de terra. 0! auri sacra fames, quid non mortalia cogis pectora! Si ad ista tempora superstes fuisset zelosus ille pro honore Dei Episcopus Cracoviensis, Andreas Zebrzydovius, crediderim eum, si Raphaelem Lesczynium, quanquam Palatinum, qui per contemptum Eucharistiae ante Regem steterat pileatus, de violatione Regni et contaminatione Divini numinis ferventer in eonsessu senatus universi, in conspectu Regis verbis duris invasit, dubio procul istam familiam Lutheranam, quae mentitis habitibus satellitio permixta erat, ob tales inauditos in Regno Gatholico excessus manu propria sublaturum. Ast frustra post bellum inclamatur auxilium. Id ego ad vos, Ordines Regni, defero, ut haec altera generatio nostra agnoscat, quam procul a Deo recessimus et qualia exempla futuris saeculis relinquemus. Vos, in quorum manibus summa potestas est, decernite: num apte hoc novum contra leges et privilegium iudicium emergens in iudicando procedat Expediret ante exilium sapere, Ordines, nam haec non solum iniuria Academiae, quae nobis communis esse debet, evidenter inusta, ast nostra res agitur, cum oblato pretio sanguinis ita fratres nostros haeretici tollent e vivis, quinimo verendum est, ut summa votorum attingentes, nos curn religione nostra vel potius Dei orthodoxa ad exilium demandare attentent. Iam istos fontes [sic] Polonus ille iurium scrutator incomparabilis, Andreas Lipski observaverat eo res devenire, quo devenerunt in Ducatu Prussiae regnante Sigismundo III, dum magna cum ignominia gentis nostrae conquestus est per suos oratores in feudatarmm suum, protunc Ioachimum Fredericum, electorem Brandeburgicum, quod [cum] in illo loco florens religio catholiea dominantibus Grucigeris [fuisset], post assecutionem feudi et permissum religionis Augustanae exercitium nobilibus ac incolis Ducatus illius in villis, op- Temberski, Annales. 9

STANISLAI TEMBERSKI 1n Dec Pol. pte 8-va. Lib. IV. Const. synodal. de haeret. Modus exstirpandae haeresis. Hosius ad Myszk TCpis 265. Studium Cracoviense mtelligit. Epist. 259. Jagellonis Decre- tum Jedlineuse 1424. pidisve suis haereditanis (uti acta Regiomontana obloquuntur) exercitium religionis catholicae non permittebatur, ecelesiae et sacerdotes ritus Romani prohibebantur. „Quotusquisque est apud vos Evangeiicorum (inquit Lipscius), qui subditis suis catholicae religionis usum non prohibeat eosque propositis poenis severissimis a vero Dei cultu non absterreat". Et infra: „Cur, quod saepius non sine iachrymis videmus, miselli subditi a dominis suis templa catholica, quae aliquando longis itineribus adire malunt, deserere atque veluti fidem catholicam abiurare coguntur ?" Profecto, Ordines, non talia dissimulanda, sed serio examinanda et corrigenda forent, quandoquidem non solum nos ipsi, sed et Divina opprimuntur. Et quid faciendum? Unicum apud nos in Polonia, ast commodum synodus provincialis adinvenit remedium, ut requirant episcopi Dominum (ita ibi prosequitur) Regem, principes et potestates saeculares, ut inquisitores haereticae pravitatis circa exstirpationem haeresis foveant, adiuvent et defendant auxiliis etiam brachii saecularis. Adhibebant idem remedium ante illi antiqui et zelantes pro Dei honore episcopi, quod liquido constabit, lectis epistolis magni illius per totum orbem in ecclesia Dei praelati Stanislai Hosii, Episcopi Varmiensis, qui uti a multis stimulatus est in eadem materia, ita ille multos stimulavit, sed praecipue Petrum Myszkovium, Cracoviensem Episcopum, litteris suis crebris, si bene eas observavi: „Qui praefectum agtt islius urbis (id est Cracoviae) et est aliqua propinquitate Dominationi Vestrae coniunctus, non prorsus alienus esse dicitur a Deo patrum nostrorum colendo eto. Quod si vel apud ipsum vel apud eos, quorum opera vicaria utitur, V. D. institerit, ut conniveant his, per quos sathanae ministri ex urbe illa exterminentur, vere boni pastoris officio functa fuerit." Et quinam illi sint, quibus conniventiam comparare censet, expressit talibus supra: „Quamvis per legitimam potestatem id fieri mallem, quae si tantum animi non habet, ut aperte audeat Christum confiteri, saltem istud curari vellem, ut ea conniveret illorum piis conatibus, qui fiant per vere nobiles et pios illos Christi milites, qui litteris operam illic navant, quos tanto zelo ad propulsandos deos alienos videt inflammatos« etc. Crediderim etiam et inquisitores circa huiusmodi exstirpationem non alios eundem Episcopum velle habere in Polonia, nisi eos, quos Regi praesentat, scribens ad quendam taliter: „Quod si tantum animi non est episcopis, qui sui gregis duces esse deberent (uti ipse fuit), modo mandet Regia Maiestas, intrepide faciet executionem illa vere catholica schola Cracoviensis (quo modo fecit ante annos tres 1575 etiam absque mandato regio), statim delubrum illud sathanae solo videre licebit aequatum". Haec Hosius, uti vir sanctus et statutorum ecclesiae observans; et talibus indiget nunc Respublica. Approbant id ipsum verba apostoli illius Lithuanici, Jagellonis : Oportet nos quaecunque subire pericula, a finibus nostris propulsare et gladio deiicere, ut qui censura ecclesiae non terrentur, humana severitate mulctentur. Praesto habentur decreta

ANNALIS 1648. 67 Decreta Regum contra haercticos. regum, praesto senatus consulta, etiamsi tanquam gladius in vagina recondita. Est praedicti Regis, loco citato, ubi praecipit, ut, quicunque in Regno Poloniae et terris ei subiectis haereticus aut haeresi infectus vel suspectus de eadem, fautor eorum vel director repertus fuerit, per capitaneos, consules civitatum et alios officiales ac quoslibet subditos sive in officiis sive extra viventes, velut Regiae Maiestatis iura laedens, capiatur et iuxta exigentiam excessus sui puniatur. Est aliud Sigismundi I Gracoviae 1523 latum: Ne quis dogma istud pestiferum ac iam pridem damnatum approbare, profiteri vel tueri audeat sub poena capitis et confiscatione bonorum. Sunt et alia etiam post istam ipsam, quam illi pro scuto habent, confoederationem Henrico Valesio obtrusam, quorum plenae sunt sapientium voces, plena librorum volumina. Decreta divina. Episcopus Posna niensis Zbąscium invasit. 22 §. 1 Cap. Maiores. Quanquam procul positis decretis, quae apud nos valorem suum amittunt, Deo in subsidium adcito ita procedendum foret, ut ille solus in veteri testamento decrevit. Iussit Levit. 24: Educ blasphernum extra castra et lapidet eum populus omnis. Id Elias (3 Reg. 18.) executione coronans, elocuLus populorum ducibus: Apprehendile prophetas Baal, quos cum apprehendissent, duxit eos ad torrentem Gison et interfecit eos ibi. Gur ergo nos haereticis in Polonia similiter non faciemus ? An non prophetae Raal, an non blasphemi, an non scribunt publice contra religionem catholicam verbi gratia Leodii ? Quid ille sonat contra P. Clementem liber, quid alter Ionae Slichtingi, quid biblia Polonica Radivilo nequam dedicata; quales ibi fallaciae! Quid inde? Impune totum. At retorques libros istos combustos Varsaviae in comitiis. Egregium facinus! Quid deliquit liber? Satius erat procedendum exemplo illius Episcopi Posnaniensis, qui ad initia translatae haereseos in Poloniam ex Bohemia, dum unus eques Polonus Zbascius in Maiore Polonia fovit quinque ministros Hussitas ob libros scribendos, invasit eundem et violenter cum libris raptis scriptoribus in medio foro Posnaniensi flammis expurgavit eosdem. Obloquuntur nonnulli, quod sit crudelis talis iustitiae processus. Fateor. Tunc ergo, quod maiores nostri (inquit Gelasius papa) Divina inspiratione cernentes, necessario praecaverunt, ut, quod contra unamquamque haeresim coacta semel synodus pro fidei communione et veritate catholica atque apostolica promulgasset, non sinerent novis posthac retractationibus mutilari, ne pravis occasio praeberetur, quae medicinaliter fuerint instituta. Non quilibet haereticorum ista capit, cur apud nos in Polonia tolerantur, quia homo, cum sit in honore, non intelligit; sed nos, ne pravis occasio praeberetur per ea, quae medicinaliter fuerint instituta: ne quispiam haereticorum in Polonia resideat, non retractemus; cum his, qui sunt hic, sic procedamus, uti patriarcha ille Abraham cum Ismaele et matre eius: eiecit utrosque propterea, quod illusisset Ismael Tsaaco, vero haeredi; eiiciamus et nos haereticos cum religione corum et iam nobis amplius, qui sumus veri haeredes christianitatis, non illudant.

STANISLAI TEMBERSKI Exempla pia. ln comitiis plus potest haereticus unus quam 1.000 Poloni Catholici. Ep. 259. lta fecit Gregorius papa Agnoitis in Anglia, ita Valentinianus imperator Manichaeis Romae, ita Theodosius, qui eorum bona confiscavit, ita Constantinus Ario, Marcianus Dioscoro, Eutycho et alii aliis; sequamur istorum vestigia, commodum et propitium coelum, sidera! Rex facilis, senatus non impius : tota nobilitate id exoptante feliciter terminabimus factum. At occurite in terras animae et coelestium manes! Consideravi et trutinavi in comitiis frequenter, dum unum atque alterum os haereticum, falsa dogmata defendens, plus operatur, quam mille ora nostra tum catholicorum. Quinimo et hi, ad quos pertinet, tanquam mercenarii. Venerunt mihi in mentem Hosii verba: »Nescio, quomodo, cum aliis in rebus animi satis habere videamur, ubi Christi causa agitur, quae sola pertinet ad nos, labascimus, nec in ea tuenda viros nos praestare audemus«. Scilicet (ut cuidam Cicero) viri fortes satis- facere 1) videmur, si horum tela et furorem videmus. Angli infensi Catholich. Qualis pax, quam Deus non habet? lusultant haeretici Polonis, quod patiautur eos. Quid obstat per Deum! An Deo non est nobis opus, si eum ex cordibus amandavimus ? An fortasse in Regno nostro diabolus obstruit ora catholicis, quod non adeo vitam et pristinam religionem et eius iura tueri audent, sicut haeretici ubique locorum impune vagari et dogmata sua impia disseminare ? An atheistas sequi malumus? Si sic, tunc abbreviabitur cura divina et vomere nos dein incipiet, quoniam nec calidi nec frigidi. Mehercle, potens de lapidibus suscitare filios Abrahae, Polonos fortasse minus curabit, quod Deus non permittat. Si itaque, Ordines, ad vos sermonem meum converto, et pro Deo et pro religione orthodoxa integri et pacati manere percuphnus, ita nobis est procedendum, uti intimavi. Nam et illi ipsi ita cum nostris procedunt in Anglia temporibus his, quod ego Leodii inter spem et metum residens palpavi, ubi gravius, quam Henricus VIII, excusso iugo in Deum, ecclesias, catholicos saeviunt, a bonis, fortunis procul pellunt. Inquiunt nonnulli scrupulorum disseminatores: Propter pacem, propter paeem, ne Respublica turbetur, subsistendum. Sed quae est ista pax, dum ipse solus auctor pacis, qui dat pacem in diebus nostris, pacem et quietem non obtinet? Funesta nimis exempla non dicam legimus, sed videmus, ubi mota haec anchora, et non simul turbata Reipublicae navis. Infida profecto (uti observavit Lipsius) inter nos illa quies est, et videmus, quam in omni occasione, ut in comitiis, in iudiciis, in bellis, imo in electionibus principum inter se dividamur, atque contra fratres armemur. Iam dissidentes non mutabunt pellem neque nomen, sed semper erunt dissidentes, maxime apud nos, ubi est libertas uti credendi ita errandi, quam nos ta- 1) W powyższym miejscu pozostawiony pusty odstep, wskazujacy na brak kilku wyrazow. Jakich, wyjaśnić nie umiemy. Zdanie całe (począwszy od „Scilicet...") jest przydatkiem autora pisma, a nie cytatem z listu Hozyusza, którego liczba porządkowa wskazana na marginesie. (Por. w dziele: „St. Hosii Operum T. II, Coloniae 1584" na str. 542 list CCLIX: „Petro Myszkowski Episc. Cracov".).

ANNALIS 16 48. 69 Theodos. in epia. pag. 20 et 21. Beza. men laxatam habere non debemus permittere. Etenim libertatem conscientiae permittere, sinere unumquemque, si vellet, perire, diabolicum dogma est iuxta asserentem postremi nominis haeresiarcham, Theodorum Bezam, qui, ubinam talis libertas inveniatur, nostram Rempublicam adstruit, inquiens: Et haec illa est diabolica libertas, quae Poloniam et Transylvaniam hodie tot pestibus affecit ac infecit, quas nullae alioqui tolerarent regiones. Non toleremus et nos, ne nobis ipsi haeretici, ut iste, amplius illudant. Invaiida confoe- deratio haereti- corum. Iila nos confoederatio haereticorum in anno 1573 neque Regem nostrum ligat, quia haec uti in principio vim legis non habebat, non suo modo lata, ita tractu temporis convalescere non potuit. Videantur protestationes et ecclesiastici et equestris ordinis a viris eximiis factae, videatur admissio earum die Iovis 10 mensis Septembris anno ut supra Parisiis facta, quandoquidem ita obloquitur textus: „Quamoquidem protestationem Nos, Henricus, Dei gratia electus Poloniae Rex, suscepimus et admisimus profitemurque ad perpetuam rei memoriam Nos per huiusmodi iuramentum, a nobis praestitum, etiamsi quocunque colore vel ingenio interpretatum fuerit, nihil cuiquam, praesertim vero statui et ordini ecclesiastico eiusque iuribus et iurisdictionibus tam spiritualibus, quam saecularibus [quae omuia firma et immobilia perpetuo esse volumus] nihil [sic] derogare velle vel unquam derogaturos, verbo regio pollicemur et iureiurando nos obligamus". Sigismuudus I inhibet perigri nationem iuveu- tutis. Bonus zelus subsidiatoris. Encomiu professo- rum Cracovien- sium. Eapropter non obstante hoc regio iuramento audacter rem agamus ac ordiamur; qui patietur angustias, cedet omnino. Non a multo tempore gaudent apud nos indigenarum encomiis; dum enim ad initia lutheranismi iuventus Polona visitare coepit Lipsiam, Vitembergiam causa studiorum, redibat ad domesticos Lares aut haerese infecta aut catholicismo frigide ac tepide observato. Attamen et protunc interrupta illorum fuit haec prava possessio. Sigismundus namque I prohibuerat, tum temporis regnans, ne tendatur ad iila loca gratia studiorum, quo facto ad tempus obstruxerat his malis viam terminos Poloniae occupandi. Post haec ob insolentiam nostrorum, ob vicinitatem regionum infectarum et ob commercia maris Balthici, iutheranismus, imprimis tandem calvinismus, tanquam expansis velis in hoc amplum Regnum currerunt. Si itaque per modum hospitum apud nos diversati sunt, habeant gratiam, tanquam usi alienis, iam vero ad hiemem futuram alio conseminationem tractent, quia non habent hic civitatem manentem, etiamsi nobis aliquando sanguine foret certandum; quod brevi fiet. Non indigemus nos mercatoria fide, non professoribus Vitemberga petitis; abundamus nostris Cracoviae, quanquam illis non ita copiose, uti Lutheranis, stipendia proveniant, imo vero nihil Republica conferat. Vivunt in paupertate, non ambiunt villas alienas neque eripiunt eas violenter, quinimo nobis ipsis proprium panem in necessitatibus exdividunt, quem nuper meus patruus in villulis eorum cum militibus degustavit.

STANISLAI TEMBERSKI Quae gratitudo. Verum enimvero qua gratitudine triumphat ista Academia? En ecce vix lacrimis (ob filiorum suorum in coemeterio patrum Franciscanorum crudeliter interfectorum casum anno superiore) detersis, nunc denuo, quod aliquot oirculi vitrei in fenestris sint fracti in domo Lutherana, filii ipsius capiuntur, tunduntur, premuntur, incarcerantur, ad supplicium capitis damnantur. Per Deum, introspiciamus serio, Ordines, ne amplius ob leves admodum causas polluatur sanctuarium istius Regni sanguine catholico. Non irritemus ultra iram divinam eamque Regno nostro acceleremus per blasphemias clandestinas, per caedes et latrocinia publica. Iniurias studioso- rum Deus vindi- cat. Rebellio Cosacica. Orichovius in Annal. Scimus, quid subsecutum erat memorabilem illam cladem eorundem scholarium tempore Augusti, dum ex Polonia abierant (quo facto maiores nostri asserebant nihil miserabilius quidquam in Polonia accidisse hominum memoria): dimidium arcis Cracovicae combustum, uti res oculis protunc subiecta, post ut continuari mala et alia ex aliis gigni ac nasci viderentur! Tartari invaserunt Russiam, qui qua crudelitate transierunt illam regionem, refricare memoriam dolor vetat. Sentimus et sentiemus brevi poenas condignas post recentes ipsorum factas impune caedes. Verendum et nunc esset, non frustra enim inquit, quanquam adhaerescens non leviter pravitati diabolicae, scriptor: „ Atque dici memini nullam rem ab hac caede in Polonia bene adhuc et feliciter evenire nobis, daturamque huius caedis poenam Poloniam viri sapientes augurantur, quorum divinationem assidua, quae patimur, mala approbant". Satius eiiciamus ancillam et filios eius, ut filii nostri in quiete haereditate gaudeant; impossibile enim, ut scholaris Lutheranum aequabili animo ferat, dum de fide coortam disputationem per impossibile ad Baroco deducta argumentatione caedibus terminat. Patroni Reipubhcae Ordines. AUoquitur Ordines Iam nunc inaudivi motam esse per viam appellationis causam academicam, matris sanguinem filiorum suorum vel potius vestrorum vindicantis, iamque agitanda est aut in tribunali Regni aut coram vobis in facie pubhca Regni. Rescinauntur decreta, violantur privilegia, ad quem confugiat illa, non videt, neminem habet patronum exceptis ordinibus. Vos enim in hoc Regno honoris et dignitatis suae patronos instituit Respublica, vos custodes legum et maiestatis auctores deputavit. Proinde rogatos esse vull Ordines, ut vestram auctoritam avitam et senatoriam severitatem reassumatis ad dignitatem Reipublicae et libertatem eius defendendam. Eripite Academiam ex istis laqueis, quibus illam nescitur quod fatum Reipublicae implicavit. Non excitetis moerores isti seniculae, dolores doloribus addentes, ne forte deducatis canos eius ad inferos, non statuto Beniamino, qui si aliquid deliquit, non sit sanguis eius super vos et super filios vestros pro tali merito. Nec Deus ipse vult perire animam suam, sed retractat, ne penitus intereat, qui abiectus est. Loquor ego deiici ad Regem, si quomodo faciat Rex verbum ancillae suae, ut liberet eam de manu omnium,

ANNALIS 1648. 71 qui volebant de haeredite domini delere filium eius. Sicut enirn 2 Reg. 14 c. angelus Domini, sic et Dominus meus Rex. Vos tantum nunc velitis eidem hoc subsidium unanimiter praestare, ut illi iste filius reddatur; illa porro decori vestro, famae vestrae, dignitati Reipublicae et necessitati providens, filios vestros in timore Dei, in moribus optimis enutriet ac educabit. Quod vo- bis, mihi eidemque apprime exopto. Tam bonum subsidiatorem non elusit par eventus. Etenim iudices tribunalis Regni meritis incarcerati studiosi consideratis, decretum castri sanguineum et ferme legem Draconis olens cassarunt poenisque debitis officiales castrenses percusserunt, sed in voto eliberationem e carceribus studioso indemni adscripserunt, magno furore subsecuto instigantium, patronorum fidissimorum ad partes Lutheranas etiam mori cupientium, etiamsi diabolus sit extracturus animas e cadaveribus ipsorum. 0, degenerem sobolem, decore ac memoria indignam, dabit Deus et vobis metam inextricabilem! Utinam sim vates falsus! Prodiit et aliud scriptum, sed criminosum aculeisque ingratitudinis plenum contra Academiam, quod propterea inserendum isti volumini censui, ut malevoli hominis sera posteritas damnare possit linguam procacem ac temerariam. Talis scripto appensus titulus: Querola filii in et contra Academiam. Mordax et cri- minosum scrip- tum contra Aca- demiam. Quanquam te toties iniustam novercam agnovi, nolo tamen dignitatis tuae denegare titulum, o Alma mater, ut intelligas meam contra te querelam non ita ex calumnia verborum, quam ex iniuriosa oppresione proficisci. 0 tempora, o mores! unum tibi, mihi alterum applicandum. Non diffiteor ingratum filium, qui matrem accusat; ast impia mater, quae filios opprimit. Attamen non sis opinionis istius, quod te accusem ; audiam prius consilium Ciceronis, uti in poeseos schola didici, ex 3. Officiorum. Obsecro te, ne id facias. Mirum est tibi, cur non solus personaliter, ore ad os, uti filius ad matrem, sed cum scripto progrediar. Bellua multorum es capitum, omnia te adversum spectantia, nulla retrorsum. Quoniam igitur, quidquid agis, totum fit in opprobrium tui, non succenseas, quod id inter me et te extingui nequivit, ut ille adversarius tuus alioqui verbis et calamo potens abstineat ab eo, quod praeparaverat; scio enim, quod te magis exarcebaret, quam melioraret. Sed ne sint suppensa cogitata tua, quaedam obiecta, ex illo deprompta, tuis oculis obiicio. 1-mum. Dolet adversarius, quod illi innocenter et, quod magis, impune occisi sunt: sed iste dolor, uti pensitavi, occasionalis. Hoc ille tamen fert aegerrime, quod tu vulnera vulneribus addas, nec est, qui mederetur, et si aliquis integer a vulnere evasit, tum illum fama spoliatum cum proscriptione carnificibus ad arcem remittis. Quam gloriosum sapientiae imperium, quod tibi et carnifices obediant! Non tale Plutarchus olim intellexit in praecogitatine T. Flaminii: Imperium nihil est, nisi patrocinium. Guperem ego doceri, quid ad talia sentit ille tuus gloriosus rector Naymanus, cum videt te illos, quos ille e carcere eliberaverat, denuo carceribus intrudere, causa quorum ille solus arcem et

STANISLAI TEMBERSKl castrum visitabat. Tu illos inibi deducis, quorum causam in comitiis llle promovebat; tu illos inibi statuis, quorum ille statuitionem inpugnabat. Existimo, quod ille psallat coram Deo: stulta sapientia, ratio stolida. Egregiam porro laudem et spolia ampla refers, quid scilicet ille potuit, ut congregares, tu, ut disperdas. Sentisne? Absurdum est iis imperare velle, quos tueri non possis, — allocutus quendam Cinicus. At retorquebis, quod non habeas accessum ad ordines Regni; noli mentiri! Grepabas nuper per Kosuccium (ut illum nominas) in deductione memorialis, quod privilegia Academiae sunt privilegia Regni, iura eius iura Regni, et — ni fallor — in sublatione defensionis, per eundem, quamvis nomen eius subticueras, allegasti constitutiones anni 1562, quod ad Academiam Regni ordines habeant ius etiam quoad defensionem! Gur ergo eosdem non requiris, dum tibi iniuriae multiplicantur? Loqaere potius nunc: Non est nec est, qui consoletur eam ex omnibus charis eius, quoniam amici eius adversum te steterunt. Si ergo nequis defendere ipsa, saltem amplius a turbis desistas vel, si cupis in observantia retineri, audi igitur Senecam. Ita legum praesidem civitatisque rectorem decet, quamdiu potest, verbis et his millibus ingenia curare; transeat deinde ad tristiorem orationem, quae moveat adhuc et exprobret, non statim ad satellites, quia et hi non sunt tui famuli. 2-dum, quod in te adversarius execratur: iniquitas in iudicando. Addiscent illi, qui postea occupabunt subsellia iudicatun duodecem tribus, egregium processum iuris, inprimis antequam innotuerit factum publice ad valvas diffamare, non inquam infamare. Itane procedunt opifices? Non mirum, quod ita procedatis, quia vester s. Thomas neque Aristoteles somniavit de processu iuris; sed non absonum esset advocare in talibus Iustinianum, quum iudex sine iure consulto similis est indici libri. Certum est exultare studiosos, quod neque bedellis permittas eos personaliter citare, quia et hi nequam caudas arrigunt. Sed dabit Deus his quoque funem, Optant et id illi, ut recta ducantur in carcerem, non praesentati iudicio, quandoquidem nihil licet eloqui, sive nocens sive innocens fuerit. Patiens o Divum parcas, et nos infelix pepulit amor. Libens, video, accipis o Alma Mater, dum tibi serviunt in timore; certum, quod metus coereeat, plus tamen potest amor; sic etiam Lacaedemonii factitarunt, de quibus Isocrates in oratione sociali (Latine tibi referam, quia apud te vix Graecae limen attigi) ne Leutricam illis cladem sed superiorum temporum iniurias exitio fuisse [dixit]. Gloriabantur orbem coram se tremere, et ecce metus est res periculosa et gradus ad interitum, uti Ennius testatur: Saevitia gignit metum, metus odium, odium insidias, insidiae interitum. Quod et Gicero ab eodem mutuatus, quanquam aliter: Quem metuunt, oderunt, quem quisque odit, periisse expetit. Grediderim, quod in votis habeant studiosi, ut iterum patres lesuitae doceant, nisi tu noras Proteum Virgilii, quae sint, quae fuerint, quae post ventura trahantur. Sed tu, quandoquidem te concernit, scias, quomodo liberos libere tractare, quamquam mihi obtrudas iuramentum. Iuravi, sed. non in servile mancipium. Video, ut tu iuratos aestimas. Si magnus ille Petricius revixisset, puderet ipsum Horationarum odarum, qui in Politica sua

ANNALIS 1648. 73 posuit, quod iuventus academica omnia virtutis amore facit. Nunc tu adigis ad iuramentum et nescis, an factum negatur, etiam enim formidine poenae falsa iuramenta proveniunt. Ego non sum easista, sed hoc vocabulum in vanum frustra polonice sum interpretatus. 3-tium, quod adversarius obiicit: disordo in Academia. Et his iam alienam intertexuit causam, quam ego relinquo, cum ad me non pertineat. Id tantum non omittam, quod pro lemmate tibi eo in loco applicavit. Nec mihi nec tibi, uti mater s. Petri. Ego pro mea parte id adferam, quod in comitiis Varsaviae 1644 de ordine Academiae dictum. Prodierat scriptum Anonimi ante comitia de damnis Reipublicae ob usum alienae monetae, et de modo ablegandae; unus senator persuasus eo, inseruit pro hac parte punctum, alter extracto e sinu scripto legit et trutinat illa verba: Disordine Polonia stat, et subintulit ex anagrammate auctoris, quod prodierit ex Academia Gracoviensi et adiecit illud Horatii: Si vis me flere, flendum est tibi prius. Instituant dni academici prius apud se ordinem; nos etiam in Polonia instituemus, quandoquidem ab illis docemur. 4-tum, quod adversarius obtrudit et hoc novitatem olet: Abusus potestatis, quod nihili aestimetur magister, baccalaureus, studiosus. 0 mea mater, quid operae haberes, si istis indigeres ablegatis aut dissipatis. Hi sunt termini relationis tuae. Revoca tibi illa dicteria charilatis plena, quae linguis Angelorum loqueris, velut aes aut cymbalum tinniens: Mendice, barde, latro, nequam, furcifer. Expediret mihi tecum sermocinari more D. Hieronymi cum Luciperiano in persona Ecclesiae: Meretrix sum, sed tamen mater tua sum; ita et ego mendicus sum, sed tamen filius tuus sum, quanquam id non me laedit, siquidem a pari non fit iniuria. Ast mala avis, quae suum nidum cacat, et forte omne Regnum in se divisum desolabitur, cum dividetur per disparata. Mendicus non mendicus, quod tibi non cupio, hoc nunc, o Alma Mater, a me misello mendicello propria manu scriptum excipe, post habebis typo ad Ordines Regni, si opus fuerit tibi in auxilium [edere], quandoquidem tu sola nihii attentare audes. Quod si aliter tibi visum fiat, sit tamen. Replicatio boni et grati filii in persona Almae Academiae contra querelam ingrati filii. Ambo sumus unius matris, fratercule, sed tu nescio sis qualis aut suppositus aut degener, qui audes matrem persequi, nondum istud edoctus, quod ad iudicium non erat fas parentes trahere, multo magis criminosa lingua carpere matrem, quum et nomen ipsum maternum omnis nos admonet pietatis. Quod ergo, mi Cato Gensorine, fundamentum tuae querelae? Quatuor in tua scheda reperio: 1. Quod eam agnoveras novercam. 2. Quod bilem habeas contra eius conscriptionem. 3. Quod scholares, baccalaureos, magistros non veneretur. 4. Quod non habeat inter se ordinem. Gupio laconice omnibus respondere. Primo: quod eam agnoveras novercam. Quam ob causam? Aut fuisti bonus, aut nequam. Si bonus, inique criminaris matrem, quod in te persecuta sit virtutem, quae omnes bonos ad omne Temberski, Annales. 10

STAtftSLAI TEMBEESKI Grati educationis Episcopi. bonum et ad homines ducit, ut illorum virtus ac indoles ecclesiae Dei et patriae ministret. Gloriatur inde, dum plurima subiecta digna potest publico bono subministrare. Artis opera eondemnat artificem. Testari possunt id ipsum aevi moderni viri, quorum plurimi in utroque statu tam spirituali, quam saeculari lucent, qui ab istis initiis profecti sunt ad hominum lucem et existimationem, qui Academiam non novercam vocant, sed Almam Matrem et altricem fidelem. Testari possunt et praeteriti saeeuli lumina Reipublicae, ut magnae memoriae Laurentius Gembicki, Archiepiscopus Gnesnensis 1), qui Ciceronem et eloquentiam, qua ad vitae suae terminos clarebat, hausit in Academia; testis magnus ille Tylicius, Episcopus Cracoviensis 2), quem ad mortem minime pudebat dulcia pisa manducasse in contubernio Iagelloniano Pauperum nuncupato, quam gratitudinem testatus est uti superstes clementi Academiae protectione, ita post fata fundatione liberali; testis magnus ille Stanislaus Lubienius, Episcopus Plocensis 3), qui contubernium philosophorum insigni provisione dotavit. Item Illmus Andreas Noskowski, fundator eiusdem alumnatus. Testis Ulmus Iacobus Zadzik, Episcopus Cracoviensis 4), cui iucunda erat memoria contubernii Ierusalem nuncupati, quod expressit insigni liberalitate, ut eorum popularium exstaret memoria perpetua. Testis Illmus Archiepiscopus Leopoliensis, Demetrius Solikowski 5), qui quasi alter Lycurgus aut Saleucus propria manu statuta alumnatui Ierusalem conscripsit. Testis Ioannes Zamoyski, magnus ille Polonus Hercules, qui fundationem ad collegium et ad contubernium Hierusalem applicavit. Praetereo alios plures remotioris saeculi viros, a quibus Academia Cracoviensis non pro noverca, sed pro matre carissima reputata, cui et in vita et in extremo vitae periculo gratitudinem et amorem inscripserunt. Mi frater iunior, ut ediscas gratus esse, adferam tibi rarum actum et dignum exemplum memorandae gratitudinis in Illmo Ioanne Solikowski, Archiepiscopo Leopoliensi, qui in testamento, actis gratiis parentibus pro diligenti educatione, praeceptoribus academicis agit gratias, ut Adamo Lascensi, Ioanni Wierzbicki, Lucae Cieszkowski, Benedicto Ketarski, Iacobo Gorski, Bozantino, Sadkovio, Alberto Novicampiano et in eorum personis Academiae universae. Tibi tantum hoc corrupto saeculo noverca. Nec iniuria, quia in subiecto est vitium. Ita et araneus, quidquid boni arripit, in venenum mutat, ita et vespa ex bono melle aculeum in apiculas acuit. Humores te malitiosi, miselle, invasere; expurgandum helleboro caput. Sincerum est, nisi vas, quidquid infundis, acescit. Non poteras igitur, o Alma Mater, uti bono filio fieri noverca, qua nulli eras, cuius affectum in se tot illustria loquuntur testimonia. Si fuisti nequam teque punire voluit, cur disciplinam salutarem vertis in odium novercale? Oblitus es illius, 1) Piotr Tylicki był bisk. krak. w latach 1608—1616. 2) Gembicki W. był arcyb. w latach 1615—1624, 3) Łubieński był bisk. płock. w latach 1627—1640. 4) Zadzik był bisk. krak. w latach 1634-1642. 5) Jan Dymitr Solikowski był arcyb. lwow. w latach 1582—1603.

ANNALIS 1648. 75 quod in schola poeseos tractans, uti te asseris fuisse, abiecisti. Blanda malos matrum facit indulgentia natos, blandulos tantum et comedulos matres lactant et inordinato strangulant amore. Didicisti iilud emblema: In simia caecus amor prolis; porro Academia non adulatione molli, sed auctoritate gravi id, quod vituperandum est, coercet et obsistit insolentiae, quae quanquam saeculo corruptissimo, ambitiosum extulit caput. Si tibi id grave videbatur, quod insolentiae cornna sint humiliata, sed aliis ad exemplum valde fructuosum, qui nolunt desistere a vitiis, nisi formidine poenae. Ita bonus pater M. Aurelio dixit: Ego te, fili, malo Romanum honestum esse, quam Phoceum male moratum. Ita apud Terrentium parens alloquitur fiiium: Non si ex capite meo sis natus (ut aiunt Minervam esse ex Iove), ea causa magis patiar flagitiis tuis me infamem fieri. Non habes itaque causam, cur eam appelles novercam; prius flagitia tua edissere. Secundo: conquereris proscriptionem, iubes defendere impune occisos. Si tu proscriptionem non promeruisti, quid obest tibi proscriptio, quae est concessa a Republica Academiae, quae est prohibitio malitiae, quae potest prodesse malo, si eum in ordinem reduxerit, bonum autem praeservat, ne corrumpatur. Lege Senecam, cuius te lectorem gloriaris, lib. 2 de ira cap. 24, ubi inquit: „Aliae res sunt, quae et nocere non possunt, aliae, quae et nolunt. In his erunt boni magistratus, parentes et praeceptores et iudices, quorum castigatio si accipienda est, quemadmodum scalpellum et abstinentia et alia, quae profutura, torquent. Punitus es (loquitur Seneca), cogita, quare? in consilium nostrum de vita nostra mittamur; si verum nobis dicere voluerimus, pluris litem nostram aestimabimus". Supponendum semper grande delictum, cuius ultima poena Academiae proscriptio. Quod prohibearis tumultus excitare, in alienis aris fidem quaerere, aedes devastare, id tibi displicet. Qualem te exhibes apostolum! Non vult tales pati Academia, cuius studia pace florere debent et conservari, quae loquitur ad te: Non patiar me tuis flagitiis infamem fieri, neque ingenui, qui vident, qua de causa directi sunt in Academiam, id tibi dissimulabunt, aut encomiis efferent ad sidera. Scisne, ut Regni, ita uniuscuiusque recte coetus congregati binae sunt columnae: poena et praemium, in quibus universa vita sustinetur hominum. Etenim ubi boni et mali paritate gaudent, quid boni et fructuosi sperandum? Male itaque iste adversarius Academiae tuus amicus conquaeritur de praescriptione, cuius terror ad paucos, formido ad multos. Si vituperas poenam in delinquentes, vitupera etiam et patremfamilias, qui paleas segregat a granis, vitupera vigilantem hortulanum, qui lupos aut stolones a fructuosis plantis amputat, vitupera et sagenam Dominicam, ex qua elegerunt bonos pisces in vasa, malos autem foras miserunt. Sed non vindicatis innocenter occisos. 0 amator innocentiae, quis scit, an non tu induxisti eos ad istam scenam, ut hostia tibi grata, invidiosa Academiae caderet? 0 zelus inordinatus, quilibet assequetur, unde ista commiseratio et in quem finem, quia consequi non potes, quid intendis, nisi permisceas. Hic Academiae flagitiose imponis, quod illa tuos carnificinae tradit; oportet producere et convincere testimoniis, non criminari

STANISLAI TEMBERSKI malitiose, nisi tu forte alibi carnificis vires evasisti, quinimo vetat Aeademia, dum tumultus exoritur, professores et sacerdotes ad sedandum cum periculo mittit, contubernia, scholas obseratas tenet (quod ego nuper agnovi) et in vestibulo exstinguit incendium. Mittit ad iudicia Regni, uti et nunc cum magnis impensis tuetur alienam insolentiam. Et quemadmodum palumbes ut pulli eius molliter et in calore nido foveantur, ipsa sibi deplumationem facit et a frigore nonnunquam perit, ita Academia et professores omnes fortunas in pauperes studiosos de demenso suo substrahentes largiuntur. Testantur novi alumnatus a professoribus recenter fundati, ita ut unusquisque fari possit: Non mihi, sed ecclesiae, sed patriae omnia mihi subiecta ad usus instituo publicos, si etiam aliquis, quanquam in paupere et laborioso cucullo academico per gradus graditur, tamen eum mater fame non perimit interea in omnibus officiis et locis extollit, ita ut sibi gratuletur; tonsionibus pressuris expoliti lapides suis coaptantur locis. Tertio: Adversarius nostrum vituperat in Academia ordinem. Et quis scit, num sit solus bone ordinatus! Nescio. Loripedem rectus derideat, Aethiopem albus. Vides, vult te Academia in rectam virtutis viam ordinare et tu cum assecla damnas poenas, quae ordinem faciunt, secernunt bonos a malis, ne totus grex pereat unius prurigine porci. Relinquat igitur Academiae ordinem. Venit lupus ad caulam inter arietes et inquit: 0 miselli, quam malus ordo inter vos, et cum coepit ordinare unum post alterum. vix unus aeger et claudus ordinationi eius superfuit et societati. Vides haec decora, lumina coelestia! Et ibi sunt deliqnia et motus anomali, et tamen in eo ordinato disordine nulla stella, quae nonnunquam retrocedit, cadit. Quod apud te sonat disordinem, ordinatissimum est. Nec mirum, quod obliquum sit iudicium tuum; ita enim stultus autumat, quod stellae gressum cancerinum exerceant, caecus non potest de colore iudicare, neque sus piperis saporem novit. Fortasse iste adversarius perfectior est, quam D. Paulus, qui ad Romanos inquit: Sentio legem aliam in membris meis repugnantem legi mentis meae. Optima Respublica tantum in voto est, ut Arist. 4 polit. 7. docet, ferenda tamen est, qualis haberi potest. An perturbatio est materia virtutis? Adversarius vult partem minimam esse ordinatissimam. En tamen Academia in eo disordine (ut videtur adversario) tertium iam inchoavit feliciter saeculum, neque tamen de ullo triumphavit, et licet magis opprimatur ab eis, qui ipsi male volunt, eo magis crescit, floret, augetur. Quilibet attendat suo ordini, eiiciat prius de oculo suo trabem, postea festucam arguet alienam. Et tu, mi frater, cum tuo adversario non sis talpa domi et postea lynx foris. Qualem ergo ordinem requiris in Academia? Statuta propria habent, quibus parent; gradus proprios habent, ad quos nonnisi per labores et merita (non per favorem, sicut alibi) ascendunt, praemiis invitantur ad bonum, poenis coercentur a malo. Debet unusquisque tanquam per Syrtes, per saxa, per ignes tendere ad locum, quem sibi proposuit, quietem non habet a laboribus et in senili aetate vix in sepulcro. Hoc ipsum probabis (si apud te veritas locurn habet), dum vidisti non ita pridem seniculum unum

ANNALIS 1648. 77 R. Mathias Blosius» S. T. D. in cathedra mortuum 1); cui talis mors displicet, isti displicent omnes virtutis progressus. Quarto: Displicet adversario abusus potestatis, quod Academia studiosos, baecalaureos, magistros male tractat, et hi sunt eius relativa. Intellexi, qua de causa et qua intentione contestaris tale patrocinium. Leo cum apro dimicabant, vultures a longe spectatores erant, ut aliquid ex victo possideant. Interim illi amici facti, vultures spe sunt delusi. Sic vis status academicos committere, ut quispiam in turbido facilius piscari possit. Disce non esse hunc abusum potestatis, sed experimentum alienae virtutis. Ita etiam maiores iunioribus faciebant, et hi rursus similiter inferiores dirigent. Qui in metu vivit, in virtute moritur. Lacedaemonii (quorum tu meministi) plagis veram prolem experiuntur, aquila sole, Psylli serpente, Academia tolerantia et patientia. Volve Rupertum in Eccles. C. 2, ubi inquit: „Multi philosophi neminem ad disciplinam admittebant, nisi patienter omnibus se subiiceret tolerandis". Academia porro non agit ita cum suis subiectis, nisi stateram transiliant honestatis, ut illos floccipendit, quorum alios plerosque etiam de suo fovet, alios in loca et fortunas collocat, alios ad cathedram promovet, successores faeit et creat. Mi pater Clemens, quanquam gestes et alas magnam barbam, etiamsi sis imberbis, quisquis es, disce Academiam scire aestimare suos. Scit illos ducere ad probitatem; id tibi displicet, quia in Academiam ut hostis es ingressus et fortasse speculatum. Ceterum, mi frater, unde tibi obtigit ista commiseratio supra aliis? Matrem infamas et tu cum filiis eius conversaris, sociaris; istis condoles et istam strangulas! Vocas matrem belluam multorum capitum (et tu solus ambustam redoles hydram) et tamen illius prolem prosequeris! Non es tu istius Almae Matris filius — ipse te propalasti — sed illius, cuius lemma adducis, quae persequebatur bonam et veram matrem, vociferans ante tribunal Salomonis: Nec mihi nec tibi, sed dividatur. Quod promittas ad Regni ordines typis mandare, sicut auctori novo, recenti flagro et firmo mandabunt compensare laborem, vel ne comminuantur ossa, linguam cruentare; sic obstruetur os loquentium iniqua, quando non fiet, sicut tu vis. Typus est modus facilis. Nihil est facilius, quam alios iniuste et invidiose criminari, praesertim illi, qui est laxatae parum conscientiae (quod tui iuris est), modo id tibi bene eveniat. Tibi, Alma mater, ut verus filius tuus, ex meo officio opto, florescas in omnes aeternitates. Quia vero tuus adversarius in felices tuos circa bonum publicum promovendum progressus perspicibiliorum beneficio fretus invidia conspicit, tu, conscia probitatis maledici conviciatoris, non cures maledicta: in se enim spuit, qui spuit in Olympum. 1) Maciej Blosius (Bloski) wymieniony jest w Ks. promoc. Uniw. Jagiell. jako dziekan wydziału artystycznego pod r. 1605 (Muczkowski: Lib. promot, str. 262—3), podobnie pod r. 1609 (Tamże, str. 269), wreszcie pod r. 1634 jako doktor i profesor teologii, dziekan u św. Floryana i podkanclerzy uniwersytetu (str. 300). Wiemy o nim skądinad, że był autorem kilku pism treści teologicznej, wyd. między r. 1617 a 1628.

STANISLAI TEMBERSKl Talibus scriptis prodeuntibus superior potestas academica excitata ratione studiosorum interfectorum causam revivificat et subsellia debita quaerit. Sed Palatinus 1), fautor insignis dissidentium, gloriatur, quod post curiam decretum in academicos fuerit obtentum in contumaciam, quandoquidem Grodnenses termini variabantur propterea, ut insidiis haereticorum, qui aperte nihil attentare valent, clandestinis implicarentur. Remedium con- tra haer ticos triumphans. Wonieiscius doctor interponit se. Placidus Carmelita parles Falatini et per obliquum haereticorum agit per litteras, per alloquia, terret Academiam et rectorem, iam iram, iam benevolentiam Palatini interponit, ut imprudentis academici causam relinquant. Rector Academiae coram domesticis rem male defensam exponit, professorem requirit, quem ante cum suis consiliariis condemnaverat. Ille, artem celans suam, renuit vererique se, ne fulmen poenale in eum erumpat, circumfert. Iuristae vocantur, consilium requiritur, sed, ut Gorscius prolocutus, non habebatur domi. Tandem professor, commiseratione rectoris ductus, adit eundem, modum decreti, si quod est, tollendi edisserit, nimirum ut protestatio formetur contra decretum latum et contra male obtinentes haereticos idem, quod debitae innotescentiae academicis non fuerint intimatae, quod clandestinis terminis, variis dilationibus adhibitis usi sint haeretici, quod extra Regnum evocati academici ad causam attendendam, quod Cancellarii Regni iudicio non subiaceant, sed S. R. Maiestatis subsellio aut ordinibus subsint. Qua de causa appellatio protestationi adiecta ad comitia Regni, aut inter causas relationum, quibus Serenissimus praesidere solet. Rector, consilio approbato, negotium exequitur, quod dissidentibus intimatur, qui refugiunt millenis vicibus ad Palatinum invigilantque suis malitiosis consiliis. Tandem primis diebus mensis Aprilis Matthiam Wonieiscium, medicinae doctorem, Academiae professorem 2), muneribus oblatis excitant magis ad partes eorum, quam Academiae inclinatum, hominem ambitiosum, minacem, abutentem saepius potestate rectorali in Academia, lucri cupidum et vanae gloriae, nobihtate quasi nativa gaudentem, quam per iura naturae habere non potuit, nisi eum Academia nobilitasset suis honoribus. Is rectorem saepius visitat, compositionem inculcat, redingrationem animorum laesorum insinuat, gratiam Palatini pollicetur. Pertaesus rector molestiarum compositioni subscribit istis, ut supra, conditionibus. Ceterum ille extenuavit caedem, impensas leviter taxavit summaque danda academicis generaliter in refusionem impensarum et satisfactionem occisorum ac vulneratorum florenorum mille ducentorum concluditur; academici vero mille trecentos triginta quinque florenos Polonicales exposuerant. 1) Wojewoda krakowski, Stanisław Lubomirski. 2) Woniejski Maciej wymieniony w Ks. promoc. Uniw. Jagiell. jako doktor medycyny i profesor pod r. 1609 (Muczk. Liber promot.. str. 269), pod r. 1622 jako doktor filozofii i medycyny i podkanclerzy uniwers. (Tamże, str. 287). Dalsze wzmianki sięgają po rok 1629 (str. 289, 290—1, 292, 294). Wiszniewski (H. lit. IX, str. 563) przytacza dwa dziełka medyczne Won., wydane w r. 1612 i 1615.

ANNALIS 1648. 79 Quietant academici 22. Aprilis. Rector fluctuare coepit ex parte compositionis, alii instabant, qui a haereticis ora ligata habebant, ut acceptaretur compositio et summa oblata cum compositione reconciliationis publicae, quae nescitur quo pacto est intermissa. Palatinus adiiciendum censet, ut consentiat Academia in eliminationem protestationis totumque processum causae, quod pars urgens obtinuit. Rursus adiiciendam requirit quietationem ab Academia in castro Gracoviensi idque iuxta schedam a parte adversa conscriptam dictante Wonieiscio doctore, quod vix non concessum. Sed tamen Academia quietavit dissidentes non admodum discrepante forma ab intentione adversariorum, idque in pervigilio D. Adalberti, patroni Poloniae. Vitellius rector moritur 26 Apri- lis. Ast vix triduo elapso moritur Academiae rector, admodum Rdus Iacobus Vitellius, s. theologiae doctor, canonicus Cracoviensis 1), vir de re literaria meritissimus, orator graecus, hebraeus, theologus, sacerdos rari exempli, qui non tam morbis, quibus obnoxius erat, quam dissidentium molestiis et angustiis a Palatino atque Episeopo 2) adiectis multifariam obrutus ultimam clausit diem; qui ultima die Aprilis in aedibus s. Annae tumulatus magno cum moerore eorum, quos pane aluit et quidem secreta eleemosina exporrecta, lum quos ad gradus diversos proprio aere evexit et ad fortunas media subministravit. Non oblitus ille Academiae, non patriae suae, Prevorscensis oppidi 3), sed ut in vivis, ita post fata loco illi et ecclesiae providit, bibliothecam suam in humanioribus scientiis coliegio Viadislaviano, cuius provisor sollicite fuit, pro usu professorum applicavit, in altioribus scientiis partem pro Collegio Artistarum, in sacra theologia utraque pro bibliotheca Domus Maioris verius Universitatis, universos autores applicavit, etiam alia suppellectili testamentaliter exdivisa ad pios usus applicanda. Quia vero et procancellarius erat Iacobus Vitellius ad laureas in Academia deferendas dignis ac idoneis subiectis, ante mortem functus est officio, admissis candidatis ad magisterium plurimis, quos renuntiandi magistros facultatem dedit decano artisticae facultatis, Alberto Łancucki, forma propria manu scripta, imo et oratione sua adiecta communicata eidem. Qui decanus paucis reclamantibus vicariam operam procancellarii pro debito exegit, callens uti verbis, ut nummis. R. Hercius rector. Ne autem Academia absque rectore gubernetur, electus in rectorem admodum Rdus Dnus Paulus Hercius, s. theologiae doc tor et professor 4), die funeris canonicatum Cracoviensem de more Academiae 1) Por, dop. na str. 18. 2) Mowa ciągle o wojew. krak. Stanisławie Lubomirskim i bisk. krak. Piotrze Gem- bickim. 3) Przeworsk, miasto w dzis. pow. łańcuckim w Galicyi. 4) Paweł Herz z Kurzelowa wymieniony w Ks. promoc. Uniwers. Jagiell. pierwszy raz pod r. 1626 jako dziekan wydziału artystycznego (Muczkowski: Lib. promot, str. 291), pod r. 1638 jako dziekan drugiego wyboru, kustosz opatowski i kanonik kurzelowski (Tamże, str. 306 i 308) i pod r. 1641 nadto jako dziekan u św. Anny.

STANISLAI TEMBERSKI ambiens iuribus pro se militantibus. Ast Episcopus Cracoviensis per subiecta Academica. eidem adhacrentia impedivit actum, volens gratificari canonicatu academico a. R. Ioanni Broscio, qui egressus ex Academia ab annis tredecem, suasu Episcopi in Academiae gremio mori expostulavit 1). Gregorovic. 5. Maii Canonicus Cracoviensis. Fuit et alter candidatus istius vacantis canonicatus, a. R. Sigismundus Gregorowic, s. theologiae professor 2), in quem plurimis votis suffragantibus sors canonicalis ceciderat, ast ille a. R. Hercii suffragio plurimis censuit cedendum, quia iam praepositus s. Nicolai erat sine regressu. Itaque die quinta Maii de more instituto conventu academico, instantiis episcopalibus reiectis, renuntiatur a. R. Hercius canonicus Cracoviensis, quem Episcopus Gracoviensis impietatis cuiusdam arguebat, quod seniculo praeceptori suo Broscio de artibus bene merito canonicatu isto non cesserit, uti discipulus magistro. Ast ille absentiam eius et labores interruptos opposuit. Discordia inter theologos. Interea Broscii senis incorporationem urget Episcopus, ut in Gollegio Maiori proprio loco restitutus exuvias fortunarum et corporis deponat. Fama enim erat, quod fundationem opimam esset facturus, quod collegii mensam tenuem aucturus, quod plurima bona introducturus, si revocatio eius et incorporatio concedatur. Obtinuit id importuna instantia Episcopi plurimis reclamantibus, quod locis suis moveri deberent ob senis incorporationem a multis annis abiectam. Sed conditio opponebatur, quod in sacra theologia non sit doctor, sed tantum medicus et philosophus. Ttaque Episcopus fauturum se seni in doctoratu promittit, quandoquidem licentiatus sit creatus die 2 Martii, quaestione praeclara subiecta disputationi de orientalis ecclesiae ritu et inoboedientia erga Summum Pontificem. Pupugit iste favor promissus ab Episcopo Broscio a. R. Sigismundum Gregorowic, qui etiam uti Romanus iam doctor in praepositura s. Nicolai egressus ex Academia, iam residens inter doctores locum ambiebat, ne Broscius locum priorem occuparet. Quare facultate respondendi ab Universitate obtenta, die 10 Martii in publicum theologicum ascendit suggestum quaestione theologica subiecta. Ast Iacobus Ustiensis, s. theologiae doctor, decanus facultatis theologicae, protunc s. Floriani praepositus 3), hominem invasit disputantem et debite respondentem magno cum scandalo hospitum. Causae ignari erant plurimi; sed coniunctio Brosciana cum Ustiense id effecerat, qui Broscium volebat videre priorem in theologico loco, Gregorovium autem in- 1) Jan Broscius z Kurzelowa (1581—1652), uczony matematyk i sławny obrońca Akademii krakowskiej przeciw Jezuitom, autor wielu dzieł matematycznych, astronomicznych i innej tresci, — był profesorem Akad. między r. 1626 a 1635. 2) Gregorovic Zygmunt, z Radomia, w Ks. promoc. wymieniony pod r. 1610 jako ba- kałarz (Muczkowski, str. 270), pod r. 1615 jako magister i doktor filozofii (str. 276), pod r. 1623 jako dziekan wydz. artyst. (str. 289), pod 1. 1626 i 1634 jako dziekan po raz drugi i trzeci (str. 294—5, 300—1). Ostatnia wzmianka pod r. 1637 (str. 306). 3) Por. dop. 3 na str. 18.

ANNALIS 1648. 8i feriorem, uti sibi minus coniunctum et familiarem. Exacta responsione Gregorovii frigidus ac remissus Broscius in doctoratu s. theologiae adeundo fuit. Paulus Hercius, rector et canoni- cus, uaoritur. Exacto tempore brevi in canonicatatu et doctoratu A. R. Hercius moritur die... mensis. . . 1) levi febricula correptus cum taediosae mentis cunctatione. Vir iste in theologicis et matheseos difficultatibus resolvendis fuit felix, ducum Zaslaviae, Dominici et Ianuszii, praeceptor 2), a quibus opimis beneficiis cumulatus, magnam congregaverat pecuniam tenui academica tabula contentus. Loquelam paulo graviorem habuit, oratoriae eloquentiae inimicam et minus gratam. Incurius erat ornatus et circa indumenta claudenda aut compte deferenda negligens, tenax irarum et minarum, propriae opinionis inexpugnabilis desertor, assensum a servitoribus in plurimis negotiis non ex dignatate herili requirens. Sepulturam elegerunt executores ad aedes D. Annae. Cuius bibliothecam librariae Universitatis applicarunt, nummos iuxta codicillos disposuerunt fundationibus inscriptis. Stupor unius professoris. Erat tunc rectus vir in Academia Cracoviensi A. R. Adamus Draski, s. theologiae professor 3), olim Iacobi Vitellii perquam familiaris. Is, inaudita morte Pauli Hercii, descendit ad cubicula demortui, requiem imprecatus defuncto. Testamentum requirebat, uti senior in Collegio Maiore professor. Arcae revidentur, ut facilius inveniatur mortui voluntas, nummi declarantur in argento, in auro non postremi. Drascius conspecta pecunia obstupuit, miratus tam multam congestam et subintulit, num pie defunctus depraedabatur, existimans, quod soli praedones nummati admodum eveniant, qu [andoqu] idem parsimonia sit magnum vectigal, cui academici plerumque invigilant. lacobus Ustiensis rector. In locum rectoris demortui sufficitur Iacobus Ustiensis, praepositus s. Floriani, in canonicatum Drascius invitus trahitur, ast ille valetudinem apponebat atque simplicitatem suam, qua illi capitulo displiceret facile. Interea Matthaeus Krasnicius 4) stimulatur, ut ambiret vacans beneficium; sed ille metu vexationum episcopalium remisit iam sibi collatum beneficium, quietem magis eligens, quam turbas et vexationes. Ade- 1) Data w rekopisie nie wpisana. 2) Mowa tu widocznie o synach Aleksandra Zasławskiego, ongi wojewody wołyń- skiego, — z których pierwszy, Izydor Janusz, mniej znany, odznaczył się jako żołnierz w wojnach szwedzkich za Zyginunta III (zm. r. 1649), a drugi, Władysław Dominik, od r. 1645 wojewoda sandomirski, nabył smutnej sławy w r. 1648 jako jeden z trzech regi- mentarzy Rzpltej (zm. r. 1656). 3) Draski Adam Hyacynt, „a Tyczyn, S. T. D., canonicus s. Annae, collega maior, modestissimus homo, canonicatum Cracoviensem bis noluit" (Muczkowski: Liber promot. str. 271), wymieniony już pod r. 1608 jako „linguae graecae professor" (Tamże, str. 281), pod r. 1629 jako dziekan (str. 296) po raz pierwszy, w r. 1632 po raz drugi, w r. 1636 po raz trzeci (str. 297—8, 303—4). 4) Maciej Kraśnicki wymieniony w „Liber promot." wyd. Muczkowskiego raz tylko pod r. 1641 jako profesor, dziekan wydz. artyst. i kanonik u św. Anny. Temberski, Annales.

STANISLAI TEMBERSKI Broscius cano nicus Craco- viensis. rant plurimi, qui Gregorovio insinuabant, ut concursu certaret ad canonicatum Cracoviensem praetendendum iterato, sed alii egressum ex Academia et incompatibilitatem opponebant, quae olim apud veteres academicos non observabatur, sed professoribus emeritis tales honores offerebantur. Iam vero Episcopus ursit, ut Broscius reluctantibus aliis isto honore coronaretur; quod et factum est, licet surdaster atque s. theologiae professor recens fuerit doctorali carens mitra, Sic diversimode iactatis ob crebra funera rectorum academicis, revocabant plurimi turris vicinae ruinam in mentem et causam cum Lutheranis compositam cum praeiudicio caesorum ac vulneratorum. Verum enimvero prodigia, ad initium anni observata, inaniter non appa- Regis mors die [20], mense Maio. ruerunt. Subsequitur enim mors Regis in Lithuania commoran- tis et Merecii 1) decumbentis, Vladislai IV, qui de morbis antea semper victor et de hostibus gloriosus triumpator, dirae vexa- tioni calculi succubuit magno cum infortunio Regni mortem Regis subsequente. Kosacica enim seditio, Bogdano Chmielnicio auctore exorta, metuendam potentiam heris et proceribus, in Russia residentibus, arreptis armis offensivis Versus Boguslaviam. et rebellione iuramentis firmata, obiecit, nobilium curias invadens, bona devastans, villas comburens 2), atque praefectis exercitus Regni, Kalinovio et Potoccio 3), servitium bellicum edicens. Re- Seditio Cosacica renovatur. belles dum Potoccius submissis diversis legionibus coercere vult, magis eos irritavit, qui exordiis seditionis non infeliciter prove- nientibus, legiones submissas deieverunt, crudeliter plurimis legio- num ductoribus interfectis, utpote 4) Tartari invitantur Tristi nuntio accepto Potoccius Martinum Kalinovium, Campi Ductorem invitat, ut cum parte non postrema exercitus proximum parietem defendat, rusticos autem rebelles comprimat. Motis castris Kalinovius diversis in locis rusticam gentem coercet, sed multitudo effusa Kosacorum superiore numero tripudiabat. Quocirca uterque Dux iuncto exercitu initia rebellionis omnino tollenda concludit, plebi agresti vires suas opposituri. Ghmielnicius, primas Cosacorum, societatem Tartarorum Krymensium, Prekopensium, Cirkasensium, uti viciniorum tentat muneribus missis et spoliis in spem victoriae promissis, occasionem commodam insinuans etiam stipendiorum retentorum, Tartaris, a Regno toties denegatorum, compensandorum. Grata haec fuit Tartaris insinuatio, uti praedonibus Europaeis, grata munerum oblatio, qui auxiliares copias brevi in campis adfuturas promiserunt. Miles Polonus interea Martiis experimentis cum rusticis expe- 1) Merecz, miasteczko w pow. trockim, o 84 km. od Trok, 77 od Grodna odległe. 2) W okolicy Bohusławia (wedle dopisku na marginesie), miasta powiat. w dzis. gub. kijowskiej, po prawej stronie rz. Rosi, pobocznej Dniepru. 3) Mikołaj Potocki, hetman W. kor. (1646—1651), Marcin Kalinowski, hetman pol. kor. (1646—1652). 4) W tem miejscu pozostawiona w rękopisie luka na długość 3/4 wiersza.

ANNALIS 1648. 83 Dilatio nociva. Ars Cosacica. Consilium in castris Polonis Sensa diversa. Kalinovii reiicitur consilium. ritur, irrito saepius conatu, ignarus societatis cum Tartaris initae, quam Palatinus Valachiae tabellionibus suis conclusam significaverat. Universo itaque exercitu congregato. Duces Poloni ad Corsunum 1), insolescentibus praeludiis felicibus Kosacis iugumque totaliter servitutis excutientibus, castra collocant, velitationibus plebem Kosacicam in campos evocantes. Verum illi lucem publicam contemnentes, latibula in siivis ac nemoribus eligentes, dolosa aggressione Polonos infestabant. Miles Polonus de die in diem protrahens negotium ob spem ducis Wisniovecii 2) et Vexilliferi Regni 3), tum Łasczyi Excubitoris 4) cum manu non contemnenda adventantium, detrahebat felicitati suae hostem prosternendi nondum auxilia promissa habentem. Quare magis hilaritati et laetis diebus vacans exercitus, fraudes Kosacicas minime observans, minatur ruinam futuram Kosacis et more Polonorum ante victoriam canit triumphum. Porro gens rustica, uti Russica, ob naturales coelestes influxus omnibus artibus et dolis ineundis aptissima, ad vicinam silvam campis Corsunensibus submittit plebem cum securibus, ut deiectis plurimis arboribus obstructum habeant castra Polona passum, quo tendere eadem arbitrabantur. Re bene confecta absque impeditione militum Polonorum, sub silvis pabulantium equos suos, redeunt ad angulos suos atque nuntiis Tarlarorum iamiam advenientium perceptis, clamoribus rusticanis indulserunt, quos Poloni excipientes, censebant bene potos Kosacos vociferari inaniter. Verum Duces Regni, ex captivis Tartaris edocti, quod Scythica auxilia habeat realiter Chmielnicius, consilium ineunt cum veteranis militibus, ne fraude aliqua castra inquietentur. Plurimi veteranorum sentiunt cum Martino Kalinovio 5), ut exercitus dividatur, pars fronti obiiciatur, pars ad terga remaneat hostem ingruentem repressura. Offert se Kalinovius hostem aggressurum, dummodo Potoccius, uti maior praefectus, detineat aliam partem succursurus, si fuerit opus, aut aciem reservatam explicaturus in effusos Tartaros vel Kosacos. Dispari sententiae innixus Potoccius coacervari exercitum edicit ob locum pugnae ineptum silvamque proximam transeundam nihit divisis copiis causa patentioris spatii ad congressus inquirendi. Kalinovius per Deum orat, ne cedatur isto loco apto explicata acie ad hostem excipiendum. Veteranorum plurimi dissuadent; Potoccius, Kosaci unius subscribens sensis, pertinaciter moveri iubet castra ad silvam obiectam. Miles dividitur: pars Kalinovium, pars Potoccium sequitur. Potoccius et orat et minaci edicto cavet, ne sub capitis poena miles efferat pedem ex castris aliorsum, Kalinovium indignanter allocutus, ut pareat ipsius consiliis, uti iunior praefectus. 1) Korsuń, miasteczko w dzis. powiecie kaniowskim nad rzeka Rosią. i wpadającą. do niej rzeczułką Korsunką, odlegle o 43 km. od Kaniowa, o 33 od Bohusławia. 2) Jeremiego, wojewody ruskiego. 3) Aleksandra Koniecpolskiego 4) Samuela Łaszcza. 5) T. j. z hetmanem pol. kor.

STANISLAI TEMBERSKI Moventur castra. Tartari et Kozaci in insidiis. Strages Corsu nensis. Motis brachiis oculisque in coelum sublatis Kalinovius sequitur Potoccium et inimicam transitui silvam curribus et cisiis vehieulis carraginis instar penetrare iubet vias strictas habentibus. Kosaci et.Tartari ex captivis addiscunt, quod alius locus castris locandis quaeratur; ad praedictam silvam pedites sub arcto silentio mittunt, educta parte Tartarorum, qui impedientes gressum Polonos removere possent, castra sua etiam leviter moventes cum reliquis Tartaris. Penetratur silva infesta frondibus expansis difficulter, adiectis clamoribus, qui impediebant, ne hostis latitans observaretur a calonibus et lixis Polonis. Signa et legiones leni gressu sequuntur currus; armata seu tormenta campestria transmittuntur. Altum silentium Kosaci et Tartari tenent, in laqueos tendentes Polonos demirati. Subsequuntur Duces cum milite selecto, quibus tergum iam Tartari occupaverant. Chmielnicius a fronte, obstructis ante viis arboribus, inclamat ad arma socios, qui pedites aptius in nostros irruebant et peditatum Polonum impedientibus arboribus facilius globis commiscebant, Tartaris in sequentes turmas emissis. Crepant arma undique, reboat silva eiaculationes, legiones antecedentes periclitantur, Duces in persona sua accurrunt milites animaturi, Tartaris eos insequentibus: fit strages ab omnibus partibus, miles Polonus profligatur, Duces capiuntur, Tartaris et Kosacis cessit praeda opima, adversam fortunam Polonis non cogitantibus currus, equi, arma adempta, milites in captivitatem Scythicam plurimi tracti. Talis strages subsecuta Regis mortem, de qua neque Duces tristes nuntios habebant, neque Kosaci scire poterant, cum breve admodum tempus intercesserit ignorationem obitus regii retinens. Eegnum consternatum. Die 26. Iunii. Expeditio nobilitatis. Universi ordines Regni, consternati ob iniquam vicissitudinem rerum Polonarum, Principes Regni, Casimirum et Carolum, requirunt, ut modus inveniatur prohibendi hostis. Nobilitas ex Russia fugam capit cum uxoribus, prole iisque rebus, quas poterat exportare beneficio curruum. Czaplinscii uxorem Chmielnicius capit in recompensam ancillae suae eaque abutitur. Archiepiscopum Gnesnensem, Matthiam Lubienski, plurimi adeunt, uti in orbitate Regni primatem, negotiumque prohibendi hostis tractatum esse cupiunt. Is convocata nobilitate Varsaviae Duces exercitus nominat et creat: Dominicum ducem in Zaslaw et Ostrorogium, Regni Pocillatorem 1), aliis omissis aptioribus, quod factioni Ossolinscii, Cancellarii Regni, adscriptum. Post publica nobilitatis expeditio decernitur, ut in quatuor septimanis fiat bellicum experimentum cum hoste saeviente, litteris ad Portam Turcicam missis, ut 1) Wladysław Dominik książę Zasławski był podówczas (od r. 1645) wojewoda sandomirskim, Mikołaj Ostroróg — także starosta inowrocławskim (Michałowski, Ks. pamięt., str. 847).

ANNALIS 1648. 85 infra 1). Tartari interea ad campos suos redierunt illustribus captivis receptis. Ex quibus: 1. Nicolaus Potoccius, Castellanus Cracoviensis, Dux exereitus Regni generalis. 2. Martinus Kalinowski, Palatinus Czerniechoviensis, Dux exercitus cam- 3. Hieronymus Sieniawski 2) 4. Odrzywolski, Castellanus Czerniechoviensis 3) 5. Stephanus Komorowski 4) 6. Bieganowski 5) 7. Stephanus Potocki 6) 8. Hometowski 9. Chmielecki7) 10. Raiecki 8). Praecipui captivi apud Tartaros 700. Hi legionum et signorum praefecti erant: alios autem requires ex diversis scriptoribus. Plurimi enim exdivisi Tartaris, plurimi Kosacicam captivitatem ingressi. Apud Tartaros tamen manent isti speciales: Kowalski, Jaskulski 9), Gdeszynski 10), Uieiski 11), Sieninski, Czerwoiowski, Dąbrowski, Sczuka, Dynof 12), Korydon, Flik 13), Kruszelnicki, Orzechowski aliique plurimi, quos septingentos abduxerunt. De his eorumque fatis aut eliberatione se quentes paginae docebunt. Tohay Bey Kalinovii gene rosus amor. Erat Scytha, Tohaibeius nuncupatus, non postremae familiae, qui eduxerat alios ad, societatem Chmielnicio: is nobiliores captivos obtinuit, uti Duces, Sieniavium et alios. Non adeo severus erat in eaptivos, ut alii, qui plurimos fideiubentibus Ducibus libertate donaverat, lytro ad tempus destinato. Plurimos ab aliis Scythis eliberaverat Kalinovius 14), nam pro ducentis personis obligaverat se soluturum, et requirens filium, Samuelem Kalinovium, per litteras Praefectum castrorum protunc, 1) W rękopisie: „ut infra sub . . . ." (odsyłacz nie dopełniony wskazaniem stronnicy). 2) Rotmistrz kwarciany husarski (Michałowski, Ks. pamięt. str. 20). 3) Także starosta winnicki, z imienia nieznany (Tamże, str. 35). 4) Rotmistrz husarski (Tamże, str. 20). 5) Kapitan dragonów (Tamże. str. 20, 22—3). 6) Syn Mikołaja, hetmana W. kor. 7) Rotmistrz królewski (Michał., Ks. pamięt., str. 7 i 10). 8) Krzysztof (Tamże, str. 17) lub może Teofil (str. 413, 445 i t. d.). 9) Stanisław J., strażnik wojskowy (Tamże, str. 26). 10) Marek G., rotmistrz kozacki (Tamże, str 20). 11) O jakimś Ujejskim mamy wiadomość z r. 1649, że był rotmistrzem chorągwi hu­sarskiej (Tamże, str. 494 i 524). 12) Denhof, pułkownik wojska kwarcianego (Tamże, str. 20 i 22). 13) Fl., kapitan (Tamże, str. 20). 14) O innych osobistościach, wymienionych po nazwisku w tekscie, bliższych szczegółów nie posiadamy.

STANISLAI TEMBERSKl Capitaneum Braclaviensem, adiuravit paterno amore, ut summam ante omnia pro eliberatis militibus praepararet intra paucos dies numerandam. Cessit mandatis paternis, clenodia domestica aliave specialia oppignoravit, Palatino Valachiae exsolutionem in personam ac fidem propriam recipiente. Kalinovius ob vulnera vivere vix potuit. Pater enim Samuelis, uti lethaliter vulneratus in conflictu infelici, dubiam spem vitae retinendae habuit, quare in eliberatis vivere elegerat sortem. Namque dum acies eonfusas reparare nitebatur aliquoties ad ordinem revoeatis, primum globo traiectus ad manum sinistram, globo a pugno, quo habenas equi tenebat, ad humerum provolante cubito sinistro laeso. Ita sauciatus muneri suo attendebat, equo insidens restituebat partim aciem, partim decertando ipse hostes reprimebat, prout casus ferebat et exigebat, iam Dueis, iam militis munus explens. Post revocationi legionum intentus a latere accurrentis Seythae insidias sensit, plagam stricti ferri ad capitis tempora excipiens non admodum largo pileo vix removente ictum. Ne tamen sanguis exanimaret alios, pileo fortius ad vulnus recens appresso, rem desperatam prosequitur animando milites undique telis et sagittis appetitos. Talem actum et circumstantias intuentes hostes, pro scopo equum ipsius statuunt, atque equo globis interfecto simulque cadente virum ignotum sibi arripuerunt, ne impetu irruentium equorum in terra expiraret. Quem separatum alii videntes cruore oppletum et vix dignoscendum Ducem nominarunt, qui custodiae arctiori deputatus Scythicae Tohai beio captivus futurus. Pilavecensis expeditio. Restaurato exercitu per nobilitatis publicam expeditionem progressi Duces assignati in campos Podoliae, provisuri Regni securitati, armis, loricis, sclopetis a Gedanensibus coemptis non levi pretio, uti viris pollentibus mereari tempore necessitatis. Apparatus ad Ko- sacos iterum in- festandos. 3 Augusti adeunt castra nostrates 9 Septembris. Veneficis usi Cosaci sagas foveutes. Vidisses, o lector, apparatum bellicum, tempore interregni instructum, auro, argento, gemmis fulgentem, varia alimoniae, potus officina diffluentem, per urbes, oppida testudineo gressu tendentem, fruges amicorum, fratrum, colonorum depopulantem, singula ad fastum, ostentationem, luxum dirigentem, dicam brevius in coelum spuentem. Quam ob rem? Quia eligendi Regis potestas et coereendi Kosaci non requisitis socialibus armis penes universos erat. Tam vero illae phalanges et cohortes magnificae, castra ingressae, statimne hostem in recenti, ut aiunt, fervore sunt aggressae? Minime. Deus istam mentem eripuit. Quid igitur? Chmielnicius per exploratores reviso milite specioso inescare coepit rusticam plebem ampla spolia relaturam, dummodo strenuam exhibeat operam. Auxilia Tauricanorum Scytharum in horas adesse iurat, uti iam ex veneficis agmina ipsorum mota didicerat. Poloni vero ab expertis rituum Scythicorum informantur, quod Scythae ieiunia et festa sint celebraturi, a quo ritu nequaquam potuerunt avocari. Quasivero ieiunium et festum frangat hellum opportunum! Itaque neglectis castris Kosacorum, levioribus certa-

AOTALIS 1648. 87 Castra Pilave- ccnsia cum cunc- tatione locata. 21 Septembris acies instructa inamter. minibus excurrentium, tempus eripitur; interim controvertitur, quisnam dux industrius sit adhibendus e gremio procerum in castris praesentium, e cuius arbitrio universa summa belli propendeat. Palatini aderant septem, Gastellani quinque, Gapitanei provinciales sexdecem. Alii Hieremiam 1), alii Dominicum 2), alii Ostrorogium 3), alii eos, quorum farinam latrabant, ad praefecturam generalatus promovebant. Durante controversia de prioritate et potioritate regiminis, indulgetur a quibusdam Baccho et Veneri, Leopoli deductis mulierculis, quae apud primores mentitae virilem habitum sub papilionibus fovebantur; clamoribus magis certatur, non sermonibus, clangore tubarum, fistularum nubes commiscentur, de hoste nulla materia rati cessurum brevi ob tantam multitudinem Polonorum. Fastidire coeperunt quidam procerum tergiversationem omnibus inimicam, adeunt superiores locis, non aetate neque scientia militari Duces, rationes temporis emensi exposcuat, hostem insultare tanto exercitui aiunt! Surdis fabula narrata. Tandem die sacra D. Matthaeo Apostolo quidam ferventiores excurrebant ad castra Kosacica summo mane, alea belli non infortunata cadente cum ignominia Kosacorurn. Pomeridiano tempore futurum erat experimentum generale cum hoste, idque ob instructam aciem commoda forma a Duce Hieremia Wisniovecio ex consensu totius exercitus, quod septuaginta millia cum calonibus ac lixis excedebat. Sed hunc actum heroicum invidentes aemuli noluerunt esse celebratum insigni victoria, neque adscriptum Wisniovecio duci, uti aetati iuniori, qutnimo Russici magnates vetabant, ne rusticos suos ad compendium atque servitium revocarent armis. Interim plurimi ductores a legionibus subtraxerunt se et post castra consultabant , unusquisque nota ducali gaudens. Jndignitatem rei Wisniovecius dux animadvertens, cum suis legionibus amicisque ex asse, Samuele Kalinovio 4), Marco et Joanne Sobiesciis 5), cumque cohortibus Zamoyscii 6), in Gallia morantis, castra deseruit vasta compendioso invento loco, consultatoribus vanis obnoxio ac infesto. 22. Septembris. Insumptum tempus excursionibus et certaminibus velitum circulatoriis, quae succedebant, quia rustici numerosi fuga evadebant ad occursum trium aut quatuor velitum. Eadem die circa primam noctis acceptis nuntiis Kosaci de Tartaribus iam praesentibus, qui computabantur ad triginta millia (ast postea deductum tantum septem millia primitus adfuisse), clamorem concitarunt validum, aera personantem, adhibuerunt et eiaeulationem ferme trium horarum spatio durantem. Delatis eiusmodi clamoribus ad castra Polona existi- 1) Jeremiego Wiśniowieckiego, wojewodę ruskiego. 2) Władysława Dominika ks. Zasławskiego, wojewodę sandomirskiego. 3) Mikołaja Ostroroga, podczaszego kor. i starostę inowrocławskiego. 4) S. K. był oboźnyrn koronnym i starostą bracławckim. 5) Marek i Jan, synowie Jakóba S., zmarłego w r. 1646. 6) Jan Z., syn kanclerza Tomasza, późniejszy krajczy kor. i wojewoda sandomirski, (który jednak w r. 1648, o ile mi wiadomo, żadnej z tych godności jeszcze nie piastował).

STANISLAI TEMBERSKI mabant ortam esse inter eos seditionem pugnaeque nocturnae attendere. De Scytharum autem adventu nihil habebant exploratum; quinimo cum Wisnovecius dux significaverat pro certo Tartaros adhaesisse Kosacis, non poterat ipsis persuadere. 23. Septembris. Altera die illucescente, cognito Tartarorum adventu per exploratores, magna festinatione cohortes omnes in aream producuntur, festinationis comite confusione: unusquisque enim ex primoribus arrogabat sibi ducalem honorem, et licet locus ei subsistendi assignaretur, tamen non substitit ibi, sed placito suo locum occupabat. Stanislao Witowski. Totam belli mo- lem sustiuet Vi- tovius. Discrimen vitae seutit. Quia vero sub hesternam vesperam intimatum erat Castellano Sandomiriensi, ut legione sua custodiam diurnam teneret, adiectis cohortibus Hieronymi Radzieiowski, Capitanei Lomzynensis, et [Adalberti] Wyszel, Capitanei Rosanensis 1), aliisve, qui incusabant ante frustra teri tempus militemque otio torpescere, summo mane sacro missae officio expedito, tendit ad custodiam evocatis familiaribus, quos cum fervore festinantes invidi rerum bonarum osores vix sanis oculis aspicere poterant. Collatis itaque ac coniunctis signis transitui attendunt boni et officiosi cives per loca paludosa, multis aquis ac fossis impedita (pessime enim locata castra Polonorum, optime Kosacorum haerebant), sensim reptantes ad ingruentem hostem. Ast Tartari et Kosaci, commoditati aggressionis confisi, irruunt vehementer in legionem istam cohortesque dividere student; confusam legionem ac cohortes reparat iterum atque iterum Vitovius iam a fronte, iam a latere, animat Polonos, qui fortiter instantibus et circumvagantibus Tartaris attendunt, mox unum atque alterum mutans equum, subsidiales cohortes advocat, quae exiverant tantum spectatum; istae autem fugam capientes perterritae nusquam visis Tartaris, Vitovium in vitae discrimine reliquerunt. Quia vero equorum pernicitate et agilitate Tartari varias in partes ferebantur, non admodum terribiles Polonis, Kosacorum consiiium fuit equos sub Polonis ferire ac adoriri. Sic multis occisis equis etiam tertium Vitovii equum globis exanimarunt, qui labescens ac claudicans effudit sessorem in terram. At quispiam commilitonum saniorem equum tradidit Vitovio, qui inchoatum negotium non fuga, sed morte terminare paratus erat; istum arripiens revocando militi acclamat, animose laceratas cohortes reparans, sed Kosacis effusis solus cum parva manu destitutus subsidiariis signis, quae promittebantur, priori transitui difficili a hostibus vacuo innixus, reliquum virium salvare conatur. Sed equus imbellis, paludibus transeundis insuetus, immergitur luto, innuens sessori non aliam evadendi viam, atque sic ab irruentibus Polonis ac Kosacis obtrusus immersus iacebat paludi, gaiea ac dorsuali ferreis 1) Imię Wessla, pominięte w rękopisie (ale dla którego autor zostawił puste miejsce przed nazwiskiem) wpisujemy zgodnie z dana, zawarta w Herbarzu Niesieckiego (T. IX, str. 283. wyd. lipsk.: »Wojciech Wessel, starosta rożański").

ANNALIS 1648. 89 Salvatui ab iguoto. Servatur a Deo Vitovius. Salus in pedibus. caput et dorsum defendentibus. Conspecto Vitovio sclopetarius quidam Polonus ex plumis a galea pendentibus hominem non infimum agnoscens, ratus iam mortuum, spolii spe extrahit, ast nondum exanimem cernens loco apto respirare iubet, removens equites confuse viam quaerentes, ne conteratur ab ipsis. Cuius servitium heros gratum sibi futurum pollicetur, nummis, quos habebat, ministerium retribuens, maiora promittens, si Deus servaverit a clade. Acquirit sclopetarius equum et tranato stagno obtulit Vitovio, ut se fortunae meliori servaret. Post commilitonibus suis advenientibus consternatis sociatur et ad castra lento passu tendere intendit. Caeterum oborta agmina Tartarorum et Cosacorum gressum inhibuere. Dum tantam molem belli sustinuit Vitovius, Duces arbitrarii ex area revocant exercitum receptuique classicum canunt, castris desertis cum aurigis et servitoribus inferioribus fugam arripiunt, regulae illius observantissimi Polonis ignominiosae: Salvandi patriam optimus modus esto celerrima fuga. Alii tamen timore panico perculsi res suas curabant et manentcs in castris pro commodite hostis a longe circumgirantis speciaiia ligaminibus inclusa equisque iniecta extulerunt et sine diserimine porrexerunt, maxime Tartaris procul a castris volitantibus. Hostis stupet. Numerus corruum. Videns Vilovius deserta omnino caslra, processum miratur simulque egressum scandalosum. Tartari et Kosaci opinabantur artibus et stratagemmati Polonos intentos esse, ut ipsi in praeda occupati facilius obruerentur et duabus horis integris observantes vexillorum motus non audebant castra ingredi; verum cum viderent longe trahi cohortes atque in varias partes dividi, cum clamore occupant castra, opima praeda potiti, carros et vehicula, rhedas senatorias, impletas commeatu et praetiosis indumentis, depraedantes. Strages mediocris derelictorum hominum fuit: qui se opponebat ipsorum fortunae, peribat; qui fugam capiebat, nullum habuit insecutorem. Neque etiam captivis abducendis invigilabant de more suo Scythae, sed rebus diversis conquisitis nemine impugnante servandis libere, quarum valor ad milliones septem poterat aestimari, quandoquidem tanquam ad nuptias etiam cum mundo mutiebri, quem equis alligabant, processerant, bellico apparatu veteri postposito, in quo ferrum, corium, aes, pulvis, equi valorosi, arma apta in pretio habebantur. Nunquam viderunt illi campi gemmas, aurum, argentum, vestes, pelles pretiosas! Impedimenta sunt ista, non instrumenta belli prosequendi. Quinquaginta millia curruum et rhedarum computata sunt, ex quibus decuplex carrago poterat instrui, quarum una et altera amissa reliquae in integro servatae fuissent, sed luxum et ambitionem atque criminosam vivendi licentiam iustissime punivit Deus. Nota luxum. Unus habebat vestem pellibus zebellinis subductam, cum fimbris adamantinis, octuaginta millibus florenorum aestimatam, quam arreptam calo Scythicus dorso equino apposuerat praedam occulturus. Alter habebat frenum cum pretiosis distinctis lapidibus, centum millibus aestimatum, quod sacco inclusum praedo Kosacus invenerat; quispiam galeam, pectorale, dorsuale Temberski, Annales. 12

STANISI4I TEMBERSKI et humerale ex argento fusum, quae Kosacus inveniens existimavit ex armis s. Georgii depromptas esse particulas, quum milites talibus armari non possint. Nonnemo quadraginta dolia vini advexerat apta satis Tartaris ab aestu solari, [sic; ob aestum solarem?] gratia sitis extinguendae. Quidam papiliones, ad Chotinum 1) a Turcis acceptos, secum apportaverat serico auro distinctos; hos Kosaci in particulas exdiviserunt memoriam praedae Polonae mulierculis suis appensuri. Alius viginti millia aureorum deportaverat, captivitatem fortasse, quam in votis habuit, redemptums. Aliquis rhedam, triginta miilibus aestimatam, secum adduxerat, ratus ad Portam Ottomanicam legatum se futurum Kosacis debellatis. Nota et luxuriam. Mulierum erant millia quinque, quas hostis sustulit, uti inutile pondus terrae, magis belii et castrorum, exceptis aliis ad millia duo computatis, quae propinationi liquorum variorum attendebant. Nota ambitionem. Tyrones et novi milites veteranorum militum conversationem horrebant omnia clanculum cum recentibus tractantes. Nullus audebat reclinare caput auL levare diluculo, nisi tibiae, tubae inflarentur. Equi pbalerati, tanquam ad Romanum triumphum deducti, equisonibus serico splendentibus, lora sericea tenentibus. Epulis et liquoribus argentum, aurum, quinimo caliculi crystallini serviebant. Nota discordiam et invidiam. Qui advenerant pro patria sine fuco militaturi ex Maiore et Minore Polonia, ii deputabantur ad ostia discriminum. Duces, qui erant ex familia ducum, tanto tempore morati in castris, vix bis colloquia fecerunt, magis singularitati faventes, quam publicis consiliis et militari disciplinae, quae non fuit. His instigantibus castra deserta in praedam hosti cesserunt. Osinscius strenuu8. Armaturam bellicam cum peditatu suo Osinscius 2) solus strenue defendebat neque cessit irruenti hosti, vix ex octo milli- Caroli amor. bus peditum quadringentis servatis, qui absque discrimine invigilante Osinscio Leopolim salvi educti, paucis tormentis amissis. Adiunxerat enim isti peditatui numerosas turmas Serenissimus Carolus propriis impensis consriptas unacum apto equitatu. lnepta fuga et clades Pilavecensis. Fugam Poloni direxerunt ex campis Piiavecensibus ad oppidum Constantinow 3) nuncupatum, fossis et vallo munitum, ubi prae turba magna unus alteri equum eripiebat, et ob viam obstructam curribus alii stagno alluenti sese immergebant nec emergebant, alii 1) T. j. niezawodnie podczas wyprawy chocimskiej w r. 1621. 2) Mowa tu niezawodnie o Samuelu Osinskim, oboźnym W. X. lit. (Michał. Ks. pamięt., str. 231, 261 i t. d). 3) Mowa widocznie nie o Nowym, lecz o Starym Konstantynowie, miasteczku poło- żonem nad Słuczą i Kopotią na Wołyniu.

ANNALIS 1648. 91 ex ponte pedes, manus, imo colla frangebant. Si illos Tartari fuissent assecuti in recenti, omnes habuissent captivos. Kisiel nequam. Praecipua pars exercitus adhaeserat duei Wisnovecio, qui bene animatus aggressus Tartaros pabulantes eosque prostravit caesos. Qui reveretur Deum, eundem reveretur fortuna et victoria. Non erant appellandi dolosi viri ante bellum salvatores patriae Varsaviae in convocatione, quia fuerunt proditores et perditores eiusdem perdito tali exercitu, quod Turcicae potentiae poterat resistere. Talis fuit salvator [Adamus] Kisielius, qui ante omnes venit Varsaviam, expurgationem sui facturus coram ordinibus potenti lingua, audaci ore, schismatis gratia tuendi, cuius in Russia primum caput erat, quinimo seditionis Kosacicae patronus singularis, palatinatu Kiioviensi, quae est metropolis Russica, nuper a Rege Vladislao donatus. Pelka grassatur in suos Kosaci tendunt Kamenecum. Prae metu nobi- htas sedes suas relinquit. Accessit ad ignominiam confuse et ignominiose fugientium Polonorum, quod quidam educationis aut latrocinii Lasczyani discipulus, nuncupatus Pełka, assumptis aliquot centenis famulorum diversorum, morantes in villis Polonos ac oppidis adorsus, equos, pecuniam, arma ipsis eripere ausus est, atque sic praeda iuxta velle suum ditatus, ad Koniecpolium 1), Regni Vexilliferum, se contulit securitatis ergo. Inopinata igitur praeda Chmielnicius cum Tartaris recepta ad Kameneci expugnationem vires coniunxerunt; quod facile, si celerius pedem movissent, occupassent, sed tarditatem ipsis inimicam Stanislaus Lanckoronius, Palatinus Braclaviensis, unacum aliis Podoliam inhabitantibus strenuis viris accursu suo impedivit, arcis et civitatis custodia recepta. Tentarunt tamen Kosaci fortunam, iamque civitatis adeundae spem habebant ob multos schismaticos cives aliosve sibi faventes incolas, ut Armenos et reliquos. Sed irritam potentiam, expugnatione attentata aliquoties, diviserunt Tartari cum Kosacis, angulos suos repetentes. Ast incolae Russici, nobilitas civesque, terrore grassantis hostis domestici perculsi, in Minorem Poloniam, post Torunium ac Gedanum fugam suam direxerunt, quos Torunenses et Gedanenses difficulter admittebant ad incolatum urbium nisi magna pecunia patrocinante. Kisielus Varsa- viae dictatura gaudet. Tali metu iniecto Chmielnicius ordinibus Polonis pro electione Regis venturum se pollicebatur. Dum enim ordines in spalio duarum septimanarum eligere volebant Regem, Kisielius 2) nequam iam cunctatione, iam ex condicto Kosacorum veniam petentium legatione tempus eripiebat, votum premens adventantis Ghmielnicii. Sed Ghmielnicio Russicae deliciae magis placebant, quam Polonicarum curiarum imago, famam tantum sui adventus detinente Kisielio, qui frequenter intonabat: electionis compendium esse Polonae libertatis dispendium, et ob id salvator pa- 1) Do Aleksandra K. 2) Adam Kisiel. wojewoda kijowski (1648—1653).

STANISLAI TEMBERSKI Palatinus Valdchiae ueutralista. triae publiee nominatus it Regni Cancellario Ossolinio, uti ad transactionem cum Kosacis destinatus. Sub id infortunium Regni Palatinus Valaehiae 1) magis favebat Kosacis, uti vicinioribus et potentia maioribus, qui computabantur cum Tartaris ad ducenta millia hominum, et ideo lactabat spe Chmielnicium, quod ab imperatore Turcarum palatinatu Valachiae esset donandus, reciproce autem Chmielnicius Russiam totam promittebat Turcis. Sed gratior Kosacis est propria licentia, quam Turcica servitus. Vaticinium. Post fugam quidam salvus attingens propria limina parieti inscripsit tale distichum: Si schisma et haeresis moderabitur Regnum Actum est cum libertate et religione Polonorum. Palatinus Cracovieusis fllios ob fugam iucrepat. Palatini Sandomiriae Dum Palatinus Gracoviensis, Stanislaus Lubomirski, affixus lecto, talia fieri a Chmielnicio inaudivit filiosque salvos ob fugam intuitus (repressis aliquot vicibus a sui conspectu) esset, obortis lachrimis exprobravit fugam ipsorum adiecta generosae mentis exclamatione: Magis exhilaratus fuissem, si de vestra morte in illis campis nuntium accepissem, quam vos salvos cum reditu ignominioso conspexissem. Quidquid nominis boni habui, id vos suppressistis; quidquid variis in partibus gloriae, id vos conculcastis; quidquid auro exaratum erat in privilegiis mihi a regibus oblatis, id vos luto et paleis commaculastis. Graviter iste vir tulit cladem et fugam iam Korsunensem, iam Pilavecensem, et propterea infirmitate aucta morbis suis magis ac magis deficiebat. Quia vero Dominici ducis in Zaslaw incuria et ignorantia id factum circumferebatur, litteras exprobratorias ad eum direxerat et ad ipsius complices tantae ignominiae, quas inserere non erit absonum. Convocatio Varsa- viae die 6. Octo- bris. 9 Octobris Cosaci adsunt expediti. Canditatus 1. Racocius. Resumptis animis ex fuga Pilavecensi ordines Poloni edictum convocationis negotium in campis Varsaviensibus tractant magna animorum confusione: ante omnia de modo salvandae patriae et arcendi hostis progredientis in viscera Russiae ac Regni. Proinde rursus conclusa nobilitatis publica expeditio, cui nonnulli palatinatus reclamarunt ob ineptos ac imperitos Duces, nisi degradarentur. Venerunt 9 Octobris Cosaci quatuor speculationis gratia, non legationis. Hi tamen ab ordinibus leniter examinati, dimissi liberi, pecunia donati et vestibus, occasionem adventus reddebant, quod piebs relinquere vult Chmielnicium et Reipublicae iuribus parere. Fidem ipsis comparaverat Kisielus nequam. In eligendo porro principe varii varia suffragia ferebant. Schismatici et Lutherani cum Calvinistis Rakocii 2) partes tene- 1) Hospodar moMawski, Wasyl Lupul (1634—1664). 2) Jerzego Rakoczego, ksiecia siedmiogrodzkiego.

ANNALIS 1648. 93 2 Dux Naibur- gensis 3 Leopoldus. 4. Casimirus. 5. Carolus. bant, qui ad primores oratores suos direxerat, multis vasis vini distributis inter equites Polonos aliosve. Neutralistae ducem Nai- burgensem obtrudebant, qui Vladislai sororem in matrimonium acceperat 1). Iidem Austriacam domum proponebant, Leopoldi, Au- striae archducis, virtutes commendantes, nonnulli imperatoris filium natu maiorem 2). Sed multitudinem externorum fastidientes plurimi, domesticorum principum concur- sum ponderare coeperunt. Serenissimus Gasimirus, iam post fata 23. Octobris. Factio Casimiri, fratris, Sueciae Regis, titulo haereditario uti frater natu maior gaudens, a parte procerum promovetur exhibitis schedis privatis suis fautoribus ad vacantia opima in Regno futura tam spiritualibus, quam saecularibus. Adhaeserunt Gasimiro plurimi: Lubomirscius 3) cum suis popula- ribus, Myszkovius 4), Warszyccius 5), Lesczynii 6), Kasanovius 7) aliique non po- 26 Octobris. Fac. tio Caroli. stremi viri, Ossolinscio rei eventum cum Primale Regni spectan- tibus. Serenissimus Carolus, frater Vladislai natu minor, per offi— ciales suos nummis certat, quorum iacturam Vituscius sacerdos, omni foro accomodus, dispensatione non postremam fecit, uti lupus ovi sibi commissae. Adhaeserunt partibus Caroli dux Visniovccius 8), Koniecpolius 9), Radoszevius 10), Radzieiovius 11) et Radiviliae domus catholici 12), episcopis assentientibus nonnullis. Iam vero potior pars exercitus suffragari Caroli coeperat. 29—30 Octobris Examen publicum. Interim utriusque Principis vitia, virtutes, pietas, amor, aptitudo, qualitates, fortunae (quibus tunc indigebat Regnum) pro hbertate aut licentia Polonae gentis examinantur absque respectu, pro suo interesse partialistae decertant minas, infortunia, clades, Dei voluntatem asserentes. Primas Regni Archiepiscopus Gnesnensis, uti conventus generalis 1) Ks. Filip Wilhelm, palatyn najburski, miał za żonę Annę Katarzynę Konslancyę, córkę Zygmunta III, poślubioną, d. 8 czerwca r 1642 (Pam. Radziw. w przekł. T. II, str. 64—5). 2) Mowa tu o młodszym bracie cesarza Ferdynanda III, arcyks. Leopoldzie Wilhel­mie, mistrzu zakonu niemieckiego, i o starszym synu cesarskim Ferdynandzie. 3) Stanisław Lubomirski, wojewoda krakowski. 4) Władysław margrabia Myszkowski, wojewoda bracławski (Por. przyp. 1 na str. 18). 5) Stanisław Warszycki, wojewoda mazowiecki (Michałowski, Ks. pamięt., str. 278). 6) Najwybitniejszymi przedstawicielami rodziny Leszczyńskich byli wówczas: Andrzej, podkanclerzy W. kor., Bogusław, generał wielkopolski, i Jan, kasztelan gnieźnieński. 7) Adam Kazanowski, marszałek nadw. kor. 8) Jeremi W., wojewoda ruski. 9) Aleksander K., chorąży W. kor. (bo niezawodnie o nim tu mowa, a nie o innych członkach rodziny Koniecpolskich). 10) Nieznany nam bliżej. W Herbarzu Niesieckiego jest pod r. 1661 wzmianka o Ję­ drzeju Radoszewskim, kasztelanie wieluńskim (T. VIII, str. 24, wyd. lips.). 11) Hieronim Radziejowski, starosta łomżyński. 12) Głową katolickich Radziwiłłów był wówczas Albrecht, kanclerz W. litewski-

STANISLAI TEMBERSKI Fratres dissideiit. Die 3. Novembris. 9. Novembris. summus praesidens, Matthias Łubinius 1), dissentientes proceres videns, orat per Deum, ut conveniant inter se regno labanti succursuri. Ast difficile erat animos disiunctos, spe vacantium honorum et nummorum exdivisorum inescatos, ad meliorem frugem revocare varieque impulsos coraponere. Res ad fratres Principes concurrentes delata, ut prius inter se convenirent unusque alteri cederet suis suffragiis. Magno labore tractatum istud negotium fraternum, cum de eoronis ageretur, et propterea dietis et scriptis amorera fraternum laedentibus certatum, uti ex isto scripto liquet. Rationes, quisnam principum sit potior ad sceptrum Regni tractandum. Pro Serenissimo Garolo: Pro Gasimiro, Rege Sueciae: 1. Praerogativam Regis Sueciae mi- 1. Non tamen eam unquam postha- nime suffragari, imo libertati eligentium habitam nec libertati eligentium obesse, eam obesse, quia non aetate, sed ap- praesertim ubi ratio id praeter aetatem titudine potiores sceptro sufficit. suaserit, nisi pro libertate ducas de- teriores potioribus posse anteferri. 3. Nulla illi notitia aut amicitia cum extraneis, unde pacatior Regni status sperandus, nec amori nec odio exterorum Rege obnoxio. 4. Gentis amorem semper pertulisse, nec alteri cuipiam, praeterquam indigenis; praemia domus suae concredita. 5. Sanctimonia vitae conspicua, maior apucl exteros suosque reverentia. 2. Exteris moribus non imbutum, ut- 2. Tanto melius suorum debet noscere, pote qui vix Silesiam idque cura epi- qui alienos non ignorat, et mirum, quod scopali exigente viserit, facilius nostros in privato laudares, principi vitio das. laturum. 6. Nil nisi summa deliberatione et plurimum ex alieno favore iudicio, unde non timenda in consiliis et benefieiis praecipitatio, bono ordini inimica. 7. Pro pio licet imbelli Rege coelum militabit. 3. Ab humano etiam consortio Regem tuum excludes necesse est, cui amicitias negas humanas; societate credas non vitam modo, sed regna constare. 4. Scilicet rusticae, sanaque fateri Sulciis, lagodoviciis, Gizyis, Gtovaciis, Gtasneciis, Relziis, Kraniciis et his similibus. 5. Hanc nulla adstruunt miracula et nisi alia adsint, quae regem adornent, xenodochia cum hac non regna moderare. 6. Et hoc est, quod iustius timeas, quam laudes; nisi Garolum pro Henrico regnare malis, certe hunc pro illo imperaturum. 7. Nimiura Iesuita es, qui etiam pietati bella permittis; magistrorum talia 1) Maciej Łubieński, arcyb. gnieźnieński w latach 1641—1652.

ANNALIS 1648. 95 8. Frugalem esse in se, non egentem, ex eoque Reipublicae gravem minime futurum; profusus ante regum sumptus haud gratus in populi exsolventis gratitudine. 9. Rei familiaris scita ac diligens na- vatio non otiosum fore regem probat. Et ab aratro avulsae olim manus na- viter sceptra tractarunt. Nec minor ille rex erat a grege in solium datus. 10. Additione Zyvecensis possessionis praemia bene meritorum aucturum. 11. Prompto peculio necessitati praesenti succurrere posse integra adlrac haereditate paterna, cui tantus propria frugalitate opum aecrevit cumulus. 12. Intaminatum se ab haereticorum consortio, servatum in privata fortuna, rege certe isto pristinam tranquillitatem rei catholicae se renaturam. cum discipulis sint iisque impuberibus, qui lacrimis non sanguine certat. Qui ensem cinxerit, aciem viderit, non qui scite coronam recitaverit, rex mihi esto. 8. Haec certe privatorum virtus est, et si sordes addideris, deturpat, non ornat principem. Libertati rete tendit, qui Regno Poloniae pecuniosum principem imponit. Nec adeo frugalem iactes, cui unicum apud Iesuitas prandium sexaginta millibus constitit. 9. Ah, quam Regno, quam Principi tuo iniurius es, dum illi oeconomum pro rege imponis et illius secrela oblectamenta propalas. Longe aliud est populos et gallinas gubernare. 10. Citius tales, qui recte distribuunt, quam praemia in Regno defutura, nec difficile est ex alieno esse liberalem. 11. Opes tuo Principi non deesse fateor, quia accumulandarum potissima ab illo habita ratio. Non tamen tantas fatentur Gedanenses, quibus tot millia annuatim usurae persolvit, nec maiori eas usui esse, quam ad emenda suffragia tuo Principi didici. 12. Hispanicae inquisitiones Relgium suo regi ademerant: zelus Iesuiticus Romanum imperium tot cladibus affecerat, idem hoc rege Poloniae imminere, si civis es, metuas. 13. Novembris. Ossolmius suadet amorem frater- num privatim. Ossolinius itaque componere inter fratres negotium atque 13. Novembris. demulcere utrumque statuit, tamen Casimiri favens suffragiis, Prin- amorern frater- cipem Carolum suaviter alloquitur: quod ordines Regni fluctuent, num privatim. cuinam fratrum sceptrum Regni sint commissuri, et nonnulli tanti temporis pertaesi cogitant remoto utroque foris Regem quaerendum. Quare gravem iniuriam inferendam Principibus censet, si domi postpositi alieni Regis servirent consortio. Interim enumerat, quanto in honore sit Princeps Carolus, paternam referens gloriosam in omnibus factis memoriam, innuit, quanto ferebantur semper affectu in eius personam ordines, dum ad nutum episcopatus, abbatias, nemine reclamante contulere eidem. Enumerat, quam sit fortunatum

96 STANISLAI TEMBERSKl 15. Novembris. Jn coneursu re- cedit Carolus. Eligitur Casimirus in Regim quietam, Lranquillam dueere vitam, imperiis alienis, sensis non subiectam. Addit affluentiam opum, fortunarum, quibus unicuique regum posset coaequari et, si vera dicenda, praeferri. In tanta itaque accessione honorum non esset dissonum, si Serenissimus Princeps Serenissimo Regi Sueciae, uti fratri suo amantissimo, natu maiore, experientia bellica clariore, cedere vellet, exemplum fratris imitatus, dum in concursu Kegni vacantis magnae memoriae Vladislao, fratri Maiestatis Vestrae desideratissimo, modernus Rex Sueciae libenter cessit nihil exulceratis fraternis pectoribus. Quare obsecratur, ut cedat suffragiis suis Gasimiro boni publici et amoris fraterni causa. Princeps Garolus minus suaviter oratorem eiusmodi audiebat, sed colloquiis ab utrinque collatis tandem cessit suffragiis cum ea conditione, ut frater in persona sua instaret suo alloquio. Effecit idipsum Ossolinius apud Casimirum. Fratrem adiit Gasimirus, pro more fraterno requisivit et gratum se futurum pollicitus est. Coaluerunt fraterni animi sicque cedens Garolus suffragiis suis, exposcit a fratre, ne partium Garolisticarum viris nocere meditetur; quod promisit Gasimirus, bene tamen notatis in pectore viris contradicenlibus. Tam itaqnc faciliori modo ad puncfum clectionis processum et insumptis aliquot diebus supra conditionibus eligendo Regi proponendis, die 19 Novembris renuntiatur ab Archiepiscopo Gnesnensi Lubienscio Serenissimus Gasimirus, Rex Sueciae, in rcgem Poloniae. Vocibus universorum: „Vivat" intonantibus, hymno "Te Deum laudamus" decantato, gratulabundi Regi electo cum Primate processerunt in urbem. Dum hacc fiunt, tormentorum boatu ac sclopctorum fragore signum Regis electi datum, non tamen ad palatum aliorum, qui faventes Garolo spem crescendi et ditescendi amiserunt. Die 21 Novembris iurat Rex. Faeta respiratione unius diei ad ferias sacras Praesentationis R. M. Virginis praesentatur electus Rex in ecclesia S. Toannis Varsaviae et de more gentis solennibus missae absolutis Regeque refecto sacra synaxi in manibus Primatis Regni iuramentum exhibet in forma veteri iuxta ritum s. Romanae ecclesiae. Sacra oratione usus Rmus Stephanns Wydzga, Regius Goncionator, bene ominatus Regno Poloniae ex circumstantiis electi Regis. Edocti de morte (!) Regis Cosaciruunt in Poloniam. Diviuitus Cosaci repressi. Vix auspicatis nuntiis in viscera Regni delatis, quod rex iam habeatur, iterum Kosaci tumultuantibus asrninibus Resmum Poloniae infestant et primum Leopoli flammis suburbiorum territa, Zamoscium occupare intendunt, ad cuius limina plurimis suis desideratis adiectas villas, oppida incendunt, depopulantur, propellentes nobilium fugientium cafervas. Tandem Lublinum attingunt ulterius progressuri, ast in campis Lublinensibus agmina militaria copiosa videntes (quae nulla erant), coruscatione in nubibns densisque grandinibus exortis propelluntur confusi. Interea praeparantur omnia spectantia ad coronationem atque demortui Regis debitam ad sepulchra maiorum Gracoviam usque dcductionem, praefixa die funeris 15 Tanuarii anni insequentis, coronationis die 15 Ianuarii.

ANNALIS 1648 97 Opjnio vulgi falsissima. Varia opinio eaque satius ridenda de mortuo Vladislao IV fortasse desiderio ipsius, ut viveret amplius, quorundam excitata fuerat, quod Vladislaus vivat et in castris Kosacicis maneat bellumque istud concitet ad vindicandum eos, qui Turcicum negotium ipsi impediverunt. Et profecto multorum sententia non erupisset iste tumultus in Poloniam Kosacicus, si habuissent aliam occasionem Turcas depraedandi. Quod sero poenituit eos, qui pertinaciter regias intentiones impediebiant. Movetur Vladi- slaus Varsavia pro funere Cra- coviam. Educuntur itaque exuviae Vladislai IV corporis et moventur Varsavia die 30 Decembris magno moerore aulam replente, dum Rmo Wydzga 1) perorante sub vesperam (nivibus impedientibus officium extremum) currui imponendae baiulatae ab aulicis regiis et collocatae sunt, fratribus Gasimiro et Garolo fratrem Uiazdoviam 2) usque comitantibus. Verum Regina, morbo impedita, per fenestras tantum quietem marito suo comprecata, Varsavia Cracoviam diseessura, si de rigore hiemis et asperitate viarum demissum fuerit, gratia officii extremi reddendi Regi gloriosissimo. Scripto publico Vladislaus hono- ratur. Tardi academici ob frigus. Dum moverentur Varsavia pii Manes Vladislai Regis, quidam professor academicus, coloniae novae Jedlinscensis director, a Magnifico Gastellano Sendomiriensi, Stanislao Witowski, et Academia Cracoviensi evocatus ad dirigendam et statuendam dictam coloniam, moerorem publicum leniens, „Nomen grande Regium" (tali titulo scripto praefixo) Varsaviae primum divulgavit, etiam Gracoviae ad funebres naenias Regni idem facturus. Tardi tunc Academici oratores ac poetae erant et ob negligentiam typographorum tardum officium testati sunt iam bene post funus scriptis praesentatis et ideo invidis ocufis ad tempus accurentem profesorem sunt intuiti. Dignum tam addictum Academiae Gracoviensi Regem erat millenis scriptis iam mortuum prosequi, qui educatore academico gaudens, ita de Academia Cracoviensi persuasus erat, ut etiam eam in aditu Regni et in comitiis suae coronationis censeret iuvandam et ad iura sua restituendam, ad Sedem Romanam oratore publico, Georgio Ossolinski, moderno Cancellario Regni, directo. Iam enim a PP. Iesuitis plurima decreta et brevia erant obtenta, studium Regni antiquum deprimentia, quae ad instantiam Regis ac Reipublicae sunt cassata, quum ius patronatus haberet Respublica in Academiam. Aderat legationi tunc, uti legationis commissarius, Rmus Andreas Gembicki, abbas Tremesnensis et Suffraganeus Gnesnensis, post Epjscopus Luceoriensis, qui in rem Academiae cum sanctissimo Urbano atque rotalibus auditoribus plurima contulit. Sed Petrus Gembicki, Episcopus modernus Gracoviensis, magis vexare Academiam, quam promovere didicit, domesticis suis urgentibus 1) Stefan Wydżga, kaznodzieja królewski. 2) Ujazdów, dziś, jak wiadomo, cz§sd Warszawy, dawniej wieś i dwór książęcy nad Wisłą, pomiędzy Solcem, Czerniakowem, Sielcami, Mokotowem i Wolą. Temberski, Annales 13

STANISLAI TEMBERSKI Fraus Tonscii clam. Iusto Slowikowski, principe et authore vexationis, atque doctore medicinae Tonscio 1), qui responsionis facilitatem adeptus pro loco inter doctores medicos, dum esset collega minor, factus est proditor Academiae, ad cuius liberiorem oppressionem in aula episcopali conscripserat statuta et consuetudines antiquas, his tanquam catapultis utens, insusurrans omnia Episcopo contra Academicos. Is homo est Iesuiticae educationis, qui annosus veniens in sinum Academiae Cracoviensis laureas nullo negotio obtinuit, post celebri viro in iure adhaeserat Ioanni Radziechovio. cuius filiorum paedagogum egit. Sed in paedag[og]ia tantum profecit, ut etiam (prius paedagogia apud Plichtam 2), cuius obitu immaturo plurima rapuerat, post apud Koniecpolios celebris) filios Radziechovii dolose in lapidea ipsorum adeunda supplantaverit parva pecunia ablata, maioribus indicibus ac codicibus usurae adhibitis, homo praeter caetera lucrorum et perlucrorum amans, parcitatis et tenacitatis rarus magister, simultatibus, factionibus, odiis seminandis aptissimus, naturam Ghmielnicii exsuperans. Propheta Vitellius verax. Cuius responsionem inter doctores futuram academicis damnosam praedixit moribundus Vitellius 3), s. theologiae doctor et rector Academiae, inquiens ad professores sibi circumstantes morbo diuturno vexato: „Patieminine istum hominem fraudibus plenum priorem locum in Academia occupare, praesertim cum sitis eius plurimi professores, magistri, lectores ? Itane facile discipulum superbire permittetis (qui sui ipsius est amans, cupidus, elatus, parentibus suis infensus, praeceptoribus ingratus, scelestus, sine pace, criminator, incontinens, otiosus) vix biennio post magisterium elapso ad sublimem medicorum cathedram sublimandum? Cavete, cavete, ne vos sero poeniteat istius erga hominem propensionis de litteris academicis imperitum. Probabunt brevi eventus, quos ego morti proximus non conspieiam, vos prospicite". Tali encomio a viro magno in Academia proditor futurus Academiae celebratus. Eventus probavit dicta, nam contra Academiam furtive descriptis ac promulgatis statutis armavit Episcopum propter parvum panis bolum, quern aulica miseria ipsi dulcoravit, induxitque eum, ut sibi usurparet ius iudicandi academicos, testamenta eorum approbandi, internam et externam visitationem celebrandi, librorum academicorum potestatem absolutam censurandi, responsiones pro loco inter doctores, quando libuerit, impediendi, promotiones magistrorum etiam ad quinquennium detinendi, excommunicationibus in eosdem fulminandi aliaque praeiudiciosa iuribus Academiae tractandi, decernendi. Quae 1) Toński Jan, doktor praw od r. 1635, medycyny od r. 1636, profesor matematyki w akademii krakowskiej od r. 1648. Był lekarzem Piotra Gembickiego, biskupa krakow­skiego. Umarł w r. 1663. 2) Mowa może o Konstantym Plichcie, kasztelanie sochaczewskim, który odznaczył się w wyprawach moskiewskich za Zygmunta III. 3) Por. dop. na str. 18.

ANNALIS 1648. 99 praeiudicia subselliis Romanis totique Reipublicae Polonae sunt nota, ut ex decretis et decisionibus in urbe latis patebit insertis. Quia vero societas Scythica cum Kosacis perniciosa fuit tam in Corsunensi clade, quam in Pilavecensi Regno Poloniae, determinatum est a proceribus Rege orbatis, ut ad Portam Ottomanicam scriberetur in ea forma: Epistola ad Supremum Wezyrum Imperatoris Turcici. Illustrissime Princeps, Domine et amice charissime ac observandissime. Epistola ad Turcae Wezyrum. Intellexit Illtas Vra ex litteris Illustrmi Dni Gancellarii Regni Poloniae nuperrime ad se scriptis, quod praeterito mense Maio Sermus, Potmus Rex noster, Vladislaus huius nominis IV, ex hoc terreno ad coeleste regnum migraverit, relicta post se immortali non modo apud subditos suos, verum etiam apud vicinos et longinquiores populos gloria atque desiderio. Sed id Illti Vrae pro mutua amicitia significamus et una opera coram Illte Vra, quantum pro officio nostro possumus, conquerimur, quod Ghan Grimensis, Precopensis etc. modernus, nulla iniuria provocatus, imo vero variis beneficiis affectus (nam vita et salute a Potentmo olim Sermo Rege nostro donatus libereque domum dimissus fuit propter pacta et foedus cum Potentmo moderno Turcarum Imperatore non ita pridem renovatum, nec non cum antecessoribus illius initum) magnum numerum Tartarorum in fines Regni Poloniae immiserit eosque cum rebellibus Kosacis Zaporovensibus, quos incursionem in ditiones Turcicas parantes praefecti cum exercitu coercere erant iussi, coniunxerit atque hostiliter se gesserit, mediocrem manum militum, quae cunctorum observabat conatus unacum Ducibus, qui nihil hostile a Tartaris sperabant, fregerit atque in captivitatem abduxerit. Tam atrox factum ausumque temerarium moderni Ghani Potentmus Imperator non approbavit, uti speramus, accedente Illustrtis Vrae favore. Ob quem agnoscendum diligenter ab IUlate Vra efilagitamus, ut tanquam minus obsequens imperio, quod beneficio Sermi Imperatoris obtinet, privetur et deiiciatur, captivos vero nostros unacum ducibus nihil inimicum Turcis ipsisque Tartaris parantes restituat, quorum erat mens solos rebelles Kosacos persequi, quod ex ipsa militum paucitate coliigere licuit, quorum exercitus vix ex aliquot millibus coactus erat. Fecerit Illtas Vra rem suo officio et heroico animo dignam, nec non pactis ac foederibus recentibus et antiquis, a nobis maioribusque nostris inviolabiter semper cultis, consonam. Ita demum nobis, qui nullam causam tam insperatae hostilitati dedimus, satisfiet, et Illtas Vra magnam gloriam sibi comparabit, quando inter haec imperia vicina diuque amica pacem et tranquillitatem conciliabit, quod vel inde patebit, si licentiosi, qui id dissolvere per contemptum iuris divini nituntur, re vera castigabuntur, quod quidem nos serio rogamus et poscimus. Illusttem Vram, velut insignem tranquillitatis mutuae et bonorum consiiiorum autorem, cupimus omnibus rebus florere ac optime valere nostraque illi studia deferimus. Varsaviae in campis die 26 Iunii 1648. Matthias Łubinski 1), Regni Poloniae Primas, Archiepiscopus Gnesnensis. 1) Poprawnie: Łubieński.

STANISLAI TEMBERSKI Intitulaiio eidem: Illustrmo Principi Dno Murza Bassuie, Sermi ac Potentmi Imperatoris Turcarum Supremo Wezyro, Dno amico nostro charissimo et observantissimo. Respondet Wezyrus Primati taliter: Epistola Turcica. Electo inter principes christanos et honorato praemagnati religionis Christianae, Regni Poloniae supremo Primati, multas salutationes, prout pertinet ad nostram amicitiam, mittimus. Humaniter notum facimus, quomodo Vra Exctia ad nos benevole misit epistolam indicavitque, quod sanctam pacem, quae inter nos inita est inviolabiliter conservare debeamus. Legimus Vestram epistolam et quidquid in ea exaratum erat, optime intelleximus. Notumque facit Vra Exctia, quod Kosacis, qui solebant in Mare Nigrum excurrere et in Regno Potentmi Imperatoris nostri multa damna facere, vester exercitus impedivit et omnia illis remedia prohibuit, ne amplius mare ingrederentur, tamen ipsi cum Tartaris uniti sunt atque ingressi Regnum Poloniae multa damna perpetrarunt. Totum, quod scripsit Vra Exctia, Potentmo Imperatori notum fecimus. Et certe factum est contra opinionem et voluntatem Potentmi nostri Imperatoris, quod Tartari coniunxerint exercitum cum Cosacis. Missum est strictum mandatum ad Islanum Gerey, Chanum Tartarorum, ne uniretur cum Cosacis, neve in nocumentum Regni Poloniae suas nationes Tartarorum extra fmes dimittat, quinimo eos severe cohibeat. Igitur vestros Kosacos ex parte vestra, uti subditos, arcte detineatis etiam, ne audeant progredi ad nostras regiones, quum sancta pax inita inter nos. Iam autem illud, quod ab antiquo fuit destinatum, tributum Chano Tartarorum detis, ut amicitia, quae est inter nos, magis stricte conservetur. Quam ob rem Potentmi Imperatoris nostri iterum excelsum mandatum mittemus, ne nationes Tartarorum audeant minimum quid contra sanctam pacem committere. Vos iterum admonemus, ut bona amicitia et unitas observetur et ambarum partium subditi pacifici et quieti vivant. Valeat interim peroptime. Datum in Byzantino Zaraio, die 30 Iulii anno Turcici imperii 1058. Die 20 Iulii. Nuntii Cosacorum examinantur. Iam vero in convocatione nobilitatis ad campos Varsavienses pro electione Regis de more gentis instituta Kosacorum nuntiis examinandis tempus insumptum. Inprimis quaesitum, quis dispensavit Cosacos, ut exercitum suum congregarent ad 60 millia, quum antiquitus vix decem millia permittebantur congregari; talis vero dispensatio concedi solet ex cancellaria Regni. Sed Cancellarius et Procancellarius 1) responderunt, quod praeter scientiam ipsorum fuerint ista permissa, addentes, quia ut Cosaci habuerant audientias frequentes, ita privatam dispensationem obtinuerant Facile in absentem aut mortuum Regem poenam et culpam retorquere. Quaesitum 2do, ubi sint litterae regales, quarum men- 1) Kanclerz W. koronny Jerzy Ossoliński, podkanclerzy kor. Jędrzej Leszczyński, biskup chełmiński.

ANNALIS i64r8. 101 Die 21 Tulii in- terveuit Sobie- scius. tionem facit Chmielnicius in instructione, quibus concessam esse congregationem maiorem et ingressum Maris Nigri indictum affirmat. Istae autem litterae in cistula erant servatae. Gancellarius et Procancellarius responderunt, quod a Kosacis non receperint dictas litteras, cum tamen lateret anguis in herba. Qua de re Kosaci examinati a Marschalco nuntiorum terrestrium 1), sed illi cistam in itinere emptam proprio aere retulerunt pro litteris Chmielnicianis et pro instructione servanda, alias litteras traditas sibi non habuerunt. Quaesitum 3tio, cuius imperio edictus ipsis maris ingressus. Respondetur se non habere istius rei notitiam; seniores ea de re sciunt. Dum examinantur nuntii Kosacici, supervenit quidam miles, Sobiescius familia 2) ex fortalitio Kodak dicto remeans, habitu Germanus ob militiam permixtam Polonis Germanicam, sermone Polonus. Is petiit sibi dari facultatem quaedam referendi internuntiis terrestribus. Plurimi iuxta morem non permittebant. Sarbievius vero, Capitaneus Grabovecensis 3), diremit contradictionem, quod in materia Rempublicam totam afficiente non tantum nuntiis, sed hospitibus licet proloqui in eo loco. Orsus itaque Sobiescius talem relationem: „Ex fortalitio Kodacensi missus eram, de obitu S. R. Mtis ignarus, ad primores exercitus nostri, uti illi loco provideatur ab ipsis. At ob angustias viarum non patebat alia via, nisi per castra Chmielnicii. Iste, existimans me esse speculatorem, detinuit me diebus quinque consilium capiens ab aliis, an me esset pronuntiaturus liberum. Pro libertate mea stante conclusione talia mihi dixit: Liberum mihi erat te dimittere et non, sed quia nuntios meos direxi Varsaviam cum submissione mea humili, ideo te dimitto, ut Rempublicam certifices de mea vera humilitate, tum ut meis nuntiis fides in omnibus detur. Quare iam libertate donatus existens, quaesivi a Chmielnicio, quid eum impulerit ad tam subitaneam seditionem contra Rempublicam. Respondit ille non contra Rempublicam ortum esse bellum, sed contra eos, qui innumeris iniuriis et oppressionibus afficiebant Zaporovianos Cosacos. Quaesivi iterum, cur alium modum non invenit adeundarum iniuriarum, Respondit ille: Est mihi vas ingens supplicationum, quae irrito conatu variis magnatibus tradebantur, sed vos Poloni nihil curatis Regemque contemnitis; quilibet iuxta suum arbitrium facit omnia. Quare dum coram Rege frequenter conquaerebamur ex parte iniuriarum nostrarum, responsum a Rege: Quandoquidem aliter non potestis, iniurias vestras framea vindicate. Quaesivi iterum: Certone data summa aliqua vobis a Rege? Respondit ille ita esse; nam Serenissimus Rex ad apparatum Turcici belli dedit nobis stimmam aliquot millium. Retulit et id Chmielnicius, quod iam nobiles inferiores vestri aggregantur nostris Cosa- 1) Marszałkiem sejmu konwokacyjnego był Bogusław Leszczyński, generał wielkopol­ski (Michałowski: Ks. pamięt., str. 101). 2) Sobieski Marek, syn Jakóba. 3) Sarbiewski Stanisław, starosta grabowiecki, brat rodzony poety Macieja Kazimierza (Niesiecki: Herb. VIII, str. 279.).

STANISLAI TEMBERSKI cis; apud nos enim ea fama est, quod soli magnates erunt nobiles, Rex autem caput unicum ipsorum". Internuntii, interrumpentes eius sermonem, conclamarunt: Adhuc vigent conceptus cavalleriae inauspicatae. Quapropter collatis consiliis senatorum et nuntiorum terrestrium, decretum est, ut responsum Ghmielnicio detur, commissarii vero quamprimum deputentur. Forma responsionis tali titulo affixo fuit eiusmodi: Responsum ad Cosacos circa electionem Regis. Senioribus, Attamanis, Assavulis, Legionariis, Oenturionibus totique Exercitui Zaporoviano salutem. Omnibus Ordinibus ac Dignitatibus Reipublicae Polonae innotuit vestra humilitas atque submissio, quae si sincera est, habet locum apud omnes Regni Ordines. Ad omnes iuiurias sopiendas commissarios deputamus, qui omnimodam facultatem a Republica vobiscum tractandi habebunt. Amnistia et venia omnium criminum fiat, si vestra submissio firma et certa est. Gaeterum omnes captivi nostri detenti in exercitu vestro sive privatim sive publice dimittantur; reciproca dimissio fiet in continenti vestrorum. Tam vero comprincipales seditionis iuxta iura militiae a vobis compescantur, ut tumultibus via praecludatur. Interim optime valere vos universos cupiunt universi Ordines Regni cum ea conditione, ut servitium Reipublicae fideliter omni tempore teneatis. Datum Varsaviae die 22 Iulii a. D. 1648. Krivonosii pro tervitas. Tale responsum datum seniori ex nuntiis Kosacicis, qui exosculatus litteras, signum crucis illis litteris fecit. Fostea amplectebantur proni ad terram Archiepiscopum Gnesnensem, Łubinium, quibus etiam ille signo s. crucis benedixit atque capita corum manu sua tetegit in spem fidelitatis futurae ab ipsis observandae. Postea non sine donariis pecuniariis atque vestibus sericeis discesserunt. Expeditioni Kosacorum adversabatur epistola, a duce Dominico Palatino Sendomiriensi ad proceres directa, eum sensum retinens: Quod compescendi eos non desint modi, proinde paci ipsorum non subscribendum, quum a Kryvonosio et a complicibus eius enormia crimina perpetrentur in dies, clerum gladio opprimens 1), ecclesias spolians, mortuos olim ex monumentis proceres eiiciens atque extractos e sepulchris dissectos canibus relinquens, sanctissimum Sacramentum ex ciboriis et pixidibus in terram allidens et calcans, ex calicibus sacrisque aliis vasis crematum propinans suis asseclis aliaque mirabilia peiora, quam a barbaris, fieri permittens. Iam vero ita Chmielniccius elatus ac superbus effectus, ut etiam regium sceptrum circumferat sibi a Polonis offerri imprudenter. Quare cum iste exercitus rebellium exorbitet supra modum, nihil de venia et amnistia cogitandum esse censebat Dominicus. 1) W tem miejscu i w dalszych pięciu wierszach w rękop. czasowniki maja formę nominat. partic, praes,, chociaż powinnyby, jako odnoszące się do ,,Kryvonosio", zgadzać się z tym ostatnim wyrazem co do przypadku (opprimente... spoliante. . . etc). Najsto­sowniejszą byłaby tu forma „gerundivum" (opprimendo, spoliando i t.d.).

ANNALIS 1649. Kussici primores occupati. Die 11 Ianuarii. Die 14 Ianuarii. Clepardiae Kex consistit ante in- gressum urbis Oracoviae. Ab academicis salu- tatur. Sub vesperam in- greditur Craco- viam. Ad destinatum sepulturae et coronationis locum primis diebus Ianuarii [cum] proceres Gracoviam tendunt, Russici primores 1) cum Kosacis rebellibus varia experimenta belli, nive, gelu, frigore saevientibus, tractarunt, cupientes eos revocare a seditionis tumultu iam bonis, iam duris remediis. Qua in re Stanislaus Lanckoronski 2) et Jeremias dux Visniovecius, tum Regni Vexillifer, Koniecpolius 3), plurimum desudabant. Sed repugnante audacia illorum paululum respirarunt, confusum statum in Russia videntes, quamquam variis aggressionibus inquietati Kosaci, oppidis ac villis consistentes, partim eiecti, partim armis Polonicis obruti sunt, diminutionem suae rebellionis pro nihilo aestimantes. Delatus itaque Vladislaus IV primum Łobzoviam, post Clepardiam, ad moenia Cracoviae urbis sitam, magno affluxu ordinum Regni utriusque status honoratur. Electus Rex Cracoviam ingreditur et ad aedes s. Floriani de more regio primum descendens, uti ad patronum Regni auspicia sua directurus, salutatur ab academicis. Negotium salutationis sustinuit rector, protunc Iacobus Ustiensis 4, s. theologiae doctor, praepositus s. Floriani, vir non ad eloquentiam natus, morbo diuturno oppressus, cadaveris speciem referens, qui morbus et illi vires exhauserat ad loquendum, et Regi fastidium pepererat unacum primoribus, quod vix intelligerent eloquentem. Cancellarius Regni 5) respondit nomine regio gratam Maiestati esse salutationem, sed futuram ominosam salutanti, quod negotium salutationis alteri cuipiam sano non commiserit. Post brevi oratione Rex indulgens die inclinante ad vesperam ingreditur Cracoviam, luto impediente gressum ob nives resolutas ipsamque diem nivosam. Interea Vladislai IV exuviae 1) W tekście rękop.: „Russicis primoribus", prawdopodobnie wskutek omyłki, gdyż forma ablat, w tych słowach zachowana, wymagałaby innego składu całego zdania, 2) St. Lanckor., w r. 1649 kasztelan kamieniecki (Michałowski: Ks. pamięt, str. 408). 3) Aleksander. 4) Por. dop. 3 na str. 18. 5) Jerzy Ossoliński.

STANISLAI TEMBERSKI Aemuli academicis lesuitae. Senes academici dissident. deponuntur Glepardiae in lapidea olim Montelupi seu Vilkogorscii vasta, ad campos spectante, nunc PP. Iesuitarum, qui ab haerede pauca pecunia unacum agris spatiosis ac horto adiacente eandem emerant. In quo loco Iesuitae Regem salutarunt in crastino fratris sui funus celebraturum, uti sibi addictum et votis religionis promovendae obligatum. Ad academicum salutandi Regis officium concurrebat Sigismundus Gregorowic, s. Nicolai praepositus, s. theologiae professor, uti senior in Universitate, videns rectorem morbo obnoxium, sed odio personae rector cupiebat istam spartam collatam Ioanni Broscio 1) suo familiari, aeque seniori in Universitate; ast factiones nec illum, nec istum admiserunt, tum quod ille egressus sit ex Academia, tum quod iste ab annis multis deseruerit Academiam ob opimam praeposituram Medzireeensem, a Teczynio, Palatino Cracoviensi 2), sibi collatam. Funus regium. Progressio funeris et norma. Die 15 Ianuarii ad funus regium descensum, corpore regio ad aedes B. M. V. in circulo Gracoviensi delato, quod extra ecclesiam in coemeterio dictae ecclesiae sub papilione regio situm erat, rem situationis plurimis vituperantibus, quum ecclesia B. M. V. satis sit ampla; ast Iesuitae, ad s. Barbaram residentes, consules istius situationis fuere. Quare Bex ex arce Cracoviensi, pulla veste indutus, non magno comitatu stipatus, descendit fratris Manes ad sepulcrum maiorum deducturus. Abfuit in funere Regina uxor Vladislai, ob morbi speciem Varsaviae residens; abfuit et Garolus Princeps, qui Varsaviae Reginam consolaturus substiterat, praesertim Varsaviae praesidium tenens in casum Kosacicae seditionis progressurae. Nec multi regum et principum legati adfuerunt, rigore hiemis repressi vel litteris de morte Regis tarde avisati atque ad suprernum invitati officium. Elatus itaque Vladislaus amplissimo funeri; complitur urbs ordinibus civium, opificum, pauperum plurimonum, atris vestibus indutorum. Religiosi, clerus undique aftluens progrediuntur, academici absque rectore cathedralibus canonicis praeeunt frequentes, episcopi postmodum tendunt, abbatibus, suffrageneis praecedentibus. Tncensae praeibant innumerae faces. Senatores circa funus ibant squallidi, honoris Regni insignia prae se ferentes, quos antecedebant equites cum vexillis provincialibus et terrestribus, stemmata terrarum et palatinatuum expressa habentes; ultimus sequitur Vexillifer Regni 3) cataphracti armis indutus (negotium Vexillifefi terrarum obire tenentur) praeciosis lapidibus insertis splendentibus. Tandem equis duodecem pro more regio deportatus Vladislaus, quem sequebatur Ioannes Casimirus, electus Rex, moestus frater, legatis sibi assistentibus totaque aula regia succeciente. Hanc sequebantur agmen claudentes pedites, atro colore et inverso ordine arma baiulantes cum suis 1) Por. dop. 1 na str. 80. 2) Jan Tęczyński, wojewoda krakowski w latach 1620 do 1638. 3) Aleksander Koniecpolski.

ANNALIS 1649. 105 Martinus Wolski de his scripsit olim. Ceremoniae rarae. 16. Ianuarii in Kupella Kex pridie coronationis. 17. Ianuarii coronatio Casimiri. 18. lanuarii ad praetorium Cra- coviense itum. signiferis. Tunc ad aedem divi Stanislai processum, in arce Cracoviensi sitam, divo Venceslao sacram. Solenni ritu acceptum corpus Vladislai, in conditorio avito (sacris caeremoniis expeditis et perorante Andrea Szołdrscio, Episcopo Posnaniensi) positum, tumbae stanneae, gesta Vladislai referenti, impositum. Semoto ex publico funeris theatro Vladislao officiales eius sigilla Regni, umbonem, hastam terrae alliserunt; fractam hastam leviter electus Rex ex terra levavit Generalissimo Regni de more gentis tradendam. Ceterum cum adhuc ex Scythica captivitate non evaserat, Wisniovecio duci censuerunt universi primores reddendam, sed Rex Cracoviensi Episcopo 1) accurrente et in silentio Regem alloquente retinens hastam fractam Zalescio, suo cubiculario, tenendam tradidit. Quod plurimi aegre tulerunt, aegerrime dux Wisniovecius, cui Zalescius antelatus, militia universa eidem adhaerente, quam die funeris regii lautissime in urbe tractavit apprehendendi facti removens initia. Insusurratum Regi fortasse, quod nondum liberi sint Duces exercitus, nec expedit signum generalatus tradere cuipiam superstitibus illis, aut, quod Wisniovecius fuerit circa electionem Carolisticarum partium, vel quod superioribus senatoribus aliter videretur. His peractis epulum funebre vix est a nonnullis degustatum ob seri temporis incommoditatem, unusquisque tabulae propriae magis serviens [sic]. In crastino funeris per ecclesias universas exequiae celebratae ob hesternum negotium, quod clerum impediverat. Interea Rex visitavit locum occisionis s. Stanislai in Rupella Casimiriae, ad fluvium Istulam sitae, aulicis praecedentibus in equis, aliisve senatoribus in rhedis. Inibi devotioni indulgens, ad arcem rediit ad coronationem praeparandam. Die igitur Dominico intra missae sacra officia a Matthia Lubinscio, Archiepiscopo Gnesnensi, in praesentia ordinum gentis et status utriusque coronatur Ioannes Casimirus in regem Poloniae, ritu peracto iuxta praescriptum Romanum, scilicet armorum tractatione, inunctione, et diadematis atque sceptri cum pomo regio traditione et in sede regia collocatione, ad cuius possessionem eiaculationi tormentorum indultum cum apprecationibus. Divinis absolutis Rex indutus pluviali, redimitus corona, sceptrum tenens, deductus ad locum residentiae suae, scilicet ad arcem, ubi epulum solenne appositum publice Rege sedente ac manducante. Officialiter curiales habebant tempus officiorum suorum tractandorum, unus alterum non impediens in proprio officio. Musica harmonica et bellica non tacuit. Legati tabulae unacum Rege assidebant, senatoribus et clero ordine suo sedentibus. Actu coronationis peracto Serenissimus Rex ex arce movit equitans, die Lunae a civibus Cracoviensibus iura oblata confirmaturus et ad equitatum auratum quosdam admissurus. Processit in publicum Rex theatrum pontificali habitu indutus, insignia regia habens, ubi saluta- 1) Piotr Gembicki. Temberski, Anuales. 14

STANISLAI TEMBERSKI Omen malum. tus a proconsule de more, iura ipsorum confirmavit et equites auratos creavit, post exutus regiis in arcem progressus, equitibus plurimis praeeuntibus et sequentibus. Vix Rex movit pedem ex theatro, plebs cucurrit ad spolium, scilicet ad pannum, quo theatrum erat instructum; exdivisionem panni subsecuta iurgia, quae in risum ab aliis versa. Ingressus arcein Rex quievit, sed ad coenam vocatus, celeriter ab ea recessit ob ignem erumpentem in arce, qui sublimem turrem depastus est, aere et artificio praeelaram, cubiculis regiis proximam. Liquatum aes impediebat combustionis suppressores. Gausam incendii asserebant camini turri adiacentis non expurgationem et rimas magnas, tecto arcis vicinas, a eamino prodeuntes. Omen in crastino varium, sed ab assentatoribus regiis in bonam partem tractum damnum, vix triginta millibus reparabile. Assentatorum sententiam probavit Iesuita Cieciszovius 1) in publica concione die sanctae Agneti sacra asserens, quod Dei alloquentis sit symbolum, in igneo rubo Moysen alloquente, quod sit hilaritis omen, quod s. Spiritus in igne apparuerit et his similia placentia aulicis. NB. Łasczyus moritur Gracoviae, Excubitor Regni; confessionem cum contritione lacrimabili absolvit. Sepultus in ecclesia PP. Bernardinorum Stradomiensium. Palatinus Russiae, Dominicus 2), sepulturam curat aliive domini 3). 20 Ianuarii. 26. Ianuarii. Comitia Gracoviensia ad coronati Regis iudicia firmanda instituuntur, verum ab ordinibus Regni confusio inchoata, praesertim circa electionem Mareschalci ordinum, disceptantes ante omnia de illis, qui fugae Pilavecensis authores fuerunt, ne, si reperiantur senatores, occupent locum in senatu, si officiales, ne sessionem habeant liberam, si nobiles, ne praesentes adsint electioni Marschalci, tum ne vota habeant ad marschalcatus officium; volebantque ante omnia iudicium fieri de illis non observata praxi comitiorum. Tamen insumptis diebus sex vanae disceptat oni [Franciseus] Dubravius 4) eligitur Marschalcus ordinum magna cum invidia aliorum, qui istud officium spe devoraverant. Grave tulit Rex temporis pretium; sed a Marschalco electo nomine ordinum cum aggratulatioue salutatus, ore Gancellarii suadet, ut ea, quae sunt pro patria iuvanda, tractent negotia, cupiens exemplo Vladislai statim post comitia pergere ad rebelles eompescendos. Surdis fabula enarrata: ereptum tempus aliis colloquiis, primum de modo eliberandorum captivorum in clade Gorsunensi, post de ducibus interea assignandis, tum de autoribus fugae Pilavecensis puniendis. Impatiens Rex morae terminatis co- 1) Cieciszowski Wojciech, doktor teologii, kaznodzieja królewski (wstąpił do zakonu Jezuitów w r. 1622, f 1675), autor kilku kazań i mów, wydanych drukiem. 2) Dominik ks. Zasławski. 3) Cały ten ustęp o Łaszczu Samuelu (począwszy od skrócenia NB) zajmuje w ręko­ pisie osobne miejsce u dołu karty, widocznie wpisany później i niewłączony w tok opo­ wiadania. Prawdopodobnie miał być pomieszczonym tam, gdzieśmy go włożyli. 4) Dubrawski ten był podkomorzym przemyskim. Imię, dla którego w rękopisie po­ zostawiona luka, wpisaliśmy wedle wzmianki u Kochowskiego (Ann. Pol. Clim. I, str. 101).

ANNALIS 1649. 107 Nuptiae Varsaviae. Dispensatio laxa. mitiis in crastino Varsaviam omnibus impedimentis remotis tendit ad consolandum Reginam, fratris sui uxorem, cuius consortium ambiens Legato exponit Apostolico, ut Romam ad Sanctissimum dirigat gratia dispensationis obtinendae, rationibus appositis levioribus. Illico convaluit Regina ad adventum novi et coronati Regis; Romae conceditur coniugium, dies Dominieus Laetare, die 14 Martii, nuptiis regiis destinatur magna admiratione civium. Adfuerunt pauci ob quadragesimalem abstinentiam. Dispensatum tunc et cum culina, ut in festivitate nuptiarum carnes apponerentur Iesuitis scrupulum tollentibus. 1520 [sic ! 1548] Germanicus venter. Olim scrupulosius saeculum erat (teste Orichovio): dum die Mercurii Sigismundus Augustus extra tempus quadragesimale in epulo regio carnes apposuerat ad legatos externos ac principes tractandos, quae primum in regia mensa sunt visae, damnarunt spectatores convivium, licet convivorum ratio obtruderetur, maxime Germanorum, apud quos ut dies, ita cibi sunt pares, imo inter piscem et feram nullum discrimen. Iam autem Poloni observantissimi erant dierum istorum Mercurialium, non edentes carnes, quod die Mercurii Christus a Iuda venditus fuerit, uti et feriam sextam atque Sabbathum observant stricto ieiunii iure indicto ob Christi mortem atque sepulcro impositionem. Qua re res innovata disinnovala displicuerat Polonis in Sigismundo Augusto. Nostro saeculo ob dispensationes Iesuiticas etiam dies Parasceve violatur licentiaque sanissimis corpore, aegerrimis mente carnibus vescendi passim die Quadragesimali conceditur magno scandalo aliorum. lnventum famo- sum Varsaviae subiectum. Infelix erat Vladislaus ante mortem, dum Ludovicae Gonzagae imperium ferre non poterat etiam affixus lecto; infelix post mortem, dum ad funebres naenias desiderata Regi[n]a, praeparans se ad nuptias ex voto celerrimas, novi Regis consortium praestolata, ardens amore. Infelices Romae erant viri Publius Crassus et Cnaeus Pompeius, quibus Cornelia, magni illi[us] Scipionis filia, erat coniuncta. Ast illi non fratres; in orbe autem Polono nihil fraternitatis coniunctio operari dicitur. Nec felix futurus Casimirus, tum quod ex sororino sanguine ortus sit, tum quod fraternum censuit degustandum thalamum. Nec felix Ludovica, quae pro ludo vicit amore Casimirum et ad foedam traxit matrimonii ratificationem; quae pro ludo habet introducto sordido quaestu honorum nummos virtuti ac meritis anteferre; quae pro ludo habet ieiunia catholica licentia gallica stimulante violare; quae pro ludo habet imperium Regis saepius improbare, regimen universum deposcens. Prodierat nuper Gallice, Germanice et Italice conscriptum inventum, imagini expressae typo affixum, in qua Regina sede regia ad tabulam seu mensam sedebat, acervos et saccos nummorum recipiens ab iis, qui ante mensam genua flectebant et pro privilegiis ac honoribus summas deponebant, Regem autem, assistentem Reginae, talem quaestum demirantem, addiderat inventor cum lemmate: „Haec vir, hic mulier", quod imperio muliebri pareret in omnibus, etiam in beneficiis conferendis multis reiectis benemeritis, ad

STANISLAI TEMBERSKI mensam vero applicaverat lemma: „Plus offerenti". Pupugit tale inventum Regem, magis vero Reginam, exprobrans eius avaritiam, et mille aurei offerebantur inquisitori, ut autor haberetur eognitus. Non successit oblatum praemium, quia in Gallos torquebatur inventum. Academicae res. Ustiensis moritur. Die 25 Ianuarii moritur in rectoratu Iacobus Ustiensis 1), s. Floriani praepositus Glepardiae, ad cuius aedes tumulatus, magnam spem in vivis faciens cursus philosophici typo exprimendi, cuius lector primus fuit in Academia Gracoviensi ex fundatione Gabrielis Wtadysiavii, Serenissimi Vladislai Regis olim praeceptoris, Academiae testamentaliter inscripta 2). Operis huius gratia collegerat summam responsuram impensis, sed executorum tarditate aut nummorum gravitate gravis censetur labor ob scripta eius vix legibilia, devoluta potestate disponendi ultra ad Albertum Papenkovium, protunc cursus philosophici lectorem, collegam maiorem, uti nepotem ex sorore 3). Vir iste erat acri ingenio ac sermone difficultatibus theologicis reserandis accommodus, concionibus ineptus, regimini academicorum minus propitius, ln funere Opa tovii. bonorum ingeniorum contemptor, constanti et impavida mente. Nam semel in funebri concione turbatus strepitu auditorum nihil consternatus rem terminavit, quanquam non ad palatum auditorum, inter quos Czartorius princeps, canonicus Cracoviensis, spartam subire cupiebat celebrandae concionis in funere Opatovii Adami, canonici Cracoviensis cathedralis, s. theologiae doctoris. Fraepositurae vacantis duo candidati. Academia confert R. Stanislao Jur- kowski. Ad vacantem sic praeposituram concurrebant duo: Sigismundus Gregorowic, s. Nicolai praepositus, ex Academia egressus, et Stanislaus Jurkowski, s. Floriani decanus, professor in Academia Cracoviensi, actu laborans s. theologiae profitens. De more in convocatione Universitatis plura suffragia habuit Jurcovius, minora et pauciora Gregorovius: ille numero septemdecem, iste numero tredecem. Rector pluralitatem secutus addidit suum votum rectorale Jurkovio, uti e gremio capituli s. Floriani et actu legenti theologiam professori, quo utroque carebat Gregorowic 4). Res in controversiam vocata ab Episcopo Cracoviensi 5), magis pro partibus Gregorovii inclinato; Jurkovius enim et in revocando olim Broscio et in canonicatu eidem deferendo post 1) Por. dop. 3 na str. 18. 2) Gabryel Wiadysiawski, z Chelmna, wymieniony w ksiedze promoc. akademii kra- kowskiej, jako (pozniejszy oczywiscie) nauczyciel krolewicza Władysława, pod r. 1590, kiedy został wpisany w poczet bakałarzy (Muczkowski: Lib. prom., str. 238). 3) Albert Papenkowic wymieniony w ks. promoc. akad. krak. pierwszy raz pod r. 1603 (str. 260), dalej pod r. 1632, w którym został doktorem (str. 298), pod r. 1646 jako dziekan wydziału filoz. i kanonik u św. Anny (str. 317). 4) Por. dop. 2 na str. 80. 5) Piotra Gembickiego.

ANNALIS 1649. 109 Cum uuo decano decernit tribus remotis. fata Hercii contrarius fuit. Iudicat de more iuris academici, uti cancellarius praesidens iudicio, cum facultatum quatuor decanis, Episcopus con- fert R. Sigis- mundo Grego- rowic. quod praescribit, ut cum pluralitate decanorum sentiat cancella- rius, et cum paucitate decanorum, quod Gregorovius senex sit et quod ad doctores theologiae admissus, decernit (aliis requisitis non trutinatis) pro hac vlce tantum pro Gregorovio, reiecto Jurkowski, quem praeveniendum censuit possesione investito Gregorovio ad praeposituram s. Floriani. Jurkowski appellavit ad nuntium apostolicum et dum Causa Koma movetur. negotium maioribus scateret controversiis, Romam causa est deducta, uti ex processu magis doceri potes, vel ex insertis Romanis decisionibus. Respondet Jur- kowski inter doctores. Episcopus inhibet. Doctor respondet. Orbatam habens Academia facultatem theologicam doctoribus, concedit ius respondendi inter doctores duobus petentibus alibi promotis: Rdo Gregorio Modlinski et Rdo Stanislao Jurkowski. Citius se disposuit Rdus Jurkowski pro disputatione ad respondendum. ut moris. Quare rector intimavit mandato responsionis actum, diem et horam assignavit, invitati ad disputationem domestici et extranei doctores. His factis Episcopus Cracoviensis l), uti cancellarius Academiae, qui nunquam ius ad responsiones usurpabat, quamvis multae responsiones se cancellario peractae sint, diu praeparatam inhibitionem misit sub poena excommunicationis et nullitatis actus, ne quempiam quantumvis litteratum academici ad responsiones admittant, non addita in affixa inhibitione causa, citatione et aliis essentialibus, servari in inhibitione de iure consuetis. Ideo vero inhibuerat, ut fecisset ius pinguius Rdo Gregorowic ad dictam praeposituram s. Floriani, si solus esset doctor admissus. Academici, videntes se iure responsionis privari, consultatoribus theologis et iurisperitis, qui deciderunt contraventionem tali inhibitioni ne veniale esse peccatum et de iure hanc inhibitionem esse nullam, non paruerunt eidem inhibitioni, ad actum responsionis et disputationis convenerunt. Doctor respondit; academici extranei et domestici oppugnarunt. Episcopus citavit respondentem et actum responsionis eius iam post possessionem loci captam annullavit decreto, citavit etiam oppugnantes et excommunieavit. Appellarunt hi ad sanctam Sedem Apostolicam: iudicavit s. Rota adinvenitque decisionibus et seriis controversiis latis sententiae Episcopi nullitatem et notoriam iniustitiam et excommunicationem nullam, nec fuisse obligatos academicos parere inhibitioni Episcopi. Insuper decretum manutensionis in iure respondendi Academiae dedit eadem s. Rota Romana, uti patet ex decisionibus Romae impressis. Regni [res]. fn Aprili. Kosaci Exacta Rex Casimirus Paschalium derum solennitate crebris nuntiis docetur, quod Chmielnicius, autor Kosacicae rebellionis, 1) Piotr Gembicki.

STANISLAI TEMBERSKI grassantur in Russia. 7, 8 Aprilis. Nobiles fugiunt. Simile. non supersedeat ab oppressione nobilitatis in Russicis palatinatibus residentis, quinimo legiones ad removendos impetus eius congregatas dividat et manifesta hostilitate delere connitatur. Quare per litteras curiales convocat senatores, ut deliberationem cum Rege ineant patriae labanti consulturi idque in spatio septimanarum quatuor aliquot diebus consultationi privatae impensis. Interea Kosaci, sublatis iuribus divinis et humanis, licentiosi admodum cum nostratibus procedebant, villas, oppida, curias nobilium invadentes. Rursus refugium quaerunt Russici nobiles apud nos, qui hiemis asperitate ad illos angulos illecti abierant, rati hostem de quiete tandem cogitaturum. Difficile id erat rusticae et russicae genti persuadere, quae quousque sub disciplina herili manebat, eousque intra cancellos modestiae etiam nutus heriles sacrosancte observabat, postquam autem libertas illuxit, illa vagari per campos, per sylvas desertaque loca, per lacus, fluvios, imo alieni dominii absque animadversione pagos, statim in heros suos coepit saevire et omni servitutis iugo excusso dominos suos aggredi, vicinos invadere eosque internecioni demandare minime veretur, audiens, quod nec vires habeant Poloni ad corrigendam ipsam, nec modos quaerant, pacificationis debitos. Tta evenit frequenter magistris cicurationi ferarum invigilantibus, quas si in caveis retinent, imperiis magistrorum subiectae mansuescunt nihilque adversi moliuntur; quod si libera vagatio ipsis permittatur, post molestum tempus cavearum aut vinculorum leviter in furorem naturalem redeunt et ferinae inclinationis recordatae magistros suos amplius non patiuntur, sed feritate assumpta eos aggrediuntur, aggressos laniant, laniatos perimunt. Simili lanienae rustica gens attendit, quae etiam aureis sermonibus a proposita tyrannide vix aliquando poterit avocari. Commissio et belli remediam. Impense cogitavit de avocatione ista Rex Serenissimus et propterea trutinatis mediis ac modis commissionem pacificatoriam decernit ad Kosacos, quae si non succederet, expeditionem publicam nobilitatis censet nominandam. Cui remedio a multis reclamatum, totam negotii molem ad cives publicum bonum amantes referendam existimantibus 1), dummodo adesse velint novo Regi primitias cum hoste celebraturo. Quia vero non satis securitati ab ordinibus in comitiis coronationis erat provisum, nec subsidia tentata, quae agendo tam atroci bello sufficerent, tamen magno et imperterrito animo hanc in se provinciam Rex suscipit seque iturum contra hostem declarat. Praefecti belli. Igitur ab hicce bellum praeparari non destitit. Praefectos exercitui tres denuntiat: Ieremiam ducem Visniovecium, Andream Firleium, Castellanum Bełzensem, et Stanislaum Lanckoronium, Castellanum Halicensem. His talem potestatem tribuit, quae captivis ducibus non obesset, tum qui imperata Regis sedulo exequerentur, quidcunque ad eos Supremus Re- 1) W rękopisie mylnie: existimantes.

ANNALIS 1649. 111 Ars Chraielnicii, Prudentia Regia. gni Cancellarius 1) nomine regio perferret. Hi i taque praefecti exacto reliquo hiemis et maiore parte veris, sensim militem diversis in locis consistentem revocant, atque a campis Gonstantinoviis progrediuntur ad campos Zbarazenses exploratoribus referentibus, quod turmae Cosacicae gregatim et tumultuarie varias per oras grassentur. Commissio interea, quae Fereaslaviae tractabatur, nullum eventum obtinuit; patuit enim consilium hostis, qui cum Principe Transylvaniae arma sociare volebat, regnum ipsi exoptans, a cuius aditione tempore electionis remotus est. Is et Duci Moschoviae Magno pollicitationes crebras renovabat, magnam partem Russicarum provinciarum offerendo. Sed in hoc potissimum omnes ingenii nervos intendebat, ut Tartarorum, quotquot sunt, ordas potentissimas in subsidium sui contra Polonos adscisceret. Gum in hac re tempus insumit hostis, usus ea mora prudentissime Rex consilio quorundam, ad Principem Transylvaniae Capitaneum B[i]ecensem, Ioannem Wielopolscium, destinat legatum. Boleslaus Cieklinski, Castellanus Cechoviensis, sustinuit onus legatiouis ad Moschum, promissis Regis inductus. Qualis sit vir, edisserendum: semper comes ad publicas legationes Romam, Parisium, Constantinopolim. Litteris itaque primum de consuetudine delatis significatum Ducibus, quod sui legati tendant ad eosdem; atque sic formidabilem cum Moscho et Transylvano armorum coniunctionem Rex prudens avertit. 14 Maii. Convocatio Var- saviae d. 2 Iunii et aliis diebus. Appropinquante festo Pentecostes, quod regii commissarii terminum induciarum fecerant, Rex Ducibus exercitus imperat, ut quamprimum coadunato exercitu hostem aggredi non intermittant neve occasionem rei agendae ommittant, priusquam Tartarus hosti in subsidium advenisset. Perficiunt regia mandata Duces, hostem multis in locis caedunt, praesidia eius ex civitatibus, arcibus deturbant, quas in potestatem Pvegis redigunt. Ea Ducum vigilantia excitus Chmielnicius adest cum trecentorum millium exercitu, ingentibus praeterea Tartarorum fultus auxiliis. Diversa primordia istius belli fuere, iam Polonis, iam Kosacis favente Marte. Verum cum Poloni potentiae hostili impares se cernerent, vix octo millium habentes militiam, adeundam sibi arcem Zbarazensem putarunt, loco commodo, uti ab eventu patuit, sitam; ibi castris locatis ea vallo et fossa muniunt, fixum in animo habentes durum potius et arctum, dum nova venirent a Rege subsidia, ferre obsidium, fquam] turpi fuga sibi consulere. Interea Rex, convocato senatu pro feriis sacris Sacratissimi Corporis Ghristi, animi sui propositum aperit et ad campos Łysobycenses 2) versus Lublinum cohortes dirigere mandat, discessum suum ad diem s. Ioannis edicit; qua adveniente, fau- 1) Jerzy Ossoliński. 2) Łysobyki, osada miejska, leżąca nad rzeka Wieprzem w nizinie otoczonej lesistemi wzgórzami (w dzis. powiecie łukowskim w odleglości 351/2 km. od Łukowa, 62 km. od Siedlec).

STANISLAI TEMBERSKI Varsavia discedit Rex 24 Iunii. Lublini 2 Iulii coustitit. stis advenientium procerum exceptus acclamationibus, in ecclesia s. Ioannis Varsaviensi divinis intentus, a nuntio Sedis Apostolicae ensem et vexillum ex altari sibi traditum accipit, atque cum benedictione papali movet Varsavia Lublinum versus, ubi pro festo Visitationis B. M. Virginis pergens, solenni militari pompa a nobilitate et civitate est exceptus atque salutatus, inibi aliquantisper moratus, dum novae legiones convenirent. Fama allata de obsesso exercitu a hoste ad Zbarazium, ad varios cohortum ductores scribitur, ut festinanter Regem sequantur sub poenis castrensibus. 10 Iulii Chmiel- nicius cum Tar- taris adest. Primitiae belli Zbarazensis. Iam vero arctum obsidium ferebat exercitus Polonus in castris Zbarazensibus, nam Sabbatho, quod fuit 10 Iulii, hostis irruit ad castra caesis excubiis nostris 9 Iulii, quarum ductor Sierakovius 1) fuit, qui absque exploratione amissis plurimis nobilibus et militibus numerosis rediit ad castra, idque sua culpa, dum modum a veteranis procedendi abiecit. Eadem die exercitus totus prodiit in campos: dux Wisnovecius, Palatinus Russiae, dextram alam exercitus cum legione sua tutabatur primusque Tartarorum impetum strenuo pectore excepit remotis Tartaris. Koniecpolscius, Vexillifer Regni, medium exercitus cum legione sua tenebat, in facie exercitus hostis vires frangens et terrens. Aliae legiones nactae occasionem virium probandarum armis hostilibus non cedebant. Ad utramque partem velitationibus et circulari certamini indultum, victoria nostris saepius alludente. Interfectus centurio thesaurarii Tartarici et multi Tartari capti; aream belli occupavit Polonus, vespere luctationem fortunae Tartaricae impediente. Tandem exercitus recepit se in castra, fossis struendis occupandus nocturno tempore. 11 Iulii. Zbarazenses denuo turbantur. 13 Iulii. Die Dominico pomeridianis horis triginta tormentis diversis in locis Kosaci dispositis expugnationi castrorum invigilabant, toto hostili exercitu effuso gentis utriusque. Sed metum a hoste iniectum processio cum Venerabili Sacramento circa vallos nostros facta sustulit e cordibus. Oppugnata castra ex tormentis usque ad vesperam boatu irrito, sed plurimi equorum globis tormentariis sublati Marci Sobiescii et Sieniavii 2), disiectis eorum papilionibus unacum famulis excubias agentibus. Dux Wisniovecius animabat exercitum unacum Pocillatore Regni Ostrorogio 3), de quo exercitus meliorem opinionem quam ante conceperat in campis Pilavecensibus; sub ,vesperam recessit hostis et castra solvit obsidione, inique ferente fortunam Chmielnicio, qui promiserat Tartarorum magno duci in castris pernoctationem. Quare die Lunae temperatum ab armis; die Martis autem hosticus Mars saevire coepit, lucescente 1) Andrzej Sierakowski, pisarz polny kor. (Michałowski: Ks. pamięt., str. 448). 2) Hieronim Adam Sieniawski, starosta lwowski (Michałowski: Ks. pamięt., str. 454. Niesiecki: Herb., VIII, str. 349). 3) Mikołaj.

ANNALIS 1649. 113 Zbarazenses in periculo. die a partibus quatuor tentans oppugnationem castrorum; volabant per campos agmina Scythica inimica castris sagittis, vallos ascendere et fossas penetrare magno nisu Kosaci adnitebantur, tota die nostris occupatis calonibus, qui ascendentes impediebant non sine damno eorum. Sub vesperam legionem Gastellani Belzensis 1) e vallis pepulerunt, iamque mens inerat plurimis fugiendi ad arcem, sed inimicus isti consilio fuit dux Wisnovecius. Deo permittente partem dextram hostis dereliquit expugnandam; interea nostri praeeunte Sobiescio Marco hostem intra vallum latitantem fortiter represserunt eorumque [sic] fossas occuparunt, ademptis aliquot signis ac vexillis. Equites Kosacici per stagnum subsidium Iaturi accurrere nitebantur repressis suis sociis, sed plurimi eorum submersi ob profunditatem aquarum. Neque nocturno tempore respiratum, quorum insidiis removendis advigilans centurio Raieccius 2) interfectus unacum sociis praeclaris, ob cuius cladem media pars castrensium vailorum occupata ab hoste et propterea exercitus noster, nimium coarctatus, partem sui oppidi defensioni commisit, in quo fossis et vallis erigendis navata opera. Altera pars exercitus in castris impetum hostilem sustinebat. 17. Iulii. Zbara- zenses coarctan- tur. 17. Iulii. Movet Rex Lublino. Sabbato vero polenter oppidum oppugnatum, ubi hostis occupatis vallis ac fossis progredi conabatur, sed ferro stricto vigiiante Korfio repressus est cum magno dispendio Kosacorum; parum abfuit, quin a hoste occuparetur oppidum, quo adempto caruissent aqua. 18. Iulii. Eadem die Rex Gasimirus proficiscitur Lublino, in ipso discessu regimen exercitus celans, quod protunc Cancellario Regni Ossolinio se comitanti commisit, data ei potestate alios laboris socios sibi adsciscendi et prima castra ad Krasnostavum 3) locandi. Veniens Krasnostavum Rex die sequenti, quidquid tunc virium erat, in unum collegit et magnis deinceps itineribus castra promovebat excipiendo per intervalla hinc et inde advenientes succursus. Illud unicum Regem anxium et Cancellarium perplexum faciebat, quod neque missi in omnes partes exploratores varii quicquam de hoste certi, nec ii, qui spreto salutis periculo emptam pretio operam penetrandi ad castra obsessa offerebant se, quid cum ilio exercitu ageretur, afferebant, nulla vicissim ab obsessis adlabente rerum notitia. 19. Iulii. Zbara- zenscs oppuguan- tur. Die Lunae, iam Hespero oriente, iteratis vicibus Kosaci castra Zbarazensia oppugnant et nocte importuna fortunam tentant cum legione ducis Wisnovecii vallis obductis ad spatium unius stadii a nostris fossis. Tormentorum et sclopetorum eiaculationi indulserunt magno damno nostrorum, inconsiderate stativa tenentium. Dabatur consilium 1) Andrzeja Firleja (Michałowski: Ks. pamięt., str. 412). 2) Rajecki Teofil (Tamże, str. 413, 445 i 450). 3) Krasnostaw albo Krasnystaw, miasto powiatowe w dzis. gub. lubelskiej nad rzeką. Wieprzem (odległe 51 km. od Lublina). Temberski, Annales. 15

114 STANISLAI TEMBERSKI Deus pugnat pro Polonis. Kosaci et Tartari repressi. a quibusdam se ad areenl recipiendi; sed dux Wisnovecius contrarius fuit, quare Poloni spem periculum evitandi amiserant. Deo autem annuente grandis pluvia coorta est, quae hostem alluvione aquarum exturbabat, ut omnino regredi adigeretur a vallis. Interea nostri, conspicati eorum regressum, assultum fecerunt et oppugnationis instrumenta ademerunt, vallis Kosacorum ac fossis occupatis. Inventa expugnatoria diversissima flammis in tam humida aura combusserunt, quae tota nocte vix devoravit flamma. Ast supra decem millia Tartarorum celeriter accurrerunt peditesque Kosacos ad expugnationem urserunt; sed resumptis viribus Poloni, duce Wisniovecio cum stricto ferro animum addente, hostem utriusque gentis represserunt, quamquam densiores globi Polonos infestabant, Sobiescius et Koniecpolscius animantem Wisniovecium secuti sunt et in campos ruentem hostem prosecuti. 20 Iulii. Tenta- tur amissa for- tuna a Eosacis et Tartaris. Telorum proiectio inimica Polonis. Protectio divina. Kosaci nocte operantur. Diversis armis Eosaci utuntur integris diebus deoem. Neque Poloni respirium habentes rursus die Martis Marti Scythico et Kosacico se opponunt; pomeridianis enim horis ex omnibus partibus circumdedit hostis castra, tandem nocte iam impendente et in tenebris piscari coepit. Poloni, inimicas tenebras habentes, ex vallis tantum inimicos iactu globorum impetebant. Verum hostis totam noctem insumpsit vallis erigendis, in quibus omnes cohortes locavit. Lucescente aurora tormenta explosa, Tartaris tela Polonis infesta versus coelum eiaculantibus (ita enim mos est ipsis latitantem hostem intra vallos ac fossas aut intra carraginem inquietare), quae plurimos in regressu suo a coelis laedebant ad humeros, ad genua Polonos. Itaque propter telorum densum imbrem globorumque direetionem continuam, sub vallis et fossis, alii sub curribus consulebant saluti suae, quandoquidem et equitatus ferro obarmatus aliique cataphracti milites plurimi laesi erant. Id tantum singulari protectioni divinae adscriptum censebant Poloni, quod mirabili modo globi regrediebantur a corporibus ipsorum, quos poterat aliquis in area castrorum scopis expurgare plurimos et hosti offerre, causam occultam nescientes, licet alii distantiam magnam insinuarent, in qua proiecti globi vim suam amittebant: ast distantia exigua erat, quatuor stadia tantum exsuperans. Nocte ingruente recipiebant se Poloni cum equis suis ad cavernas recenter instructas ad latera fossarum, quandoquidem Kosaci et nocturnis horis densam eiaculationem faciebant. Iam vero commoditate noctis tertium vallum inimicum nobis erexerunt Kosaci, quorum operam impedire non erat possibile tenebris obortis. Isti vallo adiecerunt fortalitium fossile satis altum, ex quo poterant minimum servitorem speculari ipsique nocere; hoe inventum effugientes Poloni tanquam talpae terram fodebant, consulturi sibi diffugiis praeparatis. Sed Kosaci ita audaces fuerunt, quod et baculis et lapidibus et glomis terrae appetere non intermitterent Polonos, ipsorum vices retundentes. Haec infestatio admiranda diebus decem duravit, quam pro posse subsidia expectantes Poloni removebant Com-

ANNALIS 1649. 115 23. Iulii. Polona auxilia tarda satis. paruit tandem post diem sacram Magdalenae strenuis ad Topo- rovum 1) miles. castra regia ingressus, litteras a ducibus obsessi exercitus intuetur, in quibus stricta obsidio, fames et rerum alia- rum inopia describitur, opem et auxilium a Rege, a fratribus, a Gancellario im- plorant. Tum vero iam quam celerrime et quam proximis itine- Rex properat. ribus in subsidium deplorati prope exercitus properare Regi vi- sum, eam tamen eligendo viam, qua et venientes a Leopoli cobor- tes Regem assequi et commeatus ab eadem civitate reficiendo militi, praesertim Respirium Biało kameno. pediti, posset suppeditari. Promota itaque castra Bialokamenum 2), ubi ob iniuriam coeli quadriduum consumptum non sjne ingenti sollicitudine, quod de hoste nihil pene sciebatur. Et quamvis non deerant, qui contempto salutis discrimine ex castris regiis excurrendo interciperent captivos, sed quia iidem de potentia hostili, nec de consilio perfecti aliquid habebant ex- plorata, in eadem, ut ante, de hosti ignorantia Rex versabatur. Ars Chmielnicii. Utitur Chmielnicius ea arte, quod continuae intentus castrorum Zbarazensium inquietationi, leviori tamen quam ante, interea exploratores submisit ipseque cum duce Tartarorum a castris remotus insidias Regi adventanti struere iussit, spatio trium leucarum fossis effossis et virgultis contectis, ut exercitus recens accurrens illaqueari possit, equis in fossas cadentibus et militibus improviso casu effusis. Ad quam artem plurimo pedites Kosacos evocaverat instaurandam. Tam vero Kosacorum primarii mandante Ghmielnicio ita continuerunt in officio suum et Tartaricum exercitum, ac si ipsi obsiderentur, nulla excursione ex castris permissa, quinimo quidquid barbari ad usum poscerent, ea in castra eorum referri faciebant, ne doceretur Rex de multitudine coniuncti hostis, neve ex castris Zbarazensibus quispiam deferre nuntium contenderet progressus ulterioris. Die 30 Iulii. Zbarazenses op- pugnantur. Relictis artibus Chmielnicius revertitur in castra sua atque explosione infestat Zbarazenses Polonos, qui prae fumo confusi non bene distinguebant sua vexilla ac cohortes. Quare diluculo cesserunt ad valde strictum locum ad radicem montis, in quo arx eminebat: ibi vallo firmo instructo tendebant Poloni ad oppidum eiusque sepimenta reparabant. Kosaci, progressum Polonorum intuiti, fortiter irruerunt in ipsos, cohortibus confuse admodum vim et impetum sustinentibus. Multitudine circumfusi Poloni manuale armorum praesidium arripiunt, atque in defensione illa vix non centum veteranos cum plurimis famulis amittunt, adacti inter vallos receptui canunt. Elapsis tribus horis simiiibus vallis ad nostrorum normam circum- 1) Toporów, miasteczko, leżące nad Styrem w dzis. pow. brodzkim (0 32 km. na półn. zach. od Brodów). 2) Białykamień, miasteczko położone w dzis. powiecie złoczowskim na lewym brzegu Bugu (o 13 km. na północny zachód od Złoczowa).

116 STANISLAI TEMBERSKl 31 lulii. Die 1. Augusti Kosaci iuebriantur. Omen bonum capiunt Cosaci. Sed non respon dit. Die 5 Augusti. 6 Augusti. Acris oppugnatio. Poloni acriter se defendunt. dant nos, fossas in dies proximiores Polonis fabricantes. Tandem ad oppidum cum forti manu accurrunt expugnationi ferme extremae intenti Kosaci iamque vallos occupaverant, sed impetus a Polonis retusus cum damno primariorum Kosacorum. Castellani enim Belzensis et Kamenecensis animabant Polonos, ne hosti turpiter cederent. Artem arti addit Ghmielnicius et inebriari cremato curat militem suum, pomeridianis horis oppugnationem terminaturus, maxime vero duei Wisniowecio attendit et oppido non admodum munito. Signum oppugnationis Kosaci accipiunt et omen futurum, quod fulmen percusserit ea die ad tentorium Castellani Belzensis eiusque signum praefecturae seu hastam cum pendenti labaro contriverit atque exusserit. Castellanus Belzensis casu tali perterritus erat, qui religionem eius perversam exprobrabat Deo sic ordinante, quandoquidem ista die praedicationem Lutheranam fieri publice ausus est permittere in conspecta plurimorum catholicorum. Inopem dixeris Poloniam, dum audis, quod rebellibus Crucis divinae atque haereticis regimen exercitus defertur saeculo isto perverso; sed nummi persuaserunt. Ast omini non respondet eventus; nam equites Poloni reprimebant hostem et ad sobriam mentem redegerunt plurimis caesis Kosacis. Post pyricis globis et granatis ignitis infestabantur Poloni, irrito tamen eventu. Bespirio facto Kosaci consultant de Polonis evertendis; verum dux Wisnovecius die sacra Virgini sacrae ad nives exorsurum se promittit ad hostem, dummodo socios resolutos ad succurrendum habeat. Egreditur mane, in fossis Kosacos adoritur, quibus confusis ac caesis eripuit vexilla octodecem, plurimis captivis adductis, a quibus exploratione accepta supplicio capitis cadebant. Commotus Chmielnicius ducis Wisniovecii ausu, in crastino ab omni parte adoritur castra Polona magna cum resolutione. Ducebat propugnacula in rotis, arbores validas pro catapultis adhibebat, scalas ingentis magnitudinis deportabat, tormenta ad scopos ac metas applicabat effusa manu et Kosacorum et Tartarorum. Quadringentos Kosacos praecedere iussit, qui vexillis vallos Polonorum ascendentes designabant terrae fortiter infixis; alii Kosacorum intra saepimenta ac vallos Polonorum haerebant securi. At periculo moram trahente Polonus exercitus effugiorum ope hospites salutat, ferro, igni tractans et duabus horis in fossis ac in area persequens hostem, cadaveribus locum implevit vexilliferis trucidatis Kosacicis; horum socii mordicus vexilla recuperabant, licet sclopetis directis coacti essent eadem relinquere. Interea a partibus duabus fossas proiecerunt, altitudine hastarum duarum eminentes ex arboribus fortalitia ac ex scalis erexerunt Kosaci: quisvis Polonorum progressus, statim interfectus. Opponebantur tentoria, vela diversa, hostium feritatem impedientia, umbrarum diversa intentio, sed densa eiaculatio inimica ubique erat Polonis, ita ut nec socius socium iuvare ausus esset, timens progredi in locum aprica luce gaudentem. Magna tunc strages fuit in Polonis. Duravit iste furor

ANNALIS 1649. 117 Perseverant Poloni in defensione. Kosacicus, Tartaris tantum in campis praedam expectantibus, con- tinuis diebus novem, Polonis nullam quietem habentibus, quinimo commeatu ac victualibus carentibus, equorum hinnitu obstrepente ob pabuli pe- nuriam, interfectorum sociorum corporibus humandis, intentis. Kosaci interea, multiplicatis fossis ac saepimentis pluribus quam duodecem circum castra Po- lonorum, per cuniculos ingrediebantur castra et aggrediebantur 15. Augusti. Oppugnantur Poloni. simul consistentem legionem Vexilliferi Regni 1), sed viso hoste Poloni constanter eum trucidabant; alii Kosacorum suffodiebant currus militares eosque uncis ferreis, perticis npplicatis trahebant et evertebant Mira inquietatio. Poloni vero torquibus aliisve instrumentis currus retinebant; alii Kosacorum appensis vasis piceis et accensis currus Polonorum accendere adnitebantur, sed Poloni extinguebant eadem; alii perticis per fossas adhaerescentes Polonos quaerebant et stimulabant ad exitum, sed Poloni perti- cis ereptis eosdem inquietabant. Videns hostis insuperabilem Po- Movet hostis contra Kegpm lonum militem, fama volante adventantis Regis permotus, castra Zbarazensia inquietanla parti Kosacorum committit Chmielnicius, ipse vero cum altera parte totaque manu Tartarorum obviam tendit Regi pro- gredienti. 13 Augusti Złoczeviae Rex. Serus progressus. 14 Augusti Zborovo Rex vicinus. 14 Augusti. Vacat pretati Rex. Verum fama fefellit eundem, quandoquidem Rex Poloniae post festum s. Laurentii Zloczeviae haeserat, cui occurrentes Palatini Cracoviensis 2) cohortes adduxere captivum Scytham, ex quo illud tantum patuit adesse in persona chanum Krimensem in exercitu Tartarorum numeroso; ceterum, quod hostium consilium. quis exercitus Poloni ad Zbarasum status, nihil certi compertum. Progrediebatur nihilominus ea die alacriter exercitus, tarda subsidia Zbarazensibus obsessis laturus. Acies conspicua sane ab ipso Rege structa admirautibus vetustissimis militum eo edicto, ut in ipso itinere assuesceret miles servare ordines et tenere loca disceretque aliis ferendi subsidii modum. Ita composito agmine incedendo vergente iam ad occasum sole, Rex medio a Zborow miliari, circiter sex leucis ab hoste distante loco castra metatur, postera die ulterius progressurus. At Zborowum tendens, remoratur diutius ob stagna ab utrinque circumiacentia et suopte genio madentem terram limosamque viam transitu difficilem. Quapropter placuit per eam diem, nimirum 14, ibidem subsistere, dum instauraretur et muniretur via traducendo commodius exercitui. Interim Rex, crastinum festum assumptionis Deiparae in coelum solita pietate praeveniens, ad sacram synaxim accessit magno totius exercitus spectantis ad pietatem sensu. Tali superis cultu persoluto Rex ad solita belli munia regressus cum Canceliario, quae tam in itinere, quam in proelio, si ad illud ventum foret, agenda essent, contulit iusso, 1) Aleksandra Koniecpolskiego 2) Władysława Dominika ks. Zasławskiego.

118 STANISLAI TEMBERSKI Fama de hoste. Gdeszynius ex- plorationi depu- tatus. ut ea, quae constituerat, tribunis militum, centurionibus, et quorum scire interfuit, ediceret. Inelinato iam sole, incertum quo auctore, invaluit per castra rumor: visum aliquot in loeis hostem castris adrepentem. Quam ob rem Gancellarius ire iubet Marcum Gdeszynium, centurionem et veteranum militem, adiunetis aliquot levioris armaturae cohortibus, peritia explorandi hostem apprime clarum eoque nomine ab anterioribus ducibus laudatum probatumque, monens, sine insigni eaptivo ad Regem ne regrederetur. Reversus vesperascente die Gdeszynius cum suo comitatu retulit se ad trium miliarium spatium cireumcirca omnia loca perlustrasse, sed ne vestigium quidem hostis transeuntis usquam reperire potuisse. Die 15 Augusti paratur progres- sus. Adest hostis claaculum. Igitur Gancellarius iussu Regis monuit Excubitores castrorum, ut postera luce quam maturrime versus Jeziernam 1) properent rursusque viderent, si quis motus sit ab hoste et secundum eos ut ante ordines progrederentur. Prima vigilia cum Carolo duce in Korec 2) processit; hanc demum sequebatur exercitus cum tormentis et apparatu bellico, assistens illi difficili tramiti, ut currus et impedimenta omnia transirent. Denique praefeetis militum ducis in Zastaw et Ostrog 3), Palatini Cracoviensis, dat negotium, ut in loco castrorum suorum tantisper manerent, donec totum, quidquid erat a tergo exercitus, impedimentorum traduceretur. Venit dies auspicata, dies inquam sacra Beatissimae Virgini, triumphanti coelorum reginae, imo et Poloniae, quo eam nomine submisse et religiose totum hoc Regnum veneratur. Perficiuntur omnia, quorum supra meminimus. Properant summo mane Excubitores castrorum. Secundum eos prima vigilia cum duce Korecensi incedit; superant difficilem illum traiectum. Rex ipse assistit indefatigato pectore, non Regis tantum et ducis, sed strenui militis munia induens. Transeuntibus hoc modo impedimentis et omni bellico apparatu, interea castrorum Excubitores ad Jeziernam una et media leuca a castris progressi, observatis a longe aliquot antecursoribus Tartaricis, monent adesse hostem, ut ipsi rebantur, non totis viribus, sed cum valida copiarum parte venientem. Velox in motu. Id postquam intellexit Rex illico, cum iis, quos in partem laboris vocaverat, properat instruere eandem copiarum partem, quae iam limosam illam viam superaverat. Non multum dedit spatii struendae aciei vaferrimus et velocissimus hostis. Nam non armis, non sarcinis nec ullis impedimentis onustus, sed celeritale bellare solitus et tunc eadem usus, una nocte quinque miliaribus a Zbarazio confectis cum centum millibus Tartarorum, 1) Jezierna, miasteczko w dzis. powiecie złoczowskim (odległe o 40 km. na południowy wschód od Złoczowa). 2) Samuel Karol Korecki, starosta robczycki. 3) Władysława Dominika ks. Zasławskiego.

ANNALIS 1649. 119 quinquaginta millibus Cosacorum, regio equitatui occurrit, a fronte Regis centum Disponit hostis agmina. millia locat, a tergo quinquaginta millia ad circumveniendum ca- stra regia destinat, ut utrinque exercitum Polonorum premeret, aliis centum millibus Cosacorum subsequentibus, qui vespere- scente eo die advenerant, in subsidium destinatis. Priusquam hostis in conspec- tum venisset a tergo ab illa parte, ubi currus Polonici arctissimo agmine traiec- tum viae praestolando constiterant, incessit trepidatio auditique dissoni clamo- A tergo Poloni ruunt in hostem; multos aroittunt. res, quibus permota illa pars exercitus Poloni, quae nondum in hanc partem transierat, vertit se in hostem magno suorum damno. Etenim nescitur, quo errore cohortes equitum Polonorum relictis curribus et oppido Zborovensi, iam praesidio Polonorum firmato, longius excur- rentes et deinde relictum ad arcendum transitu hostem peditatum, quem prote- gere deberent, deserentes, in causa fuerunt delecti illius peditatus [?sic], qui prohibere transitu hostem debuerat et suae cladis sunt facti autores. Caesi inter alios Baldovinus Ossolinski, Capitaneus Stobnicensis, Cancellarii nepos, Felix Tyskie- vicius, Zbigneus Lanckoronscius, Palatini Braclaviensis filius, Ioannes Rzeczycms, Capitaneus Urzędoviensis. Computatis tamen etiam vilioribus capitibus non am- Crueuto Marte viam difficilem traiiciunt. plius mille in illa parte desiderati, reliquis, quibus fortuna peper- cerat, intra currus se recipientibus, qui obversi in hostem ad currus accurrentem, fortiter ilium repulerunt superatoque illo pa- ludoso tramite Regi se et reliquo exercitui associarunt. Accedit hostis ad Regem. Imperterritus Rex. Cancellarius animosus. Dum haec a tergo Poloni exercitus facta, centum millia hostilis exercitus ostentant se Regi frontem tenenti alterius partis exercitus. Primam pugnam inchoat hostis cum vigilia prima, cui praeerat dux Korecius 1). Diu sustinuit vir fortissimus hostem cum suis militibus, tandem obrutus multitudine sensim pugnando recipit se versus exercitum nostrum, hoste simul subsequente. Alteram pugnam cum exercitu regio orditur; tunc patuit gloriosa fortitudo Regis in omnia pericula expediti, cum inusitato non tantum aliis principibus, sed etiam ordinariis ducibus exercituum exemplo ante primam aciem in patenti campo, stricto gladio armatus, ubique occurrebat animando suos, illa immortali gloria digna voce ad milites usus: „Vobiscum vivere morique volo". Proinde nutentibus primarum legionum cohortibus submittit subsidia et ipsemet producit in aciem, hostem ad cedendum loco cogit. Verum affluente maiore semper multitudine, cum neque illae cohortes resistere possent, Cancellarius 2) pro munere sibi a Rege antea demandato omnes partes exercitus curans, in laevam advolans, bis submisit laborantibus subsidia, denique cum reliquis cohortibus se ipsum animose opponit sola framea armatus, non densae sagittarum procellae, non ingenti Tartarorum cuneo, sibi potissimum, ut 1) Samuel Korecki, starosta robczycki (Nies. Herb. V, str. 236). 2) Jerzy Ossoliński.

120 STANISLAI TEMBERSKI Cessit hostis. erat forma corporis et habitu conspicuus, imminenti cedens ex campo Martio. Constiterant cohortes auxiliatrices in secundo agmine, quibus Cancellarius in pagnam succedere iussit iisque impigre imminentibus stitit circa illas impetum hostis, et mox conversa in subeuntes laeva per occultas valles Kosacos, qui forti aderant peditatu, confudit ruens agmen. Ita sensim deferbuit furor barbarorum, qui solummodo obequitando et castris Polonis praesultando tentarunt dextrum cornu irrito conatu, cui Potoccius 1), Palatmus Podoliae, praeerat, laevoque cornu leviter sine mora perterrito, cui Georgius Lubomirski, Capitaneus Cracoviensis, praefectus intrepide restitit, longe ante solis occasum campo cesserunt intraque castra sua reeipientes se a proposita pugna recesserunt, salutantes advenientes Kosacos recenter cum centum milhbus, atque sic omni ex parte e longinquo castra Polona circumeuntes, formam obsidionis ostentabant. Atque tali modo die 15 Augusti, qui Poloniae videbatur extremus, illa vero cadente toti christianitati fatalis, incomprehensibili providentia Dei et gloriosa Regis fortitudine exactus est, sex non amplius caesis, triginta vero vulneratis, uti patuit ex campo perluslrato, multis hostium trucidatis, quos Tartari illico equis imposuerunt igni cremandos de more gentis. Deliberat Rex. Depulso hoste Rex cum senatu praesenti more castrensi in equo deliberat, quid opus sit facto, spectata tam ingenti multitudine hostium, trecenta millia superantium, praeter alias turmas hostiles, apud Zbarasium exercitum nostrum iam semisepultum obsidentes. Versabatur ante oculos periculum, ne iste exercitus etiam unacum Rege obsidione clauderetur circumfusis iam undique hostium copiis. Aderat locus non munitus ad perferendum obsidium, non abundatia victualium respondebat, non denique spes aliqua auxihi circumsesso Rege et primariis in utroque exercitu belli praefectis. His inter se agitatis variae erant sententiae; ferme tarmn ab omnibus itum aut principem clam abducendum, aut chanum Grimensem humaniori epistola demulcendum et ad amicitiam invitandum, avellendo illum variis pollicitationibus a societate Kosacorum. Postquam Cancellario Magno potestas dicendi data, dixit nec clandestinum subducendi Regis, nec ferendi obsidii modum se invenire. Salutem itaque a providentia Dei, quae robur fortium virorum est, petendam, hoc est conglobato exercitu per medios hostes quaerendam; caetera Deo committenda. Non abs re tamen iudicavit compellare litteris chanum, sed non eius tenoris, quae indignitatem quasi iam victi principis prae se ferrent. Secutus est Rex ultimam sententiam, fugam detestatus et abominatus. Mandavit Cancellarius regenti cancellariae, ut sine mora litteras infrascripti tenoris exararet: 1) Stanisław.

ANNALIS 1649. 121 Litterae ad chanum parantur. „Magnae ordae libero chano Islan Gereio, Cirkasiensi, Nahaiensi, Petyhorensi, Semensi, Perekopensi chano, amico et fratri nostro, salutem. Cum sciamus Te memorem esse beneficiorum, a Sermo et Potmo Poloniae Rege Vladislao IV, fratre nostro (coelesti iam regno fruente), acceptorum, quod te benigne tractavit, incolumem servavit donavitque libertate, dimiserit, quam nactus, adeptus es modernum imperium, miramur, quod cum Tu memor sis tantae fratris nostri in te beneficentiae, dum nos ad sedandos motus Regni nostri imus, Tu, associatus rebelli nostro, exercitum nostrum armis aggressus es, licet Dei benignitate nullo tuo fructu; speramus enim, quod neque deinceps Deus conatus Tuos prosperabit. Nihilominus nos voluimus Tibi polliceri amicitiam nostram simulque revocare Tibi in memoriam beneficia fratris nostri. Nunc amicitiam nostram Tibi offerimus et utrinque eam florere optamus. Datum in castris ad Zborow die 15 Augusti 1649. Ad mandatum S. R. Mtis. Sigillum appressum cancellariae maioris." Litterae nocte mittuntur. Gum litteris eadem nocte misso captivo Tartarico ad castra chani Crimensis, Rex comitante eum ubique Cancellario castra obequitabat. Interim iussu Regis lucente luna tumultuario opere fossa et vallus pro castris excitabatur; reliqua loca, ubi operae sufficere non poterant, curribus opplebantur. Rex totum exercitum ad vigiliam integrae iUius noctis adhortatus et alia, quae usus belli poscit, praescribens; noctu vero, ne illud propositum ab aliquibus fugae consilium exercitum perterrefaceret et ad aliquod absurdum pertraheret, Rex aliquoties praelucentibus funalibus castra obibat, ut sua constantia et praesentia averteret eos a turpitudine fugae, qui illam molirentur. Die 16 Augusti idem periculum. Nou succedit Mars hosti. Posterae diei summa luce in altera parte limosae illius viae, de qua toties diximus, novus exoritur tumultus, quinquaginta millibus Casacorum oppidum Zborow aliquot centuriis peditum firmatum oppugnantibus, innumerabili praeterea confluente Tartarorum multitudine ad diripiendam maiorem partem curruum et impedimentorum Poloni exercitus, circa transitum paludosae viae haerentem. Sed utrobique irritus fuit Deo adiuvante hostium conatus, nam et Kosaci ab oppido repulsi, et calonum lixarumque congregata multitudo ductu optimorum miiitum et aliquorum religiosorum adeo fortiter restitit barbaris, ut non tantum eos a curribus Polonis arcuerit, sed etiam ad multa stadia eos insequendo magnam in eis stragem ediderit. Coniungit vires hobtis contra Kogem. Non absimili successu oppidum propugnatum; adscita enim pars calonum et lixarum inter peditatum oppidum propugnantem, facta inde eruptione ingenti distantia loci Kosacos depulerunt, plurimis ex illis occisis et magna strage profligatis. Coniunctis interea viribus hostis, diviso bifariam exercitu, nam partem quartam castrorum oppidum et stagnum tegebat su- Temberski, Annales. 16

122 STANISLAI TEMBERSKI Poloni vires reassumunt. Hostis cedit ex acie. pramemoratum, aggreditur regia castra, atque a fronte levibus velitationibus Regem detinet. Laeva pars hostilis per occultas valles secundum ripam adiacentis stagni submittebat innumeras legiones peditum, quae occupato non procul a castris regiis distante templo Ruthenico, vallo illum et fossa munire indeque propius accedere ad castra coeperunt, conspicati propugnaculum illud raro milite firmatum nec valde munitum. Animadvertens id Gancellarius quamprimum operas usque ad ripas stagni continuare locumque illud milite firmare imperat, communicato prius consilio cum Rege, qui a fronte et a latere omnia disponebat. Verum operum continuationem interrupit hostis mox ex munitione illa templi Ruthenici collineando contra Polonos tormenta et machinas bellicas illisque castra quatiendo. Deinde vero caeco impetu per occultas valles iuxta ripam stagni ad oppugnanda castra innumerabilem effundendo multitudinem, quae tanto irruit impetu, ut unus insiliens vallum nostrum, signum ab eo pertulerit, sed globo traiectus luit poenas. Goncursum interea illuc ab omni parte tanto conatu fervoreque hominum Polonici exercitus, ut hostis non tantum opugnationem, sed et ipsam pugnam desereret, atque usque ad templum illud Ruthenicum insequentibus Polonis fugiens, munitionem illam raptis tormentis relinquere fuerit adstrictus. Idem et in aliis locis factum, ubi excitare propugnacula hostes nitebantur. Nota Ubaldii 1) sclopetarios, qui iussu Gancellarii in numerosos Kosacos sclopeta exonerarunt (hi erant octingenti) vallis et fossis insidiantes, sed irrito fragore concitato, quum tantum duo sint occisi ex quinque millibus Kosacorum : inutile pondus terrae eiusmodi sclopetarii, germanicum modum eiaculandi servantes; Polona vel Russica non fallit eiaculatio. Duravit acerrima pugna ab utrinque quatuor amplius horis, qua fatente postmodum ipsomet hoste caesorum decem, lethaliter vulneratorum novem (cum ad castra Zbarazensia ab hoste mitterentur) per iter ex vulneribus morientium millia numerabantur. Ita reiecto a castris hoste ardor pugnae deferbuit eo, quod hostis omnibus, quae repleverat, campis tam tormentorum fulmine, quam sclopetariorum optime collineantium equitumque e castris erumpentium virtute pulsus, duabus ante meridiem horis turpiter ex acie cesserit. Non omiserant quidem Kosaci oppidi Zborovensis oppugnationem, secl vario conatu novas recentesque cohortes semper Rege illuc submittente inviti cesserunt. Kespousum chani facto experimento belli. Ipsa meridie eius diei chanus Krimensis, suorum Tartarorum et Kosacorum strage et caede expertus iam, quid regius posset exercitus, misit responsum super litteras Regis, pridie scriptas, in quibus fassus regiae domus in se beneficia, societatis cum Kosacis initae et invasionis ditionum regiarum causam tribuebat taciturnitatem Reipublicae, tanquam ipsum aspernantis, neque eum et populos eius in hominum numero reputantis; his itaque de causis se venisse cum exercitu in Poloniam hiemandi animo aiebat. Caeterum, quo amicitiae et fraternitas cum Rege restaurari pos- 1) Huwald Krzysztof, generai major (MichaL Ks. pamiet., str. 422—3, 426, 436 etc).

ANNALIS 1649. 123 sit, rogare, ut Rex deputaret magnum suum wezyrum, hoc est Cancellarium, qui cum eius magno wezyro de omnibus amice colloqueretur, sperans ex mutuo illorum colloquio inter se et Regem amicitiam et fraternitatem orituram. Chmielnicius lilteraliter Regi supplicat. Vulpina humili- tas. Sub vesperam colloquitur Cau- cellarius cum wezyro inter ca stra. Sefer Kasi Aga, Cancellarius Chani. Epistolae chani Tartarorum adiunctae fuere litterae Ghmielnicii, ad Regem scriptae per occasionem regiorum litterarum, ad exercitum Kosacorum ante dies aliquot scriptarum, quibus Rex Chmielnicium rebellem declarabat, abrogans ipsi imperium in Kosacos, quod illi dederat, mandansque Kosacis, ne illi amplius parerent, sed illi oboedierint, quem illis litteris praeficiebat. In his ergo litteris summa cum submissione animi fidem suam et constans obsequium Regi contestans, causas, quae acciderant malorum regiis exercitibus se persequentibus tribuens, promptum se exequendis regiis imperatis deponendique tituli praefecti militiae Kosacorum illudque, cui Rex vellet, tradendi ratum ostendebat. Rex utrisque lectis iitteris respondit chano Grimensi se Gancellarium ad colloquium cum wezyro eius inter utraque castra instituendum deputaturum. Vergente iam ad occasum sole nuntiatur wezyrum Crimensem in campo adesse, advenlum Gancellarii praestolantem. Sed Cancellarius 1), tardius profectus, diutius wezyrum Criminsem tenuit suspensum tandemque profectus evocato illo ad colloquendum sub ipsa castra regia circumstante longe a loco congressus pene innumerabili hominum multitudine, octo comitibus e suis sumptis, in planam vallem ad eum descendit. Ibi dicta sibi invicem salute, quid in mandatis a suo principe haberet, wezyrus rogat. Cancellarius se quidem a Rege, domino suo, petente chano Crimensi missum ad intelligendum, quid dominus eius posceret, paucis respondit, — wezyrus nimirum se a chano domino suo venire cum testificatione amicitiae et fraternae benevolentiae erga Regem, ad quam eum vetera beneficia domus regiae invitabant. Tnde ad sermones ulteriores inter eos ventum, quibus id agebat Cancellarius, ut introspiceret mentem wezyri, quid ilie sub specie amicitiae nomine domini sui peteret. Postquam intellexit non amplius peti, quam solitum a Regibus Poloniae antiquitus dari chanis Crimensibus stipendium et Kosacis gratiarn regiam, promittit Cancellarius ea, quae audierat, Regi se relaturum curaturumque, ut in amicitia uterque princeps maneat; pacti se die sequenti ad continuandum colloquium redituros. Uterque ad castra sua redit, priusquam tamen digrederentur, misit wezyrus Crimensis tales, qui minis interpositis monerent Kosacos, ut illico ab oppugnatione oppidi Zborow cessarent, munitiones desererent machinisque bellicis abductis in castris suis se continerent, tum alios, qui Tartaros circa castra Polona velitationes exercentes omnibus campis depellerent. Nox quieta. Huic diei ita consumpto licet succesit nox quietissima, tamen vigiliae castrorum eo maiore diligentia peragebantur, ne scilicet sub amicitiae velamine nocturnis insidiis castra hostis appeteret. 1) Jerzy Ossolinski.

124 STANISLAI TEMBERSKI Die 17 Augusti. Ad Zborovnm pax decernitur. Iam ergo iterum prodierunt orto sole in campum Cancellarius et wezyrus inter ingentes ab utrinque effusas copias, inter quas iam salutationes amicae et colloquia familiaria tanquam pace perfecta intercedebant non sine magno discrimine Cancellarii, quem saepe ingentia hostium agmina circumvallabant causa videndi hominis et praetextu colloquii intelligendi, sed Cancellarius intrepido animo hoc sustinebat nec permittebat, ut ab incoepto opere revocaretur hominum accurrentium importunitate, qui indemnitnti eius consultum volebant. Stetit itaque pax intra horas 24, computando tempus ab hac hora, qua antecedenti die tractari coeptum negotium, constitutis pactis gloriosis, quorum haec est essentia: Pactae couditio- nes Hora 9 in medio horologio. 1. Inprimis ab hac hora et die inter Serenissimum Ioannem Casimirum eiusque successores Reges Poloniae et Magnum Islan Gereium, Tartarorum imperatorem, eiusque famiham Gereiam amicitia et fraternitas in perpetuum. 2. Rex Poloniae ex liberalitate et munificentia sua promittit stipendium seu donaria ordinaria imperatori Tartarorum quotannis, ad quae recipienda le- gatos suos mittet Tartarorum imperator usque Gamenecium in Podoliam, vigore cuius stipendii Tartarorum imperator erit obstrictus adesse Regi aut exercitui Reipublicae cum omnibus suis copiis, quandocunque Rex iusserit, contra quemvis Regis hostem. 3. Imperator Tartarorum edicto suo inter ordas Crimenses, Nahaienses, Rudziacenses, Cyrkasenses, Oczakovienses, Dobrucenses, Perecopenses, Petiorenses, Szemenses promulgato cavebit, ne aliquis ex murzis aut ex inferioribus Tartaris audeat hostili animo ingredi viciniora sibi dominia Regni Polonici aut praedas agere, in campis desertis gentes sceptro regio subiectas quovismodo aut colore inquietare, salva in edicti contra ventores, si fuerint non admodum damnosi, adeundae iustitiae per nuntios auctoritate. Quod si aliquando magnarum ordarum imperator indiguerit contra communem inimicum copiis Polonicis vicinioribus, tale praesidium concedet Sermus Rex Poloniae, futuri ab utrinque communibus amicis amici, communibus inimicis inimici. 4. A castris Zbarazensibus obsessis curabit confestim abducere Tartarorum imperator copias tam Scythicas, quam Kosacicas, illumque exercitum illaesum ad castra regia vel quocunque iusserit Rex transeuntem minime infestabit, eductis sine ulla mora turbis Uromeliensibus totoque exercitu Tartarico ad sedes proprias reiegato, idque ditionibus nobilium et subditorum S. R. Mtis salvis ac integris secluso colore alicuius praedae attentandae. 5. Quandoquidem magnus chan Tartarorum interponit suas preces ad Sermum Regem Poloniae totumque exercitum, ut Zaporoviensium Kosacorum rebellioni ignosceretur veniaque concederetur, postquam iidem Zaporovienses Kosaci veniam postulaverint humiliterque misericordiae iura expleverint, exhibet se facilem S. R. Maiestas et delictis ipsorum admodum gravibus ex clementia sua ignoscet. Quod si libertate antiqua gaudere voluerint, hoc et separata eiusdem exercitus ordinatione declarabitur.

ANNALIS 1649. 125 Tales itaque conditiones mutuis subscriptionibus ac sigillis munitas toti Europae promulgandas firmatas esse ac stabilitas in perpetuum et inviolabiliter volunt esse, etiam iuramentis ab utrinque adiectis, ut Deus assistat tali stabilitae paci in aevum. Sic pace cum imperatore Tartarorum firmata digressi Cancellarius et wezyrus magno applausu et laetitia totius exercitus, iniungens Cancellarius Chmielnicio, qui a wezyro illuc vocatus venerat, ut intra duas horas mitteret nuntios ad Regem nomine exercitus Zaporovensis causa veniae petendae, quod ilie mox est executus. Post meridiem hora prima: Ko- saci veniam pe- tunt. Ingressi ergo nuntii Kosacorum castra regia ducebantur inter densa agmina regii exercitus, veniunt in tentorium amplissimum ad Regem pro maiestate sedentem ibique venerabundi in terram prolapsi, crimen totius exercitus flentes confessi sunt veniamque sceleris orantes, supplicem libellum nomine sui exercitus porrexerunt Regi. Respondet Cancellarius nomine Regis, Regem pro innata benignitate nullius unquam, tanto minus subditorum suorum cruorem sitientem, gravissimum hoc crimen exercitui suo Zaporoviensi ignoscere, modo tam alrox delictum integra deinceps fide, obsequio, virtute corrigere supplerequc contenderet. Quod vero attinet supplicem libellum, Sermum Regem bene prius perpensis, quae petuntur, concessurum id, quod ex dignitate maiestatis suae et Reipublicae securitate concedi posse existimabit. His peractis dati duo sequentes dies rebus iam constitutis exequendis. 18 Augusti, Chmielnicius veniam petit. Spectaculum graude. Stupens Chmielnicius explicatis utrinque cohortibus, castra Polona barbaricis sociata, sine mora comitibus suis assumptis urgente Tartarorum imperatore tendit ad castra Polona, misericordiam a Rege flagitaturus. Effunditur totus ferme exercitus Polonus causa videndi trucis Zaporoviani Zyscae l), sed ille aspectantem exercitum torvis luminibus speculatus, ad vigiliam primam et secundam accedit, adventus sui occasionem edisserit, quod a Rege Sermo misericordiam vellet postulare. Detinetur interea Jactatus spe audientiae, fidelibus votis sacra pacis ac obsequii iura servaturum se (plurimis infidelitatem et inconstantiam exprobrantibus) declarat, tandem deducitur a militibus praecipuis ad regium thronum. Vix minus securo aspectu conspexit Regem Chmielnicius, prostratus atque abiectus iacuit nihilque iacens eloquebatur. Stupet Rex, Cancellarius miratur, proceres adstantes stimulant, ut surgeret et fandi copiam haberet, ille mora competenti interposita iacens (plurimi enim inebriatum ob spiritus vehementiores aiebant) tandem proloquitur: „Ignosce, ignosce, Serme Rex, defendi me; si erravi aut lapsus sum, delicti peto veniam, poena, ut lubet, affice". Cancellarius iussit surgere hominem; ille capite et 1) Widocznie ma tu autor na myśli Jana Żyżkę, wodza Husytów czeskich, do któ-rego przyrównywa Chmielnickiego.

126 STANISLAI TEMBERSKI Cancellarius respondet. pectore difficulter levato ad pedes regios provolvitur, genuis flexit, sed railites inhibuerunt reptationem hominis. Rex clam Cancellarium alloquitur, quod esset responsurus. Tum Gancellarius fronte paululum contracta respondet: „Fecissent superi, Bogdane, ut nunquam tale spectaculum tui in conspectu Regis Sermi exprimeres, ad cuius primum aspectum et vires defecerunt, et vox faucibus haesit et vultus maduit, serviles lacrimas exponens. Quomodo Rempublicam sauciasti, quomodo nobilitatem sustulisti, quomodo florem exercitus Poloni demessuisti, quomodo fidem toties iuratam violasti, quomodo contra Regiam Maiestatem armatus associatis subsidiis prorupisti, — campi Korsunenses, Pilavecenses, Zbarazenses et isli Zborowiani coram Alto Iudice contra te instigabunt". llle interrupit sermonem ex impatientia, uti eloquentiae hostis, inquiens: „Defendi me, per Deum, defendi me!" Cancellarius mandat, ut expectaret finem. Chmielnicius consternatus subticuit. Prosequitur Cancellarius: „Non unius horae aut diei est istud, quod petis ac exhibes, negotium; id totum pendet ex clementia Regis Sermi et ex assensu universae Reipublicae omniumque ordinum, quorum eo in loco vix decima pars assistit S. R. Mti. Quare deliberabit super tua humilitate ac fidelitate Sermus Rex, atque magni imperatoris Tartarorum instantiam plurimum aestimans, non dedignabitur tibi suam contestari clementiam. Sis bono animo et ad osculum S. R. Mtis dexterae accede". Chmielnicius, reptans ad pedes regios provolutus, conabatur eos exosculari. Sed Rex amotis pedibus dexteram illi obtrudebat, quam prae indignitate sua simulata vix est exosculatus. Post ad alios proceres processit cum humili veneratione, ad colloquia extra regium tribunal evocatus, in quibus certificatus de venia, modo paulisper Sermum Regem quiescere permitteret. Tractatus interea apud Capitaneum Cracoviensem 1) sub tentorio; sed ille temporis pertaesus vix apposita degustavit, ad exercitum suum perrexit, bene animatus de futura felici expeditione. Rex tandem quietem securam degustavit, gestis tot rebus tantis, tam variis, tam repentinis, in illa turbulentissima Zboroviana tempestate. Supplicantibus ante Kosacis declaratio datur talis. Cancellarius tamen, minus quietas horas ducens, supplices libellos Zaporoviani exercitus trutinat et assensu regio atque totius exercitus Poloni talem declarationem facit: 1. Circa veterem libertatem exercitus Zaporovianus conservatur iuxta privilegia ab aula regia obtenta. Cui S. R. Mtas seorsivum privilegium extradi mandavit, quod si aliqua bona occupata sunt, debent a possessoribus deoccupari suisque haeredibus reddi. 2. Quidquid factum sub tempus rebellionis Deo permittente, id traditur oblivioni, neque quispiam magnatum iniurias debet vindicare aut nobilis et eques iniuriose aggredi quempiam ex Zaporoviensi exercitu. 1) Starosta krakowskim byl wtedy Jerzy Lubomirski.

ANNALIS 1649. 127 3. In civitate Kiioviensi uti sede olim Russiae conceduntur scholae Ruthenicae; Iesuitae autem ex omnibus partibus illis alio erunt avocandi. 4. Officia in Palatinatibus Kiioviensi et Rraclaviensi nobilibus ritus Graeci, in quantum vacaverint, Rex Sermus conferet. 5. Propinationem ad usum domesticum concedit Kosacis Zaporoviensibus Sermus Rex atque cocturam cerevisiae, cremati, mulsi, sed non ad propinationem publicam in tabernis. 6. Numerum exercitus certum constituit Sermus Rex millium quadraginta cum ea declaratione, ut iuxta dignitatem ac merita ad regestrum accedentes conscribantur singuli de nomine et cognomine. Quae conseriptio fieri debet Ostropoliae 1), Konstantinoviae 2), Pawolocii 3), Poterebiscii 4), Prylucae 5), Winniciae 6), Braclaviae 7), primum; post Ostrae 8), Czerniechoviae 9), Niziniae 10), Ratnae 11), usque ad limites Moschoviae. Iam autem in oppidis remotioribus regiis aut nobilium civitatibus, in his non debent consistere Kosaci militantes; liberum tamen erit unicuique ad militiam accedere absque praepeditione nobilium, si cesserit cum tota fortuna ac sorte sua. Regestri istius aut conscriptionis notae fieri debent per praefectum exercitus Zaporoviensis, quae absolvi debent ante initia anni subsequentis Ruthenice, idque eo fine, ut inscripti autentica scriptura gaudeant iuribus Zaporoviensis exercitus. Reliqui vero subiecti erunt castellis et oppidis S. R. Maiestatis, atque heris suis servient, ut ante. 7. Czecherinum, ut est in sua amplitudine, pertinebit ad usum ducis seu praefecti exercitus Zaporoviensis semper, quod et moderno Bogdano Chmielnicio 1) Ostropol, miasteczko nad rz. Słuczą w dziś. powiecie nowogrodzkowołyńskim, o 15 kilometrów na wschód od Konstantynowa. 2) Oczywiście mowa tu o Konstantynowie Nowym, miasteczku dziś. pow. lityńskiego, przy ujściu rzeczki Tesówki do Bohu i przy trakcie z Latyczowa do Chmielnika. 3) Pawołocz, miasteczko przy ujściu rzeczki Pawołoczki do rzeczki Rastawicy, w dziś. pow. skwirskim (odl. 51 km. od Berdyczowa). 4) Tak wyraźnie w rękopisie. Mowa tu jednak niezawodnie o Pohrebyszczu, miasteczku nad rzeką Rosią, w pow. berdyczowskim, o 70 km. od Berdyczowa położonem. 5) Przyłuka, miasteczko nad rzeką Desną w dziś. pow. berdyczowskim. 6) Winnica, miasto dawn. województwa bracławskiego (w dziś. gubernii podolskiej) przy ujściu rzeki Winniczki do Bohu. 7) Bracław, miasto powiat. w dziś. gubernii podolskiej nad rzeką Bohem. 8) Ostr (także Ostrz, Oster albo Ostrsk), miasto w dziś. gubernii czernichowskiej przy ujściu rzeki Ostra do rzeki Desny (odl. 82 km. od Czernichowa). 9) Czernichów, miasto w dziś. gub. czernichowskiej na prawym brzegu rzeki Desny. 10) Nieżyn lub Niżyn, miasto w dziś. gub. czernichowskiej, nad rzeką Ostrą. 11) Mowa tu niezawodnie nie o Ratnie, miasteczku nad rzeką Prypecią przy ujściu rzeki Tur (w pow. kowelskim), lecz może o siole tegoż nazwiska, położonem nad rzeczką Połonką w pow. łuckim na połudn. zachód od Łucka.

128 STANISLAI TEMBERSKl in vim servitoratus Regi ac Reipublicae declarandi adscribitur vigore modernae deelarationis. 8. Gum indice conscripto certus numerus Zaporoviani exercitus claudetur, Regni exercitus stativa non exercebit in istis dominiis, ubi legiones Kosacicae haerebunt, ne detur occasio litium ac contentionum. Idem facient Zaporoviani, ne ad stativa Regni exercitus transeant. 9. Ex parte unionis tollendae locum metropolitae Kiioviae concedit in senatu Rex. Quae declaratio in comitiis futuris firmari ac roborari assentiente Republica debebit, ad quae Kosaci legatos suos mittent. Nunc autem honor, charitas, concordia observari debet inter incolas Russiae et Zaporovianum exercitum, Regiae Mti et Reipublicae subiectum. 19 Augusti. Obsides dati ab utrinque. Grati declarationis Zborovianae Kosaci gratias egerunt fidemque et subiectionem in omnibus sunt polliciti. Accedit iterum Ghmielnicius cum potioribus Kosacis fidemque ac obsequium Regi et Reipublicae iuramento suo comprobat nomine totius exercitus Zaporoviani. Interim litterae constitutorum pactorum ab utrinque redduntur, familiaribus per nuntios salutationibus adhibitis inter principes atque donariis ultro citroque missis, equis praestantibus aliisve pretiosis rebus, amicitiae futuris testibus. Attamen ab utrinque obsides promissorum, donec tota Respublica assensum praebuerit, requiruntur datusque a Polonis Sigismundus Denofius, Gapitaneus Sokalensis, in obsidem, a Tartaris Murza Scythicus, quos uterque exercitus recepit humaniter. Sed Denofius post aliquot dies aere proprio vivebat, Murza vero sufficientiam omnem habebat in arce Ravensi. 22 Augusti Tartari movent. Chmielnicius non fidit suis. Invertere naturam difflcile: Scythae. Tertia tandem die movit Tartaricus exercitus a Zborow versus Zbarasium, quem secutae legiones Kosacorum, advolante adhuc Chmielnicio causa venerationis exhibendae Regi, integerrimam fidem ac obsequium pollicente vicibus iteratis. Sed coniunctus cum chano Tartarorum, metuens plebis seditionem, nolebat ab eo recedere, in Valachiam perrexit revocatis suis a Zbarazensi obsidione. Tartarus lento gressu processit, ac ubi poterat, praedas accumulavit, etiam captivis plurimis abductis. Hac ratione intra brevissimi temporis spatium belli formidabilis extinctum est incendium, non ad solius Regni Poloniae ruinam, sed ad totius etiam christianitatis perniciem excitatum. Rex per biduum in eodem consistens loco, non prius promovit castra, quam inteliexit omnes Tartaricas et Kosacorum legiones ad Zbarazium pervenisse. Rursus castra in campis Glinianensibus versus Leopolim 1) firmat, opperiens de exercitu Zbarazensi notitiam, qua accepta, quod illae copiae sint liberae ab obsidione, iter suscepit Leopolim atque ingressus ci- 1) Gliniany, miasteczko położone o 19 km. na północ od Przemyślan (w Galicyi).

ANNALIS 1649. 129 vitatem solennes reddidit Deo Praepotenti gratias, cuius misericordia furor hostilis eompressus. 25 Augusti Legati Zbarazenses. Veniunt tandem ab exercitu Zbarazensi legati, fame et penuria omnium rerum exhausti, gratiae regiae se committunt, stipendia petunt, ut possint redire ad meliorem consistentiam. Rex cum ducibus ac praefectis tractat de continendo in futuris hibernis exercitu, Thesaurarium 1) monet, ut sine ulla mora exsolvat stipendia; sed miseri Zbarazenses, pollicitis facti divites, vix adierunt solutionem post decursum anni fremente nobilitate in Thesaurarium. Reversus Rex die 7 Septembris. Perfectis rebus omnibus Sermus Rex Varsaviam cum summo populorum gaudio reversus, ibidem Deo, tantorum bonorum autori, iteratos persolvit gratias die sacra Nativitatis Beatae Mariae Virginis. Atque haec est enarratio genuina expeditionis Sermi Regis Casimiri, Regis Poloniae, cum exili exercitu contra trecenta millia hostium peractae feliciter: recuperala media parte avulsarum a Regno ditionum; erepto e faucibus hostium Zbarazensi exercitu iamque pene sepulto; caesis ad Zbarazium viginti, ad Zborovum decem millibus hostium totidemque aliis ex vulneribus mortuis, ita ut illata clades quartam partem hostilis exereitus adaequaret; servata reliqua Polonia ae per consequens tota christianitate, cuius illa est antemurale unicum contra barbaros; restituta alma pace faustissimae pacificationis, omnibus populis summopere desiderata; adscripto inter stipendiarios Regis tanto et tam potenti monarcha; redditis per pacta securis vicinis provinciis ab incursionibus Tartarorum; abstersis omnibus, quaecunque in pactis praeteritis per commissarios attentatis [sic; attentatae erant?], turpis transactionis maculis; deinde dissoluto contra Regem et Regnum exeorabili et horrendo inter Kosacos et Tartaros foedere: — quae omnia singularis et immensa divina effecit providentia intra tam paucas horas, intra quas totum negotium sufficienter vix posset recenseri. Chmielnicius dubius in votis. Valachiam invadit. Ringitur Chmielnicius, quod non totalem posset habere ad Zborovum rebellionis condonationem, cum sit remissus ea in causa ad Reipublicae universae declarationem, cui non admodum fidebat ob praesentem memoriam tot nobilium, tot militum inauditam caedem servitiique futuri obsequium, assuetus propriae, non alienae voluntati obsecundare. Facto enim diluvio brevi longi doloris per effictas lacrimas, cui delicatae carnes macelli Polonici farciebant viscera, cui devoratorum cruenta caede virorum potissimorum rubuerant fauces, cui saucia fragmenta corporum exanimatorum in gula prostabant, — novas stimulat caedes novosque furores inexplebilis animus, fletibus valete intonans. Ruit praedo cruentus in gregem Valachicum, longamque tandem post Orexim fassenses oras 1) Jana Daniłłowicza. Temberski, Annales. 17

130 STANISLAI TElMBERSKI Turcicam Portam adit. populatur pulsoque Palatino Valachiae 1) caedibus urbem complevit. Promulgatus lanista terrarum, epulatur in alieno solo et minaci petit gladio sponsam Tymotheo, filio persimili in omnibus nequitiae iuribus patri. Talem processum miratus Palatinus Valachiae 2), voto sanguineo pollicetur adactus connubia futura, nisi velit saevire in oras Valachicas. Interea lambit limina nequam Ottomanica et in foeda pacta Tartarorum cum Polonis excita.t imperatorem Turcarum legatis fraudulenter submissis; scd a primoribus Turcicis reiectus, soli tantum imperatori, uti vafer homo, perplacet iamque modum foederis cum Polonis rumpendi cogitat. Ast Turcici primores certitudinem pacis anteferebant bello, iniusti innovationi, homine donariis ad penetralia Russica amandato. Moscho susdet bellum cum Po- lonis. Non quiescit ille tamen, ceterum Moschorum imperatori per epistolas suadet nunc adesse tempus acceptabilemque occasionem recuperandarum ditionum a Polonis occupatarum, adesse tempus Graecorum rituum in summo fastigio collocandorum, adesse oertam victoriam in manibus positam, dummodo non gravelur socialia conferre arma. Tn bivio Moschus consistens, primoribus requisitis respondet gratam sibi esse hominis propensionem, iam vero de progressu ulteriore per nuntios suos indicit colloquium brevi futurum. Die 5 Octobris ab aula litterae ad ordines. Dltima Octobris ecclesiae Jedlin- scianae consecra- tio. Dum Chmielnicius nequam novis damnis vexare cogitat Poloniam, prudentissimus Rex litteris publicis convocat ordines ad Regni comitia mense Novembri ineunda, in quibus et legatos destinare ad imperatores Turcarum et Moschorum pollicetur, adiecto modo eliberandorum Ducum, in captivitate Scythica detentorum, ob amicitiam nuper cum Tartarorum imperatore eiusque exercitu ad Zborovum conflatam. Castellanus Sendomiriensis, Stanislaus Witowski, redux ex Zborovano proelio, in quo non inertem ad nutus regios exhibuit operam obiectis suis militibus hosti ad terga castrorum insidianti inibique factis impensis non contemnendis, alias impensas praeparat ad ecclesiam in Polonia non postremam aere proprio erectam consecrandam, ad quod negotium senieulum, Archiepiscopum Gnesnensem Lubinium 2) invitat, qui non gravatim Jedlinscium 3) venit et inibi ecclesiam sitam consecravit adiuvante operam suam [Adriano] Grodecki 4), Suffraganeo Gnesnensi. Festivitas rara celebrata magno vicinorum heroum affluxu. Successerunt festivitatis dies tres: una con- 1) Wasyl Lupul, hospodar mołdawski. 2) Maciej. 3) Jedlińsk albo Jedlińsko, dawniej miasteczko, dzisiaj osada w powiecie radomskim (od Radomia o 12 km. odległa). 4) Imię, dla którego zostawił Temberski miejsce niezapełnione w rękopisie, wpisaliśmy wedle wzmianki zawartej w dziele X. Korytkowskiego: Arcybiskupi Gnieźnieńscy, tom IV, str. 48.

ANNALIS 1649. 131 secrationis, altera reliquiarum sacrarum importationis, tertia campanarum benedictionis, magnam consolationem habente Castellano, quod inter bellicas turbas intercederet tale tempus pacatum, quanquam non idoneum ob imbres ac nubes exorientes. Ea de re lege, si habes, „Aulam Dei", isti festivitati applicatam per directorem collegii Witoviani, in eodem loco erecti, tum invitationem ad Aulam Dei cum emblematica explicatione, quae [emblemata] disposita erant ad parietes ecclesiasticos, hospites ad res inventione clara notatas detinentia et ad legendum invitantia. 22 Novembris. In comitiis pro- posita 4 puncta. Adveniente tempore comitiorum rari admodum confluunt senatores, totum negotium de veteri suo more ad conclusionem eorundem reservantes. Puncta a Cancellario proposita: 1) securitas patriae 2) modus opponendi se Ghmielnicio 3) legatorum ad Moschum et Turcam assignatio 4) captivorum a Tartaris eliberatio; quae singula integris septimanis quatuor agilata dubio eventu. Concluditur tamen: 1 Securitatem sitam esse in conscribendo milite, cui contributionem Regni non sufficere, cum sint villae et civitates cum oppidis evisceratae. Quare provincialis ex laneis miles conscribitur, instanti vere ad castra educendus. 2. Modum opponendi se Chmielnicio primum tentandum per commissarios, tandem expeditionem publicam edicendam, ut nobilitas statim sequeretur lanealem militem. 3. Legatis ad monarchas vicinos ac suspectos ex aerario Reipublicae providendum, quibus plenaria cum principibus agendi et decernendi facultas danda in Regni rem. Quare Magnifici Gastellani Sendomieriensis et Czechoviensis ad munus istud essent flagitandi, uti viri pro bono patriae industrii ac prompti. Gzechoviensis iam se obiisse ad Moschum onus inserit, Sendomiriensis se bellis antecedentibus exhaustum denuntiat. Res soli Principi defertur agenda. 4. Eliberandos captivos, praesertim Duces: omnino quatuor contributionum summa ad id destinata. Iam vero clero suadendum, ut aliquid ex charitate apponeret pro captivis eliberandis. Sed parca manus fuit episcoporum. Populares enim Ducum quaerebant modos eliberandorum etiam vix possibiles apud Torunenses, Gedanenses et Palatinum Valachiae, qui solus ea in re non segnem locavit operam. 23 Deeembris. Terminatis comitiis rursus unusquisque senatorum currit ad arma praeparanda, etiam antiquis maiorum suorum ex pulvere assumptis atque reparationi artificum commendatis, uti fecit [Adamus] Kazanowski, Marschalcus Regni, qui ex arcibus capitaneatuum suorum deducto bellico apparatu totum manibus opificum exposuit resarciendum. Scriptum mordax contra Cancella- rium. Interea promulgatur scriptum quoddam directe contra Gancellarium Regni Ossolinium ob Zborovensem assistentiam, quam bona fide et zelo patriae Regi Casimiro praebuit, sub tali titulo:

132 STANISLAI TEMBERSKI Compendium consiliorum Magnifici Cancellarii Regni, per quendam militem collectorum. Bellum nuperrimum est fructus et effectus, dicam verius, partus genuinus consiliorum Magnifici Cancellarii Regni. Breviter dedueo simplici veritatis stylo, uti familia Prawdzicius, id est verax, conditione miles. Inprimis sciendum id singulare, quod Magcus Cancellarius, agnoscens magnae memoriae Vladislaum IV regem bellicosum et avidum gloriae, apprime exoptantem Turcicum Martem, satisfacturus genio Principis sibique favorem et gratiam maiorem comparaturus, suasit magnae memoriae Regi, quod industria et ingenio suo effecturus erat apud Rempublicam, ut isti bello omnino subscriberet. Primario itaque Tartaris donaria mittenda interdixit ac consilio suo inhibuit, ut eo ipso excitaret bellum Scythicum et postea Turcicum. Habentur ea de re instructiones authenticae, ubi dissuadet in provincialibus comitiolis non reddenda Tartaris donaria, pro quibus dum veniebant reeipiendis, praedas agebant et captivitati hominum invigilabant. Ea de causa stipendia Scythica aliquot annorum insoluta. Quia vero tale medium non poterat accelerare bellum cum Tartaris, etiamsi negotium belli saepius per palatinatus intimaretur, consul fuit Magcus Cancellarius, ut Kosaci occuparent et ingrederentur mare vicinum Turcis, et vocatis Kosacis Varsaviam, inter quos erat Chmielnicius, data illis summa pro instruendis scaphis seu navigiis octodecem millium Polonicalium florenorum, extradita et varia privilegia cum privato cubiculari sigillo, insusurratum eis, ut excutiant iugum et progrediantur in mare; tali eventu Respublica latura illis erat subsidia in ordine ad excitandum bellum cum Turcis. Eo fme advocaverat Cancellarius Tepolium Venetum 1) sub specie oratoris a Veneta Republica, cum quo de bello tractabat et de nervo belli a Venetis submittendo, qua in re Tepoli non stetit promissis Regemque decepit, a quo acceperat magnam summam ad apparatum bellicum Gedanum usque deportandum. Pecunia itaque dispensata inaniter. Quare in comitiis saepius Respublica fulminabat contra consilia eiusmodi. Nullus eventus felix temera consilia sequitur. Diminutio bonorum Reipublicae ob conscriptum militem pullulavit, pecunia ingens amissa, seditio Chmielniciana excitata. Saepius Sermus Vladislaus conquestus in Cancellarium, quod impressis consiliis non satisfecerit, quinimo ea deseruerit. Sciendum 2dnm, quod ductu Magni Cancellarii miserat Sermus Vladislaus Revdum Grotkowski ad Magcum Castellanum Cracoviensem, Magnum Praefectum exercitus Regni, Potoccium 2), ut permittat Kosacos progredi in mare; sed Castellanus Gracoviensis, uti vir prudens et bonus custos iurium publicorum, talia consilia reiecit. Tandem cum exercitus sublatus. Duces capti, Magnus 1) Jan Tiepolo przebywał w Polsce, jako posel Rzpltej weneckiej, w latach 1645—7. 2) Mikołaja.

ANNALIS 1649. 133 Cancellarius promovii tres duces belli, primo exercitus commisso regimine, quorum mala directione quid factum in campis Pilavecensibus, prae dolore nolo recensere. Postquam autem Respublica contulerat praefecturam duci Wisnovecensi 1), Palatino Russiae, viro omni exceptione digniori, invido aspectu tulit Cancellarius, sciens, quod iste solus poterat aemulari et detegere omnes fraudes malave consilia Cancelarii; ita ergo effectum ingenio eius, quod dux, ruinatus apud Principem, in comitiis Regni spoliatus sit honore. In iisdern comitiis coronationis assecuravit Rempublicam pace et transactione eoque fine constitutio promulgata, in qua assignati commissarii cum absoluta potestate ad concludendum et transigendum Kosacicam pacem. Tota hieme tenebatur exercitus in palatinatibus, quo, licet numeroso, nihil effectum. Tempore autem veris ineuntis mandata centurionibus signorum abscessio, idque ad exarmandam Rempublicam, provincialem autem exercitum amovendum, qui si fuisset detentus, dubio procul nunquam ventum fuisset ad confoederationem militis damnaque vix aliquando reparabilia. Etenim singuli palatinatus tamdiu militem tenere eidemque solvere obligaverant se, quamdiu Reipublicae postularet necessitas. Postquam vero innotuil nullam spem commissionis cum Kosacis celebrandae haberi posse, sub titulo convocationis senatorum ordines advocat, qui praeeunte Procancellario Regni, Lesczynio 2), Episcopo Vladislaviensi, summo libertatis zelatore, tentatis multis modis irrito conatu, expeditionem nobilitatis publicam ad iuvandam patriam edixerunt. Cancellarius Regni fortiter contradixit, ducens numerum Tartarorum non ita copiosum esse, ut asserebatur, adiecto, quod ignominiosius esset moveri nobilitatem contra rusticos trium palatinatuum quam triplex fuga Pilavecensis; suasit igitur Principi, ut in persona progrederetur contra hostem, cui consilio uti princeps bonus subscripsit et progressus die s. Ioannis Baptistae Varsavia movens. Accedens Lublinum praestolabatur Princeps promissam militum expeditionem, in qua Cancellarius maius robur collocabat, quam in nobilitatis viribus. Sed tarda promissa maturavit progressu suo Princeps atque copiis Magnifici [Casimiri Leonis] Sapiehae 3), Procancellarii Magni Ducatus Lithuaniae, viri de Republica omni in casu meritissimi, stipatus, Lublino processit Krasnostavum, ubi accepto nuntio de castris versus Zbarasum ab hoste obsessis, tetendit Zamoscium; ibidem ab hospite humaniter obvio cum militia eleganti exceptus Princeps. Consultatum inibi, an ulterius sit progrediendum Principi, an subsistendum; unanimi sententia decisum, ut Rex fortalitio includatur misso milite ad suppetias ferendas obsessis quantocius. Solus Cancellarius Magnus sensit contrarium consulque fuit, ut Rex in per- 1) Jeremiemu. 2) Andrzej. 3) W rękop. zostawiona na imię luka, którą zapełniliśmy wedle spisów Wolffa.

STANISLAl TEMBEESKI  sona tendat, maiorem terrorem praesentia sua hosti incussurus, quam copiis abundantibus eductis. Dum vero Arciszevius, artilleriae magister, induxit: quid faciendum postmodum, si hoslis conclusis obsidione castris Zbarazensibus delecto milite adhibito ad nos processerit, qui tanquam cum ligone contra Iovem reptamus, — respondit Cancellarius: „Fecissent superi, ut hoslis obvius nobis esset!" Votum Gancellarii secutus Princeps, avidus gloriae; et attingens Tyszevicium oppidum 1) Cancellarius innuebat Regi, ut Belzium, Buscium 2) miles dirigeretur, optans in integro servare Sokalium, capitaneatum Denofii (qui ad Tartaros pro obside manet), uti sui generis. Sed prudens Rex, sciens paludes ac lutum obsidere viam, non secutus Cancellarium magno cum solatio militum Sokaliumque recta perrexit. Inde progressum dirigebant ad Szurswice, Brodium, ubi posset consistere Rex, uti in certo fortalitio, eo fine, ut miles celerius curreret relictis impedimentis et curribus succursurus obsessis. Tale salutare consilium Cancellarius subvertit, inducens Regem, ut Leopolim tendat magno incommodo deviationis longae. Rex posthabito Leopoli, inductus tamen a Cancellario, ut penetrentur nemora deserta, uliginosi campi versus Bialokamenum, ditionem ducis Wisniovecii, Palatini protunc Russiae: quo spiritu, Deus testis. Sed inclemens aura detinuit militem unacum Rege in luto vix penetrabili diebus tribus. Suasum interea ab omnibus, ut vigiliae quotidianae obequitent expiscatum hoslem, sed neque id effectum ob spiritus vehementes contradicentis Cancellarii, qui consultores bonos intrusos nominabat, arrogans sibi titulum Generalissimi. Notandum id, quod fervidis precibus nobilitatis bonorumque civium instantiis egressorum Lublino stimulatus Cancellarius noluerit universales litteras pro nobilitatis evocatione publica ad bellum extradere aut restium litteras dirigere, iterans saepius id: proditorem patriae futurum, qui evocaret nobilitatem totam ad bellum. Quare etiam mussitare de expeditione publica nobilitatis erat piaculum. Zloczoviam itaque attingente Rege ex sensu Cancellarii, exercitus Zaporoviani praefectus nominatur Zabuscius 3), cui in forma amplissima Cancellarius tradidit clavam a Serenissimo ad avertendos Kosacos a Chmielnicio et pro Republica conscribendos. In crastino Zabuscius iuramentum edidit praefecturae administrandae pro fide ac obsequio Reipublicae Polonae; verum ante dies aliquot universales litterae emanarunt, in quibus Chmielnicius proditor ac rebellis declaratur obsequiumque Zaporoviani exercitus ab eo removetur. Inde progressus miles regius versus Zborovum, carens exploratione hostilis consistentiae, hoslis vero uno tantum distabat milliari; qui edoctus, quod dimi- 1) Mowa tu moze o Tyszowcach, miasleczku, leżącem w dzis. gub. lubelskiej, pow. tomaszowskim nad rzeka Huczwą (od Hrubieszowa o 26 km. odl). 2) Bełz, miasto w pow. sokalskim nad rzeczka Żołkiją. — Busk, miasteczko przy uj- ściu Pełtwi do Bugu na lewym brzegu tej ostatniej rzeki. 3) Zabuski, Kozak; wzmianki o nim w Michałowskiego Ks. pamięt., na str. 423, 507 i 520—2. Tekst tego zdania nieco Medny w rękopisie („Zloczoviam attingens Rex.... praefectus nominatur Zabuscius . . .") poprawiliśmy, jak wyżej.

ANNALIS 1649. 135 dium carraginis transiret viam difficilem, alterum dimidium, a tergo haerens, aggressus hostis magno cum discrimine nostrorum veteranorum ac tyronum militum, currus direpti cum ignominia; ad quam viae penetrationem non equites, sed pedites erant adhibendi. A fronte Generalissimus ipse hospite salutato, uti primus praefectus aciei primae, perterritus impetu Scythico, receptui canere iussit et oblitus legionum suarum vagabatur per alienas, Capitaneo Cracoviensi relicto in acie prima, Stanislai Lubomirski, Palatini Cracoviensis filio medio, videlicet Georgio. Solus Princeps sustinuit pondus diei et aestus, qui si non adfuisset, exercitus infallibiliter cessisset hosti, castra fuissent sublata. Agnoscens Cancellarius, quod Principem et Rempublicam inter Scyllam et Charibdim deduxerit, censet scribendum ad chanum Tartarorum, cuius potentiae erat ignarus; et quicunque Scythicam potentiam non contemnendam asseruerat, illi capitalis hostis erat Cancellarius, uti DD. Gnievoszio et Gavedovio 1). Respondet magnus chan et Chmielnicius omnia concessa; insuper ad campos Glinianenses cum celeritate progressum, hostis autem lento passu processit. Talis igitur fructus consiliorum Domini Cancellarii. Unusquisque bonus concludat, quid promeruit eiusmodi consiliarius, qui assecuravit in comitis coronationis Rempublicam de pace siabilienda inira dies paucos ingressusque Lublinum sanguineas schedulas tradere voluit aliter sentieniibus. In spem pacis neptim eius moniales ad claustrum susceperunt Lublini, cui antea contradicebant graviter; qui accomodo hiberno iempore inhibuit prosequi bellum cum Kosacis, exercitus autem Polonus otio diffluebat, stipendia ei stativa frustra tenens; qui vere ineunte plicare signa ac servare consultor fuit; qui edicta restium pro evocanda nobilitate ad bellum detinuit, salutare et unicum praesidium totaliter reprimendi et compescendi inimici; qui inermem profecto Principem hostium multitudini temere obiecit, paucis copiis et cohortibus congregatis; qui ad istam indignitatem ac levitatem induxit Principem, ut praeviis litteris publicis Zabuscio praefectura Zaporovianae plebis committeretur proditorque patriae Chmielnicius publicaretur, quem deinceps dura lege necessitatis suadente pro servo Reipublicae censuit renuntiandum; qui consiliis suis et pertinaci voluntate Principem cum exercitu ad impenetrabilia et vix transibilia loca deduxit, copiis non dispositis iuxta normam bellicam; qui eloquentia sua ad ignominiosas conditiones Principem et Rempublicam traxit, de quali processu nunquam maiores audiverunt, perpetuo iugo imposito in nobilitaiem palinatuum Kiioviae, Rraclaviae et Czerniechoviae; qui Poloniam gravi debito donariorum a toi annis restituendorum Tartaris oneravit, quibus antea donariis hostis erat deferendus; qui exordia bellicorum motuum et quidem civilium in ruinam Polonorum im- 1) Gniewosz Mikołaj, starosta radomski, jako porucznik chorągwi nadwornej występuje pod Zborowem (Michał Ks. pamięt, str. 809); o Gawędowskim bliższych szczegółów nie posiadamy.

STANISLAI TEMBERSKI plantavit; qui totum florem militiae in obsidione Zbarazensi ob respectum futuri generalatus infelici omine attrectati perdere exoptavit; qui Principi impeditis suppetiis ferendis Zbarazensibus tendere satius Leopolim suasit, Zbarazenses autem milites eximii, ab omni apparatu bellico diversa penuria remoti, baiulantes sola ephippia ac frameas perpaucas, peditum more longinquo itinere Principem quaeritabant; qui commeatum promissum colligere noluit ob peditatum gravi itinere exhaustum; qui capacia subiecta conspectu Principis removebat consiliaque bellica in exercitu fieri impediebat plurimum facientia ad felicem belli inchoationem et continuationem; qui denique concessit Tartaris agminatim redeuntibus, ut animas christianas Machometanico alcorano imbuerent, tot millionibus in captivitatem abductis. Taceo anteriora consilia, quibus semper permiscebatur Respublica, uti erant circa telonea maris, circa feudum Gurlandiae, circa cavaleratum, circa inductam excogitatam et evectam, eirca titulos ducales in Regni viscera allatos, circa cohortes militiae externae in Regno non fovendas, et similia mala, quae enumerare interea neque chartae caperent plurimae, neque tempus pateretur anni unius. Prodiit et responsum calamo Cancellarii Magui exaratum sub titulo praefixo: Responsio ad militem nugacem. Multa iguote miles (ut ais) simplici stylo effutire studuisti probrosa criminatione adversus Regni Cancellarium: atqui tamen irritos comperies tuos conatus. Etenim quae obiicis, vel a veritate longe abesse vel ipsius gloriae cedere dignoscuntur adeo, ut dum de tanti viri fama laboras detrahere, monumenta illius gloriae perennia potius adstruere existimeris. Egregiis quippe facinoribus semisses homines invidere consueverunt, si aemulari sentiant frustra eontendere. Qua de re mirandum non est, si quando insignium virorum gloria inanium verborum iaculis impetatur, in ipsum tamen retorquendum sagittarium 1) eo certe eventu, ut cum eorum dignitatem evertere nitatur, propriam, si aliquantula est, livore perpetuo contundere deprehendatur. Militem in ipsomet exordii principio te dicis, ut tui speciosum titulum prae se feras, sed tamen ex iis crederis, qui nugis potius decertare delecteris, quam proeliis. Strenuum aeque ac eruditum te praebes, verum tamen si gladio uti magis nescis adversus hostem, quam conviciis adversus immerentes, non futilis ac inutilis miles, sed tibimet perniciosus adiudicaberis. Ea siquidem vitio vertis, quae diffiteri Magnus Gancellarius erubescere meditabatur, quis neget ? Sermus Vladislaus IV, nunquam intermoriturae memoriae rex, Turcis bel- lum inferre voluit eo consilio, ut Scytharum incursionibus eximeret hoc Regnum, ne tot in perniciem animae traherentur, corpora in servitutem. Sed esto, ut contra ruentes barbarorum exercitus ad excidium non solum Venetorum, sed 1) W rękopisie: retorquendis.

ANNALIS 1649. 137 etiam Romani pontificis opem ferret; audeat quisquam sanae mentis homo tam egregium facinus detestari et tunc iure merito insimulabitur dux Ossolinius. Utinam vel animi pusillitas vel summa nonnullorum pertinacia decedere Regem non compulissent! nee civilibus bellis pressa Respublica nec tot fuissemus affecti malis nec tam frequentes cladibus iteratis fratres nostri mnumeri interiissent. Sed sunt, qui magis indulgere ebrietati, qui scortari honestius dueant, quam militem agere, quam modicam pecuniam impertiri, quibus suppetiae universae Reipublicae christianae possent praeberi. Quippe dum legiones Kosacorum moveri in Turcas renuunt, ab iisdem Kosacis (ex indignatione forsitan Divina) praepingues huiusce Regni provincias direptas cernere coguntur. Et ideo cum expeditionem, quae paranda erat, exprobras, quae ex usu maximo poterat nobis accidere, censes vituperanda, quod et ipse eventus re ipsa cernitur probasse. Ossolinium etiam dicis sententiae principem, ne Tartaris donaria solverentur criminarisque! Si mentis compos esses, si Reipublicae dignitati consultum velles, in illos intonares potius, quos non pudet tributa singulis annis pendere barbaris, quod a Regno Poloniae liberum voluimus praedicari. Sed tu, bone miles, qui arma scis el iura aeque, ea, quae sunt laudibus tollenda, vituperas, laudas vero quae reprobanda forent, et quoniam invidia excitaris ad scribendum, non erubescis mentiri; quas, quaeso, somnias numeratas pecunias? quae privilegia impertita? quomodo probas Venetiis advocatum Tepolium legatum? quem deceptum, Regem ? et Rempublicam Venetam promissis non stetisse insanis, et ob id, si e latebris tuum unquam erumperet nomen, gloriosa illa Respublica tibi duceret ignoscenda exprobrata, quia deliras pusillum; nec tuae stultitiae seu furoris est argumentum, quod dicis, hinc civilia Kosacorum bella originem duxisse. Ex hoc tantum legentibus patebit mendacem te non minus existere, quam malignum. Heu, quibus iam terrarum orbis regionibus clam est, qua desperatione adductus arma sumere, militem congregare, societatem cum Scythis inire, Rempublicam ipsam aggredi decrevit Chmielnicius; quae quidem imminentia mala parvo negotio a nobis declinassent, si minus atroces aliqui, si iustitiae, ut suadebat Rex et forte Ossolinius ipse hortabatur, indulgentes esse voluissent. Sed quo tua te perducit dementia, ut etiam in ipsius Regis Vladislai famam maledictis non abstineas, quae commentaris, quae comminisceris consilia Magni Gancellarii! Quod de Revdo Grotkovski misso ad Gastellanum Gracoviensem scribis, ut soles, scribis temere, non enim, quae rationibus sive testibus comprobari possunt, suscipis narranda, sed quae Cancellarii famam existimes aliquid imminutura. Qua de re mirum non est, si insuper annuis tres Duces cancellariae authoritate delectos fuisse, quos constat cunctis senatorum suffragiis Archiepiscopum Gnesnensem praeficere exercitui voluisse. Cuius quidem rei si tamen solus autor exstitisset, non poeniteret. Non enim, ut erat falsus qui primus invaluerat, rumor, Ducum modica peritia, sed militum superbia, pertinacia, inobedientia, sed quorundam praefectorum vecordia exercitum ad Pilawce se fugae dedisse, plurimis iam variorum attestationibus innotuit satis superque. Temberski, Annales. 18

138 STANlSLAI TEMBERSKI. Sed quid hoc ad Ossolinium? cur ista commemoras? nisi quod non sanae vel sobriae mentis homo sis. Electioni in praefectum exercitus ducis Wisniovecii, Palatini Russiae, assentitus fuit cum Republica Magnus Gancellarius, qui ut strenuus agnoscitur miles, ita a plurimis diligitur unice et collaudatur egregie. Cuius quidem causa omnia voluisse, quae dignitati, quae fortunis expedirent, conscius est ipse sibi. Quod si tamen malevoli homines longe atia praedicant, longe alia sibi et caeteris persuadere conabuntur, optimo adversus detrectatores conscientiae teste utetur, contemnendo reliqua. Ita et Vicecancellarium Regni1) civem optimum et bene de Republica meritum semper affirmavit, cuius si quando adversatur sententiis, nullo certe adducitur livore, nulla excitatur simultate, sed quod ita Reipublicae commodis consulere arbitratur. Verum tamen est monstrum fortasse in Republica duos concives dissidere sententiis, quae sicut dicuntur libere in senatu, ita consessorum votis et secerni possunt et eligi aptiores. Suadebat Vicecancellarius universam nobilium ad bellum commotionem, dehortabatur Magnus Cancellarius. Etenim, quae terror Turcarum, quae caeterorum finitimorum hostium esse consuevit ultimum remedium, adversus rebelles rusticos cur excitaretur? Quare non satis multos confluere armatos existimandum erat, qui lares patrios, qui Rempublicam vellent incolumem; et re ipsa ita factum compertum esset, nisi paratos iam iam ad arma capessenda litteris internuntiis (indignum quidem facinus) avocare a sententia non fuisset insudatum. Itaque frustrati spe sunt conatus non modo Magni Cancellarii, qui cives patriae studiosiores esse sibi persuadebat. Sed hoc fatale est, ubi aliqui reperiantur eo ingenio, qui potius aemulis obesse, quam prodesse cupiunt Reipublicae, cuius interi[tu]m malint, quam illos incolumes. Effeetum est ergo ope et consilio optimorum civium, ut qui cum desiderio ardebant iuvandae Reipublicae, refringescerent. Quapropter destituto illo, qui sperabatur militum numero, exeitare nobilium commotionem Regi fuerit necesse. Nulia igitur ignominiae nota ex hoc inurenda est prudentiae Magni Cancellarii, sed invida malevolorum impietas improbanda, qui domi otiantes et quando volunt, expotantes, nihil sibi antiquius ducunt, quam undique extorquere divitias, ubique tumultus ciere, ad simultates, quotquot possunt, plurimis irritamentis animos lacessendi operam navare, et tamen (quam [sic] hominum est impudentia) procliviores erga Rempublicam caeteris omnibus se iactant, omnibus se praeferri volunt, et cum tam bene sentirent de rebus communibus cumque universam nobilium commotionem aftlrmarent necessariam, Regem tamen patiebantur inermem fere (ut ais) in aciem progredi, nec parvula in subsidium submissa manu militum. 0 egregios, o cordatos, o fortes viros! Universos ad bellum nobiles desiderari existimabant, praedicabant et leni se frigore in hortis, in atriis domesticis recreabant. Rone Deus, quibus cupediis saginati, quibus oblectamentis recreati, genio indulgentes, quo tempore Rex ipse vel aestivis caloribus vexatus 1) Andrzej Leszczyński.

ANNALIS 1649. 139 vel defluentibus imbribus pene obrutus incedebat ad bellum! Et ipse Leo Sapieha, egregius et nunquam satis laudandus civis, nobilium forte commotionem censebat expedire, ceterum cum non proclamaretur, socium se exhibuit Regi, plures secum trahens suis conscriptas sumptibus tum peditum, tum equitum turmas. Ostentare nihil voluit, operari multa maluit. Tlli vero nihil operari, plura iactari, fucis non absimiles, qui ex apibus aliqui creduntur, etsi nihil congerentes, construendis favis videntur incumbere, quos tamen exedunt. Debuissent, qui se tanti, qui flocci faciunt Cancellarium, adhaerere Regi, ut vel armis, si occasio tulisset, vel consilio, si res exegisset, iuvarent Rempublicam. Quod si adfuissent, procurassent, etiam suasissent, commonstrassent tutiora itinera et vias non caenosas, quas iussissent sterni lateribus, quo milites commodius possent incedere. Hosticum non numerum modo, sed et consilia fuissent perscrutati, et quae nugaris reliqua, tuo consilio, tua autoritate ad felicem perduxissent exitum. Haec enim annuere mihi velle videris, quem potius deridere libet, quam confutare. Et quoniam sat iam dixisse arbitror, non essem prolixior, ni me tua lacesserent verba illa: se vero Generalissimum nominabat. Proh hominis impudentiam! ergo vir tantus spectata prudentia et animi moderatione haec unquam praefari potuisset inaniter gloriosus de se inania. Inanibus se titulis iactant perditi, at serio gravis et insignis vir Cancellarius se dignum imperiis haberi mavult, quam ipso potiri imperio. Sed haec facimus missa. Si adesses, quam curiose te percontarer, cur conqueraris Zabuscio Zaporovianorum militum praefecturam fuisse delatam a Serma Mte, quodque in hac re peccaverit Magnus Cancellarius. Cur proditorem non licuit per praeconem proclamari Chmielnicium, cur non seductorem, et cur, si de hoste ab exploratoribus velitibusque nihil fuerit denuntiatum, Magnus Cancellarius obnoxius existimetur. Namque si cum summo etiam imperio exercitui praefuisset, vacaret tamen culpa. Immissi fuerunt, qui de hoste cognoscerent, qui velitatione aliqua, si tleri potuisset, ex Cosacis nonnullos interciperent, unde sciscitandi facultas daretur, quia meditaretur inimicus: imbellisne an fortis, veteranus, an tyro? exiguae vel ingentes eius copiae? quamque nobis esset propinquus. Abesse procul, nihil de hoste audiri renunciatum et nullus perductus captivus. Quid erat igitur agendum? An non exploratoribus credendum? Deliras, bone miles, deliras! Peccatum esset ex disciplina militari, si exploratorum fides relationibus non fuisset adhibita, peccatum esset, si moras trahere compulsus fuisset exercitus, quem gradu celeri institutum iter maturare expediebat, obsessis opem laturus. Quod si vero praeter opinionem obvios habuissemus hostes, non tamen erratum esset? Incidere in insidias turpe non est, quae utique nequeunt devitari; nec ducibus hac de re ulla contrahitur infamiae nota. Sed tunc est ignominiosum, cum oscitantes sibi non praecavent. Tum erratum esset, tum vituperationi digni adiudicarentur exercitus ductores, si ut inopinatas, imparatas adorti fuissent Scythae legiones nostras. Actum fuisset de nobis! Qua de re innumeris ac immortalibus encomiis efferendus est ad coelum Rex noster, qui quasi hostium turmis circumventus iusserat ubique locorum militem incedere sub signis, eo quidem ordine,

STANISLAI TEMBEESKI acsi eminus essemus pugnaturi. Ideo regiam prudentiam in ducendo exercitu, fortitudinem in manu cum hoste conserenda universi, qui interfuere, collaudarunt testesque sunt, qui Regem servatorem copiarum, patriae protectorem acclamabant. Et hoc igitur, bone miles, disce, quanta existat animi tui levitas, qui pridem noluisses Regem interesse, qui mere auctorem publicae salutis fateri S. R. Mtem compelleris. Nec tamen suis partibus haud satisfeeit Cancellarius, quem quoniam ad illa, quae adaequitabat, ubi maioribus urgebamur periculis vel manu vel consilio iuvando asseris inter signa fuisse vagatum; mirum, quod delituisse non fueris ausus affirmare et omnia, quae in Reipublicae perniciem, nihil, quod in rem ipsius sit, Magnum Cancellarium etiam praedices fuisse molitum. Haec si uno exarasses verbo, millies non fuisses mentitus, quae recensere nequeo, ne legentes obtundam, quandoquidem ex iis, quae scripsisti, satis mendax, satis malignus esse probaris. Dicis enim a Magno Cancellario gesta, quasi non adessent summa prudentia viri, qui eadem non suaderent, et quasi Rex expers esset consilii. Quae omnia quoniam nullis comprobantur rationibus, ad quid susciperem refellenda? Unicum tantum dicam de pace, cuius sit autor secundum tua sensa Cancellarius. Satis est, quod tuo ore sit salutis auctor, quandoquidem saevienti fortunae iubemur potius animum submittere, quam adversari. Et quoniam de universa Regni salute decertandum erat, prudentis fuit pacem potius vel iniquis conditionibus amplecti, quam (aleae ut dicitur iactu) Reipublicae sortiri iacturam. Ita non solum Cancellarius suasit, sed omnes consensere, quod si quo tempore Cracoviae desperabatur de paee, fuisset conscriptus exercitus, Germanorum peditum legiones coactae, facilius hostium conatus fuissent propulsati. Sed hoc indigne ferebant aliqui boni cives, quod pecuniarum summulas gravabantur ditiores contribuere, quas ducebant satius popinis et scortationibus insumendas. Itaque si fatis compellentibus perpauci perduelles innumeros rusticos debellare frustra laboravimus, non omnino tamen perdidimus operam, namque et obsidione circumvallatos missos fecimus et patriam eversione liberavimus et exercitum imminenti cladi subtraximus. Sed quaeso, quomodo se gessere ad portas Caudinas Romani, dum essent hostium agminibus conclusi? Quomodo tot vicibus Rex Galliae cum suis subditis? Quomodo cum Sueco et Germaniae principibus modernus Romanorum Imperator? Atqui tamen minus inique convenimus ? Sed quid plura ! Iam sit dictum satis. Multa enim ebrius scripsisti, quorum fortasse te sobrium poenitebit, ob id palinodiam canere non recusando. De teloneo nautico, de feudo Curlandiae, de inductionibus cavaleriae, de exercitu externo, de evectis sive advectis nimium scrupulosus censor es, anteactorum temporum immemor, quibus ante Cancellarii in Regno functiones talia sunt decisa ac determinata a Republica Polona. Sed te vix Polonum iudicabit orbis, qui Polonorum gesta criminaris maligno ore scelestaque penna. Parce, si! parce responsum! Contumeliam nec fortis potest nec ingenuus pati; grave crimen, etiam cum leviter est dictum, nocet. Iniuria irrogata eius est insania, qui fecit. Ut crimina-

ANNALIS 1649. 141 De complanctu naturae. tor linguae suae, sic respondens suarum aurium erat dominus. Recte Alanus inquit: Invidis aliena prosperitas adversa, aliena adversitas prospera iudicatur: hi in aliena gratulatione tristantur, in aliena tristitia gratulantur, isti suas in aliena paupertate divitias, suam paupertatem in alienis divitiis mentiuntur. Isti autem alienae famae serenitatem detractionis nubilo nubilare conantur, aut eiusdem gloriam sola taciturnitate furari, isti autem puram alienam probitatem, sinceritatem fermentant, aut veris falsitatis fermenta maritant, sapientiae gloriam degloriat livor inglorius. Ast virum rectum ac fortem excitat ad virtutis exercitium alieni livoris aculeus, nec mentis oculos torquere permittit. Abel esse non potest, quem Gain malitia non exercet; Ioseph non imperasset Aegypto, nisi fratrum invidia ipsum vendidisset. Annum gratiae Magni lubiiaei Biezanovius salutat, poeta Academiae Cracoviensis 1). Salve, spes hominum, magni thesaure favoris. 0 cibus! o animae nectar! o orbis amor! Annorum phoenix, aetatis gloria nostrae Et medicina malis et cynosura bonis Salve, post tenebras, post noctem fulgida lampas, Cor Phoebi, sedes luminis atque penu. 0 umbris inimica dies, pupilla diei, Cynthia, sed pleni luminis ore nites, Salve de fulvo radians Berylle metallo Plenaque divitiis aurifodina sacris; Gemmarum pretiose ruens e nubibus imber, Pactole aurato litore lene fluens, Palmitibus distincta novis pulcherrima salus Vinea, divini pneumatis arte sita. 0 lignum vitae, decoris paradise stupendi Et vernas claudens hortule delicias; Salve longinquum quae portas cymbula panem Et matutino tempore manna cadens; Fons saliens viventis aquae de vulnere Christi, Balsama sanandis mentihus arca gerens, Et quidquid laudis, quidquid splendoris ubique, Quidquid terra boni, quidquid Olympus habet, Omne tenens gremio Iubilaei gratia Magni, Quid si particulam dixero te esse Dei! Non mordeto labrum, non frontem collige, lector, Est Deus in terris, gratia quando Dei, Nil nisi amor Deus est, sed gratia filia amoris Ergo relata duo quis neget esse simul? Salve igitur tanti suavissima nata parentis, Primus in hospitium cor tibi dono meum! 1) Poemat ten, umieszczony na osobnej karcie przed rocznikiem 1650, należy trescią już do tego rocznika.

ANNALIS 1650.1) Vota Ossolinii. Habuit in votis Ossolinius, Magnus Regni Cancellarius, pro sacro iubilaeo tendere Romam vere ineunte, sed difficilis Reipublicae status detinuerat eum domi ad autumnale tempus intentione reiecta, ut saltem Qui altare Cze- stochoviae ad formam revoca- vit. clausuram sacrae portae adventu suo anticiparet. Qui ad Glarum Montem vulgo nuncupatum Czestochoviam altare Deiparae Virginis magnis impensis adiectis (ad collectum ex piis votis argentum, quod illi religiosi S. Pauli Eremitae obtulerant) erexit, pro mancipio Virgini Sanctissimae corpus et animam adiiciens. Quod altare ad formam eius- modi redactum, hebano et argenteis statuis, floribus instructum ad honorem Virginis intemeratae collocavit, artificio non contemnendo Auspurgensium opi- ficum clarum. Sub id tempus sacellum praeclarum in cathedrali ecclesia Cracoviensi im- pensis Zadzicianis pro monumento eiusdem post fata eius perfectum, marmorea Canonicus Cracoviensis. ac alabastrea opera praeclarum. Item in eadem ecclesia Georgius Grochowski capellam, dictam Gamratianam (ibi enim Episcopus Gamratus Cracoviensis depositus iacet), satis magno aere revocavit ad speciosam formam. Sed Albertus Serebryski, Canonicus Cracoviensis, non pepercit sumptibus, quoad vixit, qui totam ferme ecclesiam cathedralem Craco- 1) Rocznik ten rozpoczyna Temberski wiadomością o przypadającym na rok 1650 ju­bileuszu kościelnym i rozwlekłym wywodem historycznym, który zmierza do tego, aby wy­kazać, że właśnie w okresach czasu półwiekowych, a następnie ćwierćwiekowych (tj. u wstępu i w połowie każdego wieku, a później u wstępu do każdej ćwierci wieku) zdarzały się w ko­ściele katolickim i w ogóle w świecie chrześcijańskim stale jakieś wielkie klęski (a odwró­cenie tychże miały właśnie wyprosić nabożeństwa jubileuszowe). Wywód ten, dosyć obszerny (zapełniający w rękopisie 8 stronnic bitego pisma), ale dla historyka Polski nie mający zna­czenia, pomijamy, przytaczając tu tylko jeden ustęp, dlatego bliższej uwagi godny, że są w nim wymienione nazwiska polskie: „ . ... Confluxerant [Romam] plurimi ex partibus remotioribus ad istud tempus sacrum, ut Hispani, Galii, Veneti, Florentini aliive, sed et Poloni minime inertes fuerunt, ut Opalinii, Lubomirscii, Lesczynii aliique, qui pertaesi molestiarum per Kosacos ortarum pereginationi sacrae intenti eluere noxas suas cupiebant, quibus iram Dei accelerarant".

ANNALIS 1650. 143 coviensem, dum procurator capituli erat, ad nitorem reduxit, proprio sumptu Alberti Serebriscii decor. altare crucifixo Domino in honorem constituens, quo in loco beata Hedwigis sermonibus crucifixi Domini erat intenta; item proprio sumptu capellam Gorporis Ghristi Domini marmoribus, argento in- struens, adiectis candelabris magnis tam in capella Sanctissimi Corporis, quam ad tumulum divi Stanislai, episcopi et martyris. Plura monumenta liberalitatis istius canonici Gracoviae conspicies etiam ad ecclesiam s. Petri Iesuitarum, ca- Bobola Canonicus Cracoviensis. Czarneccius. pellam eius intuiturus. Guius exemplo et Casparus Bobola1), Ga- nonicus Cracoviensis, capellam ad S. Petri ecclesiam magno sum- ptu erexit, et Czarnecius, equorum regiorum instructor, sacrae Virgini Lauretanae in eadem Iesuitarum ecclesia altare cum picturis adiacenti- bus applicavit. Stanislaus Lubo- mirski, Palatinus Cracoviensis, liberalis. Tantum academicis infensus. Taceo liberalitatem Magnifici Stanislai Lubomirski, Palatini Cracoviensis, anno [1649] mortui2), qui vere magnificas operas superstes fecit, in Russia castellis positis, in Polonia arcibus Wisnicensi, Lancutensi, Nepolomicensi, Zatoriensi erectis, claustris Gracoviae monialium s. Dominici, Bernardinorum ad praesepe eorumque Stradomiae reparatis, Wisnicii vero Garmelitarum Discalceatorum rara opera domicilio sacro constructo. Non commemoro altaria, donaria, indumenta sacra, quae singula effusa manu ad honorem Dei cultumque propagandum comparabat, etiam ad castella, arces armorum diversorum congerie magna adiecta. Quanquam cives Cracovienses ingratitudine quadam concitati conclamabant, quod antiqua civitatis tormenta palatinatu eius sint evecta, ad normam meliorem revocata a magistris artis fusoriae quidem, sed non omnia esse in quantitate aeris restituta, satis est, quod inepta ad defensionem ob rubiginem ac sordes fecerit apta et consona. Omnia praeclara magnus iste vir in Regno Poloniae attentavit penitusque a nepotibus suis admiranda, nisi eum haeretici suis importunis querelis ab amore Academiae Cracoviensis abduxissent, qui ante obitum suum aliquot annis acerbus satis ac infensus tuit scholaribus, olim vero, dum liber a morbis erat, patronus academicorum censebatur. Quid si academici vivente illo exposuissent, quod templum s. Annaead meliorem formam esset revocandum, unacum erectione capellae divo Ioanni Gantio, dubio procul magnus ille vir rem totam eventu pio confecisset academicosque a cogitationibus, quae sine impensis durare non possunt, eliberavisset. Incredibiles impensae. Hoc singulariter notandum in isto viro, quod impensas incredibiles ad victum admovebat, etiam tribus filiis magnifice extra Regnum sustentatis, duabus filiabus, una Gzarnkovio, altera duci Radivilo, 1) Imię nie podane, ale na które miejsce zostawione w rękopisie, dopełnione wedle wzmianki w Herbarzu Niesieckiego (T. II, str. 176). 2) Data, na która luka zostawiona w rękopisie, wpisana przez wydawcę.

STANISLAI TEMBERSKt Fama celebris Lubomirscius. Magni Dueatus Lithuaniae Cancellario 1), elocatis, ad curiales servos quam plurimos tenendos, ad musicam vocalem, instrumentalem fovendam Roma, Venetiis adductis vocalistis, quos etiam Vladislaus Rex invidebat, ad armamentaria instruenda, ad castella, arces muniendas, ad ecclesias, praetoria, hortos, capellas erigendas aliaque innumera opera; attamen post decessum eius magna auri peeunia reperta, pretiosa suppellex, papiliones Turcici, tentoria Asiaticae texturae, picturae magni aestimatae, equi generosi plurimi, currus bellici diversissimi, omnia ferme regio apparatu nitentia. Rarum habitura Polonia similem senatorem; circumferebatur enim palam in toto Regno felicitatem Polonam retineri tribus personis, magnum nomen apud vicinas gentes habentibus: Rege Vladislao IV, Praefecto Regni exercitus Koniecpolio 2), Palatino Cracoviensi Lubomirscio, qui Chotinensis pugnae bellique sopiendi cum Turca post fata Caroli Chodkievicii, Magni Ducatus Lithuaniae Praefecti exercitus, Principi tunc Vladislao adhaerens, autor singularis exstitit, tunc Incisor Regni existens, post Pocillator Regni a Rege Sigismundo III, tandem Palatinus Russiae, consequenter Cracoviae creatus. Communi ore regulus appellatus a domesticis et externis ob cointelligentiam ac amicitias, quas contraxerat cum Hungaris, Transylvanis, Moldavis, Valachis, Tartaris, Turcis, Persis, Moschis, pariter cum domo Austriaca, cum electoribus, cum Italiae ducibus aliisque remotioribus principibus ac regibus habens arctissimas familiaritates et consiliorum communicationes. Verum ad statum anni praesentis regrediamur. Rex venatur. Duces exercitus liberati. Obsides eorum clam evadunt. Hiemis commoditate allectus Rex Casimirus indulget venationibus mense utraque Ianuario et Februario, certificatus de eliberatione Ducum ex captivitate Scythica, Nicolai Potoccii, Castellani Cracoviensis, et Martini Kalinovii, Palatini Czerniechoviae, unacum militibus sexaginta ex variis carcerum latebris adscitis. Ast eliberatio ista leviter impensis Reipublicae facta est, quandoquidem ex familia sua praeclaros consanguineos in loca sua tradiderunt, exsolutione summarum magnarum ad certum tempus designata. Quae exsolutio tarda admodum fuit ob exhausta bona eorundem in universa Russia haerentia, quanquam fuga obsidum elusa, qui opera Graeci et Armeni clanculum in scapham recepti tempore commodo e carceribus elabentes, post faventibus ventis in mare Adriaticum ingressi, Genuam usque delati, ad patriam liberi deducti. Iuvenis unus erat Potoccius, alter Valentinus Kalinovius, uterque ex familia Ducum eliberatorum descendens. Porro patriae restituti Duces, quiete relicta, opem ferre perditis rebus studebant pacemque Zborovensem brevi a Scythis abiiciendam praedicebant, quum Chmielnicius a latere chani avelli non meditetur, totum fortunae suae statum collocans in viribus Scythicis. Labefactari itaque coepit pa- 1) Franciszek Kazimierz Gzarnkowski, kasztelan poznanski, miał za żone Konstancyę, Albrecht książe Radziwiłł Krystynę. Lubomirską (Niesiecki: Herbarz, III. str. 218—19 i VI, str. 152-3). 2) Mowa tu o Stanisławie Koniecpolskim, zmarłym w r. 1646.

ANNALIS 1650. 145 Kosaci principales. Chmielnicius in Moldavia. ctio Zboroviana per factiones Chmielnicii, qui Moschos stimulans ad reiicienda ligamina foederis, oppidis ac civitatibus Russicis molestus est, nobilitatem, quae supervenerat pace promulgata, eiiciens plurimis trucidatis. Colligitur itaque ex stativis hibernis exercitus, opponitur rebelli audaci, foedus ac pacem rumpenti, iamque Martino Kalinovio 1) castra ingresso renovantur cohortes ac legiones, ut hostem progredientem aut impedirent, aut prosternerent. Bohunus, Neczaius, Kryvoncsius, Zlotorynko, Ghromeiko, Loboda, Mozera, Mikita, Minkowski, Sachnevic, Puttora - Kozuch, HJadki, Hodynec, Michailo, Barchorenko, Anton Zianowic aliique plurimi, Zaporoviano exercitu ad stativa distracto, pro innato odio contra Polonos oppida, villas, civitates, praedia invadebant, occasionem rumpendae pacis quaerentes. Plurimis itaque quaerimoniis ad aulam delatis ordinarius miles ex stativis revocatur, ut manens in disciplina confluere possit ad Regis iteratum progressum contra rebelles subditos. At Kosaci, intra fines Russicos grassati, prodeunt in Moldaviam duce Ghmielnicio inibique terram universam perlustratam habentes, ampla extulerunt spolia. Attigerant et fines Transylvaniae atque Hungariae gratia societatis armorum strepitu persuadendae, verum pluris Polonorum, quam Kosacorum vicinitatem aestimarunt, Principe Transylvaniae, Georgio Rakocio, a Rege Poloniae per oratores requisito, ne rebellibus militiam suam commiscere pateretur. Scelus nefaudum Niezabitovii. Balduini Ossolinski uxor. Revoeatus miles in Regni viscera quantis damnis affecerit patriam, loquentur lacrimae a subditis ipsaque nobilitate effusae ob praeiudicia villis, oppidis, civitatibus impune perpetrata. Unicum scelus adferam in oppido Ivaniska 2) dicto, versus Opatoviam sito, commissum a cohorte Sieniaviana inductu et impulsu Niezabitovii millenis caedibus exstinguendi latronis. Is veterani militis nomine vel colore gaudens adhuc vivente Koniecpolio factionibus militaribus aptus erat, sernper in stativis, nunquam in bello comparens, iamque Koniecpolii animadversione erat castigandus in palo, nisi fata eius praevenissent eventum. Is nequam in pervigilio festorum Pentecostes advenit cum cohorte rapinis assueta ad oppidum Ivaniska; oppidani componere volebant cum invasore eo fine, ut ad alium locum diverteret, sed ille compositione reiecta saepimenta occlusa oppidana penetrare iubet calones, quos oppidani represserunt iuribis nobilis non regiis subiecti, videlicet viduae relictae post obitum Capitanei Stobniciensis ex familia Zebrzydoviorum ortae 3), iubet nequam adoriri oppidum violenter, nec natura loci nec arte aliqua munitum, sed nocte impendente plurimis iam in oppido existentibus flammas proripiendas conclamat. Oppidani pro viribus reprimentes invasorem nemine laeso extra oppidum cesserunt ad aedes suas. Insecutus Nie- 1) Hetman polny koronny w latach 1646—1652, 2) Iwaniska, miasteczko nad rzeka Pokrzywianką, 35 km. od Sandomierza, U km. od Opatowa odległe. 3) Anna Oss. z domu Zebrzydowska, miecznikówna kor. (Niesiecki, Herb. VII, str. 155). Temberski, Annales. 19

146 STANISLAI TEMBERSKI Die 5. Itmii. Complices sceleris: Zaniewski, Janowski, Kuczkowski, Rudnicki, Tyrawski. Falsitas obtrusa. Aemulatio pia. zabitovius latro plebem, in quam saevire iubet lixas suos; paruerunt uno obtrunctato suo socio per inadvertentiam tempore, uti fit, nocturno, nocte tyrannidem dirimente. Tandem cum populus summo mane ad ecclesiam ob crudelitatem hospitis confugeret, octo oppidanis in liminibus ecclesiae capita abscisa, aliis lethaliter convulneratis; quo ausu nefario latronis ecclesia violata illius oppidi, exposito ad devotionem venerabili sacramento latrones minime mitigati. Atque sic praelio memorabili confecto spolia oppidi retulit, vestibus, indusiis, pulvinaribus, stanno, aere, argento direptis. Iam vero occisum pistorem Ioannem Pazera e numero oppidanorum vestibus calonis induerunt, cadaveris caput radi ad normam lixae curaverunt, acturi contra oppidum, quod militem trucidaverint plurimosque convulneraverint, protestatione etiam cum cadavere Sendomiriae ad acta inserta. Miseri oppidani falsitatem declarant, quod sit suppositium cadaver unius pistoris in oppido bene noti, ab iisdem lixis obtruncati, quod alii occisi iaceant inhumati: Thomas Mularczyk, Iacobus Smorag, Matthias Dziedzic, Zaiąc, Rąbała, Niemec aliique plurimi. Falsitas impudentis latronis praevaluit dicta et testimonia viva oppidanorum, atque Lublinum causa mota. Domina protunc ipsorum mediocrem pecuniam pro sanguine innocuo numeravit a latrone publico indigno, quem tellus ferat, quanquam non diu superstes vix annum unum vixit. Cancellarius Regni Ossolinius coram Rege latronis truculenti rabiem explicavit, sed irrito conatu, illis faventibus latroni, qui Cancellario invidebant nomen bonum zelumque patriae sincerum. Ecclesia Ivanecensis vix reconciliata pro festo Assumptae B. M. V. ab officiali Sendomiriensi, Sebastiano Kokwiński, qui canonicatus duos fundavit in collegiata ecclesia Sendomiriensi, sed cum onere concionaturae alternatim obeundae, multa ex parte ecclesia illa restaurata et picturis exornata. Sed praepositus Sendomiriensis, Albertus Lipnicki, Suffraganeus Cracoviensis, aemulatione fortior, quanquam pia, argenteis candelabris aliisve vasis eandem ecclesiam condecoravit, picturis et altaribus adiectis elegantibus. Sieniawski moritur. Sustulit Deus et Sieniavium 1) ob cohortium suarum tyrannidem; nullique homicidarum benedixit Deus, solo Niezabitovio retento ad poenas maiores. Die 4 Martii. Die 24 Martii. Ut vero tempestive occurratur malis Tartarique procrastinatione stipendiorum suspecta pacta habeant ex interpretatione Kosacorum non indecisa, convocatio Varsaviae senatorum instituitur, ut sine mora stipendium Tartaris contributum remitteretur, hinc inde pecunia conquisita, etiam accedente contributione cleri. Congregata summa Kamenecum directa unacum litteris regiis ad chanum, Cancellarii ad vezyrum, cancellarium chani, aliosve cum amicitiae signis donariisve non contemnen- 1) Mowa tu zapewne o Hieronimie Adamie Sieniawskim, pisarzu polnym koronnym, staroście lwowskim, który umarł właśnie w r. 1650 (Niesiecki: Herb., VIII, str. 350).

ANNALIS 1650. 147 dis. Sed Tartari diligentius omnibus promissis attendebant iamque Kamenecum advenerant immediate ante festa Paschalia cum tali pacis instrumento, cuius tenor sequitur: Pax TartaricoPolonica. Instrumentum pacis Tartari- cum. „Gratia, misericordia et auxilio Dei Aitissimi magnae chordae et magnae monarchiae sedis Krymensis et amplitudinum Cerkavianum, Nachensis, Copihensis terrae et innumerabilis exercitus magnus imperator, felix et potens, ego, Islam Gerey, maguus chan, cuius felicitas et imperium duret usque ad terminum mundi. Charissime, Potentissime et Fortunate Ioannes Casimire, Coronae Poloniae Rex et Magne Dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Livoniae Czerniechoviaeque et Suecorum, Gothorum Vandalorumque haereditarie Rex, qui et quartus frater noster, cuius felix imperium duret in multum saeculum: Id post oblationem amicitiae nostrae significamus, quod bellum et discordias inter nos abolendo et amicitiam ineundo stabilivimus fraternitatem et voluntati vestrae satisfactum est his conditionibus: 1. Ut Chmielnicki, qui est dux exercitus Zaporoviensis, ipsiusque milites nulla poena et iniuria afficiantur a vestro wezyro et vicario, neque ab aliis proceribus vestris, secundum promissionem vestram, illique sub potestate uti subditi cum sint, in auxilium vobis ad bellum ibunt, ubicunque opus fuerit, domosque suas reliquent; caveatis, ne tunc aliquam vindictam et damnum illis afferre iubeatis. 2. Munuscula secundum antiquam consuetudinem et liberalitatem vestram nobis quotannis remittatis. 3. Supra tres fluvios circa Osovium [? sic] versus ortum solis concedatis libera pascua pecoribus et equis. 4. Ne in ditionibus nostris, magni potentis imperatoris, cuius dominium duret in multum saeculum, neque terra neque mari damnum aliquod inferatis, sed sitis amicis nostris amici, inimicis nostris inimici. In his itaque punctis si a vobis et a vestro wezyro et ab aliis proceribus et exercitu vestro non erit aliquod impedimentum, omnino hae conditiones servabuntur, Deus Altissimus et iustus, cui iuro, videat, quod neque ego neque frater neque soltanus Galga neque soltanus Nuredinus neque alii soltani aut sarimbeii et alii murzae damnum aliquod vobis facient". Tali instrumento pacis annexae epistulae Tartaricae 1). 1) W rękopisie Temberskiego znajdują się po powyższych słowach przekłady łacińskie listów: a) hana tatarskiego, Islam Gereja, do króla Jana Kazimierza, b) Sefer Kazy Agi, we­zyra tatarskiego, do kanclerza w. kor. Ossolińskiego, c) Nuradyna sułtana, brata hana, do króla, i nadto krótka wzmianka o liście sułtana Gałgi, drugiego brata hana, do tegoż króla-

STANISLAI TEMBERSKI Forma Scythica- carum epistola- rum. Tales epistolas nuntius Tartaricus, Mustafius Aga, vir ferme quinquagenarius, retulit Sermo Regi atque Cancellario de more nationis iuramentum supra pactis a Rege eiusque primoribus requirens, ut robur perpetuum habeant facti ad Zborovum sermones. Forma litterarum clausarum talis erat: in munda satis papyro subtili ac perspicaci charactere Syrico et Arabico consimili, sigillum in papyro adustum et typico quasi modo expressum absque cera. Exceptus humaniter hospes omni commoditate in diversorio ordinata. Vocatus frequenter ad convivia residentium ad curiam Regis senatorum, tum praecipue ob Capitaneum Sokalensem l), restitutum ad Magnum Regni Cancellarium. Mens Moschi. Fama erat publica, litteris suis imperatorem Tartarorum inculcavisse (per submissum Mustafam Agam) Regi Sermo modum dominii Moschovitici adeundi viriumque Tartaricarum, Cosacicarum et Polonarum coniunctionem intuitu per arma Moschoviae capiendae. Sed fabulam plurimi interpretati sunt, quum inaudirent apprime inclinari Moschum, ut Cosacicum exercitum pertraheret in suam sententiam, videlicet Gzerniechoviae et Smolenscii recuperandi gratia, atque Lithuaniae devastandae et spoliandae. Mors Szołdrscii. Duci Czartorio episcopatus Posnaniensis cedit. Talibus sub secreto sermonibus prodeuntibus cedit fatis Illmus Andreas Szołdrski, Episcopus Poznaniensis, vir de stirpe regia benemeritus, Sermi cardinalis Ioannis Alberti episcopatus cracoviensis administrator olim. Vacans episcopatus a plurimis petebatur. At Rex prudentissimus tantum personis spiritualibus favens, qui mere essent ecclesiastici quique re et nomine curam episcopalem obire possent, abiectis plurimis citra opinionem Canonico protunc Cracoviensi duci Czartoryo 2), nunquam eum honorem ambienti ob coadiutoratum Luceoriensis episcopatus iam a sacra urbe sibi concessum, assentiente olim Sermo Vladislao IV et Andrea Gembicki, Episcopo Luceoriensi, annuente, vacantem episcopatum contulit, magno ecclesiae commodo et animorum solatio, inter omnes Iesuitarum, quorum educationis erat ipsorumque memoriali inscriptus, Regi Casimiro, dum vacaret episcopatus, revocatus in memoriam, atque gratiae regiae apprime commendatus. Quam gratiam facto ingressu ad episcopatum rependere patribus ac refundere nusquam omisit, iam conviviis, iam pecunia ad ecclesiam Posnaniae ampliorem et venustiorem erigendam, iam frequenti familiaritate, quam vicini Pierwsze dwa listy są prawie dosłownymi przekładami, trzeci w części wyciągiem z tekstów polskich, które znajdują się wydrukowane w „Księdze pamiętniczej" Michałowskiego wyda­nia Helcla (str. 538—542 i 546—548). Zachodzą drobne różnice między tekstem polskim a przekładami tylko w datach. I tak list pierwszy hana do króla ma u Michałowskiego datę: "w miesiącu Rabrułtwet (?) id est prima Aprilis roku ich Mechmetowego (1650)", w prze­kładzie Temberskiego: „Datum ex Bachero Saray in mense Rabbuquel die prima anno Machometano 1060"; list Sefer Kazy Agi do Ossolińskiego u Michałowskiego datę 6 kwietnia 1650, u Temberskiego 5 kwietnia mahom. r. 1060, wreszcie list sułtana Nuradyna u Micha­łowskiego datę 1 kwietnia, u Temberskiego: „Datum ut supra 5 Aprilis 1060". 1) Zygmunt Denhof. 2) Floryan Czartoryski.

ANNALIS 1650. 149 primores sunt mirati, iam disputationum atque comoediarum celebratione, quae impensis episcopalibus fiebant. Designatus ac nominatus episcopus Varsaviam tendit Sermo Regi gratias acturus, sequenti anno episcopatus insignia prensaturus. Ossolinius parat viam Romam. Ob Regis indi- gnationem com- movetur. Cancellarius moritur. Undecim annis cum laude in of- ficio. Interea Georgius Ossolinius, Magnus Regni Cancellarius, Romano itineri accingit se dispositione praevia domesticarum rerum. Ad cuius dispositionem spectare videbantur quorundam capitaneatuum gratiae et favores regii, ut scilicet Rex ad petitionem eius traderet illis, qui connubia filiarum Cancellarii habebant, utque Kalinovio, Palatino Czerniechoviae, Duci exercitus e captivitate venienti, capitaneatus in Podolia vacans tribueretur. Ast Rex instantias eius indignanter tulit, inquiens: „Vultis videre domum vestram divitem vestrosque cognatos, aliis vero benemeritis diu est expectandum". Tali responso regio trutinato ad curiam suam rediit, circumferens Regis ingratitudinem summam sibi declaratam, licet ille multum laboraverit pro Rege, ut eligeretur in regem posthabito Principe Carolo. Delati isti sermones ad penetralia Regis ferme eodem momento, quo dicti erant a Cancellario, atque in crastino, dum veniret Cancellarius de more expeditionum obtinendarum ad Regem, Rex Cancellarium torvo aspectu intuitus est atque ad subscriptiones gratiarum difficilem se exhibuit. Cancellarius indignatum sibi agnoscens Principem, visitata primum ecclesia ad aedes proprias divertit, atque in mente habens viam Romanam, pectore et animo revolvens Principis indignationem, apud quem olim habebat summam autoritatem, disponit praeparanda ad iter assumptum. Interim venit ex familia celebri iuvenis recenter ex captivitate Scythica eliberatus, Felicianus Stamirowski, petens sibi dari in coniugem virginem Zophiam Nieborowska, quae inter primores curiae eius gynecaeum regebat. Petenti annuit Cancellarius, atque dotem cum suppellectili assignat. Diem nuptialem statuit Dominicum. Divinis absolutis et benedictione matrimoniali accepta sponsi assident tabulae paratae, laetas ordiuntur sui status horas. Adest nuptiis Cancellarius meditabundus et sub vesperam surgens a mensa quieti se praeparat. Interea paucis comitatus morbo repentino comitiali corripitur, cadit in terram, in illo casu linguam sibi leviter laedens, atque sublevatus a cubiculariis collocatur in lecto, variis oleis, aquis refocillatus. Die Lunae summo mane poenitentiarium ad se vocat, fassurus peecata atque reconciliaturus Maiestatem Divinam. Antequam poenitentiarius advenit, iterum morbo corripitur eomitiali, nimium fatigatus spiritibus vehementibus languescit atque sermonem vix intelligibilem protulit, cupiens Deo reconciliari. Aedes eius turbantur, uxore sua vix in tali casu accurrente, admodum rixosa et ambitiosa, domestici et externi accurrunt opem laturi, remedia quaesituri in tam subitaneo morbo. Nox adveniens valde inimica, sermone suppresso, correptione iterum morbi redeunte, atque sic praeter omnium spem et opinionem vigorosus et spiritosus ante triduum Cancellarius moritur, uxore non admodum mortem eius aegre ferente, quum et illa morbo ficto laboraret, uti in vivis adhuc saepius fingebat

STANISLAI TEMBERSKI Vacantia distributa. Mense Augusto deportatur. 3 Octobris conditur. ob gustum decubitionis perpetuae in lecto. Morte promulgata in curia regia Rex cum Regina mirantur ad nuntium primum, post evanescente memoria mortui Cancellarii, vacantiaque beneficia ac officia iam uxori, iam Gapitaneo Sokalensi 1), iam Capitaneo Braclaviensi 2), iam Stabuli Regni Praefecto 3), iam Georgio Ossolinio exdividuntur, uti demortui propinquioribus. Officium cancellariatus Venceslao Lesczynski cedit, Episcopo Culmensi, procancellariatus resignatus Hieronymo Radzieiowski traditur, protunc capitaneo Łomzinensi. Deductum corpus Cancellarii sine comitibus arctioris familiae ad castellum Ossolin nuncupatum comitante Denofio, Capitaneo Sokaliensi, et Georgio Ossolinio, Capitaneo recenter Lublinensi creato. Tandem die 3 Octobris funeri decernitur tempus Climuntoviae 4), ubi pie defunctus basilicam opere admirando exstruere coeperat interminato opere. Dum moveri corpus tentant amici ex castello Ossolinensi non procul distante, milites et stipatores retinent demortuum ob non soluta sibi stipendia, tumultuarique mitigatis militibus sermone deductum corpus a fratre Maximiliano Ossolinio, Thesaurario Curiae Regni, et nepote Georgio, Capitaneo Lublinensi, ad locum sepulturae designatum, plurimis hospitibus ex palatinatu Sendomiriensi praesentibus. Propinquiores et domestici omnes abfuerunt, videlicet uxor, filiae aliive nepotes generique omnes, partim ob tempus sepulturae immutatum, partim ob peregrinationem quorundam Romam usque pro sacro anni iubilaeo, partim ob insidias Zaporovianas in Rus sia commorantium. Nec episcoporum aliquis adfuit excepto [Stanislao] Sierakovio 5), abbate Calvi Montis ad S. Crucem, funeralia celebrante divina, orationem funebrem Rozyccio, Climuntovianae ecclesiae recente praeposito, habente satis competenter usque ad lachrymas auditorum. Quas ciere erat facillimum conspecta orbitate propinquiorum ad extrema officia demortuo exhibenda. Hospites plurimi dilapsi absoluto funere, dedignati ad mensam funebrem, quae instructissima erat, pergere. Kazanovius moritur. Eodem anno moritur Christophorus Kazanowski, Marschalcus Regni, olim Succamerarius Regni, uxore sola haerede bonorum ante fata instituta, etiam regalium bonorum advitalitium ius habente. Proles illi nulla fuit ob vagam utriusque coniugum venerem fama publica asseverante. Depositum et tumulo alieno illatum corpus eius solenni funebri pompa adhibita per curiales amicos Varsaviae ad ecclesiam s. Ioannis nulla fundatione ad effectum deducta neque sarcophago tanti viri exstructo ob uxoris 1) Zygmunt Denhof. 2) Samuel Kalinowski (Michałowski: Ks. pam., str. 655 etc. Niesiecki: Herb. V, str. 14). 3) Aleksander Lubomirski. 4) Klimuntów, dziś osada, ongi miasteczko nad rzeką Pokrzywianką w powiecie san­domierskim (21 km. od Sandomierza odlegle). 5) Imię nie podane, ale na które miejsce zostawione w rękopisie, wpisane wedle wzmianki u Niesieckiego (w ustępie o Sierakowskich).

ANNALIS 1650. 151 derelictae negligentiam, licet omnibus divitem reliquerit, vix suis propinquioribus aliquid relinquens. Uxor relicta ex familia Sluzkorum Lithuanica originem duce- Impia uxor. bat, non maritali sed vagabuudo thoro aptissima, tota ad molli- tiem, ad delicias, ad esum, potum exquisitum [sic], decora admodum supellectili relicta, satis ambitiosa foemina, multis praefecturis advitalitio iure gaudens. Quare officium marschalcatus Georgio Lubomirscio, Gapitaneo Craco- viensi, traditur ob schedam circa electionem a Rege datam, quae valebat ad apprehensionem cuiuslibet honoris. Concurrebat ad eum honorem Opalinius 1), sed isti marschalcatus curiae, illi Regni collatus. Nil valuit Pilavecensis ignomi- niosa fuga; etiam fugientes saeculo isto insecuti honores. Ad viduam, Kazanovii Concurritur ad viduam. obitu derelictam 2), concursum a Georgio Lubomirski, iam Mar- schalco, et a Radzieiovio, Procancellario Regni. Diu deligebat foe- mina, tandem connubium Radzieiovii placuit ex eo, quod esset vi gorosior, staturae iustae et venustatem corporis habens, quae omnia in Lubo- mirscio defuerant. Nuptiis tempus assignatum, laeti dies ducti, omnia auspicata in exordio matrimonii videbantur; paulo post foemina lascivire coepit atque Breves nuptiae. Divortium tentatur. insanire, obiiciens Radzieiovio impotentiam, quaeritans in secreto potentiores, etiam Rege ipso adstipulante sibi. Curatur divortium, mira enarrantur. Separatio fit ante decisionem sola causa insti- gante, quod maritus foeminam acrioribus verbis et verberibus tra- ctasset ad cohibendam mulieris lasciviam. Insidiae ab utrinque fmnt, iure cer- tatur ex parte divortii, etiam Romam per appellationem mota causa, armis of- Seiunguntm. fensivis ex parte bonorum, quorum ius aequum suus maritus habebat. Seiunctim resident uxor et maritus, tandem ex informa- tione secreta obiicitur crimen peculatus Radzieiovio Lublini a homine probroso et famam optimorum saepius lacerante, [Daniele] Zytkievicio 3) protunc Instiga- tore Regni; in testimoniis deducendis pars actorea succubuit, poena capitis in Instigatorem decernitur, sed ille iustitiam tribunalis sua misericordia censuit mi- Radzieiovius turbatur. tigandam. Redit ille ad curiam Regni illaesus, integro honore, uxo- ris solius perturbatus crebris insidiis iamque etiam separationi et divortio propter quietem subscripturus. Exulceratum Regem sibi agnovit, saepius minimos eius nutus observans, cupiens gratiam regiam lucrari. Exspectat miser Romanam expeditionem, quam in rota Romana ob defectum rationum convincentium difficile erat obtinere illis, qui impensis magnis Romam directi erant respectu causae istius promovendae. Interea confertur Radzieiovio procuratoria magna Cracoviensis, conferuntur salis fodinae Welicienses iam a Rege reconciliato; sed Lubomirscius ob uxoris concursum in utroque officio hominem inquietavit ad arma convocatis suis amicis; ast ille prudenti eloquio vicit infensum Lubomirscium utroque officio derelicto. 1) Łukasz. 2) Elżbieta, córka Aleksandra Słuszki, wojewody trockiego. 3) Imię nie podane, ale dla którego miejsce zostawione w rękopisie, wpisane przez wydawcę (Por. Vol. leg. IV, str. 398).

STANISLAI TEMBERSKI Kosaci inquieti. Comitia Varsaviae. Legatus ad Moschum. Kosaci supplicant dolose. Data postmodum occasio armorum praeparandorum ad compescendos Cosacos, qui iteratis irruptionibus civitates et villas invadebant, nobilitatem omnino ex Russiae partibus exturbaturi, societate Moschorum iam inclinata ad armorum coniunctionem. Quocirca Rex edicit conventum Varsaviae ad diem 5 Decembris eo tantum fme, ut coniunctioni Moschoviticae obex aliquis opponeretur. Ante omnia legatus mittendus statuitur, ad cuius munus obeundum magnis precibus fatigatum Stanislaum Vitovium, Castellanum Sendomiriensem, concludunt cum totali facultate agendi cum Moscho. Suscepit invitus legationem atque quantocius parat comitatum, ut malo crescenti eatur obviam. Advigilarunt interea Kosaci et ad compendiosa satis duarum tantum septimanarum comitia accurrunt cum supplicatione plurima praeiudicia continente, idque ex mandato Chmielnicii; supplicationem talem porrigunt subscriptam a Chmielnicio, ad Serenissimum Regem directam atque ad universum senatum Polonae Reipublicae. Quae supplicatio talem tenorem habuit 1). Votum Episcopi Vilnensis 3). Gravia admodum puncta ac praeiudiciosa religioni catholicae senatores legente Procancellario Regni 2) magno cum fremitu audiverunt, suisque sententiis concluserunt, talibus petitis adhibendam trutinationem, cum episcopatu Kiioviensi, Kamenecensi, archiepiscopatu Leopoliensi, item episcopatu Smolenscensi, Samogitiae, quinimo et Vilnensi esset cedendum ad postulata imperiosa rebellium. Iamque ferme orientalem eeclesiam contra Romanam ecclesiam erigeremus, si his petitis annueremus. Diligenter prospiciendum, quid rebelles intendant et quod per impossibilitatem nobiscum procedant, possibilia arma contra Rempublicam assumpturi. Si ita placuit Altissimo, ut confundamur atque in nihilum vertamur, imperio divino obsequendum erit et satius cum sanguine effuso amittere vitam et cum vita religionem orthodoxam. Sentio protunc deputandos commissarios ad rebelles istos rite intelligendos, quid illi velint, quid machinentur, quid ipsis violenter acceptum, quid ablatum, avulsum; utique iustitiae praesidem habemus Serenissimum Regem, habemus et universam Rempublicam. Interea vero supplicamus Divinae primitus Maiestati, ut det media ad compescendas istas domesticas viperas, supplicamus et S. R. Maiestati, ut admoveat manum auxiliatricem ad Regnum istud eliberan- 1) Po tych słowach następuje w rękopisie Temberskiego przekład łaciński pisma, któ­ rego tekst polski wydany jest w „Księdze pamiętniczej" Michałowskiego pod nr. 502 na str. 593—595. W przekładzie niema żadnej daty. Przekład zresztą prawie dosłowny; różni się od polskiego tekstu tylko w miejscu, gdzie mowa o katedrze lwowskiej (Michałowski, str. 594; u dołu) tem, że u Michałowskiego nazwiska wymienionych tam miejscowości brzmią: „wieś Peretyńsko i sieło Kcelow", w przekładzie zaś: „villa Beretynka" et „Krylovia oppidum". 2) Hieronim Radziejowski. 3) Jerzy Tyszkiewicz.

ANNALIS 1650. 153 dum saeramque religionem defendendam omnibus melioribus modis. Si deest nervus belli, componatur etiam a clero, cum res agatur religionis. Ego effundam omnes meas fortunas et malo in paupertate mori, quam scelerato schismati obsecundare. Quare non est ista mens Gosacorum petita ista firmandi, sed firmandae radicitus seditionis ac belli prosequendi contra religionem, contra Regem, contra dominos, contra nobilitatem, quum inaudiverim sermones nuper quorundam antiquos nobiles tollendos omnino, novos vero ex rusticis creandos. Ast rustici, ingenue fateor nobilitati, non ita obsequentur regibus votisque Reipublicae parebunt, ut paruerunt semper antiqua nobilium libera pectora. Ignoscat quaeso Sacra Regia Maiestas, si pro veritate loquor; agitur enim religionis negotium, agitur Regni huius inclyti et Magni Ducatus Lithuaniae avulsio certissima ad imperium Ottomanicum redigenda. Secuti sunt fere omnes Illmi Georgii Tyskiewic, Episcopi Vilnensis, sententiam atque ad tractandum cum Gosacis deputati commissarii: Illmus Stanislaus Zaręba, Episcopus Kiioviensis, Mcus Adamus Kisiel, Palatinus Kiioviensis, schismaticus, Mcus Stanislaus Lanckoronski, Palatinus Braclaviensis, Mcus Gregorius Drucki, Palatinus Novogrodensis, Iliis Georgius Nemeric, Succamerarius Kiioviensis, Illis Nicolaus Kossakowski, Subiudex Braclaviensis, Illis Christophorus Tyskiewic, Palatinides Brestensis, Capitaneus Zitomirensis. Quoniam vero suspicione non carebat belli renovandi supplicatio Cosacorum, exercitus statutus, cum tempore progressus provincialis, in palatinatibus collectus, destinatus et stipendiarius. In supplementum generalis commotio nobilitatis data in manus Regi, ut pro arbitrio suo provideat patriae saluti. Oratores varii. Valachicus. Contributio Judaeorum et donativa mercatorum decernitur ad exsolvenda stipendia militibus ordinariis. Adfuerunt et alii legati atque oratores a Principibus diversis: Anglicus. 1. A Palatino Valachiae 1), qui pro indigena assumi petiit a Republica ob lubricam fidem Turcicam, atque Scythicam, imo et Cosacicam, quum a Chmielnicio nuper invadente Valacniam maxime turbaretur. Concessum itaque ius indigenatus Palatino Valachiae per diploma, Kameneco assignato pro refugio, si augustiae eum presserint. Ad haec ius nobilitationis datum in personam Kutnarscii. qui instar Cancellarii in palatinatu Valachiae habebatur magno sul sidio et auxilio existentis Polonorum ex captivitate Scythica redeuntium. 2. A Rege Angliarum, qui subsidia a Republica Polona petebat pro Rege suo, cuius patrem Carolum nuper primores anglici confoederati percusserant securi magno cum scandalo totius Europae. Quare ob subsidia olim data Polonis gratitudo statuta pro Rege Angliae non milite educto, quia domi bellum durat, sed pecuniae contributione a Scotis et Anglis aliisque 1) Hospodarem mołdawskim byt wtedy Wasyl Lupul. Temberski, Annales.

STANlSLAI TEMBERSKI Germanis mercatoribus assignata, ut a eentenario florenorum pendant florenos decem universi, qui in Regno Poloniae reperiuntur. Sunt autem copiosi et fortunis atque divitiis affluentes, varias merces importantes et exportantes. Scythicus. 3. A Chano Tartarorum. Eum cum nuntio a Republica de- stinato remittendum quantocius expostularunt, pactis firmatis ac roboratis donariaque omnino praeclara mittenda esse decreverunt, ut firmius iura amicitiae conservet atque rebellium votis non se immisceat. Suecicus. 4. A novo Sueciae Rege, quem expediendum censuit Respu- blica Polona quam humanissime, nuntiis et commissariis ad Sue- ciae Rempublkam deputatis, ut pactis antiquis cohaereant cum Republica Polona status illi Suecici, neque quidpiam moliri meditentur in praeiudicium foederis. Oratoribus igitur ita expediendis modo praescripto ab omnibus assensum, adiecto legato mittendo ad Palatinum Transylvaniae ac Moldaviae, ut proniores sint ad societatem armorum ineundam cum Polonis, quam cum Gosacis, qui iam palatinatus illos invaserant hostiliter. Modus bellandi statuitur. Tandem de modo beliandi negotium tractatum, ut ante omnia torques aurei et argentea supellex ad ofticinam nummariam pro cudenda moneta conferantur. Item, ut Prussicae civitates nobiliores vel militiam vel summas pro belli nervo in fidem Reipublicae accommodent. Item, ut Dux Prussiae stipendium a triennio detentum remittat, vel pro ea summa militem submittat, etiamsi aliquid sit addendum a Republica. Idem facturus Dux Curlandiae. Item contributio ex laneis fiat sine mora viginti florenis ex laneo uno ad thesaurum Regni solutis. Item capitanei ex bonis regiis non quartam annuam contributionem, sed tertiam partem proventuum pro hac vice offerant Item episcopi atque praelati ditiores ex annuo reditu conferant partem tertiam redituum pro hac vice, quandoquidem parochi pauperes et fortunis impares offerunt se subsidium charitativum contribuere amore salvandae patriae. Item quicunque voluerit more Germanico adeundae nobilitatis gratia summam insignem contribuere aut milites statuere, diploma nobilitatis eidem exhibeatur. Quia vero baro Rzeszowic 1), qui salis fodinas tenet, natione Bohemus aut Silesus, mille equites statuiturum se pollicetur pro indigenatu adeundo, recipiatur pro indigena et praeficiatur legioni exercitus, cum sit aptus ad militiam tractandam. Tali igitur nervo belli destinato facile coacervabitur miles, qui possit obsistere hostili impetui. Comitia ampliora dilata in annum sequentem. Kozacis flt declaratio. Ne vero exercitus Zaporovianus existimet, quod petitis eius Respublica annuere nolit, statuimus vigore conventus praesentis, 1) Mowa tu niezawodnie o Janie Weyhardzie Wrzeszcowiczu albo, jak w innych źró­dłach, Wrzeszowiczu, Czechu z urodzenia, który przeszedł później w służbę szwedzką i pod­pisywał się w r. 1655: „króla szwedzkiego ordinarius Proviantmagister" (Michałowski: Ks. pam., str. 781). Wspomina o nim także Rudawski (Hist. Pol., str. 225 i 277), jakoteż Lisola w swoich relacyach z czasów wojny szwedzkiej (Pribram: Berichte L., str. 164 etc).

ANNALIS 1650. 155 ut: 1. unio totaliter in partibus Russiae tollatur; 2. Russici ministri ecclesiae a decimis et angariis itineralibus sint.liberi; 3. bona ac templa Graeci ritus iuxta antiquas dotes redeant; 4. exdivisio fiat bonorum Cosacicorum, ne sint sub iurisdictione nobilium ex antiquo; 5. ministri ecclesiae noa debent trahi ad iurisdictionem saecularem. Reliquis punctis trutinandis adhibiti ac deputati sunt illres commissarii, qui, quod videbitur ex iustitia, facient plenaria potestate. Obsides promissorum dantur. Dantur igitur obsides tenendorum promissorum Illmus dux Visniovecius, Palatinus Russiae, Illmus Vexillifer Regni, Koniecpolscius, Illmus Lubomirscius, Capitaneus Sandecensis et Rialocerkievensis, Illmus Lanckoronski, Palatinus Rraclaviensis, eo consilio, ut amicitia vigeat et pax floreat in aevum. Subiectae schedulae. Sic ordinatis rebus in conventu Varsaviensi nescitur quo authore aut in quem finem ante conclusionem comitiorum schedulae diversis in locis erant disiectae charactere notabili scriptae, compendiosum scriptum continentes tale: „Casimire, Carolus securi percussus". Chartulae istae volitarunt et per cubicula regia et in hypocausto senatorii consessus repertae. Varii varie interpretati; minitantem tamen authorem schedularum intellexerunt Regi, vel quod propensus sit ad nobiles pro pecunia creandos, vel quod tacito assensu favere videbatur petitis Cosacicis, vel quod in capitaneos et episcopos tertia pars redituum ad archivum Regni solvenda ordinaretur. Utut est, res tamen non caruit misterio 1). Similis mutatio timenda Polonis. Haec sunt inserta eapropter his annalibus ob schedulas Varsaviae disiectas, uti supra attigimus, ut sciatur, quare Carolus securi percussus. Varia quidem interpretatio subiectarum schedularum erat; sed Poloni non possunt adeo impii erga reges esse, nisi Calvinianorum et haereticorum aliorum consiliis vellent catholicam religionem excludere a sedibus Regni Poloniae. Horum consiliorum clandestina sunt initia, scopum unicum habentium, ecclesias catholicas ruinandas et eviscerandas. Et quidem eviscerantur satis a militibus, a proceribus, a nobilibus, iam stativis militaribus, iam decimarum rapina, iam vectigalium et contributionum solutione detestanda. Futurum est brevi clerum ad custodias, vigilias maeniorum adigi, uti iam in anni praesentis comitiis a quibusdam nefariis conclamatum, ut episcopi sint vigiliarum praefecti et excubiarum. 18 Decembris terminata comi- tia. Iam vero terminatis comitiis, ante festa Natalis Domini nostri Iesu Christi fama circumvolante innotuit ad aulam regiam, quod status seu proceres Suecici inducias cum Polonis ad annos viginti 1) Po tym ustepie podaje Temberski na 9 dalszych stronnicach rekopisu przegląd wypadków, jakie zaszły w Anglii miedzy r. 1639 a 1649. Ponieważ nie znalezliśmy tu żadnych szczegółów nowych, skądinąd nieznanych, przeto cały ten ustęp pomijamy.

STANISLAl TEMBERSKI Ex Suecia nova. sex factas reiicere meditantur bellumque parare intendant ao renovare offensas contra Polonos velint, iam ad Regnum Suecicum asserto sibi novo Rege, licet non ex linea regali procedat. Haec res turbaverat Regem omnesque curiales, quare ineunte anno futuro deliberationem circa inducias tenendas omnino faciendam censent comitiis ad id destinatis 1). Induciarum itaque termino non spectato Suecici statistae cum novo Principe assumpto per factiones foedus cum Polonis pactum student frangere et periuriis obarmati Regnum Poloniae vexare, quum et a Chmielnicio et a Tartaris et a Moschis inquietissimas habeat fortunae asperioris vices aggregatas. Quare in turbido piscari cupientes consiliis occultissimis praeviis militem conscribunt, ad litora maris Baltici devehunt, nacti opportunitatem aggrediendi Polonos insperatos et plurimis bellis distractos. Ut autem cogitationes eorum distrahi queant, destinantur legati et commissarii ad statistas Suecicos acturi de foedere inviolabiliter tenendo et de induciis perpetuis ineundis, quas olim Regnum Suecicum in votis habebat, uti ex puncto nono pactorum licet concludere. Istius negotii processum annis subsequentibus licebit intueri. Res academicae. Nec siluit Episcopus Cracoviensis 2) sacro iubilaeo Romae durante vexare Academiam, tam circa praeposituram S. Floriani nul- liter a se collatam illi, cui favebat, iura autem et leges academicae erant ini- Die 17 Octobris. Rector non ad palatum Epi- scopi. micae eidem, tam circa responsiones pro loco inter doctores Academiae Gracoviensis capessendo. Etenim postquam sunragiis procerum academicorum electus est invitus valde in rectorem Gabriel Ochocki, medicinae doctor, vir de Academia meritissimus, quum eius libertates inviolatas esse et aere et voluntate prospiceret, omine bono factum est, ut ipsi rectoratus defererretur ob varias adversariorum insidias, quibus per- vertere iura Academiae satagebant. Mucharski res- ponsionem ap- parat. Aegerrimo animo tulit Episcopus rectoris electionem, magis gloriaturus, si factionis eius proditor Academiae futurus eligeretur. Itaque, ut iura Academiae intaminata manerent, Petrus Mucharski, medicinae doctor, responsionis inter doctores et professores pro loco facultatem petit ab universitate plenissima. Concessum ius respondendi. De more respondentium praeparavit quaestionem ad publicam per disputationis viam responsionem Dominus responsurus. Dies actui uti solenni per rectoris mandatum destinatur, hospites invitati disputaturi, omnia ex voto et consuetudine apparata. 1) Po powyższym ustępie podaje Temberski na 4 dalszych stronnicach krótką wiado­mość o genezie rozejmu sztumsdorfskiego i obszerne streszczenie aktu tegoż rozejmu. Ponie­waż tekst rozejmu jest znany, a zresztą nic uwagi godnego w objaśnieniach Temberskiego niema, przeto cały ustęp odnośny pomijamy. 2) Piotr Gębicki.

ANNALIS 1650. 457 Impedit Episcopus. Crimen in avul- sorem chartae reiectum. Falsos relatores amant magnates. 20 Novembris citatur. Non est novum in Academia. Dum vero iam tempus cathedrae ascendendae instaret, inhibitio in scheda applicatur ad valvas lectorii theologici iussu et mandato Episcopi. Res nova per ambiturn academicum intonatur, scholares inhibitionem illam abripiunt sive easu per apertionem valvarum, sive data opera per insolentiam gregis scholastici Recurritur ad Episcopum (alii vero suadent actum prosequendum contempta inhibitione uti nihil operante); Episcopus superbum sermonem in doctorem responsurum fulminat, crimen laesae Maiestatis asseverat, atque sic negotium scholasticum, quod favoribus mille erat coronandum et promovendum, impeditum. Gontempti Episcopi crimen torquetur in avulsorem chartae, cui erat praeaffixa inhibitio: fuitque de grege scholarium unus iuvenis, Francisci Caesarii, typographi regii filius, civis Gracoviensis. Ante omnia parens filii advocatur et vix non trahitur a stipatoribus, verbis, tanquam ex ore regio profectis, civis innocuus laceratur, mutilatio manus avellentis proponitur, nisi vetaret benignitas episcopalis. Puer a parente corrigitur ob factum puerile, instante, vix non spectante instigatore. Res ulterior oblique in iussorem versa, ut Episcopus temporis consumendi gratia circa nugas aniles aetatem suam senilem recrearet. Falsa relatione effectum et insusurratum Episcopo, quod decanus philosophicae facultatis avelli iussit inhibitionem; protunc erat ille professor, qui olim contempserat suspensionem episeopalem immerito in se fulminatam. Ratam et firmam existimans relationem, decanum et professorem turbat eidemque minatur degradationem etiam a sacerdotio, quae poena solet irrogari apostatis aut sacrilegis et idololatris. Professor, uti crebris fulminibus olim irrito conatu exagitatus, silet et ridet hominum relationem iniquissimam. Vocatur ille, ut adeat Episcopum, non paret; citatur primo, non obtemperat, uti citationi in platea sibi intimatae extra dignitatem citantis; citatur secundo, relinqui se petit, cum habeat maiora, quae agat. Excommunicatio in refractarium parari dicitur et citatur secundo atque tertio. Ille attendit suis laboribus decanalibus, quos pertulit generosa mente, licet diabolus niger ex Gingarorum familia plurimum stimulaverit ipsum atque canino, ut aiunt, dente laceraverit ob causam, quae quartae parti obuli non poterat aequiparari. Tandem protestationem professor et protunc decanus apparat eamque intimari episcopali subsellio curat, exceptione fori tali per suum procuratorem in scheda conscripta, iudicio porrecta ad manus auditoris Iusti Slowikowski, Canonici Gracoviensis. Citationis episcopalis talis erat series: Petrus Gembicki, Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopus Cracoviensis, dux Severiae. Honorandis viris vicariis ecclesiarum quarumvis presbyteris etc. etc. salutem in Domino. Mandamus vobis in virtute oboedientiae et sub excommunicationis poena, quatenus ad instantiam Instigatoris officii nostri personaliter accedentis Excellentem Stanislaum Temberski, collegam maiorem Almae Academiae ac ecclesiae collegiatae Omnium SS. Cracoviae sitae canonicum, ipsum uno edictopro tribus ac peremptorie citetis, quem etiam nos praesentibus cita-

STANISLAI TEMBEESKI mus, ut coram nobis iudicioque nostro Gracoviae vel ubi tunc cum curia nostra feliciter in Domino constituti fuerimus, prima iuris ab executione praesentium hora audiendarum causarum fieri solita personaliter, legitime ac peremptorie compareat ad videndum et audiendum contra se proponi: Quia ipse in vilipendium et contemptum authoritatis et iurisdictionis nostrae certas copias litterales inhibitationis ex cancellaria nostra in causa non promotionum et responsionum quarumcunque in quavis facultate doctoralium dictae Academiae emanatas valvis lectorii theologorum nuncupari soliti in collegio maiori praefatae Academiae existentibus publicatas et affixas, violenter per dolosam subordinationem avelli et abripi procuravit, per quod et iurisdictionem nostram convulsit et iuventutem academicam, quam ex vi suae professionis ad bonum et modestiam erudire debuit, non mediocriter scandalizavit, prout hoc in termino advenienti fusius declarabitur, ipsumque ob ausum huiusmodi poenis condignis puniri et alia, quae de iure venient, statui ac decerni etc. vel ad dicendum causas etc. Datum Gracoviae die 25 Novembris A. D. 1650, sub sigillo. Ioannes Grabowski philosophiae doctor publicus et aciorum C. S. I. notarius. Exceptio fori. Professor recusat forum. Directe respon- dere iubetur Respondet. Coram vobis, Uimo et Rmo Dno D no Petro Gembicki, Dei et Apostolicae Sedis gratia Episcopo Gracoviensi, duce Severiae, ego, M Stanislaus Temberski, philosophiae doctor et professor collega maior in Alma Academia Cracoviensi, artisticae facultatis decanus principalis, stando sub tuitione appellationis iam alias extraiudicialiter ab evocatione ad forum incompetens interposita, quam protunc parti intimatam esse volo, specialiter vero instigatori officii episcopalis, me non posse forum in iudicio praesenti sortiri nec teneri ad respondendum ex his rationibus, salva in tota reverentia llimi, quam clausulam ad omnes exceptiones extendi volo: Primo, quia Illmus Episcopus, et ut episcopus, et ut cancellarius, nullam habet iurisdictionem academicas personas iudicandi, cum simus exempti vigore privilegiorum a Sermo olim Vladislao Iagellone nobis concessorum et per Sacram Sedem Apostolicam aliquoties approbatorum, cuius quidem exemptionis in continenti produco copiam petoque me remitti ad nostrum competentem iudicem, videlicet Mcum Dnum rectorem, quum simus in possessione praefatorum ab ipsa fundatione Academiae privilegiorum. Secundo: Quia vero Illma Celsitudo vel suus auditor generalis causarum et iudex suspectus, ex quo est nobis personis academicis ob lites excitatas infensus easque nobiscum per praefatum instigatorem suum intentat in curia Romana vertit et ratione eiusdem evocationis ad suum iudicium professorum indecisas habet nec non aliae multae causae Illmae Gelsitudini resultant. Ex quibus quidem rationibus (aliis plurimis protunc omissis) uti legitimis et iuridicis ac toties coram praesenti iudicio allegatis peto me a foro, termino et causa liberum pronuntiari, atque si deliqui, ad iudicem ordinarium remitti, actorem vero in damnis et litis expensis condemnari. Talis exceptio fori non admissa ab auditore episcopali, iniuncta directa ex propositionis tenore responsio. Professor videns

ANNALIS 1650. 159 Causa in confuso mansit. se aggravari, protestatus, stando sub tuitione appellationum, contenta propositionis, prout asserta erant, vera esse negavit. Ad probationem pars actorea ipsissimus iudex adactus. Defecit ille in probatione, quia alius excessit, alius autem criminis reus insimulatus. Tandem per emissarias personas negotium tractatum, ut saltem reconciliatio fiat Episcopi; hanc professor impossibilem sibi asseveravit, quia lotas manus ab ista causa eiusque merito habuit. Professor enim ille, qui educationi attendebat iuvenis, mandaverat schedam avelli, atque sic delirantibus regibus plectebantur Achivi. Sed quia decanus fuit sacerdos et Episcopo contranus, ideo inquietabatur. Quia vero professor reus non fuit sacris ordinibus initiatus, quietem habuit. Sed tales iustitias iudicabit Deus. 0 stulti et praecipitato corde ad credendum! Gredulitas ista deiiciet vos ad barathrum.

Annalis anni 1651. Coaaci iidem, qni ante. Bohun et Neczaia rebelles. Ipsis Calendis Januarii rebelles turbantur a Ka- linovio et Lanc- koronio. Ad Krasne. Ad Vinniciam. Baibusa fidelis Kalinovio. Aperto felici exordio anni praesentis, quanquam asperitas hiemis impediret, tamen praesidia Cosacorum, in oppidis ac arcibus relicta, addebant crimina criminibus, scelera sceleribus, odio gentis Polonae atque schismatis libertate armata in dies saeviente Duo capita, non postrema rebellione obfirmata, Bohunus et Nieczaius, intra fines Podoliae grassabantur, crebris cladibus cohortium Polonarum inflati. Unus quidem ad civitatem, dictam Krasne1), versus Zamoscium, alter ad Vinniciam 2) remotiorem versus Halicium fixerant sedem belli promovendi. Sed nuper libertati restitutus ex Scythica capitivitate Martinus Kalinowski, Praefectus exercitus campestris, unacum Stanislao Lanckoronski, Palatino Braclaviae, primam supremo Jovi caedunt hostiam in anni exordio, Neczaio in Krasnensi fortalitio sublato cum omni turba rebellium inibi consistentium. Accepta formosa omina pulchris laureis assumptis apud exercitum veteranum (Krasne enim Polonis sonat venustum aut formosum), qui iam eques, iam pedes ductu Kalinovii expugnationi fortiter incubuit, donec scelestus Neczaius, armis fatigatus, animam exhalaverit. Accurrerat Bohunus cum forti rebeliium manu in subsidium Neczaio, sed in campis turpiter pulsus, receptui cecinit, scelestum caput usque Vinniciam reduxit salvum. Postquam vero fortalitio Vinnicensi inclusum Kalinovius cum Lanckoronio sensere Bohunum nequam, iam gelu, iam aquis resolutis et a cohortibus glacie concussa a proposito hostis occupandi impediti, sustinuerunt tamen omne pondus dierum ac noctium, atque rebelles universos clade magna afficiunt, Bohuno solo pernice cursu elabente sine martialis ens s degustatione Qui ad socios rebellionisque authorem primarium, Chmielnicium, venit, refert acta Vinnicensia et Krasnensia, vagari turmas simulque grassari Polonicas docet, minacia undique obstrepere arma ductu Kalinovii et Lanckoronii testibus superstitibus, cum ipso fugientibus, dedu it, etiam Baibusam gente Kosacum, fidelitate Polonum, saevire in suos populares affirmat. Chmiel- 1) Krasne, wies w dzisiejszym powiecie zamojskim, o 18 km. od Zamoscia odlegla. 2) Winnica, miasto w dzisiejszej gubernii podolskiej przy ujsciu rzeczki Winniczki v. Wiszni do Bohu.

ANNALIS 1651. 161 In Februario Chmielnicius ap- parat hostilita- tem. nicius praeparari omnia ad bellum siue mora mandat, legiones coacervat, cohortes seligit, iungit, dividit, destinat, ut non uno tractu neque ad unum parietem hostilitatem obiiceret Polonis. Spem magnam in Moschoviticis copiis ponens Chmielnicius iam palatinatus, iam praefecturus, iam terras et provincias dividit ante belli aieam inter se- quaces suos, extremam internecionem minitans Polonis, Kalinovio Barum et Kamenecum reducente exercitum. Iam autem movens post Legatus ad Moschum tendit. Conventus Regni Brestiae, in oppido Lithuanico. comitia anni praeteriti sub finem Decembris Magnificus Sta- nislaus Witowski, Castellanus Sendomiriensis, fungi munere le- gationis intendit ad Magnum Ducem Moschoviae iamque extra fines Regni Poloniae itineri proposito advigilat, ast Regis mandato ad comitia Brestensia accurrit, quaedam suae legationi adiecturus, ne Moschus ad partes Chmielnicii inclinari persuadeat sibi. Visum enim erat Die 19. Martii. Regi celebrari conventum ordinum Regni quanquam non in as- sueto loco, nempe Brestio Lithuanico, ut tempestive provideatur ir- ruenti rebelliura tempestati, eo tantum fine, ut rustica plebs tandem aliquando Controversia de praefectura Re- gni vacante. ad regulas subiectionis revocetur l). Se pro more gentis nuntii terres- tres ad negotium ipsum detrectabant collimare, nisi prius clava Regni seu generalatus subiecto apto deferatur a Rege assentienti- bus ordinibus. Vacabat enim clava maior post fata Illmi Potocki, Castellani Cracoviensis, qui ad cladem Corsunensem captus erat a Tartaris unacum Kali- novio, amissis cohortibus. Ceterum respondente Radzieiovio, Procancellario Re- gni, ex ore Regis declaraturn: Serenissimum Regem ipsum progredi ad belium, propterea generalatum retinebit. Urserunt nuntii conferri vacantem praefectu- ram; iterum responsum nomine Regis, quod exemplo parentis sui Sigismundi III retinebit dictum vacans. Nam post fata Zolkievii retenta erat clava maior ne- que Koniecpolio tradita, nisi immediate ante fata sua contulit eidem Rex. Nun- tii terrestres rogatam suam Maiestatem voluerunt, ne se opponat incommodita- Die 21. Martii coaequatio. tibus bellicis neque cogitet in persona sua clavam Regni baiulare. Nil valuerunt contradictiones, Rex paruit consiliis suis. Post agita- tum negotium coaequationis, atque per nuntios provinciales depu- tatis destinatis commissum examen fundorum omnium tam nobilitatis quam re- Die 23. Martii. Modus belli. giorum atque ecclesiasticorum, ut unusquisque possesor pro aequi- tate ex debito servitium beliicum expediat. Modus bellandi decla- ratus non alius praeterquam expeditio generalis nobilitatis utrius- que gentis, tam Polonicae, quam Lithuanicae, salvis praerogativis eorum, qui publicis legibus Regni a servitio bellico sunt exempti. At Palatinatus Podlachiae unacum terra Lukoviensi consuetudinem suam servabunt unacum palatinatu Mazoviae. Jam vero Revmus Archiepiscopus Gnesnensis iuxta constitutionem 1) Kwestya tego sejmu, całkiem niewłasciwie umieszczonego pod datą. r. 1651, zajmujemy sie w przedmowie. 21 Temberski, Annales.

162 STANISLAI TEMBERSKI Exempti a bello. anni 1621 cum aula sua in visceribus Regni manebit curamque securitatis Sermae Reginae providebit, equitibus et peditibus gratia securitatis adiectis. Quia vero paiatinatus tres penitus sunt devastati: Kiioviae, Braclaviae, Czerniechoviae, ideo nobilitas dictorum palatinatuum ab eo onere militiae liberatur. Guria itidem Reginae Sermae atque curia Sermi Principis Garoli ab eadem expeditione publica eximuntur, quae omnia per deputatum Marschalcum Ordinum Regni ad codicem authenticum referentur et actis castrensibus inserentur. Die 24. Martii Varii ramores: de Suecis. de Cosacis ad Starodubum. Allati interea nuntii undique pericula imminere ferme ab omnibus partibus. Relatum, quod Sueci certo classicum canant irrito eventu commissionis, quodque ad limites Maioris Poloniae aliquot millia ipsorum vagentur, quod Prussici palatinatus subsidia petant. Relatum, quod in Lithuania versus Starodubum 1) grassentur Cosaci, iamque ibi initia belli inehoata, quod palatinatus Volhyniae et Bełzensis contribuere vectigalia renuant ob exhaustas terras. Sed haec omnia ficta esse, ut terminentur comitia quamprimum, sunt a nuntiis circumlata. Die 26 Martii. Miles imperiose requirit stipen- dia stimulante Kadivilo. Nequam Eadivilus coronatur. 7. Aprilis tcrminus comitiorum. Dum haec variis sermonibus agitantur, accedit imperiose miles Lithuanicus ad Ordines Regni utriusque gentis et praeeunte Radivilo 2), viro ad factiones aptissimo, ob haeresim inflatissimo, requirit a Rege, a proceribus in continenti solutionem et stipendia sibi debita. Rex et proceres suadent petitionem instituendam esse non tumultuariam, non armatam, sed dignitati militari correspondentem. Ille, ut bellua multorum capitum, acrius instat magno comitatu assistente causamque eorum turgido ore promovet, libertatem a servitio militari exposcit, omnia crimina a militibus facta deleri perpetua amnistia iubet, condemnationes obtentas et decreta cassanda censet, regia bona enumerat plurima vacantia, quorum possessionem militi adiudicat, in quantum merces detinebitur; uno verbo rebellioni similem introduxit Radivilus stipendiorum aditionem. Jam vero (quum eo imperiosa requisitio collimabat) Palatinatus Vilnensis Radivilo furioso traditur, ne furore suo commoveat militem, rogatur, atque sic tanquam bestia triumpho victorioso potita deferbuit et conatum illum militarem remisit magno cum scandalo Ordinum factum. Sopita militum insolentia promissis stipendiis et commissariis eo nomine ordinatis, ut unusquisque pretium obsequii obtineat. Comitia tandem vix die Parasceves ob memoriam passionis Christi Domini sunt soluta, magnis praeludiis intercedentibus, quae dissolutionem eorum portendebant. 1) Starodub, miasto w dzisiejszej gubernii czernichowskiej. 2) Janusz RadziwiK, hetman polny litewski.

ANNALIS 1651. 163 Moschus legati adventu anceps. Audientiae puncta. Munus legationis ad Moschos prosequitur fausto omine Witovius 1), atque citra spem veniens cum splendido apparatu curialibus suis barbatis fere omnibus secum assumptis, Moscuam metropolim ingreditur dieque destinata ad aulam magni imperatoris tendit effusa Moschovitia multitudine in personam legati conspiciciendam. Datis salutationibus a Rege et Republica legationis puncta aperit: 1. Quod Sermus. Rex Casimirus, successor magni illius electi imperatoris a Moschorum Ordinibus, Regis Poloniae Vladislai IV, legitime ab Ordinibus Regni electus ac coronatus, amicitiam suam testetur et fraternam benevolentiam, optans, ut tam Maiestatis Moschoviticae, quam Regni Poloniae floreant in perpetuos annos dominia atque regna. 2. Quod item Respublica Polona, sine qua Rex iura Maiestatis gubernare non potest, coniunctionem suam deferat atque propensis sit animis in Moschoviticum imperium, atque universos primores et proceres dominii huius optat esse perquam fortunatos. 3. Quia vero perpetua foederum iura suadent, maxime Vladislao IV Rege praesente pacta et iurata, ut partes ac dominia foederata subsidia sibi mutua ferant, dum limitanei hostes interveniunt, ideo nomine Reipublicae Polonae atque Regis moderni felici dominatione a Maiestate Vestra totoque nobilitatis conventu armorum coniunctionem expostulo contra hostes limitaneos intervenientes, nempe rebelles Cosacos. Fiet assensio, uti opinor, ex observatione foederis perpetui, quodque Respublica Polona cum Moschovitico dominio in aevum tenebit, tum ex obligatione iurata, quandoquidem foederata dominia mutua sibi exhibere tenentur auxilia, ut amicitia, fraternitas magis atnplificari possit. 4. Iam vero, dum Maiestas Vestra per suos nuntios requisivit fieri exdivisionem et dislimitationem certarum terrarum ob intervenientes iniurias quotidianas ac iurgia incolarum tam gentis Polonae quam Moschoviticae, eo est animo Respublica Polona, ut aequitas declaretur, iustitia administretur commissariis eo nomine ab utrinque deputatis atque sic coalescent animi firmius ad amicitiam utrobique retinendam atque sacrosancte colendam. Nunc vero Maiestati Divinae gratias immensas persolvo, quod Sertem Vram incolumen intuear omnesque proceres sanos conspiciam, cupiens, ut ab eadem Maiestate Divina dominium Sertis Vrae unacum omnibus populis in aetates plurimas propagetur, amplificetur sitque fortunatum. Responsum Moschoviticum. Dum talia a legato magno proferri audiunt Moschi, responsum laconice, quod legati sit adventus pergratus, quod imperator bene cupiat et Sermo Regi et Reipublicae Polonae, tum quod expeditionem sit habitura Illtas legati paucis interiectis circa puncta relata consultationibus; nunc autem ad venerationem et salutationem Maiestatis imperatoriae admittitur. Processit Vitovius ad imperatorem. atque manu imprimis porrecta limitem purpurae imperatoriae de more gentis osculatus, ibi enim osculum manus non adhibetur. Tandem imperator de sanitate Regis, Reginae quaesivit aliorumque pro- 1) Stanisław Witowski, kasztelan sandomirski.

STANISLAI TEMBERSKI cerum Regni, tum de viarum commoditate in tam dissitis regionibus. Pro debito respondit legatus viarumque nullam fuisse incommoditatem protulit, maxime cum perlustratas habet regiones istas, cum esset in exercitu Vladislai IV Smolenscum recuperantis. Postea donariis certatum, iam equis, iam rheda, iam aliis, quae preciosa habentur illis in partibus ; a Moscho pelles oblatae et alia. Difficilis tamen expeditio legati erat ob crebros nuntios a Gosacis intervenientes iamque custodiae designatae erant, ne ex residentia sua legatus habeat commoditatem recreationis ergo divagandi. Sed ille prudentia usus laetos dies ducebat et nihil apprehendebat, quod more barbaro statuebatur, quinimo in dies adferri bona nova palam circumferebat, quod Cosaci per partes clade afficiantur, quod Rex praesens in castris equo insideat, quod rebelles misericordiam petant et his similia; atque dum sic erecto animo viderunt Moschi legatum, facile augurabantur res Polonis non male succedere. Itaque expeditio assignatur coniunctione armorum promissa tantum in voto aliisque per commissarios iniuriis dignoscendis tempus assignatum, declaratum foedus inviolabile futurum, si iustitia mediante ea restituta fuerint, de quibus tot controversiae atque instantiae per legatos Moschoviticos factae. Varsaviae pri- mo legatus Apo- licus celebrari iu- bilaeum curat. Dum autem Rex Gasimirus de belli cogitaret progressu, nuntius Apostolicus, Petrus Vidonus, Episcopus Laudensis et comes, ad Sermum Regem totumque Poloniae Regnum et Magnum Ducatum Lithuaniae legatus a latere, iubilaei sacri celebrationem, Roma allati, Varsaviae instituit atque in tota dioecesi Posnaniensi, ad quam Varsavia spectat, promulgatur, primario tamen ad aulam regiam inchoatur, ut Rex divinis absolutis ad profana negotia bellica tractanda feliciter progrediatur. Initia belli Berestecensis. Russiam Turcae subiicit Chmiel- nicius, a Moschis dubia subsidia habens. Non quiescit tamen improba mens Ghmielnicii, licet post pacem anno 1649 mense Augusto cum Crimensi chano initum consequenter venia fuerit Cosacis concessa rebellionis, quinimo perniciem Regi Regnoque Poloniae moliens, perversa consilia cum externis principibus male erga Regem animatis per legatos hinc et inde missos agitans, insuper Turcarum potestati se Russiamque subiiciens, modo opem illorum ad debellandam Poloniam eandemque Russiae provinciam feudi nomine ab eis obtineret. Ab imperatore enim Moschoviae dubia subsidia obtinuit ob legati a Republica Polona interventionem, cui proceres Moschovitici pollicebantur foederis inviolatam ac interruptam minime conservationem 1). 1) W rękopisie znajdują się po tym ustępie przekłady pięciu listów: Cztery z nich, których teksty polskie ogłoszone są w „Księdze pamiętniczej" Michałowskiego, pomijamy, a mianowicie: a) list wojewody Kalinowskiego do Radziejowskiego z Krasnego, 21 lutego 1651 (Michałowski, str. 606—7); b) list Kisiela do Radziejowskiego, z Huszczy, 23 lutego 1651 (Tamże, str. 607—9); c) list Kalinowskiego do Chmielnickiego, różniący się tylko tem od wydanego u Michałowskiego (str. 616—17), że u Temberskiego ma datę: „Szarogrodi, 21

ANNALIS 1651. 165 Etiam suam epistolam adiecet Chmielnicio Kisielius, uti partium Zaporovianorum mediator et conciliator talem: Illustris domine frater. Ab initio mundi in tritico zizania reperitur, et ad templa sacra diabolus habet sua sacella. Unctus Domini Serenissimus Rex noster conatur pacificare dominia sua, et ego miser toto triennio destitutus viribus plurimum insudo circa intenta regia promovenda, ne sanguis christianus profundatur, ne reliquus grex Russicus conteratur, utque aliquando patria respirium habeat flammaque ista universis nobis infensa extinguatur. Et ecce Neczaius, cui Deus peccata remittat, ut solitus erat contravenire voluntati Dominationis Vestrae et Tartaros insolenter advocans sanguinem profundere nobilesque trucidare, nunc etiam ea fretus insoientia arreptis armis ac tormentis et praesidio Braclaviensi, lineam stativorum transgressus, exercitum Polonum in stativis inquietavit, verbis et litteris contempsit, non solum milites, sed etiam duces, culpamque gravem committens, poenas sibi acceleravit ultionis Divinae. Ego porro de talibus edoctus tumultibus sine mora Illmum dominum Ducem campestrem et dnum Palatinum Braclaviensem aliosque dnos commissarios requisivi, ut exercitus ultra lineam non procedat, sed commissionem constanter et patienter expectet. Qua de re conqueritur Falatinus Czernichoviae et Palatinus Braclaviae producturi litteras turpes a Neczaio scriptas, ad actum commissionis futurae. Quare et pax et commissio fiet indubitata. Sed Serenissimus Rex moleste fert ista praeludia a Neczaio facta, non tamen ad Vestram Dominationem amittit animum neque aversatur commissionem, quinimo cupit, ut quamprimum inchoetur commissio, ne istae scintillae odiorum plenae erumpant, sed ut coniuncti exercitu arma convertant in hostes christianitati insidiantes. Qua de re nuntians invito Vestram Dominationem, ut destinet diem conventus Pawoiociae inchoandi, nos etiam libenter aderimus. Fortis est Deus, qui dabit unam horam felicitatis, quam totus denegavit annus. Omnia sunt parata apud Deum, modo suspiria recta ad eum dirigamus, ille benedicet nos, ut amplius inimici nostri non gaudeant de nostris tumultibus et hostilitatibus. Quare pro die 12 Martii responsum Dominationis Vestrae praestolabor, quod si non habuero, iam desperarem de actu commissionis ineundae. Quod auferat Deus, cum agatur religio sacra, agitur sanguis christianus, agantur reliquiae Russicae gentis. Interim bene valere Vestram Dominationem cupio, Datum in arce Huscensi die ultima Februarii 1651. Relatio Kra- snensis oppugna- tionis. Ne vero ignoretur processus oppugnationis contra Neczaium factae, taliter successit negotium. Die 20 Februarii Illmus Dux campestris, Martinus Kalinovius, cum exercitu pauco advenit in Februarii 1651" (nie 16 marca); d) List Kisiela do metropolity kijowskiego Kossa, a raczej Kossowa, także u Temberskiego z odmienną datą: „D. in arce Huscensi die ultima Februa­rii 1651" (Michałowski, str. 614—15, data 3 marca 1651). Przekład nieznanego nam skądinąd listu Kisiela do Chmielnickiego, podany przez Temberskiego, ogłaszamy powyżej.

STANISLAI TEMBERSKI I campos Krasnenses 1), in oppido latentem hostem oppugnaturus, militum alacritate accedente oppidum armis suadentibus [sic] obtinuit, Neczaio cum suis asseclis prostrato. Alii Cosacorum seniores cum fratre Neczai Kryvenkio, Havratynio, Krasnosielio, Stepkone cesserunt ad arcerm multis sclopetariis assumptis fortalitii praesidio, vitam suam defensuri. Arx enim a partibus tribus satis munita erat, quartae parti hostis advigiians paratus haerebat ad sui defensionem. Ut vero in primordiis confundi possit hostis, mandavit Dux, ut miles externus expugnationi operam suam velit consecrare; quum vero primordia expugnationis essent acria Germanis aliisque, utpote Hungaris, accurrerunt cohortes nonnullae et amotis equis cum signis suis assultus faciebant ad vallos fortalitii. Sed superioribus aliter visum: ne defatigarentur ea die, in crastinum negotium reiectum. Die itaque 21 Februarii exercitus in acie haesit; Cosaci vero impedimenta omnia circumcirca arcem sustulerunt. Dux autem Kalinovius iussit tam pedites, quam equites externos accurrere ad expugnationem continuandam, sed quia difficulter per eos negotium tractatum, equites Poloni semotis equis auxiliantur externis. Satis strenue tractarunt rem nocte dirimente vota. Eam alacritatem militum gratam sibi testatus Kalinovius. Die altera prosequitur intentum. Dux ipse accurrens amisso equo et altero assumpto relicto pedes adfuit expugnationi magna cum admiratione cohortium. Sed quia nuntii advenerunt, quod hostis Scythicus salvaturus Cosacos ad proximos agros haeserit, exercitus conquievit nocte impediente progressum. Summo mane exercitus hostem praestolatus recenter advenientem. Interea inclusi arci Cosaci fuga sibi consulentes erumpunt magno suo damno, aliis captis, aliis caesis, fratre Neczai in arce cum sclopetariis trucidatis. Dux insequi iubet fugientes certis cohortibus, certis ad arcem directis, ubi reliquum hostis sublatum. Adfuerant diversis in locis cumulati greges auxiliatorum, sed percussis primoribus universi dispersi, sicque in stationibus tutioribus quiescens exercitus fracto impetu Cosacorum versus Rogoznam 2) progressus. Captivi examinati, quid illi negotii tractabant de Tartaris accurantibus, responderunt, quod tantum fuerint speculatores ipsorum quinquaginta, sed illi falsam relationem facientes crimen falsitatis poenis condignis eluerunt. In eo regressu Cosacorum ad fortalitium nihil repertum, quinimo equi Kosacorum prae fame sublati, sed ex oppido spolia ampla retulerunt milites atque ex vicinis oppidulis, quae resipiscere nolebant adminitionesque serias contemnebant, Quare in rarce Krasnensi duo millia sclopetariorum Russicorum caesa, vix aliquibus amissis ex Polonis, tam in occupatione oppidi quam in expugnatione arcis. 1, 2, 3 Martii. Non otiatur miles. h 2,3 Martii. Tandem primis diebus Martii Kalinovius progressus cum exer- miiel™ citu ulterius circa lineam stativarum hibernarum occupavit Sza- 1) Krasne, miasteczko w dzisiejszym powiecie jampolskim nad rzeka Krasnianka. 2) Rohozna, wies nad Bohem w dzisiejszym powiecie braciawskim (w gminie Peczara w parafii Krasne).

ANNALIS 1651. 167 In campis Vinnicensibus. Dolus Cosacicus ad fluvium Boh. rogrodium 1), Czerniechowce 2), Murachwam 3), Szotkoviam 4) atque adegit ad subiectionem. Post progressus ad Uscianam 5) Kamenecensi praesidio similem, ubi alacritate militum nova civitas cum praediis, cum multis millibus hominum capta, societate armorum et animorum coniuncta Lanckoronii, Palatini Braclaviensis, Samullis Kalinovii, Praefecti castrorum, ducis Wisniowecii, Palatini Russiae, et Koryccii, veterani militis. Quia vero civitatem antiquiorem Uscianensem defendebat loci positio, civibus misericordiam postulantibus non est denegata. Tandem processit Kalinovius fractis ad Uscianam Kosacorum agminibus ad campos Czerniechovienses, ubi hostilitatis maiora sedimenta continebantur, assumpto peditatu dimidio ex Kamenecensi praesidio, ob tarda auxilia cohortium advenientium, atque progrediens Jampoliam 6) occupavit, non contemnendum angulum rebellium, ubi Cosaci inclusi penitus sublati et trucidati. Post Vinnicenses campos ingressus, praesidia in Vinnicensi civitate sustulit, Bohuno expulso, Cosacis ad monasterium quoddam graecum confugientibus, ubi commoditate loci allecti aggeres et fossas erexerunt defensionis gratia. Quos adoriri armis iussit Kalinovius, illi vero misericordiam postulantes facile obtinuerunt eandem; sed astuti Cosaci securitate donati nocturno tempore in fluvio alluente locum glaciem contuserunt et pontes seris ferreis succiderunt, astutiam ipsorum nive cadente occultante praeter opinionem nostrorum. Tandem illucescente die evocabant nostras cohortes ad certamen, deditioni renuntiantes. Miles Polonus festinavit gressum, cupiens congredi cum ipsis; sed in insidias procedens, glaciei fidens, una cohors penitus submersa ob occultatum dolum, cumque aliae cohortes pontem ascendunt, etiam in praecipitium labuntur magno cum dolore aliarum spectantium legionum. Talia videns factitata a rebellibus Dux campestris totum exercitum disponit. Sed alia Cosacica auxilia fortia supervenerunt, quae exercitu nostro 1) Szarogród, miasteczko przy ujściu rzeczki Kiełbaśnej do Moraszki, dopływu Murachwy w dzisiejszym powiecie mohylowskim. 2) Mowa tu niezawodnie o Czerniejowcach, miasteczku położonem w dzisiejszym po­ wiecie jam polskim nad rzeczką Murachwą i Muraszką. 3) Murachwa albo Murafa, miasteczko w dzisiejszym powiecie jampolskim, o 10 km. od Szarogrodu, 60 km. od Jampola odlegle. 4) Miejscowości tego nazwiska, położonej w pobliżu wymienionych obok miast, nie znaleźliśmy na żadnej karcie: niema też o żadnej takiej wzmianki w „Słowniku geograficz­ nym". Może mowa tu o Sadkowcach, wiosce, leżącej w dzisiejszym powiecie jampolskim, właśnie pomiędzy Murachwą a Czerniejowcami. 5) Mowa tu oczywiście nie o Uścianie (nie znamy miejscowości tego nazwiska), lecz o Ścianie, miasteczku, leżącem nad rzeczką Rusawą, poboczną Dniestru, w dzisiejszym po­ wiecie jampolskim, na wschód od Czerniejowiec a na południowy zachód od Tomaszpola. 6) Jampol, miasto główne powiatu tegoż nazwiska w dzisiejszej gubernii podolskiej, przy ujściu rzeki Rusawy do Dniestru.

STANISLAI TEMBERSKI Strages in nostris. diviso currus et impedimenta Polonorum direpta [sic; diripuerunt?], famulis et vagis peditibus fugientibus ad civitatem Vinnicensem, qui in ebriatate securitatem ponentes, non trucidati tantum, sed scisis gutturibus expirarunt. Quidquid ex spoliis diversis acquisiverat miles, totum amisit, vix equo, cui insidebat, libero. Tria millia Polonorum caesa, quinque millia Gosacorum sublata exceptis civibus ac oppidanis, qui partium Gosacicarum fuere. Reliquum exercitus Poloni reductum usque Barum. Chmielnicius de bello magis cogitat, quam de commissione. Porro Ghmielnicius iam ad limina sua proximos Tartaros habens duce Nuradino Soltano, cum quo decem millia advenerant, proximi veris initia chano ipso expectante, movet Boguslavio 1) Bialocerkieviam praestolaturus negotium commissionis, intendens tamen paucitatem exercitus nostri ex improviso invadendi, si resolutae nives et aquae non impedient. Oppidum Obuchow dictum 2) Tartari ferro expugnarunt ob denegatam ipsis pernoctationem, mandata Chmielnicii in omnibus observantes. Quare ad metropolitam Kiioviae, Sylvestrum Kosow, scripsit. quod de pace nihil sit tenendum, cum iam Tartaros socios belli habeat, quos nuper ad se venisse testatus ipso chano brevi adfuturo. Qua de re intimat suis litteris metropolita Kiioviae Palatino Kiioviensi Kisielio taliter. Respondet Metropolita Kisielio. Illustrissime Domine. In eodem momento, quo sunt ad me delatae litterae Vrae Dnis ad Illmum ducem Gosacorum, scripsi dissuasorias belli in visceribus patriae tractandi. Replicavit ille, quod de bello non cogitaverit, commissionis negotium tractaturus et inchoaturus die 7 Martii. Sed quia per Polonos pugnae inchoantur occiso Neczaio aliisve plurimisy auxilio a Deo implorato, subsidia apud exlernas nationes quaesivi, nullam hostilitatem exercens. Gommissionem expecto idque in parvo comitatu Polonorum, ne molestias aliquas incipiant cum nostratibus. Gategorice scribo ad Vestram Reverentiam Quare his punctis ex litteris ducis Zaporoviani excerptis adiungo meam petitionem, velit calida ingenia ab utrinque adtemperare, continuum habiturus coram Deo exoratorem ad pacem impetrandam. Eiusdem aquilae sum pullus, cuius aureas pennas Ottomanicae evulserunt manus, sed poterunt brevi tempore succrescere, quando dissidentes fratres proiecta ira testabuntur fraternum amorem. Datae in aedibus S. Sophiae laroslaviensis die 12 Martii 1651. Sylvester Kosow, metropolita Kiioviae et Haliciae etc. mp. Circa expugnationem Vinnicensem Capitaneus Cerkasiensis globo tactus ex familia Kisielius periclitatur de vita tum temporis, dum reluctantibus civibus, qui duodecem iuramentum fidelitatis fecerant, iterato arma sumerent Kosaci ad monasterium Ruthenicnm dilapsi. Qua de re conqueritur Kisielius, atque necem 1) Bohusław, miasto w dzisiejszym powiecie kaniowskim, przy zlewie rzeki Bohusławki z rzeka Rosią. 2) Obuchów, miasteczko nad rzeczka Kobryniem w dzisiejszym powiecie kijowskim.

ANNALlS 1651. 189 fratris dolens, Capitaneatum dictum ad leniendum dolorem loco emplastri ap plicari curat, epistola tali submissa ad Procancellarium Regni 1). Monet, sed callide. Hospes Turcicus Pinczoviae. Appendix litterarum: „Si mihi fas esset prosilire in publicum, eloquerer; sed nolens proferre unicum verbum, neque bonum proferam. Sileo et traho alta suspiria et rumpo caelos, ut nos eruat Deus unacum patria ab omni malo. Iam ver ingreditur, iam lucra nostra cesserunt, artes omnes hostiles adveniunt. Et si hoc verum est, quod Chmielnicius habeat agmina Tartarica, nostra autem supplementa absunt, et post istas expugnationes damnum in milite sentimus, in solo Deo spes, ut resolutio hiemis obstaculum faciat ad hostiles conatus reprimendos, nostrum autem robur interea firmandum. Sed faxit Deus, cumulentur nostrae vires, agmina innumera perrumpenda erunt, quod non erit impossibile apud Deum; sed cum fortuna nostra luctabitur victoria, et cruentum bellum fiet. Dolendum sane est mea sententia, quod commissio non est inchoata ante istos tumultus militares. Nunc autem diversum tempus, diversa ratio. Iam ver, iam auxilia Grimensia sunt, iam imperator exsiccatis palustribus locis adveniet Scythicus. Tamen sentio ante ruinam, non post ruinam, per pauca non per plura, per certiora media pacis, quam per speratam victoriam agendum; si id sentiunt illi, qui quotidie effundunt sanguinem, cur nos idem non sentimus ? Ex initiis cruentis et praeludiis quale bellum sit futurum, divinare licet. Si tantum iste obcaecatus homo post combustam Iampoliam regredi vellet a linea, aliqua spes bonorum eventuum posset haberi. Ad haec delati nuntii certi a Palatino Valachiae, quod xercitus Tartaricus in tali numero tendat ad Chmielnicium, in quali adfuit ad Zbarazium; tum, quod Ghmielnicius de commissione non cogitet, sed impedire vult exercitus Polonum et Lithuanicum, ne coniungant vires; tum, quod nuntius Turcicus ad ducem Visniovecensem missus sit a wezyro Turcico, qui est avunculus ducis Visniovecensis. Speculatumne, an non. quis divinabit? Iste autem nuntius etiam hospitatus est in Minori Polonia versus Gracoviam apud Palatinum Sendomiriae Myszkovium 2) in oppido Pinczow ob uxorem eius salutandam, quae etiam consanguinitatem cum isto wezyro habet, cum sit ex gente Valachica. Sed peregrinatio huius nuntii in bonas partes est tracta, quem ego vidi commorantem apud marchionem Myszkovium aliquot Turcis stipatum sine comitatu numeroso, qui a duce Visniovecensi directus erat ad Palatinam Sendomiriae, uti suam materteram". Rex bpllum parat. Postquam igitur Sermus Rex certis et non dubiis nuntiis cognovit rebellem Ghmielnicium in iisdem perduellionis manere iu- 1) Tekst polski tego listu znajduje się ogłoszony w Księdze pamiętniczej Michałow­skiego (str. 619—20), jako przeznaczony wedle napisu nie dla samego Radziejowskiego, lecz dla obu „pieczętarzów koronnych" . Temberski podaje nadto „Appendix" listu, którego u Mi­chałowskiego niema; ten dodatkowy ustęp ogłaszamy powyżej. 2) Władysław margrabia Myszkowski. Temberski, Annales. 22

STANISLAI TEMBERSKI ribus [sic] ad societatemque armorum petraxisse Tartaros, frustraque litteris et nuntiis missis ad meliorem mentem revocaret hominem obcaecatum, bellum in eum convocatis primoribus Regni decrevit inque id unum toto animo incubuit, ut quam potentissimum exercitum contra rebelles Scythis foederatos compara- ret Itaque nobilitatem totam primo vere armatam ad se convenire, deinde sti- pendiarium militem, quam maximus ex comitiali decreto haberi potuit, per om- nes Regni sui provincias conscribere iussit, adulta iam hieme (uti supra relatum) Martino Kalinovio, Palatino Gzerniechoviae, Gampiductore cum veterano exer- citu iussu Regis confinia Kosacorum ingrediente atque hostem aliquoties caedente, qui Vinniciam usque progressus vi aquarum tunc solvente se hieme 10 Aprilis. Publicat Rex progressum. stagnantium ab ulteriori progressu impeditus, Barum, in Podolia si- tam arcem, et postea Camenecum exercitum reduxit, regia ibi mandata opperiens. Rex interim profectione sua ad bellum publi- cata, copias omnes apud Sokalium confluere iubet, ipse decima mensis Aprilis in templo maiori S. Ioanni dicato pontificia dona ab Innocentio X, Dona Roma missa accipit feliciter moderno papa, per nuntii Apostolici oblationem, Petri Vi- doni, episcopi et comitis Laudensis, recipit, gladium, pileum, so- lenni ritu et benedictione sibi oblata: gladium, ut non unum Mal- chum ut Divus Petrus ad montis Oliveti radices profligaret, sed ut coniuncta suprema hostilitatis capita amputaret feliciter; pileum, ul Romanis armis galea- tus Scythicam cydarim detruderet, Gosacicam autem cucullo similem decuteret, utque pileo sacro, tanquam umbone inexpugnabili averteret sacro capiti tuendo 13 Aprilis Rex movet Varsavia. ictus ab hoste dirigendos. Quare impatiens morarum Rex vere purpureo suadente movit Varsavia decima tertia Aprilis Lublinum versus, ubi ad diem nonam Maii ob tarda nobilitatis agmina sub signis suis pergentia ex consilio curialium substitit 1 ), indeque profectus recipiendo 1G Maii ad So- kalium ingredi- tnr castra. in itinere advenientes hinc inde ad se cohortes decimasexta Maii castra apud Sokalium a Generali Duce belli ante adventum Regis locata ingressus, aquiiis Polonis ministrantibus fulmina in adven- tum Regis; quum physicis asseverantibus ver adstruatur officina fulminum toni- truumque, vix tanta a Bronte aut Sterope totaque Cyclopum manu missilia cre- deres fabricata, quanta propensus in Regis ingressum Mars ministravit. Tam gratus enim Sokalium Rex venit, qua repentinus non gressus sed volatus eius 1) U dołu stronnicy, na której zapisana wiadomość o przybyciu króla do Lublina, znajduje się w rękopisie Temberskiego luźna notatka, odnosząca się właśnie do bytności królewskiej w tem mieście. Podajemy ją więc tutaj także w przypisku: „Erat tum temporis aurifaber quidam Lublini, qui omnino audientiam apud Regem fieri sibi expostulavit. Curiales rati delirium passum, non admittebant, tandem effectum eius importunitate, ut adiret Regem. Rex alloquium patitur, quo dictum Regi, quod propter delicta eius Regnum patiatur, quodque satius erat religio tenenda, quam uxor fratris capienda et alia. Idem scommata adscripta erant in Regem diversis in locis, etiam ad valvas Iesuitarum. Rex omnia tulit patienter, autorem requirens. Fama volabat curiales esse autores".

ANNALIS 1651. 171 Vota Virgini S. reddit. Omina Russica. accessit armis ad B. M. Virginis pedes proiectis et contra hostes dein magno zelo arreptis. Violarat enim draco Zaporovianus oleam pacis Sokalii, praetiosum coelestis Golumbae donarium; ideo Rex ante aram Glementissimae Reginae provolutus eandem deposuit, indignum raius, ut iteratis vicibus contemptoribus pacis offerretur. Eapropter lunam Scythicam cum dracone Russico pedis sanctissimi subiecit calcaneo, brevi auspicio et precibus Gastissimae Virginis sinuosa draconis schismate superbientis calcaturus membra. Cui ut tandem fatalem aleam describeret, celeriter cucurrit hostem tot victorias ructantem clade extrema percussurus. Praedicebant victoriam certam omina Russiam admonentia: clipeorum ferreorum a muribus arrosio in arce Ceherinensi, sanguinei versus Vinniciam imbres; somnium anliquissimae sagarum, quae se vidisse pateram cruore exundantem retulit Ghmielnieio eiusve asseclis. Maxime vero sagittae Kalinovianae accursus insperatus, quae hactenus bifariam secta, repente ad miracuium coaluit, dum per confertissimos Gosacorum Scytharumque cuneos eluctata, ad pharetratum Regis Casimiri manipulum gloriose perrupit, atque in campis Sokalicis haesit auspicate. Me hercle, prodigium Martium fuit, quando Kalinovius ex ulterioris Russiae finibus selectissimam veteranorum militum manum per vagantes infestissimas hostium acies incedentem, rebelli (scilicet officii gratia) ipsam deducente, admirabili virtute progredientem exercitui regali sociavit, elusis tot agminibus gressum militis observantibus. Iungitur miles veteranus Regi die 25 Maii. Adaucto exercitu veterano tota hiemis asperitate occupato, Martiis non inauspicatis progressibus, ferro viam sibi aperiente, viginti Cosacorum et duobus Scytharum millibus a Chmielnicio submissis ad impediendam cum Rege coniunctionem inani voto subsequentibus, Rex exhilaratus castra ulterius promovere iubet, hosti obviam iturus. Consilia varia de castris mo- vendis. Die 29. 30 Maii. Confluebant interim undique ad Regem universae copiae, quibus in unum contractis Rex, ac certo iam edoctus rebellium ducem Chmielnicium apud Zbarasium cum numerosissimo Cosacorum et rebellium exercitu vigintique Tartarorum millibus consedisse, ac ibi in dies adventum chani cum universis eius viribus expectare, convocatis saepius consiliis deliberabat, linguisne [sic; linguane ?] iret et hostem quaereret, an vero apud Sokalium eum praestolaretur, praesertim affirmantibus belli Ducibus et vetustissimis militum, Crimensem chanum, quam primum se Gosacis iunxerit sine mora regia castra tota vi petiturum, ac proinde magis in rem videri loco opportuno et munito eum praestolari, quandoquidem brevi affuturus diceretur. Caeterum cum postea nuntii et captivi de adventu chani variarent et pabuli inopia diutius apud Sokalium morari non permitteret, duo loca proponebantur Regi, in quae castra transferret: alii campos oppido Gliniany adiacentes versus Leopolim ostendebant, cum aliis gravibus de causis, tum quod ex illo velut meditullio, quocunque postea res posceret, arma commode vertere Rex posset; Berestecensem agrum commendabant alii, quod iter hoc recta in hostem duceret,

172 STANISLAI TEMBERSKI Chmielnicius respirat. e contra illud devium esset. Interea Chmielnieius, percipiens potentiam exercitus Poloni firmari partemque militis praecipuam illaesam transiisse ex angulis Kamenecensibus, ad artes pro more solito legiones suas reducit ex campis Brodensibus, Zborovensibus, eligens Zbarasenses fossas ante triennium ereetas gratia securitatis, tum gratia chani adventantis, qui absque fido socio aleam Marti offerre nolebat, tum gratia difficilis transitus relinquendi, attendens solummodo, ad quam partem castra Polona movebantur. Exploratores redeunt cum linguis. Die 1 Iunii. Die 3 Iunii. Die 7 Iunii. Regio tamen mandato excursiones custodiarum frequentes adhibitae iam Mysliszevio cum Iandzalo Cosaco fideli misso, qui ad pagum Puhaeow dictum versus Kremenecum1) primariam custodiam Cosacicam perlustravit, ex eaque undecem vivos adduxit gnaros Chmielnicii intentorum, qui retulerunt Chmielnicium haerere inter Tarnopoliam ac Zbarasium, arctissime continentem suos, ne per captivos progressus eius divulgaretur; iam Kalinscio praeordinato, qui sub pago Podorecensi2) edoctus, quod mille Cosaci ad arcem Podorecensem tendant, in transitu eos confudit, quingentis suis militibus rem bene ac strenue tractantibus, atque viros primarios quinque adduxit, in alios militari furore avido vindictae saeviente; iam in primaria custodia Butlero 3) collocato, atque in alia Mustafa Celetyn, fideli Scytha designato, quorum uterque ex captivis didicerant a Chmielnicio submissum esse Bohunum legionarium cum decem Cosacorum et duobus millibus Tartarorum, fortunae benignitatem experturum. Sed captivus Murza asseverabat esse exercitum Chmielnicii unacum Tartaris iunctum, bono tamen animo iussit esso Polonos, inquiens, quod inter Scythas Marovitae [sic?] etiam reperiantur, scilicet inepti ad pugnam sustinendam, addens tantum duodecem millia Tartarorum talia reperiri, Cosacorum vero viginti, qui fortiter sustinebunt rem bellicam, alii vero spectatores tantum erunt; addidit etiam dictus murza chanum Crimensem inclinari posse facile ad pacis remedia, si ea elegerit Chmielnicius. Movet castra Rex versus Be- restecum. 15 Iunii. 19 Iunii. His et aliis, quae sane magni momenti in medium afferebantur, inter se agitatis Rex promovenda potius versus Beresteczko, oppidum ad fluvium Styr in palatinatu Volhyniae situm, castra putavit, iussoque Stanislao Lanckoronski, Palatino Braclaviensi, loca illa perlustrare, praemisit mox Alexandrum Koniecpolski, Vexilliferum Regni, cum valida militum manu, qui eundem locum transitu difficilem insideret; et tandem ipse Rex decimaquinta Iunii motis Sokalio castris, die decima nona eiusdem mensis eadem apud Beresteczko locat, ac demum 1) Żadnej miejscowości tego ani też podobnego nazwiska, mającej jakoby leżeć pod Krzemieńcem, nie znaleźliśmy ani na kartach ani „w Słowniku geograficznym" (Są dwie miejscowości tego nazwiska w całkiem innych okolicach, odległych od Krzemieńca). 2) Podhorce, wieś w powiecie złoczowskim, o 17 km. od Brodów. 3) Jeden z Butlerów był rotmistrzem chorągwi kozackiej wojewody sendomirskiego (Michałowski: Księga pamięt., str. 494).

ANNALIS 1651. 173 23 Iunii. structis et instauratis super fluvium Styr pontibus, ad alteram fluvii ripam die vigesima tertia eiusdem mensis locum admodum opportunum aquis et paludibus saeptum transfert 1). Exercitui exhausto veterano succurritur. Sed exercitus Kameneco adveniens, ad inopiam redactus, subsidia sibi dari in victualibus petiit aut stipendia exsoivi, quum famuli et calones diffluere intendant prae egestate. Quare Sermus Rex promisit illis donare una[m] quartam partem anni assentientibus primoribus, vietualibus hic inde conquirendi facultate permissa etiam cum iniuria pagorum adiacentium, ad quas calones excurrebant dominisque suis providebant. 27 Iunii. Coniun- ctio Tartarorum chani dubia fit. Adesse certo chan dicitur. Nondum constiterat certo Regi de adventu Tartarorum chani famaque fuerat rebellium copias retro cessisse. Rex tamen conficiendae rei ante adventum chani cupidus, profectionem in hostem edixerat in diem 27 Iunii, cum ipsa profectionis die summo mane a cohortibus ducis Visniovecii, Palatini Russiae, significatur Regi chanum rebellibus se iunxisse et utrumque hostem relictis impedimentis coniunctis copiis in Regem movisse paucisque milliaribus abesse. Laetus hoc nuntio Rex impedimenta, quorum iam pars magna profecta fuit, redire, firmare eodem loco castra munireque imperat missis mox novis quam expeditissimis cohortibus ad capiendam certiocem de adventu hostis notitiam. Cracoviae rebelles montani. Destinatur Ze- brzydovius ad rusticos sedandos. Venerunt interim nuntii Cracovia directi ab Episcopo Cracoviensi 2), quod seditio sit coorta inter rusticos montanos, qui ad cuiusdam tumultuarii imperium parent, arma sumunt, ad spolia urbis Cracoviensis invitati et excitati, qua re a Sermo Rege modus requisitus plebis compescendae. Rex videns numerosam adesse nobilitatem ducenta millia excedentem, mandat Michaeli Zebrzydovio, ut sine mora assumtis duobus millibus hominum, uti Ensifer Regni arripiat ensem ad compescendos tumultuarios. Paret mandatis atque plurimis 1) W rękopisie Temberskiego znajdują sie obok relacyi z wypadków czerwcowych u dołu stronnic dwie osobne, luźne notatki, które podajemy poniżej: ,,Die 8 Iunii incidente festo S. Corporis Christi processio in pompa militari facta toto exercitu ad devotionem effuso Venceslaus Lesczynski, Cancellarius Regni, missam celebravit, cantu chorali adhibito ab exercitu callente cantum. Primum altare erat in tentorio S. R. Mtis, alterum in tentorio Leonis Sapiehae, Procancellarii M. D. Lithuaniae, tertium in tentorio Stanislai Zarebae, Episcopi Kiioviae, quartum in tentorio Alexandri Lubomirski, Praefecti stabuli Regni. Vexilla omnia submissa in transitu centum et triginta tormenta explosa bis; armata manualis tractata reboante aere. „10 Junii supplicium sumptum ex Pawłoviis duobus fratribus, qui variis viarum diffugiis villas et oppida militari modo visitabant, et propterea alii querelas et iniurias compensant aliqualiter, ne deferantur ad iudices castrenses. At minores oppressores supplicio affecti, maiores liberi. 2) Piotr Gębicki.

174 STANISLAI TEMBERSKI ad comitatum se offerentibus ob castrensem penuriam perieulaque vitanda in- dultum a Rege. At dum Zebrzydovius attigit Cracoviam, iam sedatum tumul- tutn agnovit poenis debitis principalibus et autore sublatis. Qua de re infra leges. Opinio falsa. Fama interea delata ad hostem, quod exercitus Polonus rumpatur et pars non postrema reliquerit Regem, deficiens ab eo, ignarus [sic] emergentis necessitatis, cuius gratia cum duobus millibus dispensatum. Eapropter opinione plebis hostis animosior est faetus, cupiens desolationem castrorum Polonorum videre ob defectionem legionum. Cum vero Die 28 Iunii nuntiatur hosti- lis adventus. continuati nuntii alius super alium deferrent Regi tota ea die et sequente, quae fuit vigesima octava Iunii, affirmarentque partem tantum hostilis exercitus, non vero totum robur adventare, com- paruerunt sub medium eiusdem diei Tartaricae cohortes repenteque delapsae abduxere non paucos captivos e lixarum calonumque nostrorum turba, qui pa- bulatum iverant, equestribus copiis nostris iussu Regis prae ca- Tartari praesultant. Excurrunt Poloni. stris instructis, quidque hostis aliud tentare vellet, expectantibus. Igitur, cum hostis a longinquo tantum nostris signis praesultando conaretur ad pugnam excire milites nostros, excurrebant turma- tim non pauci e regiis militibus et certando dimicandoque, multis hostium caesis captisque, feliciter ea die sequentium dierum proeliis praelude- bant. Nondum tamen hostis eedebat, donec declinante in vesperum die iussu Regis duo millia hominum nostrorum, videlicet Georgius Lubomirski, Marsal- cus Supremus, Alexander Koniecpolski, Vexillifer Regni, cum suis Initia bona. et ducis Visniovecii cohortibus decem millia hostium selectissimi et expeditissimi equitatus (nam tot fuisse illorum captivi referebant) aggressi in 28 Iunii. Veli- tationes adhibi- tae. fugam egerunt abductisque inter multos alios duobus insignibus captivis, unoque et medio milliari caedendo eos persecuti magnam in eis stragem ediderunt. Ita die hac 28 Iunii transacta, sequenti, qua affuturus chan dicebatur, non est visum Regi omnibus copiis in aciem de- scendere eo, quod de robore et numero hostilium copiarum nondum illi satis constaret, quare hanc etiam diem levioribus certaminibus ad experiendas ho- stium vires transigere placuit. Instruxerant tamen Duces belli iussu Regis prae castris summo diluculo equestres copias, toto exercitu ulterius progredi et co- Prodigium. piam pugnae flagitante. Ex relatione autem peditum Ducis Regni exercitus pubiicatum est per castra visum et sub iuramento reco- gnitum, quod post medium noctis apparuit in nubibus gladius et crux non re- moto a se loco, iam vero apparuit et persona senex barbata sedens in sedili levatis manibus. Ronum omen exercitus ex ista relatione interpretatus, quod Crucis Sacrae inimicos gladius esset devoraturus Deo glorioso iubente. Die 29 Iunii ap- paret Chan Tar- tarorum. Interea chan Tartarorum cum Cosacorum duce Chmielnicio advenerat castrisque uno et medio milliari a nostris positis pabulationem impediverat, ac incensis vicinis villis et longe lateque fumantibus terrorem more suo incutere conabatur. Multum iam diei processerat,

ANNALIS 1651. 175 Etiam barbari tubi usum sciunt. Prima acies instructa. cum in eonspectum Regii exercitus submisit hostis densiores quam pridie Tartarorum cuneos Cosacis perraixtos, vicinos campos longe lateque opperientes, chano Crimensi e longinquo per tubum opticum suorum fortunam et belli incipientis principia speculante. Jnchoatur pugna. Caesi: Ossolinski, Stadnicki, Succamerarius Sanocensis, Ligeza, Vexillifer Praemisliensis, Rzeczycki, Capi- taneus Uredo- viensis, Lancko- ronski. Kazanowski. Stanislaus Umia- stowski, iurista, Alanci [?sic] et alii. Maior in hoste strages. Collocatae erant longius a castris et reliquo exercitu iussu Regis legiones nonnullae: in dextra quidem ala Georgii Lubomirski, Marsalci Supremi, Leonis Casimiri Sapieha, Procancellarii Magni Ducatus Lithuaniae, Ioannis Sapieha, Palatini Vitebscensis, aliorum fratrum eius cohortes, tum Ludovici Weyher, Palatini Pomeraniae, et Boguslai ducis Radivili raitrum turmae; in sinistra vero ala Nicolai PotocM, Supremi belli Ducis, Ioannis Sczawinski, Palatini Brestensis, Stanislai Lanekoronski, Palatini Braclaviensis, Martini Kalinowski, Campi ductoris legiones et nobilitas terrae Praemisliensis. atque Voliniae palatinatus equites, ducente eos Michaele duce in Klevan Czartoryski. Quo densissimis Scytharum turmis appropinquantibus procurrens Paiatinus Braclaviensis cum pluribus cohortibus pugnam inchoavit concursumque a nostris magna vi pariter ac animis. Sed hoste incumbente et legionem Castellani Cracoviensis premente magnam cladem nostri parte illa accepissent, nisi tam Lubomirscius Marsalcus, quam Sapieha, Procancellarius Lithuaniae, ipsimet pugnam cientes, opportuno adfuissent auxilio ad reprimendum hostem, qui etsi fortiter reiectus est, non sine tamen grandi earum, quas ducebant, Jegionum damno, compluribus inter pugnandum caesis, aliis vero, dum ardore pugnae cum singulis cohortibus longius procurrerent, aut a suis signis incautius se efferrent, ab hoste, qui fugiendo pugnat, circumventis peremptisque. Caesus inter alios Georgius de Tenczyn Ossolinski, Praefectus Lublinensis et unius cohortis equitum ductor, magni illius Cancellarii Georgii ducis in Ossolin anno proxime praeterito vita functi ex fratre nepos. Qui si ferocem equum atque difficilem ad retinendum non habuisset, salvus ex agminibus hostilibus evasisset; paululum hilarius potum sumens aninai gratia maioris ac robustioris, uti consueverunt tyrones facere, existimabat insidias hostis se elusurum. Periit et Ioannes Kazanowski, Castellanus Haliciensis, nuper Marsalci Curiae Regni frater patruelis, etiam indomiti equi pernicitate in hostes medios delatus. Periere complures ex nobilitate Praemisliensi et Volynensi, uti Martis area consuevit aliis favere, aliis non item. At longe maiori sanguine ea praeludia hosti stetere, praesertim chano Crimensi, amissis hac die fortissimis quibusque, ut postea confessione captivorum compertum, et praecipuis captis, cum ex nostris supra trecentos non occubuerint, ex hostili autem agmine duo millia et ultra ceciderunt 1). Tandem declinante ad occa- 1) U dotu stronnicy w formie przypisku do powyższego ustępu notuje Temberski: „Tohaibey, praefectus Scythicus, et Nuradin Soltanus unacum agis sex periit. Murzae globis tacti plurimi".

176 STANISLAI TEMBERSKI Cedit campo ho- stis. Alterum proelium parat Rex. sum sole, cedente toto campo hoste et stationem deserente, de committendo sequenti die proelio Rex vocato senatorum et militari consilio deliberavit. Interrogati captivi referebant chanum Grimensem maiores, quam hominum ferat memoria, vires habere, eo quod praeter numerosissimas Tartarorum ordas plurimum copias auxerit ingens multitudo Uromeliensium, Sylistriensium, Dobruciensium Turcarum aliarumque gentium, seu iubente seu permittente Turcarum imperatore ad hoc bellum venientium. Neque illud ignotum erat Regi Gosacorum copias non minores superioribus annis esse, ita ut in universum hostilis exercitus prope quadringenta hominum millia habere existimaretur. Gaeterum Rex, praevidens animo, si ultra differret praelium, hostem castra nostra obsessurum maioremque in dies penuriam rei cibariae et pabuli futuram, hausta a Divini Numinis ope fiducia viriumque suarum centurn hominum millibus constantium conscius praeter nobilitatis cohortes provinciales, omnibus praeterea, qui consilio aderant, suadentibus offerre praelium sequenti die statuit, rebusque omnibus ad rem feliciter gerendam ipse ordinatis, imminens certamen centurionibus praefectis, ductoribus cohortium in crastinum edicit totumque exercitum paratum esse iubet. Iam vero chan Tartarorum adcito Chmielnicio caperatam frontem declaravit, quod chanum eduxerit a sede Grimensi, circumferens falso tantum quindecem millia Polonorum adesse et quidem puerulorum, quasi Zbarasensem obsidionem sustinentes olim morerentur iam. Quare minatus est eidem, quod eum vinctum ad Regem Poloniae esset remissurus. At ille minas chani mulcere cupiens, certificavit, quod in crastino chan sumpturus esset prandium in castris Polonis, Rege Poloniae sibi ministrante ad tabulam. 30 Iunii. Altera acies instructa. Corpus aciei. Adveniente itaque fausta et memorabili die trigesima Iunii, qua religionis catholicae Regis Regnique et, ut vere dicam, totius, christianitatis fata Berestecensibus in campis commissa sunt, Rex multo ante lucem sueto cultu Deo persoluto sacraque synaxi munitus producto longius a castris ipso diluculo toto exercitu, quamvis densissima nebula hosti amica tegente terram, aciem ipsemet struere coepit Insumpsit is labor aliquot horas, cum subsidente caligine affulgens sol aperuit tanquam amoto velo pulcherrimam aciem, quam medio ruthenico milliari protensam Rex in hunc fere modum instruxerat: Media acies et corpus ipsam spectabat meridiem, frontem aciei antecedebant tormenta, occupabant frontem ipsam sena ex conferto pedite phalangum Boguslai ducis Radivili aere Reipublicae conscripto, Christofori Uvaldi, generalis maioris, custodiae Regis corporis Praefecto Volfio densata agmina. Post sequebantur subsidiariae turmae, hastatorum cohortibus absque hastis in medio collocatis adstabant hinc et inde raytrum complures catervae. Claudebant totam aciem dispositae per agmina phaiangum Andreae Grudzinski, Castellani Naklensis, Hiacinthi Rozrazevii, Duplesii confertae legiones, adiunctas habentes hinc et inde a lateribus singulas raytarorum cohortes.

ANNALIS 1651. 177 Dextrum et sinistrum cornu utrumque machinis bellicis munitum ita instructum erat, ut medium locum tenerent in utraque ala loricati equites absque hastis, quorum frontem terga et latera alternis ordinibus dispositae nunc Cosacorum Poionorum nunc dragonum turmae tegebant. Gastelianum Gracoviensem iussit Rex in omnes partes intentum esse, et ubi res posceret, excurrere. Ala prima. Dextram vero alam moderandam commisit Stanislao Lanckoronski, Palatino Braclaviensi, in eodem cornu cum suis legionibus consistentibus: Christophoro Opalinski, Palatino Posnaniensi, Georgio Lubomirski, Marsalco Regni, Leone Casimiro Sapieha, Procancellario Magni Ducatus Lithuaniae, Alexandro Koniecpolski, Vexillifero Regni, Vladislao Lesczynski, Suecamerario Posnaniensi, et duobus Sobiesciis fratribus Marco et Ioanne. Ala secunda. Media acies. Descendit in arenam hostis. Sinistrae alae praefecit Martinum Kalinowski, Palatinum Czerniechoviensem, Campestrem Ducem exercitus, assistentibus illi cum suis, quas ducebant, legionibus Dominico duce in Ostrog, Palatino Gracoviensi, Ieremia Michaele duce Visniovecensi, Palatino Russiae, Stanislao Potocki, Palatino Podoliae, Ioanne Sezavinski, Palatino Brestensi, Samuele Kalinowski, Praefecto castrorum Capitaneo Braclaviensi, Sigismundo Donhof, Capitaneo Bydgostiensi, Ioanne Zamoyski, Capitaneo Katuscensi, cum iis, quas aere proprio numerosas conduxerat, cohortibus. Mediam aciem, quae milite ritu Germanico armato constabat, curabat ipse Rex, collocata in subsidiis nobilitate ex palatinatibus coadunata partim in dextra, partim in sinistra ala. Silvam dextrae alae aciei contiguam, ex qua hostis insidiari nostris poterat, milite et castra peditatu firmaverat. Atque cum in acie in hunc modum instructa consisteret Rex, prodiit segnius in arenam hostis, ingentem trahens secum multitudinem et vel sola selectioris et expeditioris militis copia unius milliaris spatio campos operiens. Dextram alam occupabant Tartaricae legiones chano ipso prope silvam consistente, longissima eius acies super dorsum montis usque ad levam partem, quam Cosaci nacti erant, se extendebat, illuc potissimo converso robore, nam et carraginem in illa parte Cosaci statuerant, et turmis Tartarorum sibi associatis confestissimis agminibus ibidem constiterant. Ad primurn conspectum Regiae aciei longe lateque campos occupantis haerens hostis cunctabatur et solis velitationibus nostros provocabat, sed nemine ob comminatam a Rege poenam capitis ex acie execedente. Interim tormentorum fulminibus acies hostilis magna eius clade quatiebatur, ita enim machinae bellicae sollertia Sigismundi Przyemski, rei armamentariae praefecti, vibrabantur, ut ad singulas eiaculationes hostis densis agminibus consistens magno numero sterneretur. Perculso iam hoste nec diu pugnam capessente Rex sensim ac lentissime mediam aciem machinis bellicis praecedentibus et hosti damnum inferentibus adversus clivum montis, in quo Tartarica acies se densaverat, promovere coepit, iusso, ut dextra quoque ala procederet; quae cum moraretur, et causam, ob quam moveri non posset, afferret palatinus Braclaviensis, qui dextro cornui praeerat, nimirum, quod hostis in proxima silva ad circumve- Temberski, Annales.

STANISLAI TEMBEKSKI. Pugna fit ab ala sinistra. nienda nostrorum terga latitaret, dum hic et inde commeant, qui Regia mandata deferebant, Rege summopere indignante tempus sibi ea cunctatione eripi, interim advolat ad Regem Sigismundus Donhoff nomine militum laevae alae, pugnae copiam flagitans. Sed res parvam moram trahere iussit illi prompto militi, ne aviditate victoriae stragem sibi acceleret. Non deerant, qui tunc et antea suadebant Regi, ut in sequentem diem differret proelium, tum quod iam tardius videbatur, tum quod nostris pugnandum fuit adverso vento, qui tunc hosti secundus et favens fuit. Sed Rex ardorem militum secutus atque animadvertens Gosacos vallo curruum se obducere coepisse hincque praevidens animo altera die difficiliorem expugnationem illorum fore, hac die aut vincendum aut moriendum esse inquiens, pugnam accendere iubet in ala sinistra, ipse mediam aciem adversus clivum montis lente promovere pergit. Atrox pugna du- cis Wisniovecii: multi sauciati milites. Miłaszynski, centurio bonus, periit. Districtus Ostrovensis vix non totus sublatus. Rex in pericnlo. Postquam vero imperia Regis detulit ad alam sinistram Denhoffius, Kalinovius, dux Visniovecius, Potoccius, Sczavinius, Zamoscius aliique cum veteranis cohortibus in hostem irruerunt, duodecem aliis cohortibus eos subsequentibus et subsidium ferentibus ex nobilitate palatinatuum constanter vestigia sequentibus Cracoviensi, Sendomiriensi, Siradiensi, Lanciciensi. Palatinatus Sendomiriensis legione acriter in hostem proruente, quam ducebat Ioannes Olesnicki, Succamerarius Sendomiriensis, praeclaris viris stipatus, minime hosti, licet non in apto loco consistens et movens, cedens, paucis amissis suis. Pugnatum acerrime in ea parte, duce Visniovecio cohortes ordinante ac incitante, utrisque pro victoria adnitentibus; iamque hostis tota vi incumbens impetum nostrorum represserat, sed nostri redintegrato proelio multis hostium caesis Gosacum intra carraginem, Tartarum in cacumen montis, ubi Tartarici cunei stabant, fuga se recipere coegerunt. Dum haec ad. sinistram alam non sinistra fortuna accidente aguntur, Rex interea in summum montis eluctatus erat cum mediae aciei legionibus, conantibus barbaris tumultuosissimo clamore et impetu deterrere progredientes legiones. Sed magnanimo Rege progredi iubente, licet tela emissa adversa nostris essent, peditum sclopeta in hostem collineare mandat et tormentis evibratis ac directe rotatis, imperterritae procedebant hoste sensim aciem suam ulterius promovente ob fulmina crebra tormentorum ipsi inimica. Ala sinistra tamen prosequitur fortunam atque carraginem Kosacicam evertit mediocri spolio reperto, quod intactum relinquens, fugientes Gosacos acriter tamen se defendentes ob sclopetarios promptos ac ad eiaculandum expeditos clade non postrema affecit. Verumenimvero grande tunc adiit discrimen Rex; nam edoctus fortasse hostis, ubi ille consisteret, a parte illa, ubi Tartarici cunei prope silvam Gosacis permixti glomeratim stabant, collineatis duabus machinis bellicis ad labarum erectum raytarorum, cui adstabat Rex, quatuor globis supra et infra volitantibus, ultimus tantum terrae allisus est, sub equum Regis provolans. Immotus ad haec Rex noluit cedere ex eo loco, ne se obiiceret maiori periculo.

ANNALIS 1651. 179 Chan in periculo. Interea Otwinowski, Turcicae et Tartaricae linguae Regius et primarius interpres, ingens vexillum album prope silvam conspicatus, suasor fuit Regi, iuberet illuc circumrotatam machinam vibrare, inquiens ibi chanum adesse infallibiliter. Eiaeulatio facta et insigni aliquo Tartaro ictu tormenti (qui adstabat chano) ex equo labente vertit se in fugam ingens illa barbarorum multitudo, quae iam totam aciem mediam cum Rege in summo montis consistere videbat, atque sic barbaris in fugam se proripientibus, equitatui nostro vix licuit conserere manus cum expeditiori ac robustiori agmine Tartarorum. Chan fugit. Tartari fugiunt. Superiores iam vires Polonorum robore ac ardore pugnae infiammatas videns Magnus chan Tartarorum, equum pernicissimum nactus, fuga evasit, relictis expeditioribus Scythis, qui nostros morarentur, ut ille elabendi spatium et amplius et securius haberet. Sed neque hi validiore agmine roborati sustinuerunt impetum alae sinislrae atque aciei mediae iam montis possessione gloriantium, acriter enim exceptis Scythis ultima salus in fuga remansit. Dolebant maxime alae dextrae legiones, quod dum Tartaros in silva ad circumvenienda nostrorum terga latitantes expellere adnitebantur, tarde admodum in summum monlis evadentes, copiam hostis caedendi amiserint. Multi tamen duce Visniovecio fugientes Tartaros caedebant et dum paludosae viae impedirent eorum gressum, plurimi trucidati a Polonis insequentibus. Lixae enim et calones, praedae ac spolii desideriis animati, aliquot millia eorum sustulerunt equis pacifice ademptis duorum millium et pecoribus diversis in multis gregibus abductis. Spolia minus splendida. Quanta fuerit trepidatio et consternarnatio hostium, hinc patet, quod non solum Tartari restes et alia utensilia, aegrotos et caesorum cadavera, quae illis auferre ex acie mos est, per viam spargendo abiciciebant, sed et ipse chan suppellectilem suam deseruerit. Tympanum eius batt dictum et insigne cessit Regi, ad cuius sonitum ordae congregantur universae in obsequiam chani, tentorium, currus chani, serico de more gentis subductus, cum horologio et aliis utensilibus Vexillifero Regni 1); alii alia spolia retulerunt, sed minus pretiosa. Iam vero Cosaci extra carraginem vagantes, ne a nostris trucidarentur, obvii viam aquosam et paludosam elegerunt, cuius incommoditatem restibus, ephippiis aliisque possibilibus impedimentis, quinimo et carnibus suillis infumatis aequare et apparare nitebantur, ut talium substratorum ope facilius evadere possint. Sed ista ars non admodum ipsis bene cessit, lixis et famulis negotium turbantibus, immersioni Cosacorum attendentibus. Invidit tempus ac fortuna palatinatibus aliis eam hostis fugandi improvisam sortem. Nobiiitas enim Posnaniensis, Kalisiensis, Giechanoviensis et alii districtus Mazovienses [sic; et aliorum districtuum Mazoviensium?] testudineo gressu procedens, magis tempus terebat in opprimendis Regni incolis et deinde 1) Aleksander Koniecpolski.

STANISLAI TEMBERSKI vix Urinoviam 1), Rubiesoviam 2), Sokalium attigerat, dum fausti nuntii de hoste fugato processerunt. Hostis cadente iam sole in fugam actus, quinque ruthenicas leucas emensus, trepidus, ut nostri ex vinculus eius elapsi et alii captivi postea adducti retulere, egit noctem magna vigiliarum nocturnarum exdivisa custodia. Chmielnicius alia in loca tutiora cessit, societatem Tartarorum evadens, timens sibi, ne minae superiores in furorem versae vitae ipsius insidiarentur. Raro alias maiori emolumento et minori sanguinis Polonici dispendio pugnatum quatuor horarum spatio, quingentis suis non amplius desideratis, depulit hostem Rex in unoque chano Crimensi vicit tot barbaras gentes, eius ligna sequentes, et quod difficillimum videbatur idque ad debellandos rebelles inprimis necessarium, abrupit invicta sua dextera formidabilem toti christianitati inter suos rebelles et barbaros armorum coniunctionem. Id enim secundurn Deum debetur eximiae Regis Casimiri virtuti, qui solus non modo fortuna sua, sed consilio manuque proelium hoc et totam expeditionem administravit. Cosaci muniunt se. Nobilitas fremit. Fugato ac depulso Tartaro Rex persequendo victoriae cursum, vertit se intendentibus iam tenebris ad illam partem, ubi se Cosaci illo spatio, quo in Tartaros pugnabatur, in vicina planitie multitudine curruum munierant, iamque parabat aggredi expugnationem carraginis Cosacorum, sed cadens nox profuit hosti, quam turlidam et fluviosam insomnem cum toto exercitu transegit; postridie vero obsidione clausit amplius quam ducenta millia Cosacorum tenuitque ad decimam Iulii diem. Institerat nobilitas apud Regem, cur morae traherentur in expugnandis Cosacis variasque obtrectationes inter cohortes seminabat, etiam cum aspera requisitione, Debiccio nomine totius nobilitatis ad Regem submisso, ut inchoatum negotium terminaretur quantocius, quum Cosaci in horas muniebant se variis fossarum inventis. Aegre tulit Rex requisitionem istam, quinimo declaravit se non egere ea in re consultoribus. Ad nobilitatis ingenium accesserat Radzieiovius, Procancellarius Regni, ob quam rem invisus exstitit Regi, uti sequentes paginae demonstrabunt. Cosaci obsidentes. 2 Julii. Cosaci suppli- cant et arma capiunt. Obsidione exercitus inclusi Cosaci, licet ad angustias redacti (ut ii, qui ex ipsorum castris ad regia transibant, referebant) et inter se discordes, tamen sibi non defuerant sueta contumacia. Castris enim suis munitis die 2 Iulii ducem sibi eligunt ex veteranis, qui id aegre munus ad aliquot tantum dies suscepit, ut eius ope possent ex angustiis emergere. Miserant quidem illi ad Regem supplices litteras eadem die clementiam orantes, ceterum ab hostilitate non desistentes tormentis nostros impetebant transituque 1) Uhrynów, wieś w powiecie sokalskim o 19 km. na płn. zachód od Sokala. 2) Hrubieszów lub Rubieszow, miasto w dzisiejszej gubernii lubelskiej, niedaleko od lewego brzegu Bugu.

ANNALIS 1651. 181 ad alteram fluminis ripam arcebant, et eadem nocte, qua petitum gratiam miserant, humi reptando munitionem unam terrae aggestu factam aliquibus militibus nostris caesis, nonnullis vulneratis, pene occupaverant, nisi 3 Julii. propero subsidiorum accursu inde pulsi fuissent. Sequenti autem die eruptione facta, cum regias cohortes in castra nocte incumbente regredientes 4 Julii. infestassent, altera luce animosius adhuc et longius a castris progressi, maiori vi pene praelium ausi sunt excitare, sed amissis non pauois facile campo pulsi fere incruento nostris eventu, aliquot tantum ex nostris partim occisis, partim vulneratis. Demum cum virtus Cosaci dolis utuntur. 5, 6 Julii. non procederet, bis intempestam noctem ad dolum sibi delegerant totaque vi castra regia aggredi statuerant. Sed prima vice luna pernox, altera vero vehemens pluvia ac utrobique summa Regis vigilantia eos ab hoc consilio deterruit eo, quod Rex de eorum destinatis a trans- fugis edoctus, praeter suetam diligentiam his noctibus custodias intenderat et plures legiones in acie stare iusserat. Tandem cum Rex tormentorum impetu castra rebellium quatere iussit et spes Tartaricorum auxiliorum 7 Julii. Iterato supplicaut. apud eos evanuit, iterum ad preces versi Regis clementiam implo- rabant missis tribus nunciis, quos ad se adductos Potoccius belli Dux cum acribus verbis castigasset et perfidiam sociaque cum bar- baris arma exprobrasset, postmodum in conspectum Regis admissi in terramque prostrati auditi sunt spesque illis clementiae per Supremum Can- cellarium, Venceslaum Lesczynski, Episcopum Culmensem, verba facientem data, si conditiones acceptarent, quas postridie habituri essent, interim unus ex eis obsidis loco restaret delectusque veteranus Cosacus et tribunus, Cressa detiuetur. Conditiones non acceptant. Die 10 Julii. nuncupatus Cressa, regiis partibus, ut dicebatur, addictus, qui postmodum desertis rebellibus mansit in Regio exercitu. Ast obsti- nati rebelles aliquas tantum conditiones acceptabant et praecipuas abnuebant. Rex strictius obsidium illis moliri iubet, ac structo iam super fluvium Styr per eos dies ponte Regis mandato transmisit ad alteram ripam fluminis militum cohortes Stanislaus Lanckoronski, Palatinus Rraclaviensis, ut strictissime obsiderent rebelles. Ceterum Cosaci arctio- Obstinati Cosaci fugiunt relictis castris. Archiepiscopus Graecus occisus. rem metuentes obsidionem consilio secreto facto desertis tormentis et omni bellico apparatu victualibusque in magna copia relictis, tu- multuose fugam arripiunt persequentibus eos nostris et palantes per campos caedentibus. Absumpti ea die rebellium non longe a castris Regis decem millia, pars aquis, dum flumen transire cona- rentur, hausti, pars ferro interempti. Occisus inter aiios Archie- piscopus Peloponensis et Corynthi Graecus schismaticus, qui consilio dissuadebat Cosacis, ne conditiones sibi praeiudiciosas acceptarent ob ritus Vexilla duo recepta. graecos tenendos. Reperta cum eo insignia pontificalia et ad Regem delata sunt. Erepta praeterea hosti Regique reddita (militi reliqua praeda cedente) inter multa alia vexilla duo, quorum unum Vla- dislaus Rex, in Moschum iturus, iubens Cosacos ad illud bellum praeparari, mi-

STANISLAI TEMBERSKI Conatus Regius deferbuit. serat, alterum Ioannes Gasimirus, electus iam Rex, volens reducere rebellium ducem Chmielnicium testificatione Regiae benevolentiae ad meliorem mentem, eidem dederat. Non cessatum aliis diebus sequentibus a caede rebellium, ad quos insequendos Rex dimisit expeditiores cohortes, reliquum exercitum in penitiora Russiae ad delendas hostis reliquias promoturus. At praecipui Regni primores conatum Regis immutarunt consiliis vanis eam operam compescendorum rebeliium ducibus belli committendam censentes. Verurn et tempus et alacritas militum atque ducis Visniovecii inaniter sunt erepta, magno rebellium solatio, qui secure poterant greges suos recolligere iteratoque rebellionem suam armare. Dementia Chmielnicii. Haec sunt fortiter et fortunate gesta Sermi Gasimiri Regis, cui plumbum, grave et servile metallum, omen victoriae fuit, dum sacro capiti imminens ad pedes procidit, effecturum, ut adverso Marte concussa barbaries et perduellio depulsa et fugata ignominiarum immergeretur vadis profundissimis. Avolavit lupus Tauricus in avia Scythiae, infelix error tormenti, qui scribam obtrivit, non ipsum chanum Crimensem. Fugacissimus Bellerophon aptaverat alas pegasis suis et incomitatus abiit, onere ac impedimentis liber. Dum intumuit maxima ranarum, tunc crepuit. 0 rurale comitium, o infelices rusticorum anceniae[? sic]l Turris Babel, linguarum animorumque confusio, monstrum centipes quidem sed acephalion, grande gigantis sed emedullatum! 0 Rex invictissime! clementia tua praeivisti soboli perfidiae abortivae, nequitiae viduatae seminecique. Donasti eam vita! Protrudenda erat lubrica morte fides lubrica Menalcarum Goridonumque ingratissimorum. 0 ingentes animae (si faunis placet) magni Caprarii opiliones tardique ad resipiscendum bubulci! Maturastis fugam, tetendistis pars ad castra, pars ad rebellica castra toties reparanda ac innovanda. Dabit Deus et vobis finem! Augusti diebus augustiora cogitare volebant Cosaci rebelles, nisi Chmielnicius vota ipsorum pessundare totis viribus allaboraret. Impresserat enim tantam amentiam sibi, quod vix sit possibile, ut ille cum suis asseclis apud Regem et Rempublieam Deumque ipsum agnosceret clementiam atque misericordiam, quum toties fregerit iuratam fidem iugumque subiectionis legitimo domino excusserit viribus immemorabilibus. Multum namque in Deum et homines impie nefarieque commisit, quorum scelerum poenis agitatus a mente consilioque deiici non est novum. Eapropter trahitur in praecipitium extremum obstinatus ac pertinax, cineribus templorum, eversione contemptuque sacrorum, caedibus nobilium, sacerdotum, puerorum, infantium, virginum, quos homines partim in Turcicam servitutem abegit, partim in Borysthene nefandis modis excruciatos submersit. Trahitur in dementiae naevos inexplicabiles infidelitate, cuius Deus ultor et vindex semper fuit, sacrilegis periuriis, quae etiam in media barbaria gravissimis poenis compensantur, tot aliis sceleribus commissis, quorum veniam, velut ipse toties flagitavit amnistiam, adire non se iudicat dignum. Indignus, me hercle, es, inaudito expiandi essent cruciatus civium Polonornm, religionis eversio, innocentium trucidatio, quae sine furore, sine jnsania, sine dementia non sinunt tuum animum consistere.

ANNALIS 1651. 183 Die 28 Septembris. Sed ille nequam convertit se aliquantum ad timorem, non tamen ad saniorem mentem, partim pudore, partim desperatione rerum agitatus ob disiunctionem Scythicorum armorum, quibus Regnum Poloniae uno haustu devorandum obtulerat. Atque iam modestiore vultu induto ad conditiones Bialocerquam tendit, eo tamen nomine, ne ille videretur ligatus illis aut implicatus. Itaque magis Chmielnicio faventes conditiones vix aut penitus non dissimiles Zborovianis conscribuntur, quas ille iurata fide protestatur se servaturum unacum suis correbellibus. Geterum neque ista humilitas aut colorata fides diu vigebit, quum tot exempla praeteritorum pactorum doceant violationem praestitae fidei et iuratae subiectionis. Utinam sim vates falsus! NB. mortem Michaelis Ieremiae ducis in Wisniowec, mortem [sic} post pugnam Berestecensem sub tempus castrorum iam solvendorum ex illis campis. Pacta Cosacica ad Białocerkvam. 1. Cosaci 20 mil- lia militiae pro- mittunt. Sequuntur puncta ordinationis et pacificationis exercitus Zaporoviani, quam primores Gosacorum submiserunt a Polonis commissariis approbandam. At punctis his uti praeiudiciosis commissarii non se obsequentes exhibuerunt. Secernuntur Cosaci. Secernuntur a Polonis Cosaci quoad stativa. Gratiis actis Deo Optimo Maximo, quod intestini belli sanguinem processum retardaverit, qui hucusque vigebat, universus Zaporovianus exercitus fidelem subiectionem Srae Riae Mti promittit, vinginti millibus perpetuae militiae Zaporovianae destinatis ad obsequium S. Mtis et Reipublicae Polonae qui milites ex palatinatibus Kiioviae, Braclaviae, Gzernichoviae ex bonis regiis conscribentur, salvis nobilium fundis, ex quibus tamen si aliquis perrexerit ad militiam, habebit ius liberum bona sua vendendi et donandi absque haeredis impeditione. Haec autem conscriptio debet fieri a die 28 Septembris ad festum Natalis D.-ni N. Jesu Ghristi, idque cum subscriptione ducis Zaporoviani et ad acla castn Kiioviae insertione, codice confecto, in quo de nomine et cognomine unusquisque notatus Srae Rae Mti intimabitur. Hi vero Gosaci codici inserti gaudebunt libertatibus antiquis, extra codicem vero reperti subditi manebunt cum operis suis ad arces S. Riae Mtis exhibendis. 2. In civitatibus ac terris, ubi stativa habebunt Cosaci, praesertim in palatinatu Kioviae, non commigrabunt Poloni milites, sed in aliis palatinatibus haerebunt, ubi Gosacicae cohortes erunt absentes. 3. Incolae palatinatuum Kiioviensis, Braclaviensis, Gzerniechoviensis ad bona sua redibunt, simulque capitanei aut eorum famuli proventus ex tabernis, molendinis aliisve percepturi, cum ea cautione, ut Gosaci militiae inscripti commigrarent ad castra sine infestatione, solis ad subditorum onera portanda relictis extra codicem manentibus. 4. Ceherynum iuxta privilegium Srae Riae Mtis ad ducem Zaporovianum pertinebit, qui dux modernus, uti est Chmielnicius, subiacebit iurisdictioni Ducum Regni, alii vero sequentes iuramento publico fidem Srae Riae Mti et Reipublicae contestabuntur. Legionarii vero, tribuni, centuriones propendebunt ex consensu Ducum Regni.

STANISLAI TEMBERSKI 5. Religio Graeca, quam exercitus Zaporovianus antiquitus profitetur, in statu suo maneat cum iuribus ad cathedras, templa, monasteria et collegii Kiioviae intactis, abrogatis beneficiis sub ista mole belli obtentis. 6. Nobiles Romani et Graeci ritus, qui fuerunt in exercitu Zaporoviano, item cives Kiioviae, vita, fortunis, honoribus, bonis suis citra periculum gaudebunt, protegente omnes amnistia et clementia Regia. 7. Judaei in bonis Regiis et nobilium iuxta antiquum morem maneant, Tartari vero in continenti, qui pabulationi aut rapinis attendunt, cedere debebunt ex bonis Regiis et fundis Reipublicae, quod si fuerint eontrarii, amplius conversationem eorum exercitus uterque abhorreat, et pabulationes irruptiones impediat, pro hostibus eosdem reputans. 8. Limites Magni Ducatus Lithuaniae nunquam Cosaci attingent, sed peripheriam suam in palatinatu Kiioviae tantum observabit [sic; observabunt?]. 9. Kiiovia urbs primaria, habens tribunal suum, ea libertate gaudeat, ne ex eius incolis ad codicem multi hominum inscribantur. 10. Omnium malorum, iniuriarum, spoliationum perpetua sit oblivio et condonatio ab omnibus Regni ordinibus, praecipue ab haeredibus in partibus Russiae manentibus, ne contra subditos exerceant aliquod genus vindictae. Haec singula puncta fidem et certitudinem ut habeant, a nobis commissariis exercitus Zaporoviani subscribuntur unacum Duce nostro, iuramentis super eis exhibitis. Tali autem pacificatione peracta exercitus Regni ad sua stativa abibit, Tartari cum suis agminibus angulos suos petent, exercitus autem Zaporovianus ad proprias aedes ac bona redibit, ad codicem generalem processuri, qui antiquitate militiae pollebunt. Nuntios vero Zaporovianus exercitus mittet ad futura Regni comitia, qui gratias reddent publicas pro misericordia et clementia rebellibus declarata a Sacra Regia Maiestate et a Republica Polona. Actum die 28 Septembris in campis Rialocerkvensibus A. D. 1651. Theodatus Ghmielnieki, dux exercitus Sae Riae Mtis Zaporoviani. Michael Ghromeyko, tribunus Rialocerkvensis, Ioannes Wychowski, cancellarius Zaporovianus. Ivo Saehnewic, tribunus Rraclaviae. Hiacinthus Hodynec, iudex exercitus Zaporoviani. Rlasius Kolty, tribunus Gerkasiensis. Matthaeus Htadki, tribunus Miergrodensis. Ioannes Parhonenko, tribunus Nizinensis. Simon Sawicz, tribunus Kaniovensis. Talibus conditionibus facile subscriptura erat Respublica, nisi iterata periuria Cosacorum tumultusque frequenter excitati aliter negotium tractari suasissent, quum sit difficile Cosacis redire ad regulam. Oblata pacificatione Chmielnicius castra sua posuit ad fluvium Lapa nominatum, quod stat vocabulum captionem, ut homo captiosus deducere posset Polonos ad astus suos atque fraudes, de quibus perpetuo cogitat. Similiter accidisse refert Livius Scipioni et Annibali, quorum unus iussit classem appellere ad conspectum promontorii pulchri, alter viso sepulchro diruto ex sua classe adversae fortunae tulit indicium. Neque Poloni evaserunt captionem Zaporoviani exercitus, nam a tendente Timotheo, filio Chmielnicii, in Valachiam ad ineundas nuptias cum filia Palatini

ANNALIS 1651. 185 18 Iulii Craco- viae seditio Kost- cae molesta. Valachiae, protensa sunt retia fraudum Polonis nihil tale opinantibus, quod tibi refert clades ad Batohum facta. Arx Czorstinen- sis expugnata. Platenbergius eam tenebat. Dum haec aguntur atque terminata paululum ab ardore belli quievere, domesticam coortam versus Gracoviam seditionem compensat iustis poenis Alexander nuncupatus Kostka palo affixus extra Casimiriam, ad Cracoviam sitam, unacum complice suo, Pscinensi scholae rectore atque filio suo die 18 Iulii. Cogitaverat iste homo, dum nobilitas Polona ad generalem expeditionem extra fines Regni processisset, curias nobilium perlustrare, atque Gracoviae Iudaicum oppidum vicinum Casimiriae expugnatum spoliare, quod fuisset etiam urbi metuendum. Quare ad intentiones suas perficiendas litteris falsis Regiis commonstratis arcem Corstinensem ad confinia Ungariae prospicientem occupavit, sibi ius praesidii firmans, ad quem locum homines ex montibus convocabat omnibus latrociniis aptissimos, cum ipsis rem habiturus ac societatem in suis terminandis cogitatis. Iamque plebs rustica congregari clanculum coepit, quibusdam melioris notae rusticis rem periculosam dominis suis aperientibus; qui cum abessent, famuli Episcopum Cracoviensem adeunt, rem exponunt, periculum indubium proponunt, ille scultetis Ducatus Severiae ad se vocatis, armatis, rem inchoatam mandat dirimere, atque collectis similis vitae ac conditionis hominibus, expugnatur Kostka in arce Czorstinensi, capitur atque Gracoviam deducitur aliis complicibus per silvas dissipatis. Cum vero ex confessatis eius patuit, magnum periculum urbis in pectore habuisse, damnatus ad poenam capitis, palo affigendus. Homo erat macilentus et pusillus statura, Germanicum habitum deferens, ob notitiam linguarum aptus ad seditionem, nisi eum fata detrusissent ad istam inconsideratam resolutionem. Qui etiam anno superiore apud Chmielnicium fuit et consiliis fortasse innixus Chmielnicii, omnium artium magistri, eo tempore seditionem parabat, quo Rex cum nobilitate bellum cum Tartaris et Cosacis inchoaverat, ut scilicet fama periclitantis Cracoviae advolante exercitus divideretur ex votis Chmielnicii. Sed Deo disponente aversa sunt pericula. Dictae seditionis mitigatio adscripta Episcopo Cracoviensi, ad quam sedandam advenerat ex castris Borestecensibus Mcus Michael Zebrzydowski, Ensifer Regni, cum duobus millibus hominum, nisi maturius negotium fuisset peractum.1) 1) Po powyższym ustępie następuje w rękopisie dosyć obszerna relacya o zajściach w akademii, którą jako mniej ważną a nazbyt rozwlekłą pomijamy, podając tylko zwiezie jej streszczenie: Mimo że zarządzenia biskupa w sprawie poprzednio przedstawionej (samowolnego niedopuszczenia jednego z doktorów do habilitacyi w akademii) zostały zniesione dekretami rzymskimi, dwaj Karmelici, Krzysztof i Elizeusz, którzy świadczyli przeciw biskupowi, pod­legli z rozkazu definitorów, a za wpływem biskupa naprzód karze więzienia, a potem prze­niesienia, jeden do Lublina, drugi do Warszawy. Przyszło na wiadomość o tem do rozdziału profesorów na dwie partye: stronników i przeciwników biskupa. Echa zatargu dotarły aż do tronu i dworu królewskiego. W takich warunkach pojawił się w Krakowie bezimienny paszkwil, nacierający ostro tak na biskupa, Temberski, Annales. 24

STANISLAI TEMBERSKI „Jottus Romanus pictor omnibus in Academia Cracoviensi salutem. „Maximus Pontifex, Vaticanam ornaturus bibliothecam, cum conquirendas sapientum quaqua posset imagines eurasset, me Roma huc ex publico officio transmisit, qui in hac nobili Academia quos valerem viros professoresque lustrarem, conquirerem, exprimerem colore et arte. Quorum seriem vultumque et ex vultu mores sic habete. Actum Calendis Octobris. Primum omnium iam arte intentiori, quoniam unquam labore temperatur, ad excellentiam coloribus addita luce superfaso auro, Jurkovium, Rozyccium, Ochoccium, Roliscium, Kucharscium, Mucharscium, Radyminscium, Zyskievicium, Sionkovicium, Temberscium, ex minori domo secluso uno omnes adhibita arte in tabuiam transtuli, insignia cuique sui ingenii virtutisque addidi in manu. Nonnullae imagines clariores varietate artium et gravitate iis fuere. Sed eorum quanquam viva sit vobis imago, accuratior tamen posthac dabitur, interea caeteros libet perstringere. Maximus Academiae Cancellarius, Petrus Gembicki, qui iure patrocinii cum multa usurpare vellet, Academiam in duas factiones scidit, senex foedae avaritiae nec minoris ambitus, utpote qui specie corrigentis maxima ad se devolvi flagrantissime cupiat, in omnes ius aut potentiam exercere, et cui in alienis damnis gloria quaeritur. Perinde impotens Cancellarius atque Episcopus senatorque inutilis, uti qui posset nihil, vellet tamen omnia. Non comitiis Regni quidquam in necessitate maxima adesse, non Reipublicae Regique praesentari in plerisque prodesse consilio aut sensu, ut caeteri, sed urbi Academiaeque assuetus praesidere in otio et litigantium verba caviliando. Caeterum vir ingenio haud malo nec difficili, nisi adulantium fraude dolis praeverteretur. Et videtur adhuc posse reduci in melius, si submotis delatoribus daret spatium afferrendi veri; sed corruptores eius adeo res suas firmavere, odio omnes obsedere vias, ut nullum ad principem nisi per eorum stragem et corpora veritati iter esse possit. Itaque iniustus SJowikowski, antiquus veterator, pessimis artibus dudum aggressus principem ita composuit ad otium, ut penes principem nomen Episcopi, penes illum caetera officia sint. Et nunc opinio est pleraque ignaro Episcopo geri, sed Stovikoscium Thonsciumque pro libidine versare consilia, et quo sceleris cresceret authoritas, nomen signumque principis affingere. Quamquam etiam non negaverim multa coram principe iniuste in Academiam patrata, sed praeparato iam ante eo et alienis spiraculis foeda in Academiam decrevisse. jak na jego stronników w akademii. Podejrzenie o autorstwo padło na jednego z profesorów, Macieja Zyskiewicza, u którego rektor, Jakób Górski, zarządził rewizyę. Znaleziono u Zyskiewicza w islocie jakieś notatki o nadużyciach biskupa i papier taki sam, na jakim ów pa­szkwil był spisany. Na podstawie tych poszlak uznany został Zyskiewicz za winnego i skazany na wykluczenie „od stołu i miejsca" w akademii. Żadne zabiegi i apellacye na nic się nie zdały: wyrok zachował moc obowiązującą. Paszkwil ów, jako zawierający liczne szczegóły 0 ówczesnych profesorach akademii a skądinąd nie znany, przytaczamy w całości.

ANNALIS 1651. 187 Proximus ergo Cancellario Iustus (per antiphrasim) Słowik, fabricator mali, huius potentia gravis nobilitati, gravis Academiae, in tantum fastigium malis artibus crevit, ut nihil nunc nisi per Slovikovscium, ideoque foeda omnia ac deformia decernantur, urbem, religiones, Academiam subvertit, non ita multo post nobilitatem periculosa potentia aggressurus. Principem gravi senecta invalidum, velut Seianus Tyberium (ut iam memoravi), corrupit ad pessima quaeque promptus dux et nefarius comes, ingenio non tam magno, quam feroci, gnarus captandorum procerum, adulatione enim in ipsos, fraude in alios, et cum pervertat caeteros in augenda domo sua anxius et nemini nisi propinquis bonus ipse sorte extrema natus inter pudendi opificii apparatum fortunam caepit. Fratrem habuit eadem potentia in urbe, iisdem artibus et iniustitia clarum, sed qui dolis suis perierit et postulatus capite infamis pariter miserque, male auetam fortunam in peius fmierit. Ideoque in Iusto Słovikovscio mirandum magis, quod non propinquo et familiari fratris periculo ipse a similibus ausis deterreatur. Hunc pone sequitur Ioannes Thonscius, medicus principis specie artis et secretis proximus, corpore magno magis quam valido, truci vultu, igne perusta barba. Ut vidi Cyclopem putavi, ita immanes arlus velut supra incudem exerciti dorso porriguntur, quin et mentum recenti a proximo nidore ferrugineum aut forte arte Cyclopea inclusum aere haud absimilem et imparem tali opificio monstrabam. Dixissem ex Ahenobarborum familia, sed ignobilitas eius vetuit. Haud dubium, si apud nos compareret, omnibus vicis a puerorum turba lapidibus pro monstro impeteretur. A tam immani corpore nihil praeter turbas, flagitia et improspera omnia erat sperandum. Iura omnia (ut audivi a proximis) Academiae ac privilegia necomnibus professoribus nota tradidit Episcopo pervertenda et cavillationibus eligenda. Parricida idem et proditor impius in Academiam, impius in matrem (quin et inopi patri alimenta negavit), dignus, in quem maiorum more statuatur et aut suffigatur palo aut iusuatur culeo, homo ingenio nullo, nisi ad speciem, promptus in scelere, temeritatem audacia, audaciam flagitio tueri solitus. Praeter haec sordida avaritia et turpi victu, turpi mensa, pecuniae per nefas parandae etiam nunc avidissimus. Sigismundus dein Gregorovic, turbarum occasio et initium, praeter exilem et deformem staturam squallida senecta horrendus. Memini, cum Romae diversaretur ad sutrinam, plerosque ad eum habitu oris nihil ab illo opifice differentem delusos accessisse et, an factitasset calceos, quaesivisse, donec importunitate quaerentium transferre hospitium cogeretur. Quae res subito sparsa per urbem et ad pontificem per cardinales delata, fabulae et irrisui fuit. Sed et paulo post, uti excessit Roma, a quodam nostri contubernii tabula Gregorovii ora gerens in vico scelerato prope forum Roarium posita fuit. Pendebat inter Chmielnicii Krzyvonosiique (iam et illuc hinc penetraverant) imagines, ipse rabinorum habitu, vultu, ore cum titulo: Vediate il huomo seditioso, che da mal essemplo. Nota in homine caecitas, ut qui proxime alloquentem haud possit noscitare. Studia nulla, sed segne otium: a multo tempore labores in Academia intermi-

STANISLAI TEMBERSKI serat, et nunc alternam professionem brevioris horae ministerio frustrare solitus. Sed et Jacobus Gorski ut corporis habitu positioneque non absimilis Gregorovio, ita animo menteque proximus. Homo ambitionis maximae, nec pro fortuna corporeque animos gerens, summa fastigia per scelus petiit et sceptra invasit potius, quam suscepit. Saevus in familiam, saevus in studiosos et impetu spiritus ac asperitate vocis similis interfecturo. Natus in subterranea celarii specu, in morem cuniculi erupit in altum, nullo merito, sed quia ardens et factionibus aptus, ignarus iuris, non orator, non poeta, rudis aeque ac stolidus, mente non capaci sed praecipiti et cum retineat nihil, omnia percurrenti. Tum vero rebellionis duces et concitores, Stanislaus Wieczorkowski et Joaehimus Speronowic, rudes, agrestes et qui rustico ingenio, hoc est insano et pertinaci, oppugnent Academiam. Et Wieczorek quidem, histrionis gestu vultuque dignus, qui pro Batyllo pantomimum gerat, incessu, alloquio, dictis immodestus et sua scena dignus, sed quae in tragoediam vergat. Speronowic vero asperitate ingenii, vultu nubilo alienis suisque abominandus. Certe Roma haud ita pridem, cum se foro dubia luce reciperet, quinquennalis pictor, qui forte praecedebat, territus immanitate vultus, fugitabat subinde ingeminans: Il demonio, il demonio! et iam aderant, qui intentarent mortem pararentque vim homini, nisi in proximam domum per tenebras se tantum subduxisset. Violentia omnis in ingenio hiulcans, voce oscitans, factionibus propter vim haud aptus, qui iudicium omne impetu irae obruit et praeforat. Sordidus habitu, ad ludibrium saepe collecta in sinum veste aut a cingulo suspensa mediis coetibus obambulans, desinitiones, suras cruraque ad fastidium ostentat, audax lingua, sed tardus, infensus omnibus, sibi etiam invisus. Iam Karynski, Roscewicz, Bursiewic, Politowic ignobili ingenio et obscuro, pro duce non aequitatem sed commodum habent homines umbratici, ut qui nec ut iuvent, authoritatis tantum habent, nec ut noceant, virium. Potentior Lucas Piotrowski et qui ex tot hominibus solus ingenio valeat, cum caeteri iaceant in extremo. Et modestia et probitas illius non contemnenda, si bonis artibus innotescere maluisset, sed tanta odia vicere animum, qui etiam optimas indoles in desperata et praecipitia ducunt. Sed Andreas Lipnicius deterrimus et animo et moribus. Nemo sibi plus eo indulsisset, ita se et Tullium et sapientes assecutum putat, cum longe infra gloriam eorum sit. Villaticus homo, et cui nihil autoritatis Dii dedere, Fortunam praecurrit. Nec est spectaculum iucundius, quam videre componentem vultum, ponderantem verba pro imperio, corripientem hos, increpantem illos et omnia quedam invitis Diis et natura. Orator cum se iactet maximum extremus, humillimo stylo et vago trahens aliquid ex multis confusum, turbidum, indigestum, non splendor, non pondus verbis, fugiunt magis quam profluunt. Forma modusque vetus et rudis, nec tam scholasticus quam puerilis. Nihil supra vulgum, quin nec cum vulgo sapit. Nulla perorandi vis, non impetus, non vigor,

ANNALIS 1651. 189 sed suspensa ac turpiter eolluctans dictio. Quae praeceps incipit, lentus protrahit sine motu aut gratia. Sed et morum corporisque habitus pene agrestis, gressus incitatus, elatum mentum, rectum nec ad regulam mobile corpus, quasi saxea moles, aut continuo osse ductus truncus, ita non inflecti, non inclinari, sed cadere stareque aptus. Facilis confundere et ad alienam ignominiam promptus, quamvis nonnunquam malo successu. Denique Adamus Mfynkiewic et Andreas Grabianowski, ingenio non malo nec adeo pravo. Miynkiewic sedatior et sine impetu, sine vi lenis remissusque; Grabianowski acrior et totus seditiosus. Forte nupero delirio commota mens haud quaquam quiescere et in ordinem redire potest. Haec ergo cum meditarer, proximas Jurkovii, Ochoccii, reliquorum, quae prope iam perfectae politaeque adstiterant imagines, complexus, ut inquam illorum capiti sit, qui vos subvertere cupiunt, monstra illa ego, non homines video. Egone et illos in tabulam coloremque recipiam, ut Romam ducam! Vos in Vaticano praeeritis. Cum dixissem, penicillum fregi et discessi". 3 Novembris con- tra professorem decretum. Tale scriptum varios academicos viros perstrinxerat, nam ad iuramenta sunt tracti, quod de authore nesciant neque complices sint scripti, quod manum non agnoscant, stylum non animadvertant, aliaque puncta decem et septem erant excogitata ad professorum vexationem et iuramentorum vanorum iterationem. Qui vero aut detractabant aut contemnebant inanem inquisitionem, illis intra octiduum fulmen excommunicationis est comminatum, iam vero in professorem innocentem, cum praesumptiones semiplenae contra eum positae a plurimis riderentur, latum est decretum, ut ille semet septimus iuramento evaderet cum aequalibus professoribus ad iuramenti formam assumptis. Sed ille impossibilem rem videns solus iuramentum deponere erat paratus, quum nullus professorum esset adeo demens, ut in ignoto sibi scelere iurare vellet. Scandalum publicum. Et profecto scandalosa erat toti urbi inquisitio de autore scripti, quandoquidem unum autorem pessimo iudicio reperfum asserebant, alios vero quaeritabant, quasi unum ingenium ad maiora et plura non valuisset. In[ter?]dicta et conversatio professoribus cum praeasserto professore, sed ista uti futilia sunt contempta 1). Hic ubi regalem praeterfluit Istula sedem Cultaque Craciaci basiat ora soli 1) W dalszym ustepie, ktory pomijamy, podaje Temberski wiadomosc o uroczystosciach koscielnego jubileuszu, obchodzonego w Krakowie w czasie od sierpnia do listopada t. r. Przytaczamy natomiast poemat, który — wedle wyjaśnienia Temberskiego — ułożył z powodn tego jubileuszu Bieżanowski, „poeta academicus " (Poemat jest przerwany w r§kopisie ust§pem prozaicznym, w którym Temberski pomieścił dalsze szczegóły o uroczystościach jubileuszowych: ustęp ten opuścilismy także, oznaczywszy jego miejsce linią wykropkowaną).

STANISLAI TEMBERSKl Aetheream nuper cum Gratia panderet aulam Atque salutares cum reseraret aquas Tanta sacrae subito prorupit copia lymphae, Oceano ut posset dicere quisque parem. Gemmeus e coelis non ros prout ante cadebat Dulcia non placidi murmura fontis erant Flumina, sed rapidos volvebant gurgite fluctus Claustraque Niliaci sunt patefacta sinus, Per Lechiam centumque salus torrentibus ibat Atque hic in vastum creverat unda mare. Viderat hoc pelagus, celsi moderator Oiympi, Haec piscina meis piscibus, inquit, erit. Sunt pisces homines, rete indulgentia talem Artem piscandi qui sciat, inquit, abest. Mox piscatores hominum, quos fecit Jesus Et geminos fratres sanguine et arte pares Andream, Petrumque Deus consistere iussit: Ille regit fmem retis at ille caput. 0 laxata igitur properate ad retia pisces, Fors cibus ad mensam quaeritur iste Dei. Mellea praeteritis regnarunt tempora saeclis, Gum Barberinas orbjs haberet apes, Mellifluum Urbani iubileum iure vocasses, Namque apibus poterat mellificare suis. Et cum nectareae patuissent ostia portae, Ecquis, qui Romam non properaret, erat. Ast ibi tam dulcem rapuistis sidera patrem Cum Dominoque abiit mellea turba suo. Innocuo successit avis cum principe simplex, Amplius o dulces non dabit ista favos! Iam, peregrine, tuum non pascet ut ante palalum Roma nec ad gustum serviet illa tuum. Quid trepidas, mortale genus! Quid mellea poscis Saecula! dulcedo non mihi tota placet. 0 nil sincerae in mundo dulcedinis! 0 mel Dulce, sed in dulci sunt et aculeoli, Simplicibus contenta cibis et nescia fellis In Vaticano nata columba iugo. Saecula non poterit riguo stillantia melle Sed nivis aut lactis gignere plena potest. Utque tuam sortem cognoscas, Roma, columbam Divini speciem pneumatis esse scias.

ANNALIS 1651. 191 Quod si delicias iubilei tempore quaeres Attulit en ramum casta columba polo Plantabitque tuis viridaria collibus et quae Urbs fuerat quondam, nunc paradisus erit. Ex MnschoviaVi- tovius redit Cra- coviam die 12 Novembris. Novembris 21 primitiae. Novembris 27 nuptiae. Aderat tum Cracoviae Magnificus Stanislaus Witowski, Castellanus Sendomiriensis: feliciter legatione ad Moschorum imperatorem peracta, gratia sacri iubilei adeundi Cracoviam venerat salvus, ubi devotione absoluta Illri Stanislao Lukowski primitias solenniter ipso die Praesentationis R. M. Virginis instruxit, post nobili Sebastiano Rosciszowski, famulo fideli, nuptias celebravit, utrisque actibus in arce Cracoviensi. Is senator indoluit, quod ad Berestecenses pugnas non potuit prae distantia magna descendere, quum nullam occasionem benemerendi de Republica praetermiserit. Offerebatur ei vacans procancellariatus Regni, dum Radzieiovius eo munere privaretur a Rege, sed ille indignum tulit, ut sibi daretur illud, quod alteri erat ereptum. Huius autem privationis intellige modum. Privatus honore Radzieiovius. Quas ob causas. Curia Radzieiovii invaditur. Crimen laesae Mtis publicatur. Postquam Radzieiovius, Regni Procancellarius, Capitaneus Lomzinensis, acre connubii foedus cum vidua derelicta Kazanovii, Marsalci Regni, agnovit ob certos respectus supra notatos, quidquid poterat in opprobrium uxoris dicere aut scribere, minime parcebat sibi, ita ut etiam ipse Rex indigne rem ferret, idque eo magis, quod se ad nobilitatis scommata Rerestecensia admiscuerit imprudenter, quod Rex notavit, tempori opportuno reservans iniuriam. Etiam notatus erat, quod famoso scripto laeserit Regem, ast illi non poterat deduci factum; etiam quod Regina libenter ipsum alloqueretur saepius, uti fidum in rebus suis ministrum, quae etiam ex parte divortii iuvabat ipsum. Ttaque cum divortii causa segnius etiam Romae tractaretur, frater uxoris, Sluzka, Lithuanus genere, Radzieiovio comminabatur invasionem et inimicitias perpetuas, ob criminationem suae sorori illatam saepius dictis ac scriptis. Tandem evenit et erupit seditio inter famulos Varsaviae utriusque, a quibus primo verbis, post armis pugnatum, tum temporis Rege venationibus occupato. Dum autem animi ab utrinque magis ac magis irritarentur, visum est Sluscae, ut curiam Radzieiovii invaderet, atque si praesens adesset Radzieiovius, eundem enecaret; sed aulici Radzieiovii invasores fortiter sustinuerunt et licet cum scbpetis magnis fuerint frequentes invasores, tamen nocturno, ut poterant, tempore eosdem represserunt, plurimis ab utrinque sauciis, famuli Radzieioviani. In eo tumultu alii attendebant direptioni rerum in curia contentarum, alii pugnae et bello attenti victoriae spem eripere cupiebant. Delata res ad Regem; Rex, nactus bonam occasionem, utrumque Marsalco praesenti iudicare iubet magis tamen favens crimini Słuscae, quam defensioni Radzieiovii famulorum. Marsalcus absentem Radzieiovium condemnat famulis eius posthabitis ob contumaciam et in crastino infamem publicare iubet, Słuscio

STANISLAI TEMBERSKI Radzieiovius Petricoviae. Privatur. Succedit Korycinius. Supplex Radzie- iovius orat litte- raliter Regem. tantum sessionem turricam assignans ex Principis favore. Radzieiovius, ignarus causae, Varsaviam tendit; obvii boni amici dissuadent, ne compareat, quinimo remedia quaerat iuris. Tendit ille miser ad tribunal Regni consulturus suae indemnitati et causam Marsalco curiae dicit, quod citra meritum, citra notitiam eius processerit cum eo. Negotium in iudicio cognoscitur: veniunt litterae a Rege, ne Marsalcus ad poenas damnetur, quinimo decreta Marsalci approbentur. Tribunal videt Regem se interponere, causae compositionem suadet. Interim Radzieiovius procancellariatu ad curiam [sic] privatur, bona eius regia et haereditaria confiscationi destinantur. Nec mora; Stephano Korycinio, Capitaneo Osvecimensi, oblatus procancellariatus urgente pecunia copiosa ab Episcopo Cracoviensi per modum mutui data, uti patruo uxoris iilius. Videns Radzieiovius Regis iram fortiorem esse, quam Sluscianam aut uxoriam invasionem, Petricoviae rebus suis collectis, ut poterat, ob insidiatores diversis in locis ordinatos, Torunium, postea Gedanum tendit, et cum videret litteras suas atque supplicationes contemni a Rege, ad Christinam, Reginam Sueciae, confugit, asylum suae vitae quaerens. Inde tamen intercessorialibus obtentis restitutionem suam per litteras humillimas petit, nullo tamen eventu. uti ex his litteris poteris informari:1) „Sacra Regia Maiestas, Domine Domine Clementissime. Dextera Vrae Mtis nova miracula cum sua creatura facit. Quoniam elevans allisisti vas honoris in contumeliam factum. Contritus et humiliatus vociferor: usque quo, Domine! Agnosco beneficia Mtis Vrae; odium curiale et simulatae incertorum amicorum consultationes oppresserunt me atque ad indignationem Mtis Vrae traduxerunt. Ita vapulatus et spoliatus solatiis et decoribus meis, precarium spiritum inter externos trahens futuris saeculis publicabo, quod dominum meum laeserim. Si tamen laesi, fateor, quod absque gratia Vrae Mtis non tantum bene vivere, sed nec vivere queam. Provolvor cum humili supplicatione ad pedes Mtis Vrae, ne veram humilitatem reiicere velit. Hoc enim est Regium peculiare symbolum parcere subiectis. Neque ita doleo meas vices, uti doleo, quod Mtem Vram laeserim. Quare et infortunium meum pro bona fortuna reputo, quod mihi in apertis erroribus aperuerit oculos. Percussisti, ut dominus, elevare potes. Iam punivisti; clementia excitatus, sis mihi pater delinquenti. Omnibus itaque pro voluntate M tis Vrae resignatis hoc unicum peto, ne me permittat de gratia sua desperare, sed propitiatus errori meo, de persona Regia et patria, quanquam a limitibus Regni avulso, velit mihi subvenire. Id manet in placito Mtis 1) Nie jest ten list identyczny z owym, który prof. Kubala ogłosił w dodatkach do szkicu o Radziejowskim (Szkice, t. II) na str. 62—3. Wspomina prof. Kubala w przypiskach o drugim liście Radziejowskiego, pisanym do króla już po wydaniu wyroku; ale tekstu tego listu, znanego mu z rękopisu (Por. przyp. 95 na str. 58 t. II) ani w toku opowiadania ani w dopiero co wspomnianym przypisku nie przytacza. Dlatego uznaliśmy za potrzebne ogło- sić przekład Temberskiego w całości. *

ANNALIS 1651. 193 Vrae ut extra residenti concedatur moeror, viventi autem alimentum non desit, tam horrenda lege toti familiae meae abrogata Ego vero, quod mihi exuli relictum est, Dominum Deum precibus humillimis flagitabo, ut Mtis Vrae regna ac dominia perpelua sint, sanitate ac incolumitate Mti Vrae tributa. Vrae Mtis fidelis subditus et humile scabellum, Hieronymus Radzieiowski". Et litterarum e Castellani Lecy- censis preces re- iectae. Non commotus litteris his Rex bona eius fisco applicat, etiam pupillorum fletum ac fratris sui preces reiiciens. Regina tamen miserta filiae eius, quam ad curiam suam accepit, eidem victum et amictum provisura. Fuit a partibus Radzieiovii equester ordo, quod tam nobili officiali iniuria et violentia talis non erat inferenda maxime a curiae Marsaleo. Quinimo et Lucas Opalinius, Palatinus Posnaniae, ursit eius iniuriam publice, et nuntii provinciales plurimi, sed hos omnes indignatus Rex, quod proditori patriae vellent operas suas conferre, ut redeat ad statum pristinum. Quare et Lucas Opalinius tractatus a Rege durioribus verbis, magna cum admiratione aliorum, quae cessit in animadversionem. Sed progressum ulteriorem Regiarum indignationum licebit colligere ex infradicendis ae notandis. Soror Regis moritur 9 Octobris. Interea Rex mandatis suis convocat nobilitatem ad futura comitia anni sequentis. Sed horum expeditionem subsecuta fama de morte sororis Regiae, quae Principi Neoburgensi erat in matrimonium locata a Vladislao IV, Rege Poloniae, nempe Annae Gatharinae Constantiae. Haec enim, dum initio motnum Rrandeburgicorum Dusseldorpio quietis causa Coloniam concessisset, iis compositis dum advenienti Principi marito suo more laete occurrit et manu prehensum ad aulam deducit, repentino anirni deliquio correpta inter manus ipsius exanimis in terram collabitur et postridie magno Principis luctu omniumque aulicorum, quibus ob mansuetudinem ac clementiam eximie clara exstitit, ex hac vita excessit, princeps omnibus regiis virtutibus cumulatissima. Apud Patres Dusseldorpii sepulta, corde atque intestinis eius Goloniae in templo Patrum Iesuitarum relictis. Exequiae in basilica S. Uereonis soienniter celebratae clero ac magistratu Goloniense comitante delationem corporis ad ripam Rheni. Tristi nuntio accepto Rex unacum Garolo Principe exequias solennes instituunt Varsaviae in primaria s. loannis ecclesia tota aula nigro vestitu renitente. In comitiolis controversiae. Iam vero in comitiolis provincialibus plurima dicta sunt contra Gancellarium et recentem Procancellarium, imo et contra Regem: quare nobilitas Maioris Poloniae tardioribus mandatis ad expeditionera bellicam vocata, Minoris autem Poloniae acceleratis nuntiis stimulata nobilitas ocius currere ac sequi Regem debebat. Dicta multa et contra Janusium Radivilum, Praefectum exercitus Magni Ducatus Lithuaniae, qui ambitioso suo gressu multa promittebat, nec tamen apparuit ad 95 Temberski, Annales.

STANISLAI TEMBERSKl certamina cum hostibus tractanda. Qui quidcm, ne penitus nihii facerc videretur, fortasse ex condictamine cum hoste Kiioviam et Mohilovium occupaverat, post Berestecense experimentum nihil adversi a Cosacis agnoscens.1) 1) Rocznik 1651 kończy sie w rękopisie relacyą o ważniejszych zdarzeniach, zaszłych współcześnie za granica, w Rzymie. we Francyi i w Anglii. Relacye tę, ogólnikową, jak wszystkie poprzednie, obcych stosunków dotyczące, pomijamy.

ANNALIS ANNI 1652. Chrzastovii dotes. Initia anni praesentis a moerore et turbis populi coepta sunt ob collectores vectigalium ac contributionum publicarum, quibus homines avari et imperiosi praeficiebantur in provincialibus comitiolis. Proszoviciis enim electus in collectorem Stanislaus Chrzastowski, homo religione Galviniana nequam, moribus nefarius, conditione vitae nobilis, imperiosus, vociferatione in comitiolis et comitiis potens, factionibus aptus, ad plebem opprimendam inventor non postremus. Is namque in urbe Poloniae primaria scil. Cracoviae adeptus eam potestatem colligendorum vectigalium, etiam a braxatis liquoribus tum a vino importato solvi tributa iussit cum castri Cracoviensis in contravenientes brachio, tamque audax exstitit, ut etiam monachos et religiosos non metueret inquietare, quin solvant teloneum a vinis importatis et a cerevisia braxata, etiam nobilium lapideis bene examinatis, ex quibus tales reditus strictissimo iure requirebat. Quare a civibus in urbe et extra urbem residentibus dictos reditus requirebat, qui si in tempore non reddidere, poenas pecuniarias solvere sunt adacti, alias carceribus includebantur. Tandem cum ei non satisfaciebant maledictiones publicae, rursus ad iuramenta descensum, quorum ille praeses aderat, tanquam Pilatus strictissime iuramenta fieri imperans, si aliquis non defraudavit publicum aerarium propinatione liquorum. Etiam a saginatis porcis, qui quisquiliis communiter aluntur, tributum requisivit magno damno et ruina hominum pauperiorum, qui sitam fortunam in tali rerum transactione habebant. Descripsit quidam hominis versutias tali poemate Polonico sub tempus comitiorum Prossovicensium: Blogium Chrzastovii. Przed zdziercą, czopownikiem, jakom opowiedział, Niejeden się w Krakowie chudak nie wysiedział. Przeniósł garniec z rurnicą na miejsce swobody Życząc, by miał za zdzierstwo w piekle wieczne gody. Mądry dyabeł, nie głupi i discipuł jego; Discipułem podsędka zowię krakowskiego: Dyabeł z dobrych uczynków nieostrożnych łupi, Podsędek cudzą pracą w swą kaletę kupi. Nie dba na skwierk i na łzy nędzą ściśnionego, Drze, jak może, dostatnich, drze i ubogiego. Niechaj jak chce swe rzeczy tento zdzierca zdobi, Ten winien, że aquavit już nie jeden robi. Przed zdzierca, czopownikiem, jakom opowiedział, Niejeden się w Krakowie chudak nie wysiedział. Przeniost garniec z rurnicą, na miejsce swobody Zyezac, by miat za zdzierstwo w piekle wieczne gody. Madry dyabet, nie gtupi i disciput jego; Disciputem podsedka zowie, krakowskiego: Dyabei z dobrych uczynkow nieostroznych tupi, Pods§dek cudz^, praca. w swa, kalet§ kupi. Nie dba na skwierk i na tzy nedza. scisnionego, Drze, jak moze, dostatnich, drze i ubogiego. Niechaj jak chce swe rzeczy tento zdzierca zdobi, Ten winien, ze aquavit juz nie jeden robi.

STANISLAI TEMBERSKI Łupi nędznych podsędek, prawdę zeznać muszę, Lecz mu czasu swojego wyłupi czart duszę. A ktoby mnie chciał spytać, kędy będzie ciało: W ksiencu dyabła starszego będzie miejsce miało. Wiele widzi podsędek, wszytek pełen prawa, Na sejmiku rozprawiać — to jego zabawa, Kościoła luterskiego bronić i wolności, Sam mu dyabeł dodaje do tego śmiałości, J choćby swinistrowie wszyscy się skupili, Nigdyby tak bezpieczni w dyskursach nie byli. Dać mu dank bez pochyby, a przyznam revera, Że miał w szkole piekielnej mistrza Lucypera. Skarzył się na sejmiku nieboraczek stradny, Iż mu Kraków wyrządza w tym psikus szkaradny Zwłaszcza przez tych, co wódek palać się odrzekli, Bo na zdzierce srogiego byliby się wściekli. Po skardze defalkatę wspomniał czopowego, Strasząc tą urzędnika w kole krakowskiego: To jeszcze defalkaty zdziercy potrzebują, A tak wiele tysięcy z ludzkich krzywd rachują! Dla Boga, katolicy, z to baczenia miejcie, A tego hipokryty skargę zrozumiejcie. Ja przyznam, że nie tylo wybierze trojako Z waszego wojewodztwa, lecz dziesięciorako Jeśli wiary mało mam, więc inszych pytajcie, A łupieżce srogiego po retentach znajcie. Trzymali katolicy, trzymali lutrowie Twe czopowe, korony ozdobo Krakowie, A przecieś nigdy zdziercy nie doznał takiego, Jako w tych dniach uznajesz z podsędka twojego. Wolałbym ja podsędka zawsze widzieć żakiem Aniżli zaporowskiem przy Chmielu Kozakiem; Bo gdyby żakiem został zwłaszcza przy Krakowie, Jużby go przeciwnikiem uznali Lutrowie; Ale gdyby Kozakiem został, jużby w łyka Niejednego zawiązał z Scyta katolika: Więc co teraz drze, łupi na czopowym wiele, Więcejby dokazował przy złości swej śmiele. Weźmi, dyable, podsędka, jako sługę swego Wrzuć do piekła na wieki wieków bezdennego, Niech tam sobie wybiera czopowe od smoły, Bo należy discipuł do takowej szkoły. Jeślić go nie poprawią krótkie wiersze moje

ANNALIS 1652. 197 Toć muszę, gąsko, wyrwać wszytkie skrzydła twoje, Bym opisał Polakom pana czopownika, Jeśli mu bies nie rzuci ruski na kark tyka. Princeps nascitur die 9 Ianuarii. Et moritur. Comitiolis itaque provincialibus durantibus Varsaviae ex Ludovica Maria nascitur Princeps infans, filius desideratus Smi Regis Casimiri hora 2 post meridiem. Sed quia nativitati eius adfuerunt tres planetae in domo mortis et dominus [? sic] ascendentis combustus, non diuturnam vitae suae lucem aspexit ob infirmitates, quibus erat obnoxius. Quare die 19 Februarii moritur, graviter ferente Regia occasum eius. Deus enim coniunctionem et connubia fraterna non solet prospero foetu benedicere. Interim oboritur inter proceres manifestatio innocentiae Radzieiovii, Procancellarii Regni Poloniae, honore bonisque spoliati levi de causa. 1) Tali manifestatione publicata ac dissipata iuter proceres Regni, plurimi vices Radieiovii dolebant volebanlque eidem auxiliari, nisi Rex intercessores aversatus fuisset. Quare negotium ad commodius tempus dilatum. Malevoli non dormiun. Fnstabat tempus celebrandorum comitiorum ub incertam Gosacorum humiliationem, atque primis diebus Ianuarii invitati senatores, ut alacrius convenirent, sed varii variam comitiorum interpretabantur tractationem. Nam malevoli curiales, qui non habent, quod agant, nisi ut apud principem alios elevent, alios deprimant, Lucam Opalinium, Palatinum Posnaniensem, insimularunt, quasi confoederationem adversus Regem machinaretur, cui ille suspicioni tali epistola voluit esse obviandum: Purgatoria epistola Opalinii, Palatini Posnanien- sis. »Saera Regia Maiestas, Domine Domine Clementissime. Nil ego habeo carius atque exoptabilius quam antiquis Polonorum moribus et sacrae veritatis via progredi, et si universi agnoscentes modernas et quidem recentissimas novitates redire conniteremur ad venerandam antiquitatem, dubio procul felicitatis portum exoptandum assequeremur, ad quem diu haeserat salva patria et Republica nostra. Sed de his parcius loquendum, de quibus plures inquirerent inquientes: Quis vobis leges dedit et adinvenit. Sufficit mihi soli per parabolas assequi, a quibus dependet Regnum Poloniae, atque cuilibet veritatem proloqui. Insimulavit me scelus populi coram Mte Vra, quasi seditionem machinarer nobilitatis Maioris Poloniae, tum quod ad confoederationem buccinem Rempublicam commisturus. Et ecce a multo tempore utrumque coniunctum. Nobilitas istarum terrarum non meo instinctu con- 1) Temberski podaje w dalszym ciągu dosłowny tekst manifestu niewinności Radziejowskiego, wydrukowany w całości w Historyi Rudawskiego (str. 108—114). Temberski powtarza zaraz obok glejt wojewody krakowskiego, który u Rudawskiego jest wydrukowany osobno na str. 96. Oba akty, jako znane skądinąd, pomijamy.

STANISLAl TEMBERSKI queritur de legibus, quod evisceretur, id ipsum agnoscens recenti memoria, dum praeter iura et consuetudines ad Berestecense fortalitium congregata in castra frustra haesit hostemque ex mandato Mtis Vrae coacta ex manibus suis dimiserit, fortasse in finem libertatis suae, cuius quales sint intentiones, quid portendant, clare constat omnibus. Confoederatio utinam inter Polonos ad consummationem saeculi non permaneat! Sed dum treugas aut passus securos habebit, tunc liber aditus ad iura violanda, liberior ad nobilitatem, dum pactis conventis principes iurati non satisfaciunt. Respublica non nuper et non inde eonfusa, quidquid agit, tanquam in somnis agit. Posset quidem expergisei, iam enim ille mortuus, qui mortiferam plagam impegit. Neque statim similis publicam lucem adorabit, qui salutem Reipublicae pristino statui redderet. Modo primum agnovit plagam nobilitatis Maioris Poloniae velletque sanare totum corpus Reipublicae iam iam languentis. Quocirca et gubernatores cernentes claudicantem Rempublicam magis nonnunquam de ipsius fatis cogitant, quam remedia sana inveniant. Vix non reperientur tales e gremio nostrorum, qui nihil boni patriae exoptant. Si falsa loquor, parcat mihi M tas Vra; si vera, totum cum suo robore prudentiae calcidis Mtis Vrae remitto. Diu ante cum ea manifestatione mea prorumpere cogitavi, sed demirabar progressus ulteriores. Nunc intellectis rebus, nihil aliud loqui aut agere possum, nisi quod sola aequitas et veritas imperat. Interim fidelem subiectionem Mti Vrae defero, manens deditissimus servus Lucas Opalinius, Palatinus Posnaniensis mp. Datum Rosczyciis die 22 Ianuarii A D. 1652«. Talibus litteris explicatis Rex infremuit atque apertas seditionis machinationes protestatus est curialium in praesentia. Sed virum prudentem Opalinium alii asseverabant, alii clanculum eum apud Principem rebellem nominabant, quibus Rex aures promptas praebens, odium conceperat adversus Opalinium simulque eos, qui coniunctione familiae gaudebant. Opalinius vero talia fieri a Principe dissimulavit, tempus opportunum alloquendi et reconciliandi Regis observaturus. Die 3 Februarii: Votum Castellani Sendomiriensis. Inchoantur itaque comitia Varsaviae in crastino Purificationis B. M. V. ad debitum ordinem revocata, licet initium suum habuere die 26 Ianuarii ob magnam cunctationem nuntiorum terrestrium circa modum publicae securitatis et stipendia militibus exsolvenda. Ad quod punctum Illmus Castellanus Sendomiriensis talem protulit sententiam: Gratiae immensae Deo Optimo Maximo sunt referendae, quod eius benignitate ex mandato Maiestatis Vestrae assentientibus proceribus Regni munere legationis functus sim ex voto Reipublicae regnorumque Maiestatis Vestrae sanam et incolumem Maiestatem Vestram conspiciens. Iam profecto publica securitas a pariete Moschovitieo certa est et infallibilis, dum imperator ille Chmielnicii legatis ac promissis abiectis foedus firmiter pactum retinere cupit amicitiam cum Regno nostro servaturus. Ast a pariete vicino Russico minus securi sumus, quando rebelles reluctantur fidelitatem et subiectionem totaliter profiteri, et quis scit, an iterato socios Scythas non advocabunt nobisque ino-

ANNALIS 1652. 199 pinatum adstruent periculum. Aversor enim iilorum sententiam, qui cireumferunt, quod etiam Transylvaniae princeps inclinelur ad rebelliura coniunctionem, eum nostram amicitiam pluris ille faciat, quam rebellium promissa. Aversor et eorum, qui palatinos Moldaviae et Valachiae adstruunt illorum societati arcte tenendae, cum sint ista humanitatis iura promittere, promissa tamen, si sunt iniqua, non exequi. Magis nobis timendum a Suecico pariete, siquidem iam principem quasi indubitatum regni candidatum habent, ne novitate ista in illud regnum intro- ducta inimicitiae et bella renoventur foedusque exoptandum rumpatar a novo possessore. Utut est, Deo soli committendum negotium securitatis publicae de- stinandae. Nondum per Dei gratiam res perditas habemus, quando imperator Tartarorum, robur maximum Ghmielnicii eversum, atque ad dissipationem igno- miniosam felicitate Maiestatis Vestrae adactum est. Nondum et Ghmielnicii infi- delitas promulgata est, cum ad Bialocerkvam pacis conditiones obtulit, nuntios suos ad praesentem conventum missurus, ut communi ordinnm assensu confir- mentur amnistiaque totalis publicetur. Quare si Deus dedit media ad fugandum Scytham, dabit ad sedandos istos rebelles, modo ineamus modum colligendae militiae, atque apparandi in omnem eventum belli. Tutiora enim sunt consilia pacis armis paratis, quam servatis. Nervus belli unicum praesidium deest, et certe contributiones a subditis vix certae sunt, cum et miles in transitu et pu- blica vectigalia evisceraverint eos, quinimo et pestem avertat Deus, cuius initia Mercatores sub praetextu alieno solvant. plurima, alias vacui fundi manerent infructuosi. Essent alii modi tentandi, et quidem sine oppressione pauperum. Exportant plurimi fruges Gedanum, qui sub praetextu nobilium aut spiritualium de- fraudant aerarium ; colligatur ab iilis pecunia, magnum vectigal prodibit ex ista exportatione. Golleetores autem vectigalium non pecuniam quae- stibus suis implicent, quam explicare etiam triennio integro est difficile. retenla ab eis serio exigantur. Iam vero legionarii et praefecti militum defraudant Rem- publicam, dum decem millia producturi in aciem, acceptis summis magnis pro omnibus, vix producunt unum aut duo millia Redeat ista summa ad archivum Milites non respcmdent summis. talisque in milite defraudatio non appareat. Quot collegit milites, tot habeat; neque eos in spatiis imaginariis statuat, aut sub unum signum ex alio revocet. Novimus enim istam artem dominorum centurionum externorum. Tam vero ad normam Prussicae expeditionis dividamus internos pa- latinatus, ex quibus collecto aerario statim miles statuatur, armetur, educatur, etenim assignationes istae thesauri tardae sunt in executione. Agrariua miles decematur. Agrarius miles sit in robore, coaequatione et commensuratione in aliud tempus relicta, dummodo iuxta antiquas quietationes ad pro- portionem laneorum miles statuatur. Iam autem ad proportionem contributionum Retenta solvan tur. semper miles conscribitur; solvantur stipendia, si sunt in aerario publico retenta, si vero centuriones et rotmagistri detinentur ea, adigantur, ut exsolvant. Magna enim fit defraudatio militum a suis gubernatoribus. Ego, quidquid datur ex archivo, statim solvo; si deest, de meo addo, ne militis murmurationi praebeatur ansa. Ista itaque ad trutinam Mtis

STANISLAI TEMBERSKI Vrae defero; Deus Optimus Maximus augebit consilia ad modum securitatis providendae ineundum, augebit et nervum belli ad stipendia beliicis viris exsolvenda, augebit et vires nostras ad hostes rebelles compescendos, quam felicitatem Mti Vrae animitus apprecor. Adiecit votum Castellanus Ge- danensis. Non est exhau- riendum aera- rium. Commissiones aere proprio fiant. Militibus egenis non dentur litte- rae ad conscri- bendum. Donariis effusis extenuatur aera- rium Eam sententiam secuti alii Castellani: Gnesnensis, Gzechoviensis et Gedanensis, qui adiecit in suo voto, quod magna pecunia ad commissiones externas tribuatur ex aerario, et hinc emergunt defectus pecuniae, quae commissiones nullum habent felicem eventum, exhaurientes tantum publicos proventus. Olim enim proprio aere unusquisque tales functiones obibat, re bene autem peracta habebat ex aerario publico compensationem, et in pectore principis manebat ad occurrentiam vacantiarum. Nunc autem inversus ordo: anticipate datur pecunia, etiamsi ad negotium functionis non tendatur neque discedatur. Alterum est: litterae dantur enervatis militibus ad militem conscribendum, simul et pecunm, qui inopiae suae levandae ante omnia provident, reliquum inter milites dividunt; deficiente autem pecunia etiam militia deficit et vix sub signo reperiuntur viginti, cum debeant reperiri more antiquo 70. Fiiiis ditiorum parentum sunt dandae litterae tales, non inopibus. Ad haec magna est iactura aerarii publici, dum personis vilibus donaria perampla dantur, iam Kosacis, iam Scythis, iam Moschis. Qui ex alieno largus est, speciem furti committit; non effundendus est sudor pauperum, sed prudenter largiendus. Qui vero vult liberalis publirari, det de suo, non de publico aut alieno. Donaria enim sunt ponderanda donatis; sed apud nos omnia fiunt ad luxum. Adfertur a Tartaro pharetra cum aliquot sagittis; datur illi equus, datur sericum, datur pecunia. Ut quid perditio haec! alienum aes profundimus Adfertur a Moscho pellis mardurina aut zebellina. aequitate suadente id illi dandum, quod dalum compensari possit, ne ab utrinque damnum fiat. Quod si nomine Regio donum sit offerendum, aliter pensandus modus, aliter ex debito, aliter gratuito dandum. Prudentia igitur adhibenda est circa dispensationem aerarii publici, ne profundamus impensas impetu caeco ad vanam gloriam captandam. Die 4 Februarii. Creatur Procan cellarius Koryci- nius. Tam vero habens in tnente Rex privationem procancellariatus Radzieiovio absenti et in Suecia apud Christinam, Sueciae Reginam, commoranti, accelerandam, post festum Purificationis R. M. V. die Dominico requisivit congregari senatores immediate ante prandium iam divinis absolutis; quo tempore in frequentia magna senatorum et nuntiorum terrestrium Marsalcus curiae, Opalinius, nomine Regio audientia sibi prius comparata Regni sigillum minus de recenti elaboratum (acceperat enim Radzieiovius secum in Sueciam sigillum, quo utebatur circa officium procancellariatus) tradidit Stephano Korycinski, Capitaneo Osvecimensi, in suae orationis tenore haec complexus: quomodo sigillum istud ad dispositionem Regiam pervenisset post Radzieiovium civiliter et secundum leges pro suo excessu mortuum,

ANNALIS 1652. 201 Interlocutio Zamoscii vana. Regina indignata. quomodo tradatur eidem Korycinio, ut gratus factus tanti beneficii Regii in se collati ea faceret, quae non inducerent Regem ad poenitendum, quod hominem creasset. Interim porrectum a Rege sibi sigillum Korycinius recepit, pauca praelocutus extemporanea oratione (quanquam a multis diebus iam certificatus erat) gratum ac fidelem se futurum istius officii ministrum. Iam vero peractis gratiis, ex vi legum assistente Gancellario Regni Rmo Lescynio ante tronum Regium genibus flexis iuramentum praestitit, quod fideliter tantum officium esset administraturus. Quae dum fierent, proloqui ac simul interloqui petiit Generosus Zamoscius, Ensifer Siradiensis, contradicturus isti collationi ob Radzieiovii semiplenam privationem; sed Marsalcus curiae composuit negotium interloquentis, inquiens non esse locum interea disceptandi ea de re. Sed Zamoscius protestatus est, quod contra leges non debeat quidquam fieri, neque tales distributiones officiorum inconsulta Republica adhiberi. Tandem solutus est actus ille; descensum ad hilariorem sessionem convivii a novo Procancellario praeparati. Aegre tulit Regina collationem istius officii a partibus Radzieiovii saepius urgens, ne talibus poenis opprimeretur, et eam ob rem ad tabulam Regiam pro prandio non accessit, asseverans non bene dispositum se habere interea stomachum. Insumpta dies tota hilaritate multorum aliorum indignationibus obortis, quod cum Radzieiovio Regia potentia certamen haberet. Die 5. Februarii. Litterae a Radzieiovio allatae. Obuchovic, Notarius M. D. Lithuaniae contradicit. Sczucki et Dębicki an- nuunt legendis. Ereptum tempus sine decisione. In crastino allatae litterae a privato Radzieiovio ad Ordines Regni, tanquam ad unicum in praesentibus calamitatibus asyllum, supplicante. At commoti Ordines partium diversarum et legendas et non legendas censebant. Plurimi Lithuanorum hesterno convivio tractati contradicebant, quod tempus non foret eripiendum vanis epistolis, cum sint gravia negotia ad tractandum. Iam vero ex palatinatu Sendomiriensi Sczucki et D§bicki aliis conclamantibus sacrosanctam consuetudinem olim fuisse asseverarunt, quod eo in loco deploratis subsidium non esset denegandum, quandoquidem a perduelle Ghmielnicio non tantum litterae lectae fuerint, sed etiam nuntii humaniter accepti, cui tanquam ulceri loci opportunitatem non oppugnavit quisquam. Quare aequissimum est quondam Reipublicae nostrae civis supplicantis mentem per litteras allatas intelligere, qui olim in hac Republica honoribus, reputatione, fortunis et dignitate florens omnium oculos in se converterat. Itaque pro et contra partibus interloquentibus tempus diei totius eripiebatur, supervenientibus crebris a Sermo Rege sollicitatoribus, qui invitabant nuntios terrestres ad hypocaustum senatorium variis respectibus interpositis; absumpta dies nihil ad legendum vel non legendum nuntiis determinantibus. Rex, indignatus rem minus paratam per nuntios agitari, solvit sessionem senatorum, in crastinum reiecto negotiorum turbine. Die 6. Februarii. Iidem motus. Post eadem quaestio de litteris legendis diversis animorum motibus agitata. Tandem conclusum, ut prius vota senatorum exci- piantur, deinde ad lilteras legendas descenderetur. Coniuncti nuntii 26 Temberski, Annales.

STANISLAI TEMBERSKI. Cancellarius admonet nuntios. Radzieiovii fortunae dis- tributae. Ex vi promissi litterae lectae. Litterarum tenor. Ordini senatorio a Rmo Cancellario Regni admonentur Regio nomine, ut domini nuntii reiectis omnibus privatis negotiis hoc unicum agerent, quod spectat ad publicae tranquillitatis statum, futuras postmodum occasiones de privatis rebus disceptandi, dum totaliter pacata Republiea opportunum tempus intimabitur. Quia vero stimulata variis vocibus Regia Maiestas ex parte vacantium distribuendorum, ideo bene meritis omnia distribuit, existimans desideria Reipublicae quieta manere. Dum autem nuntii interloquerentur velle se scire, quibus et qualia vacantia beneficia collata, declaravit Cancellarius Regia omnia exdivisa, nempe capitaneatum Kamionecensem et Strumielovensem Vexillifero Regni delatum Koniecpolio; 1) pagos Varsaviae adiacentes tam Castellano Gnesnensi,2) quam Marsalco curiae Opalinio 3) attributos: capitaneatum Łomzinensem reformationi Sermae Reginae applicatum, iuridicam vero Palatino Plocensi 4) designatam. Interlocutus quidam e numero nuntiorum: solus Radzieiovius spoliatur honore et banis, praestat et vita spoliandum. Tandem soluta sessio nulla deliberatione de bono publico facta. Redierunt nuntii ad sessionem suam atque promissa exequi urgent, ut litterae Radzieiovii legantur. Conclusum legendas esse, quae talem habebant seriem: »Illmi Mci ac Illres Domini fratres, Domini et Patroni observantissimi. Tanta mole invidiae ab aemulis cum sim oppressus, quantam civis in patria nequaquam experturus erat, fidem Quiritium imploro et ad Vras Domnes, tanquam ad singulare asyllum libertatis, frater nobilis et officialis Regni appello, quandoquidem meam oppressionem (quae patet orbi toto) nec licet deptorare, nec iicet proponere. In propriis aedibus, in mea curia publica securitate fretus, in conspectu Regis spoliatus ac debellatus sum, tali decreto implicatus per adinventiones humanas, quale memoriam humanam in libera Republica excedit. Sine delatore ex civili propositione criminale iudicium factum, sine convictione, sine inquisitione, sine citatione, quam nusquam vidi terminumque nullum habui aut innotescentiam intimatam. Fulmina poenarum criminalium in me agitata, pars autem adversa civiliter ad ostentationem aequitatis punita. Insertae in decreto caedes, quae nuili hominum sunt notae, insertum crimen laesae Maiestatis, quod non ad istud forum pertinebat cognoscendum. Ego interea, uti malefactor aliquis, honore dirutus et capite postulatus nominor, reputatus pro hoste patriae. Si itaque proditionis in patriam, si violatae Maiestatis 1) Aleksander Koniecpolski. 2) Jan Leszczyński (Michałowski: Księga pamięt, str. 418 i 802). 3) Łukasz Opaliński. 4) Michałowski w > Księdze pamięt.« na str. 801 podaje, że do r. 1655 wojewodą płockim był Stanisław Karnkowski, od tegoż roku Jan Krasiński. Niesiecki już pod r. 1632 przytacza St. Karnkowskiego, jako wojewodę płockiego, ale między niego a Krasińskiego wstawia (wbrew wzmiance u Michałowskiego) Walentyna Zielińskiego. Jeśli co do Zieliń­ skiego zaszła u Niesieckiego omyłka, to w r. 1652 wojewodą płockim niezawodnie był Sta­ nisław Karnkowski.

ANNALIS 1652. 203 Die 7. Februarii. De capitaneatu Praemislienai negotium. De rationibus Eegni. Die 8. Februarii. Incompatibilitas. arguor merito, iudicet Respublica tanta crimina, paratus sanguine proprio eluere eadem. Si vero premor malevolorum conspiratione, per amorem patriae consulite legibus, porrigite afflicto dexteram et conscium fidelitatis atque servitii in patriam conservate civemque emeritum sublevate. Supplicate Regi Sermo, ut tandem benigno oculo servum et officialem suum aspiciat. Ardet apud vicinum! quid si susurrones his artibus ad curiam viros probatos promovebunt? mementote, quod ea vestis, quae mihi innocenti adaptata est, cuilibet fratrum per cOnsequens poterit adaptari. Quapropter inter causas publicas non indigna sit adversitas mea ad agitandum directa. Optarem ipse supplici voce in praesentia vestrum venerari consessum, sed quia negotia quaedam detinent me ad Regni tribunal, inimico tempori adscribo. Me interea et oppressam innocentiam meam gratiae et fidei fraternae commendo singulari. Petricoviae die 23 Januarii 1652. Vrum Domnum servus et frater humillimus, Hieronymus Radzieiowski, Procancellarius Regni mp.« Talibus intellectis litteris conclusum omnino ad Sram Ram Mtem Ordines Regni interponi, ut tantum in Republica civem, ad misericordiam Regis confugientem, pristino honori et fortunae restitutum viderent. Ast alia die subsequente plurimae diversae materiae tractatae, reiecta instantia eorum, qui pro Radzieiovio interloquebantur. Nuntii enim Palatinatus Russiae ex parte capitaneatus Praemisliensis instabant, ut habeatur pro vacante ex ea ratione, quod Gapitaneus ibidem Magdalenscius non poterat iura agere ob bona omnia avulsa a capitaneatu Praemisliensi, cum Palatinus Czerniechoviae 1), post fata immatura ducis in Wisniowec successor eiusdem capitaneatus, nihil Capitaneo reliquit ad tuendam brachii regalis iurisdictionem. Quare Regem stimulabant, ut pro vacante habitus distribuatur tali viro, qui honorem et securitatem loci illius providere queat. At plurimi cognitionem eius rei reiectam esse voluerunt ad Regni tribunal, plurimi inserebant restitutionem Radzieiovii. Tandem ad Thesaurarii Regni 2) rationes cognoscendas processum, pariter et Thesaurarii Lithuaniae,3) deputatis huic rei iuratis assignatis. Sed iuramento contradictum eo respectu, quia vigore iuramenti munera et donaria a Thesaurariis passim oblata locum apud alios conscientiae tenerioris non haberent. Post ad collationem clavae Regni descensum, ut apto subiecto conferatur, quae res sine disceptatione silentio involuta traxit ad incompatibilitatem beneficiorum cognoscendam alios nullo eventu, utpote nuntios Bradavienses, Kiiovienses, Czerniechovienses, qui capitaneatus Ostrcensern et Nizinensem conferendos aliis censebant, qui semper residerent in arcibus et securitati publicae milites foventes perpetuo attenderent, quandoquidem non est compatibile, ut in officiis curialibus existentes moderni possessores advigilent illis locis muniendis. Secuti hos et 1) Marcin Kalinowski (Michałowski: Księga pamięt, str. 606, 801 i 839). 2) Bogusław Leszczyński. 3) Michał Gedeon Tryzna (Wolff: Senat. i dygnit. str. 188).

STANISLAl TEMBERSKI De Kalinovio. nuntii Prussicarum terrarum ex parte Brodnicensis praefecturae, quod sit incompatibile, ut capitaneus, in Russia haereditates habens, Prussicae provideat securitati. Quare instabant apud Regem, ut moderno possessori in Russia vacans praefectura aliqua detur, uti viro ad illos passus et angulos residenti. Die 9. Februarii. De Platembergio ratione arcis Czorstinensis. De Przyiemscio. De Ubaldio. De Lesczynio. De monetae mutatione. De qna fusius tractandum. Die 10. Februarii. De nobilitate. 11., 12., 13. Februarii. Alii autem nuntii Instigatorem Regni cohortabantur, ut actionem intentaret Platembergio ex parte Gzorstinensis arcis, in qua aliquot Iudaeos cum uxoribus reliquerat occassionemque rebellionis et seditionis praebuerat, toti Minori Poloniae periculum iniiciens ob negligentiam illius loci, quod rebellibus erat compertum, idoneum et aptissimum reclinatorium ad terminandas faustis votis suas intentiones. Alii Przyiemscio, Notario campestri Regni 1), capitaneatum unum adimendum censebant ob incompatibilitatem. Alii pecuniam restituendam numerare cupiebant, quae a plurimis collecta nobilibus in Ubaldii 2) pedites eiusque intentiones data eo fine, ut iam in angustiis positos Cosacos obsidione cingeret; ille vero dimisit sine strage rebellium e manibus victoriam certam. Alii animadvertendum esse in Thesaurarium Regni postulabant, qui nescitur qua factione monetam Regni mutavit in qualitate et bona quantitate magno cum dispendio privatorum hominum, cum summa etiam ignominia Reipublicae, quae sub tempus legati Moschovitici plurimas detractiones est passa, cum ob instabilem monetam instabiles Polonos ausi essent appellare. Qui legatus hoc evicerat in Moschovia, ut simili arte legatis nostris facesseret negotium aliquoties monetae valore immutato, quod Illmus Castellanus Sendomiriensis 3) expertus est. Quare ad poenas citandum esse Lesczynium ingeminabant, qui Regiis litteris submissis valorem monetae minuebat, et post septimanas tres augebat aliis litteris per terras delatis, vocans in discrimen et Reipublicae et Regis et Regni fortunas atque nomen bonum. Alii in facie Reipublicae causas dari postulabant, cur nobilitas in expeditione generali ad Berestecum tanquam stipendarius miles ad diversa officia et gravia molestaque munia adhibebatur. cuius ea debet fieri observantia, ne gravaminibus molestetur, sed suavi regimine tractata retineatur ad debitam securitatis defensionem hostilemque eruptionem observandam. Cum vero plurima immiscebantur, plurima indecisa et intacta relicta sunt, adiectum etiam postulatum, cur in Minorem Poloniam citius restium litterae delatae, tardius in Maiorem Poloniam, eaque de causa tarde ad bellum provocati cives Maioris Poloniae solis Minoribus periculis obiectis. Circa quae puncta instituta brevi deliberatione determinandum statuerunt post dies sacros Bacchi, quibus nuptiae Dapiferi M. D. Lithuaniae et Castellani Elbingensis filiae 4) apparatae sunt peractae Rege et 1) Przyjemski Krzysztof (Michałowski: Księga pamięt., str. 849). 2) Krzysztof Huwald v. Ubald, generał major (Tamże, str. 838 i 854). 3) Stanisław Witowski (Niesiecki: Herb. I., str. 239). 4) Ślub Wincentego Korwina Gosiewskiego z Magdalena, córką Oktawiana Konopa-

ANNALIS 1652. 205 Regina praesentibus. Nuptiae istae celebratae in Regia Varsaviensi in hypo- causto senatorio, etiam praesente Principe Carolo. Iam vero ex- Die 14. Februarii. Lesczynius respondet ad duo puncta: monetae et nobili- tatis Maioris Poloniae tarditatis pletis bacchanalibus ad determinationem punctorum ventum est. Inter quae diminutio et auctio monetae taliter declarata per Regni Thesaurarium: Eo fine factum esse tale inventum, ut taleri Sile- sitici nuncapati Leucones ex Polonia amandarentur per diminu- tionem, per auctionem vero aurei et imperiales propterea in sub- lime pretium evecti, ut bona moneta in Poionia retineatur. Quia vero talis mutatio pecuniae pernecessaria ingrate acceptata est a civibus Polonis, ideo cum exiguo privatorum dispendio cessavit valor ille. Tarda autem terrarum Maioris Poloniae ad bellum Berestecense ac- cessio non tarditate litterarum ex cancellaria missarum est facta, sed distantia loci, cum termini Minoris Poloniae sint propinquiores Russiae, Maioris non item. Quia vero anticipative non sunt directae litterae, iste error non est nobi- litatis, sed imperantium. Ad talem responsionem Lesczynii plurimi riserunt, quod floccipenderet ruinam in civibus factam ob monetae mutationem frivolasque rationes adferret. Ast ille minime perturbatus proprii lucri contexit emer- sionem. Die 15. Februarii. Radzieiovii proles vano eventu accedit ad Ordines et ad Regem. Die 16. Februarii. Fraus Thesaurarii. Postquam vero ad litteras Radzieiovii lectas in dubio mansit responsum, proles Procanoellarii ad hypocaustum nuntiorum accessit, ut ipsorum calamitati succurreretur, supplicationem obtulit. Qua perlecta et trutinata a plerisque determinatum subveniendum esse tam calamitoso Reipublicae civi; quia vero tribunal Regni agnovit simulque decrevit, quod nihil tale erat, propter quod et pater et proles tantis poenis afficeretur, ideo apud Regem instandum censent, ut clementi aspectu Radzieiovio eiusque proli indulgeret. Ceterum dum haec tractantur, nuntii Prussici aliorsum trahebant nuntios, quasi ex condicto, ne ista supplicatio commoveat Ordines; ideo privatos immiscebant Brodnicenses fructus publica legum violatione spreta, sicque dies erepta est ad subveniendum supplicanti proli Radzieiovii, promissis tantum datis, quod ad Regiam Maiestatem sint intercessuri. Fuit eadem proles et apud Smum, sed obstinato pectore responsum causam in patre esse suarum poenarum. Itidem ad Thesaurarium Regni mutatio monetae tracta est, quod ille inconsulta Republica tam gravia damna intulerit, quare ad restitutionem stimulandum existimant saltem in publicarum contributionum decrementis, cum ille propter opum privata incrementa talia commiserit, quae olent peculatus crimen. Sed crimen tale habuit suos patronos magnis suspiriis miserorum hominum defraudatum, qui in minore pretio conferebant vectigalia, in maiore autem sunt militibus aliisve hominibus numerata ckiego, kasztelana elbląskiego (Pam. Radziwiłła II., str. 461. Niesiecki: Herb. IV., str. 224. Radziwiłł mylnie tytułuje pannę kasztelanka chełmińską).

STANISLAI TEMBERSKI Moschi iniuria lenitur. Die 17. Februarii. Słuzka accusatur infamis. Habet defensores varios. per Thesaurarii superintendcntes, quod et milites testabantur. Etiam punctum excitatum tractabatur de diminutione titulorum imperatoris Moschoviae, quare in eiusmodi diminutores et transgressores patrios poena perduellionis sancita est, ne mutuis pactis ac foederibus occassio porrigeretur ad seditiones et bella. Haec autem causa vertebatur et torquebatur in ducem Wisniovecensem, qui errore notarii sui non integrum titulum eidem adhibuerat tunc, cum renuntiatus Palatinus Russiae esset. De more enim Palatinorum Russiae amicabiles porriguntur epistulae ad Moschurn, ut amicitia inter limites Russiae ac Moschoviae vigere possit ob vicinitatem, tum ut de iniuriis fieret mutua iustitia atque cognitio. Verum intermissis aliis punctis miles Lithuanicus Abraamowic advenit supplex, scriptum offerens contra Thesaurarium M. D. Lithuaniae Słuzkam, Radzieiovii invasorem, ratione certarum iniuriarum decretum infamiae super eum producens, petens, ut infamis civis poenis adigatur debitis, etiam ad privationem honoris ac fortunarum. Variae sententiae promanarunt contra Słuzkam eo proposito, ut Rex Sermus procederet cum eo de rigore iustitiae, uti processit cum Radzieiovio. Sed fabula surdis narrata. Supervenit tandem Słuzka, praesentia sua conventum nobilium perstrincturus, sed ut absens, ita praesens tractatus magna cum animi sui confusione, quasi ex composito pluribus exaggerationibus adhibitis. Steterat a partibus eius Obuchowic, Notarius M. D. Lithuaniae,1) iamque facultatem dicendi sibi petierat a Marsalco, sed reclamatum uti infami, plurimaque probrosa in eum dicta sunt cum minis solvendorum comitiorum. Interea Dembiccius ex palatinatu Sendomiriensi accepto volumine legum proiectoque in terram exclamavit: »Quid nobis cum legibus! Ad quod iura et statuta Regni, dum alii contra iura infamantur et proscribuntur alli contra eadem a poenis infamiae liberantur et securi sunt in omnibus!« protestatus denique, quod nisi executio sit supra infamem Słuzkam, omnino terminus comitiorum erit solvendus negotiis dissolutis malo communi et exemplo immemorabili. 19. Februarii. Princeps infans moritur. Prodigium NeoKorcynii. Interea luctus exoritur in regia Varsaviensi ob mortem Principis Poloniae infantis, magno moerore parentum, minore Ordinum Regni, cum ex talibus connubiis fraternis fraternae aut civicae prodire soleant caedes et ruinae evidentes. Iam vero in palatinatu Sendomiriensi ac Cracoviensi minus felicia nova proveniunt, quod specialiter in Nova Civitate Corcynensi olim a demonibus plurimi civium sint obsessi etiam infantibus ab eadem infernali fortuna minime liberis. Varia adhibentur sacra remedia, sed irrito conatu magis augentibus in personis afflictiones. In vicinis vero civitatibus exoriuntur morbi incurabiles pestilentiam olentes, quod ab effectu ipso in plurimis pagis ac oppidis periculosum est commorari aut transire. 1) Filip Kazimierz Obuchowicz (Wolff: Senat. i dygn., str. 276).

ANNALIS 1652. 207 17. Martii. Factio Radivili. Porro negotium comitiorum pertractum est usque ad Dominicam Passionis magna discordia nuntiorum terrestrium tam a partibus Radzieiovii quam a partibus Radivili, Lithuaniei Calvinistae ambitiosi 1), superbi, superciliosi. Is enim submiserat eiusdem sectae nefarios consiliarios, qui consilia ad bonum finem directa destruerent, inverterent atque ad privata sua commoda bonum publicum perimentia applicarent. Zamoscii audax dictum sed prudens. Remedium ul- timum expeditio nobilitatis, nunc primum. Admissis indi- genis terminus comitiorum. Accessit autem continuis turbinibus sermonum durantibus, ut alii dicerent leges magis esse observandas, quam imperia Regia ex eo fonte, quod Marsalcus curiae Radzieiovium pronuntiavit infamem ex mandato et voluntate Regia legibus id ipsum recusantibus, quum ille magis obtemperare legi, quam Regi deberet; idcirco Zamoscius audacter protulerat, Gladifer Siradiensis 2), non ad gratiam Principis unicuique civi Polono vivendum esse, sed ad conservationem legum patriarum. Non enim in Republica nostra Rex, sed lex imperat, quia Rex est custos legum. Erat quidem inculpatus crimine laesae Maiestatis, uti Radzieiovii patronus sincerus, iudicioque nuntiorum subiectus; sed Marsalcus Ordinum Fredronem induxit, ut nomine ipsius deprecaretur Regem, cui deprecationi detulit Rex, altum gemitum in pectore servans. Tandem ad terminum comitiorum properantibus animis de modo securitatis Regno providendae dum ageretur, quod erat apud Ordines ultimum remedium, expeditionem generalem nobilitatis iterum decreverunt in manus Regias tradendam, sicque primum remedium nobilitatis ad bellum commotio publica vicibus plurimis iam proclamata. Quare indictum tempus restium publicandarum die 13. Julii progressione intimata militi ad 15 diem Augusti. Qualis autem fuerit terminatio comitiorum, facile ex perdito tanto tempore colligere licet. Ast in his pro indigenis nobilibus Nicolaum Constantium Gissam, Obersterlaytnant Regiae guardiae, viginti annis in bellicis expeditionibus haerentem contra Moschos, Prussos, Kosacos, consensu Ordinum omnium accedente adscitum comitia decreverunt. Qui diploma nobilitatis ab imperatore in Franconia avo suo datum monstravit, tali gaudens stemmate 3). Eandem gratiam assecutus Christophorus Houwalt, autenticas nobilitatis in Suecia litteras habens, qui omnibus praefecturis militiae externae conspicuus ad aequalitatem communis libertatis ordinis equestris tanquam ad centrum militiae unanimi assensu Ordinum assertus pro indigena et equite Polono. Claruit ille scientia rei militaris in turbine belli Cosacici ad Rerestecum Rege ac Generalibus Regni et M. D. Lithuaniae gesta collaudantibus. Cuius insigne tale 3). 1) Janusz Radziwiłł, hetman w. lit. 2) Stefan Zamoyski wymieniony pod r. 1649 jako miecznik sieradzki u Michałowskiego (Księga pamięt., str. 513). 3) Słowa ostatnie wskazują, ze miał po nich autor podać albo opis herbu albo też obok, na brzegu karty, jego rysunek (ale zamiaru tego nie wykonał),

208 STANISLAI TEMBERSKI Interea varii deferuntur muntii de auxiliis Chmielnicii, qui ea sibi a vicinis deferri expostulabat. Iamque Turcarum imperator, duodecem millibus janczarorum submissis ad fines Valachiae, Palatinum Valachiae et Transylvaniae Principem Rakocium et chanum Tartarorum urgebat, ut adessent Chmielnicio, solo chano Grimensi non repugnante. Rakocius enim et Palatinus Valachiae amicitiae iuribus se esse obstrictos Polonis significaverant, quare abstinere magis ab armis elegerant, quam arma sumere. Die 1 Aprilis. Donaria a Pontifice Rex habet. Postquam ergo pluribus rumoribus advenientibus de rebeilium duce Ghmielnicio [sic] obstinatione 1) Illmus Petrus Vidonus, nuntius Apostolicus, Varsaviae ex mandato atque gratia Summi Pontificiis Innocentii X celebri equitatu ex residentia adducitur ad S. Ioannis maius tempium, ubi sacro missae officio peracto gladium auro obductum benedictum tradidit Regi, item pileum militarem cavalleritium, item Reginae tradidit virgam auream frondosam cum indulgentiis, vexillum autem regale benedixit legatus, ad hostem debellandum porrectum Regi magno curialium ac militum solatio, bellum iteratum, quinimo quadruplicatum cogitantium. Pestis grassatur sensim. Interea pestis sensim serpit per oppida ac civitates iam Cracoviae, iam Casimiriae, iam in aliis pagis, hominibus plerumque peste mortuos occultantibus, ne deprehensi in periculo pestis clauderentur. Rex tamen ad bellum omnia praeparat imperterritus, diversimode conscribens atque convocans militem. Res academicae. Cracoviae principia pestis. Quia vero urbs Gracovia patentem transitum unicuique hominum exhibet, licet tot custodes ad portas soleant excubare, ideo occultis viis ingressa est urbem, quae magistratus vigilantia ad primordia tollenda serpere non potest. Gorscius i acobus, Canonicus Cracoviensis, Eector Acad. Crac, moritur 14 Martii. Rozyccius Canonicus Cracovien- sis. Attamen non citra pestis suspitionem moritur Gorscius in rectoratu Academiae morte subitanea. Nam citra morbum pastillis bene consumptis ante occasum solis, suffocatur hora 2 noctis praeter omnium ministrorum et amicorum spem. Sepultus in ecclesia Omnium SS., in qua et altare Corporis Christi et canonicatum erexerat ante fata. Testamentum nullum, solis codicillis relictis, difficultatem dispositionis relevantibus. Vacans canonicatus ob concurentiam Rozycii et Karynscii 2) non statim delatus. Attamen composito domestico turbine Rozycius pro canonicatu assumptus refragante Episcopo Cracoviensi, qui virum sibi infensum quasi instituere renuebat ob lites Jurkovianas atque Academicae indemnitatis defensionem 3). Quare Rozycius varios quaesivit 1) Zdanie zepsute i niedokończone; może miało być: „Postquam ergo pluribus rumoribus advenientibus de rebellium Ducis Chmielnicii obstinatione Respublica commota erat, Illmus Petrus Vidonius etc." 2) „Laurentius" Karynski (por. wzmiankę poniżej, na str. 209). 3) Pod powyższym ustępem w rękopisie u dołu karty mieści sie osobna notatka pod znakiem NB., w której tylko wiadomość o tem, że Maciej Karsnicki, doktor teologii, będąc w Korczynie, wskutek spadnięcia z wozu uległ złamaniu ręki.

ANNALIS 1652 209 Rozycius moritur 2 Novembris. patronos, reconciliaturus Episeopum, sed quo magis ille adhibebat sollicitatores, eo magis Episcopus difficilem se praebebat, tandem aliquot mensibus interiectis per instantem Rmum Sierakowski, abbatem Galvi Montis ad S. Grucem, restituitur gratiae episcopali atque ad canonicatum admittitur plurimis vexationibus agitatus. Post admissionem vero Canonici episcopalis creationis non ipsi in exordio illo favebat, quinimo etiam alloqui dedignati sunt. Id ille apprehendens, graviter phrenesi corripitur, febricula parvula sentiens, atque extra Gracoviam ob pestem furentem haerens in parochia Lubovecensi moritur etiam dispositione in codicillis tantum rolicta. Homo erat procerae staturae, exhaustus corpore, levi de causa turbans sese, iurium gnarus ac canonum, oratoris sacri officia subibat facile, sed minus grata ob corporis flexuram diversam erant auditoribus. Gregorovic moritur. Porro post fata Gorscii Sigismundo Gregorowic rectoratus Academiae delatus est, uti seniori in Academia professori, qui ob pestem ad villas academicas commigrans, moritur seniculus, fractam valetudinern ob peregrinationem Romanam habens, tum privationem praepositurae s. Floriani graviter ferens, ad cuius aditionem plurimum litium degustaverat. Vixisset diutius, si in quiete sedisset. Brosciua Rector Karynski Cano- nicus Cracovien sis et Rector. Rectoratus itaque dignitas confertur ab academicis dissipatis ob pestem inter quercus Borovicenses Joanni Broscio, Ganonico Gracoviensi, aeque seniculo, auditu solo carente, visu ac sensu rigoroso satis usum perspicilium non adhibente. Sed praeposituram prius s. Nicolai, post canonicatum Cracoviensem Laurentius Karynski occupavit, iuris professor surdaster, contra consuetudines academicas, quum praepositura s. Nicolai amplius redire ad academica beneficia non permittat. Cui etiam rectoralis potestas addita est, quandoquidem rectum hominem plurimi asseverabant ; erat tamen tenax irarum ac vindietae, gracili quidem voce et corpore mediocri, litteris humanioribus optime tinctus, iurium gnarus, nisi surditas obfuisset altioribus scientiis speculandis. Broscius moritur 5 Novembris. Die 20 Mai. Etiam Broscius die 5 Novembris moritur, fractus aetate et chiragra. Post cuius mortem Ioannes Gynerscius assumitur in Canonicum Cracoviensem, vix in theologia baccalaureus, quum tamen doctoribus iste honor debeatur ex vi legum academicarum. Sed ita conclusum erat, ne Krasnicius, cui merito debebatur, iterum ab Episcopo turbaretur, uti communi vexatore academicorum. Inter haec funera academicorum etiam moritur Bursovicius 1) atque Andreas Lipnicius, orator Tylicianus, magis laboriosus in ea facultate et gloriosus, quam felix, reluctante partim natura, partim ingenii dotibus. Moritur miser etiam pesti obnoxius ad aedes s. Annae, dum die sacro Pentecostes intentus esset concioni, correptus apoplexia. Post mortem eius 1) W «Liber diligentiarum< wyd. Muczkowskiego jedyna wzmianka o niejakim Macieju Bursowicu pod r. 1626, kiedy uzyskał bakalaureat (str. 291). 97 Temberski, Annales. 27

STANISLAI TEMBERSKl latrones domestici pecuniam sustulerunt, unacum rebus melioribus etiam codicilli suppressi ab illis, qui executoriale ius usurpaverant. Reginae liberali- tas erga pesti- lentes. Nec mirum, quod mortis frequens memoria eo anno adferatur, vix enim aliquis pagus erat liber, qui pestilentia non esset infectus, ad cuius saevitiam Serma Regina miserat numerosam summam pro infirmis sustentandis et curandis unacum confessariis ad officium istud invitatis, verum plurimi infecti sunt ob clandestinam rerum alienarum usurpationem, tum ob famiharitates et insolentias, qui plagam divinam quasi desperati contemnebant. Furor iste divinus transiit in multa loca, variorum statuum homines ditiores et pauperiores prosternens magna confusione Polonorum, diversa loca securitatis ergo quaerentium. Fama tristis. Die 1 Iunii. Die 2 Iunii. Tristis interim advolat in Poloniam fama tristibus permixta ob pestilentiam funeribus. Dum enim Martinus Kalinovius cum parte una exercitus transire pacifice destinat ad eampos Bialocerkvenses Gamenecensi obsidioni suecursurus, soluta Timotheus obsidione Gamenecensi ob fortem militum consistentium inibi resistentiam, vagatur cum plurimis agminibus Tartarorum in campis, atque Polonici exercitus subsidia infestare cogitans, parte sibi certa subsidia permittente, nanciscitur occasionem Polonici militis armis infestandi, dolosa semita ad fraudes solitas currens, sacro foedere pacis calcato, violaturus tot iuramenta a grege Gosacorum praestita. Videns Kalinovius cum Przyiemscio, socio fraudes ac insidias parari, ad oppidum Batovum dictum moveri exercitum gressu leni placuit. Sed cum Tartari Nahaienses et Budziacenses observarent acrius metum exercitus Poloni, visum est carragine munire partem exereitus, partem autem certamini opponere acie explicata. Tartarorum millia numero lb erant, Polonorum tantum 6 millia. reliquo exercitu tarde admodum insequente, imperia Ducis contemnente. Primordia certaminis a Polonis feliciter peracta, ad dimidium milliaris hoste repulso, ceterum hosti auxilio accurrente recenti cesserunt tres legiones poenas cessionis sentientes usque ad vesperam durantis proehi. Nocte minus quieta peracta, Dominica videlicet infra octavam Corporis Christi Domini hostis insidiatur caslris atque post meridiem praemissis Tartaris Chmielnicius magna vi adoritur castra, acies explicatas turbans, quarum ductores praecipui impetui hostili subducebant se, nihil ad iussa per amorem Dei flagitantis facientes Ducis, quinimo fugae opportunitatem prae ocuiis habentes, eo se inclinabant, quo facilior evadendi locus daretur. Protestatur coram Deo Kalinovius non se cessurum hosti, non de fuga cogitaturum, modo vellent unanimiter hosti se opponere; pars tamen reluctabatur pugnam, pars, quae fata iubebant suprema parati sustinere. Ast Chmielnicius, cunctationem praesentiens fieri, cum Scythicis auxiliis circumdedit hostium vallo castra Polonorum per media arma exitum sibi quaerentium, hinc Scythis egressum variis in locis observantibus, inde Kosacis tumultuarie ruentibus inter equites et pedites. Frustra Poloni tentabant egressum aut certandi spatium, unicuique enim hostis in oculis proximus erat. Sicque tota pars exercitus Poloni crudelitati hostili subiecta est, Chmielnicio necem singu-

ANNALIS 1652. 211 lorum proclamante. Dum autem in aperto periculo Kalinovius existens equites plurimos videret prae cunctatione sua fusos, ac pedites, qui reducti erant ad fossas a Przyiemscio, currens animat eosdem, ne cederent hosti; hi iussa Ducis Strages Polono rum ad Batovum. exequentes, non prius a defensione sui abstinuerunt, donec alius supra alium moreretur. Desperatis itaque successibus plurimi inter- fecti sunt, plurimi in captivitatem a Tartaris tracti. Dux Kalinovius tactus globis duobus, cum traheretur in capturam trahentes armis frustra re- pellens, stricto ferro percutitur unacum suis sociis ultimorum fatorum. Przy- Soli nefarii: Niezabitovius, Bałabanus, Kalinius, Kosakovius evaserunt. iemscius ad peditum haerens defensionem telis conficitur, aliis plu- rimis trucidatis, illis tantum salvis nefariis hominibus, qui Duci non erant obsequentes, fugam capessentibus. Chmielnicius, videns stra- gem in Polonis factam, Tartaros precibus donisve flagitat, ut sibi captivos redderent; quos cum pretio grandi recuperavit, tyrannico ferro decrevit in conspectu rebellium trucidandos, seminudos, semivivos, vulne- ribus, puncturis in certamine confectos 1). Insultat Chmielnicius occisis. Regi requirenti caedem respondet Chmielnicius. Tali crudelitate peracta Chmielnicius circumferebat ad epulas iam Russicos heroes migravisse in terras alienas, terram autem Kosacicis armis subiectam futuram pacificatam, quum vix aliquot tantum supersint ex primoribus, qui occasu sociorum non audebunt vibrare arma adversus exercitum Zaporoviensium. Consternati alii in exercitu Polono (quorum absentia evenit tanta clades) mittunt ad Regem nuntios enarraturos progressum, cuius non oculati, sed auriti testes erant. Rex per litteras requirit causam a Chmielnicio, cur ita fraudulenter et truculenter processerit cum exercitu Polono, ast ille secundum consuetudinem vulpinam nihil se scivisse ea de re respondet totamque sceleris materiam reiicit in filium suum Timotheum, quem tendentem ad palatinum Valachiae pro nuptiis adeundis cum filia eius irriataverat Polonus. Ceterum instructa erat omni ex parte fraus ad tollendos Polonos assumptis Tartaris pro subsidio, licet numerosus esset Cosacus. Quinimo nefarius latro asseverabat in suo responso non se fuisse praesentem in illo certamine; mentitus autem est contra coelum, qui praesens pretium offerebat Tartaris, ut omnes captivos potestati eius traderent. Pestis saevit in lulio. Inundantio inimica aliis. Dum haec aguntur in Russia, Minor et Maior Polonia pestilentia gravi devastatur, innumeris hominibus peste absumptis, quorum alii ob augustias victus et reclinatorii per silvas et campos vagabundi inedio consumpti cesserunt fatis suis. Cum vero in Deum plerumque poenarum eluendarum modi diversi, pro delictis reiici coeperant mense Iulio, accedebant et aliae calamitates, ab aquis fluviisque inundantibus excitatae, praeter spem omnium eorum, qui securitatis ergo in cam- 1) Tu opuszczamy ustęp, liczący jakie kilkadziesiąt wierszy pisma, a zawierający tylko ogólnikowe biadania nad klęską z pod Batowa, bez znaczenia.

STANISLAI TEMBERSKI Cracoviae Istula expurgat morbi- ficos. pos ac agros ventos vivificos auramque salubrem hausuri cesserant. Imbres enim copiosi in alveolis aquam multiplieaverant, qui fluviolos crescere atque limites egredi adegerant. Quia vero Cracoviensis populus secesserat ad prata et campos salubritatem aeris quaerens ad litora Istulae fluvii, ex improviso intumerat fluvius et in spatio 24 horarum ripas suas supergressus ad conventum Zwerzyniecensem arcisque Cracoviensis radices prosiliens, lum s. Nicolai sacram aedem prodigiosa alluvione contexit, agros et campos acervosque segetum invasit strage non modo frugum et fructuum hortensium ac campestrium plane incomparabili facta, sed etiam hominum peste et morbis affectorum duobus millibus et ultra absorptis, quos fluvius accessu suo violento rapuit unacum exportata in campos supellectili, vietualibus, cistis, vasis diversis per alveum fluminis fluetuantibus. Non alia fuerat obiecta oculis spectantium ex editioribus aedibus imago, quam fractorum navigiorum hostiii assumptu miseranda dissolutio. Rex exercitum reparare conatur. Conventus Varsaviae 4 Augusti. Milites insolescunt, qui fugerant ex castris BatovensiDus, Commissio mili- taris Varcae iu- dicia. Interea Rex conatur reparare exercitum, quantocius rebelii Chmielnicio obicem positurus, ne in viscera Regni pergat. Siquidem nobilitas in Russia, edocta de strage militiae selectioris, fuga sibi consulendum existimavit magno fortunarum suarum dispendio. Quare conventum primorum in decursu septimanarum duarum Varsaviae constituit, in quo decretum, ut miles dissipatus congregetur aliusque de novo augendus conscribatur et disciplina in robore teneatur, ob quam solutam miles insolescebat atque ducibus obedire renuebat talique recalcitratione perdita ad Batovum castra et tot viri praecipui militia clarissimi. At militis insolescentis difficillimum erat naturam invertere moresque pessimos abiicere, magis proclivis ad confoederationem tumultusque domi excitandos, quam ad servitium militare pro debito tractandum. Itaque tumultuarie Varsaviae constiterunt sanguinea merita deducentes, praemia, stipendia, gratitudinem poscentes, obliti nequissimi hominum, quanto Regni malo, quanta ignominia perdiderint praestantis militis robur ad campos infelices Batovenses. Destinatus ad sedandos illos simulque gubernandos Stanislaus Lanckoronski, Russiae Palatinus recens; sed illi viro egregio magis insultabant, quam obtemperabant. Ne vero comitia impedirentur ab ipsorum vanis clamoribus, locus commissionis assignatur Varcae 1), ut in loco illo examinaretur uniuscuiusque servitium, stipendium calcularetur, quandoquidem impetuose admodum in Lesczynium, Regni Thesaurarium 2) apertis clamoribus saeviebant. Felicioris autem eventus gratia vir prudens Regio nomine senatusque assensu adhibetur Stanislaus Witowski, Castellanus Sendo- 1) Warka, miasto w dzis. powiecie grojeckim nad rzeka Pilica o 52 km. od Warszawy odlegJe. 2) Bogusław Leszczyński (Niesiecki: Herb. I, str. 359).

ANNALIS 1652. 213 miriensis, ut ille tali in casu tumultuantis militis a partibus Reipublicae staret. Quare omnium assensu ad talia iudicia datur marschalcatus Vitovio postposito Marsaleus et praoses Wito- vius. Lanckoronio, ut ille praesideret commissioni totumque negotium ab eo propenderet. Invitus suscepit Spartam eam, minime Palatino Russiae aegre ferente, atque iam severitate legum, iam militari- bus saneitis, iam dissimulatione, iam humanitate placidoque alloquio cohibuit illam pullulantem confoederationem militarem atque revocavit ad servitium pu- blicum, cui plurimi iam dicere vale statuerant. Iam vero, ne talis insolentia impunita maneret, constitutione conventus praesentis est cautum in delinquen- tes ac rebelles milites. Mitigatis itaque militibus rursus ad comitiorum terminum In conclavi consilia. rediit Vitovius cum Lanckoronio, qui facta relatione negotii Varcen- sis ad consilia secreta vocati sunt, ad quorum robur firmius sin- guli primores iuramenta adhibebant, ne divulgarentur ea, quae pro salute patriae essent conclusa in conclavi. Itaque terminatis comitiis provisum est patriae pe- 18 Augusti co- mitia terminata. Cosaci comparent Varsaviae. riclitanti. Sub finem comitiorum aderant a Chmielnicio missi Cosaci, Semenus, Romanus et Bogdanus, qui cladis Batovensis enarrabant causam, quod scilicet illi defensive se haberent, cum exercitus Polonus tenderet ad tollenda castra Zaporovensia, tum quod lineam stativorum suorum Poloni transgressi essent. Quare veniam postulabant fidem- que suam promittebant plurimis iuramentis maledictionibus adhibitis. Proceres Caeca clementia Polonorum. dum non viderent modum, quo tam atrox vulnus Reipublicae medicamento leniretur, promissa nebulonum acceptant, donaria et vestes inter eos largiuntur, qui nuper tot praeclarorum virorum etiam indusia abstulerant, dum seminudos ad capitis poenam educerent. Nostri autem legati et nuntii, qui toties directi erant ad Chmielnicium, inhumaniter tractati sunt, deiecti ad carceres, ad tormenta vinculati, alii vero submersi, decollati, uti Zmarzovio 1) factum, qui ante conflictum Zborovensem ex mandato Chmielnicii capite plexus est. Numerus militis. Vectigalia. Vacantia beneficia. Interea designantur millia quinquanginta stipendiarii militis, qui ingressurus erat castra et militiam a die 9 Octobris. Suscipiebant plurimi externi rotmagistri et centuriones litteras ad legendos milites, sed vix aliqui magnis summis acceptis satisfecerunt promissis ob pestem atque exhaustam plebem, in quam contributiones inauditae sexaginta vectigalium sunt statutae magno cum discrimine ciusdem. lam autem vacantes capitaneatus Praemisliensis Lubomirscio, Marsalco Regni 2), Varsaviensis Korycinio, Procancellario novo 3), sunt collali, caeco impelu honorum, qui nonnunquam et fugientes et immeritos sequuntur. Interea ne 1) Moze Smarzewski? Niesiecki wspomina o dwóch Smarzewskich, jako czynnych w czasie wojen kozackich; ale jeden z nich Jędrzej miał zginąć pod Beresteczkiem, drugi, Jan, pod Batohem (Herb., VIII, str. 417). 2) Jerzemu Lubomirskiemu. 3) Stefanowi Korycińskiemu.

STANISLAI TEMBEESKl Iudicia Lublini seu commissio militaris. Tartarorum le- gati non vacui redeunt. confoederatio militum privatis sermonibns facili de causa concitaretur, militaris commissio statuta in conventu Varsaviensi, ut Lublini fieret iudicium de militibus illis, qui ad Pilavecenses campos magis fugae, quam proelio attendebant, tum qui Zbarazensi obsidioni atque Zborovensi certamini interfuerunt, ut unusquisque stipendium suum tollat, expunctis his, qui non promeruerant eiusmodi praemia. Adfuit huic commissioni Lesczynius 1), Thesaurarius Regni, Lanckoronscius 2) et iterato Vitovius 3), Castellanus Sendomiriensis, qui gravitate, prudentia, dissimulatione plurimos sibi devicerat et obsequio obstrinxerat, poena enim capitis merito castigandi erant et Pilavecensis fugae et Batoviensis cladis autores. Aderant etiam et Tartari cum excusatione hostilitatis, quam toties commiserant, tum cum testificatione amicitiae, si ea indigerent Poloni. Creduiitas effecerat, ut et isti humaniter tractarentur atque opimis muneribus afficerentur magnacum admiratione eorum, qui sciunt, quanti constet amicitia talis, quae cum esset pluries declarata, etiam pluries violata est Ceterum ista commissio non ad palatum fuit militibus, cum iuramentis aut testimonio aperto evadendum erat plurimis, si militiae munus recte obivissent, nec ne. Lesczyuii heroicum factum. Moritur interea [Andreas] Lesczynius 4), Derpensis Palatinus, cuius filium ad tutelam Thesaurarius Regni acceperat, qui id tantum tota vita sua, uti tutor, fecit admirandum factum peneque heroicum, quod ecclesiam Baranovensem, calvinistico exercitio subiectam annis triginta et octo, restituerit catholicae religioni, multis cadaveribus haereticorum reiectis, quam restitutionem oscitanter admodum Episcopus Cracoviensis 5) curaverat, quotannis in recompensam decimarum recipiens quotam pecuniae, ne calvinistae moverentur ex illo loco. Sed restitutio fundi non est facta silvis, agris, pratis, piscinis, tabernis domino reservatis, ecclesiae autem cuiusque parocho summa pecuniaria exigua assignata magno cum detrimento ecclesiae. Kex valetudinarius liberalis. Alii capitaneatus collati sunt, ut Lanckoronio 6) Crasnostavensis, domino Ioanni Sapiehae notariatus campi exercitus, campestris clava Palatino Podlachiae Potoccio 7) a Rege valetudinario, qui ob diversa negotia magno aestu durante tractata laeserat suam valetudinem. Iam vero curatores morborum alienorum, utpote medici, chirurgi, pharmacopolae diversis morbis vexati sunt unacum plurimis aulicorum Regiorum, qua de causa plurimi Varsavia digressi, ad pagos et villas sanitatis curandae gratia cesserant. 1) Bogusław Leszczyński. 2) Stanisław L. 3) Stanisław W. 4) Imię, na które miejsce zostawione w rękopisie, wpisane wedle wskazówki Niesie­ ckiego (Herbarz, VI, str. 75—6). 5) Piotr Gębicki. 6) Stanisławowi L., wojewodzie ruskiemu. 7) Stanisławowi Potockiemu (Niesiecki: Herb. I, str. 369),

ANNALIS 1652. 215 Ut autem non vanus color esset Timothei connubia poscentis cum filia palatini Valachiae, quod Radivilus 1) moleste tulit, habens filiam maiorem natu eiusdem palatini pro consorte, rem, uti gesta est, accipe 2): Omen minus faustum. Ea itaque est series nuptiarum filii Chmielnicii cum Rosanda filia palatini Valachiae Iassiis celebratarum, cuius felicitatem sequentes paginae enarrabunt. Nihilominus aura ipsa unius septimanae admodum frigida protendebat frigidam coniunctionem Valachiae palatini cum Chmielnicio, quandoquidem a die 25 Augusti usque ad diem 2. Septembris venti, turbines impetuosissimi, imbres vehementes, nebulae atrae sunt visae magno incommodo eorum, qui messi attendebant, voxque erat communis Cacudaemones laetitiam excitavisse in aere, sagarum praestigiis commotos. Tandem divulgata fama tum temporis fuisse Timothei filii Chmielnicii nuptias. Waierus filiam Radivili duxit in uxorem. Publicum aerarium sorbetur. Tmprudens pecuniae extraditio. Radivilus 1) autem, Dux campestris Magni Ducatus Lithuaniae, acris calvinista, indignatione eommotus futurae cum Chmielnicio consanguinitatis eo, quod filiam maiorem natu palatini Valachiae haberet uxorem, sororem Rosandae, Timotbei uxoris, Palatino Malboriensi Waiero 3) filiam suam primi matrimonii ex Potocka matre genitam in consortium matrimoniale tradit, idque propter rnaius robur bellicum retinendum, aut contra hostes patriae rebelles Gosacos, aut catholicos Romani ritus, quos ille peius cane et angue detestatus ubique. Iam autem Rex otiari non permittit curiales suos mense Septembri, sed litteris ad milites conscribendos exhibitis, pecunia in terris collecta per succollectores provinciales distribuitur magno dispendio Reipublicae. Nam quidam Franciscus Gorski, succollector Radomensis terrae, ad litterarum regiarum conspectum cuidam Fabio Ottoni Kieszenig, externo homini, in tribunali Radomiae celebrato numeravit summam quadraginta quinque millium pro mille et ducentis peditibus sclopetariis legendis, sed tam grandis summa insufficiens erat ad rotmagistrorum ineptias, qui specie tenus conscribebant militem, malo eventu exhaurientes Rempublicam, ne haberet nervum belli. His enirn externorum artibus in aliis terris ac palatinatibus vectigalia distracta et contributiones, ipso Deo vindicante peste atroci homines farinae similis. Multi externorum coilectis summis magnis aufugerunt, insultantes genti Polonae, quod absque examine personarum vagabundarum tribuantur illis litterae publicae ad milites legendos, sed illi collectis nummis aliorsum discesserunt, crimen tale nullo animadvertente. Lubienscius moritur. Ad finem Septembris moritur Matthias Lubienscius, Archiepiscopus Gnesnensis, seniculus, qui ante mortem Gnesnae erexerat 1) Janusz ks. Radziwiłł, hetman pol. lit. 2) Tu następuje szczegółowy opis wesela T. Chmielnickiego z Domną Rozandą, który jest dosłownym przekładem opisu polskiego, podanego przez Szajnochę. w znanym szkicu pod tym tytułem, Szkice t. III. 3) Jakóbowi Weyherowi.

STANISLAI TEMBERSKl capellam sibi suisque posteris, magno sumptu restaurans ecclesiam, quae conflagraverat archiepiscopatum regente [...?] 1), quanquam illam tecto aereo vestiverat Laurentius Gembicki, Archiepiscopus Gnesnensis, turresque iam tegendas instruxerat, nisi mors piam intentionem impedivisset. Is matrem suam cum Episcopo Plocensi fratre suo aliisque fratribus ac sororibus monialibus decrepita senectute e vivis sublatam eidem capellae intulerat, pietate filiorum ad sepulchrum delatam. Succedit Lesczynius in archiepiscopatum, Korycinius in cancellariatum Quare ad vacantem archiepiscopatum successit Lesczynius 2), Culmensis Episcopus, Cancellarius Regni, cancellariatu ad fortunam Stephani Korycinii, Procancellarii nuperrimi, devoluto. Porro episcopatus Culmensis collatus est loanni Gembicio, Secretario Regni Maiori, iam vero secretariatus officium Stephano Wydzga, abbati Sieciechoviensi. Simonia grandis circa procancel- lariatum. Procancellariatum vacantem ambiebant plurimi, inter quos erat Wielopolscius 3), Capitaneus Biecensis, qui summam centum triginta millium polonic. offerebat adeundi gratia officii huius, et quia saecularis erat, sacerdotium subiturum se promittebat, turno suadente, ut clericus succederet in procancellariatum, quum cancellarius esset saecularis. Observatur enim ea lex, ut unus saecularis, alter spiritualis talibus officiis praeficerentur. Etiam Wydzga 4), abbas Sieciechoviensis, ad istud munus vocabatur per Reginae emissarios, si vellet offerre mediam summam, quam Wielopolscius offerebat, at ille carere se tali summa respondit emptionemque tam laboriosi muneris conscientiosam esse homini spirituali. Trzebicki Procancellarius. Sed [Andreas] Trzebiccius, nepos ex sorore Matthiae Lubienscii demortui, summa pecuniaria post fata Archiepiscopi gaudens, decem millia aureorum Reginae obtulit atque ad procancellariatum Regni evectus est, merita ad aulam habens, dum Cancellario Ossolinio vivente regentis munere fungeretur in cancellaria. Rectus vir et spiritualis, pronus tamen ad iram et tenax iniuriarum, corpore gracili et quasi phtysi subiecto, litteris competenter excultus atque ad varia legationis officia tractanda aptus. Radzieiovius Korycinio gra- tulatur. Tali permutatione honorum inaudita Radzieiovius exul misit litteras ad Cancellarium Regni sub tali forma: Illustrissime Domine amice obsolentissime. Felix sed velox fatum refulsit in persona Vrae Dnis absque ullo labore et studio hominum; si id benignitate sua fortuna fieri iubet et quidem ad tempus breve exiguum solatium habebit, si ad tempus diuturnum, utinam feliciter. Non talis progressus erat cupiendus in opprobrium mei et in ruinam legum patriarum, dum absolute ex manu Regia of- 1) W rękopisie luka niewypełniona. 2) Jędrzej Leszczynski. 3) Jan Wielopolski (Michałowski: Księga pamiętn., str. 854). 4) Stefan Wydźga (Por. przedmowę Wójcickiego do Pamiętnika Wydźgi, str. 15 — 16).

ANNALIS 1652. 217 ficium meum ereptum acceptatum est nulia resignatione mea antecedente. Sic haec poena unica tantum valet, quid dicendum de legibus, quae violatae sunt iamque ulterius violabuntur vigente tali distributione honorum. Plus placet accipere, quod alteri ereptum, quam reddere illi, cui inique acceptum. A constitutione Regni Poloniae nemini praeiudicium simile factum. Si Vra Dtio bono iure aprehendit officium, sint laudes competentes; si malo iure, sint vitiosa vituperia. Utut est, parco utrique et exitum gratulor Vrae Dni, nullam excitans occasionem ad alterationem tam mei, quam Vrae Dnis. Fruatur felix meoque periculo caveat pro legibus stare, alias exterminium futurum in principis gratia. Me interim amico aurarum favori curialium commendo. Stetini, die 24 Octobris 1652. — Sed Gancellarius non dignatus respondere. Rex eonvoeat nobilitatem- Quia vero timendum erat Polonis, ne post nuptias Timothei in Valachia celebratas rebelles Cosaci infestare niterentur Regnum, providendum censuit Rex publicis ac universalibus litteris nobilitatem ad bellum parandum convocari sub tali serie litterarum: Ioannes Gasimirus, Dei gratia Rex Poloniae etc. etc. Quandoquidem Deus solus et unus moderator omnium dominiorum pro delictis nostris hucusque implacatus ex incomprehensibilibus fatis punivit istis temporibus afflictam patriam nostram, periuro Chmielnicio legioncs Cosacicas cum agminibus Tartarorum coniungente atque magna potentia armato castra nostra invadente in campis Batovensibus eaque funditus evertente, non inhibens malevolentiam permisit nostrum exercitum caedi ac prosterni, ea propter in aperta calamitate Regni metuentes, ne hostis malevolus in viscera Regni progrediatur libere atque debacchetur, quum vix aliqua pars exercitus manens sit impar viribus impetui Cosacorum ac Tartarorum, qui consueta celeritate reliquias Reipublicae scrutari armis offensivis possunt, providendum censuimus Fidelitates Vras tempestive admoneri simulque convocari istis litteris nostris ad communem defensionem patriae, ut extremum periculum patriae una nobiscum cum Dei auxilio avertatur Fidtum Vrum celeri accursu atque expeditione condigna. Quam ob rem iteratis vicibus per amorem patriae et haec universa, quae in se charissima complectitur, expostulamus a Vris Fidbus, ut postpositis disquisitionibus solennitatum adhibendarum omissarum interea ad expeditionem nobilitatis publicam spectantium, pectora sua una nobiscum offerre velitis ad eum locum, qui aptus videbitur hostili potentiae exarmandae. Quae litterae ut celerius perveniant ad notitiam Fidtum Vrum, volumus eas affigi, publicari in capitaneatibus, in castris arcium ac castellorum, in civitatibus oppidisque, etiam in eccleshs sine mora et procrastinatione, aliter non facturi propter gratiam nostram poenasque in legibus descriptas. D. Varsaviae 21 Septembris A. D 1652 R. N. quinto. Quiescunt Cosaci. Ceterum Gosaci nobilitatem praeparari ad bellum audientes, quieverunt intra suos angulos magnis spoliis ad specus suas delatis, tempore commodiore suas artes ac fraudes educturi, quandoquidem et inter Tartarorum agmina pestis grassabatur interea morbique diversi in gregibus Gosacicae plebis reperiebantur. Temberski, Annales. 28

STANlSLAl TEMBERSKI Domestica quies violatur. Innatum Hadivi- lis pugnare cum Deo. Verumenimvero quieti et securitati publicae non bene providetur a civibus Poloniae et M. D. Lithuaniae, caedes enim et latrocinia facta sunt ab iis, qui recenter nomina inscribebant militiae, nulla observatione legum et poenarum. Iam autem Boguslaus Radivilus, Ianuszii frater, calvinus aeque cleri contemptor ac osor, Ganonicum Luceoriensem Uszynium nocturno tempore invasit ad arcemque quaesivit, vulneribus aliquot eidem impressis in propria eius parochia, ob iura certa ac lites motas occasione violentiarum ecclesiae factarum, tum decimarum non extraditarum. Gui causae non favebat Episcopus Luceoriensis, Gembicius protunc Andreas, Uszynio infensus, magis calvino Boguslao favens. Enormitatem sceleris ex causae processu intelliges facile, tum ex capitulorum mutua protestatione, quatn ex parte cleri convulsi Varsaviae coram Rege fecerunt, atque iniuriam illatam poenis luendam postularunt, etiam legato factum Boguslai abominante atque ad Regem interloquente, ut autores invasionis et convulnerationis unacum principali punirentur. Ast Radivilorum nefariorum scelera decade prima demiraberis, qui Vilnae cum suis ministris inaudita perpetrarunt atque iam canes cruci affixerunt in opprobrium crucifixi Domini, iam in imagines apud moniales telis confosserant, iam in Samogitia cruces in campis pias eiecerunt, alias vero igni combusserant, Ianuszio Radivilo mandante atque patre suo Ghristophoro, Palatino Vilnensi, Supremo Praefecto protunc militiae Magni Ducatus Lithuaniae, facta enormia promovente 1). 1) Resztę rocznika r. 1652 zapełnia w rękopisie (na str. 285 — 291) przegląd współ-czesnych wydarzeń zagranicznych , który jako pobieżny i nic ważnego nie przynoszący pomijamy, podobnie jak i dosyć rozwlekły wywód o prognostykach, zamykający tenże rocznik. 

ANNALIS ANNI 1653. Facies Regni minus laeta. Miles insolescit. Die 8 Ianuarii, parituri erant milites. Moschi occupant Kiioviam. Miles refugit incommoda. Primordia anni istius vix laeta Poloni cives habuere ob diversa incommoda, quae anno praeterito tam a Cosacis, quam a domestica militia recenter conscripta sunt perpetrata. Parentes enim fiiios caesos ad Batohum requirebant, uxores maritos, amici amicos, propinqui propinquos, milites regnum, omnibus rebus ad maestitiam non ad laetitiam trahentibus homines conditionum diversarum. Porro Rex pertaesus domesticarum molestiarum morabatur in Lithuania seditionem Lithuanici exercitus exorientem ob Radivili potentiam mitigaturus sua praesentia. At illi aeque praesentem ac absentem metuebant Regem, licentia unumquemque ad insolescentem audaciam libertatemque detestandam pertrahente. Miles vero tam agrarius, quam stipendiarius noviter conscriptus, ne primis quidem labris degustatis castris aut salutatis, ut aiunt, per villas ac oppida non tantum Regia, sed etiam ecclesiastica et, quod mirandum est, per pagos nobilium grassatur ac debacchatur, magnas in plebe excitans minas ac oppressiones, legibus divinis et humanis abiectis. Et licet loca plurima peste infecta essent, possessoribus carentia, tamen scelerata iuventus et relictam suppellectilem inopum hominum cribritabat eamque auferens pro levi pretio aliis vicinis divendebat et ebrietati dedita seminuda abiecto pudore obambulabat coemeteria, vicos, probrosa exercens facinora, choreas, stupra addens, vindictae Divinae oblita. Rex itaque, relationibus plurirais edoctus de tanta insolentia militura, revocat eos mandatis suis ad castra in campis Kovelensibus 1) locanda; ast vix aliqui paruere iussis regalibus fama interea provolante de Moschis foederatam societatem cum Kosacis habentibus contra Polonos tendendi. Vani erant isti rumores apud quosdam ob hiemis asperitatem, sed Moschi assueti frigoribus cum aliquot millibus perveniunt ad Chmielnicium atque illius suasu inducti occupant Kiioviam eamque muniunt, sedem belli ad campos et loca illa quaesituri. Miles, multis viribus accersitus, contempsit iussa curiae Regiae, atque circa propinas occupatus varia deliramenta opposuit, non cum coelo ac gelu, sed cum hoste tempore esse pugnandum. Quare visum est Regi Ordines Regni excitare litteris, ut conventum facturi pro- 1) Kowel, miasto powiatowe w dzis. gub, wołyńskiej nad rzeka Turyą.

STANISLAI TEMBERSKl Comitia edicit Eex ob pestem in Brzescie Li- thuanico. videant securitati patriae, comitiorum locum assignans in Lithuanico Brzescie nuncupato, inde ad bellum progressurus. Verum imperata Regis frigide sunt tractata et interpretata, vix consentientibus terris, ut in Martio provinciales conventus haberentur, ad rnedium Quadragesimae conventu generali Regni reiecto, aliis locum ineptum ad comitia Regni accusantibus, quum alius ob pestem magis aptus inveniri non possit1). Zytkiewic amovetur ab aula. Tnterea Zytkiewic, Regni Instigator, insimulatus factionum contra Regem, ab aula amovetur, Marsalco Curiae Opalinio 2) poenam capitis minitante. Iile exemplo Radzieiovii quaeritat remedia reconciliandi Regis, atque per palatinatus varios divagans, opem et auxilium petit, ut ad imminentia comitia restitueretur in integrum innocentia eius. Sed iam destinati erant curiales ad intercipiendum ipsum, qui Istulam transiens non admodum firma glacie perviam, ex rheda sua fugit eamque relinquens beneficio equi ex insidiis sibi apparatis iam salvus evasit elusis persecutoribus suis. Tandem inter amicos haerens indemnitatem suam tentavit modis variis, quod et effecit, ad comitiola inslantiis ordinum impetratis ad Regem. Thesaurarins Regni inculpatur ob monetam iu- versam. Anctio monetae domesticae. Porro in Regni Thesaurarium 3) ad diversa acta castrorum publicae deponuntur quaerelae, quod ille superiore anno inconsulta Republica monetam Regni evertit, auctione et diminutione demiranda magno detrimento civium eorumque, qui summas aut reddere aut accipere pro statis anni temporibus consueverunt, etiam derelictis forensibus adacti ad solvendum. Sed Lesczynius sermones varios de se contemnebat et quod illi videbatur quaestuosius, operabatur. Qualis autem auctio fuerit in moneta, excipe, florenorum Polonicorum gnarus atque grossorum valorem sciens: Olim aureus aestimabatur sex florenis, nunc florenis 7 aestimatus. Imperialis aestimabatur tribus florenis, nunc fl. 3 et grossis 15. Ferto Gedanensis olim val. gross. 20, nunc gross. 24 aestimatus. Ferto Brandeburgensis erat val. gr. 18, nunc gr. 21. Senarius grossus continebat gr. 6, nunc gr. 7. Ternarius grossus valebat gross. 3, nunc gr. 3y2. Binarius grossus valebat gross. 2, nunc gr. 2 s. 1. 1) W rękopisie, u dołu stronnicy, wpisany został przez Temberskiego luźnie następu­jący ustęp: »25 Februarii. Illmus Episcopus Cracoviensis [Petrus Gębicki] expostulavit ab academicis fieri revocationem plenipotentiae cuiusdam Romam directae in personam Lepiccii et Raccii, qui urgente peste in Italiam abiverant doctoratum sumpturi. Cursus Obłomkovianus acceptalur, lectores eius Admodum Revdi Speronius et Wieczorkovius; alteratis horis legendus. Summa apud Tarnovium Michaelem, Castellanum Woinicensem, collata millium [brak cyfry] bonis Palatinatus Sendomiriensis inscripta. 2) Łukasz Opaliński (Niesiecki: Herbarz I, str. 363). 3) Bogusław Leszczyński (Niesiecki: Herbarz I, str. 359).

ANNALIS 1653. 221 Grossus valebat solidos tres, nunc solidos 3 et ternarium 1. Diminutio externae monetae. Diminutionis vero artem, quam Thesaurarius ad ablegandam monetam externam publicaverat, maxime ex Silesia et Bohemia advenientem, talem intellige; Valachicus talerus valebat olim gr. 80, nunc diminutus ad gr. 66. Electoralis talerus valebat olim gr. 60, nunc diminutus ad gr 39. Triplex grossus Bohemicus valebat gr. 3, nunc diminutus ad gr. 2 sol. 1. Gruciferus Silesicus valebat gr. 1, nunc diminutus ad sol. 1. Quarta pars Bohemici valebat sol. 2 ter. med., nunc valuit sol. 1. Tali igitur invento proscribere ex Regno intendebat externam monetam Thesaurarius, sed irrito conatu, nam ditescebat ille per pecuniae valorem auctum, dum militibus stipendia solvebat iuxta auctionem, a populo vero vectigalia contribuente pecuniam diminutam accipiebat. Atque sic pauperes decipiebat et milites pariter atque eos, quibus aerarium publicum solvebat debita, suos autem proventus in immensum augebat, post aliquot septimanas pecunia ad suum valorem iterum redeunte. Jnventum soli Thesaurario bonum, aliis nocivum. lnnixus tali arti ad officinas nummarias deferebatur externa moneta, uti proscripta, ab illis, qui detrimentum maius fieri metuebant. Ille vero novam monetam ex auro et argento solido, quantilate minorem, qualitate parem mandavit cudi atque permutari, sed vix qualitas bona permansit uno mense, altero autem adulterina prodiit moneta, atque sic bonam Iudaei liquarunt, malam vero usibus humanis exposuerunt. Figura Regis erat in aureis imperialibus, fertonibus, senariis absque corona, sed laurea redimita, quod plurimis fuit miraculo ipsique Imperatori ridiculum, cum neque domestico hoste superato laurea vix poterat a Rege usurpari. Minor autem moneta ex aere fuso erat cusa, cum litteris talibus seu Ioannes Gasimirus, persimilis solidis Venetianis, quorum cumulus magnus datur pro uno aureo. Fastidivit plebs talem monetam atque bractariis exponebat ad reparanda vasa aerea aliaque utensilia. Neque ista novitas permansit diu, tota mole fraudum in Thesaurarium retusa. Ast ille, uti vir cordatus et animosus, quanquam corpore parvo, sustinuit opprobria publica et privata forti pectore, restitutionem damnorum, quae obVenerant, movens ac vertens in cachinnos. Quidquid autem ad acta castrensia ubilibet insertum est, ne aliqua difficultas inde emergere queat, manifestationes ad alia acta detulit, quod nihil sit factum in detrimentum Reipublicae, cuius aerarium promovere, non diminuere habebat in animo. Ultimis diebus Februarii Koniecpolius, Regni Vexillifer 1), cum militibus magis ad potandum quam pugnandum valentibus, quatuordecem personis assumptis ad bibendum alacrius, octuaginta ollas petrosimeni vini epotavit, 1) Aleksander Koniecpolski (Michałowski: Księga pamięt., str. 410).

STANISLAI TEMBERSKI atque medio milliari ex hilarite duxit choreas, ad quendam nobilem sibi familiarem tendens cum suis sociis. Postea gravi morbo compensavit suam insolentiam, vix non mortuus. Comitiola 6, 7, 8 Martii. Brestiae Lithuanicae comitia 25 Martii inchoata. Insiuuat Cancellarius tractanda. Dum autem comitiola provincialia post festum s. Gasimiri in palatinatibus suis celebrantur, varii sermones fuere in Thesaurarium ex parte monetae mutatae modo inaudito, varii in eos, qui autores sunt erantque alii iam mortui rebellionis Cosacicae, quae in tantum crevit, ut modi desint compescendae plebis variis armorum societatibus firmatae. Imminente vero festo sacro Annuntiationis B. M. V. Brestiam proceres tendunt conventum Regni habituri, quem inchoarunt die Veneris magna cunctatione in omnibus obrepente. Propositio facta nomine Regis per Cancellarium Regni Korycinium l), cur eo in loco fiat conventus, praevenientem et causam in pestem reiicientem. Tamen nolle Principem deesse in his vitae periculis patriae affiictae declaravit, quinimo velle eam omnibus viribus adiuvare; iuvaminis propositi modi, velox in bellum progressio cum milite conscripto atque nobilitatis publica commotio, cui Regem adhaesurum promissum; coniunctionein a Chmielnicio factam cum Valachiae palatino et Moldaviae ob nuptias Iassiis celebratas, iam fabula protrita est, ut cum Moscho, qui Graecos ritus simulque schisma tuetur, graviorem et potentiorum futuram deductum. Tartaros etiam esse in bivio, ad quamne partem inclinare velint arma, adiectum. Eapropter salubri eoque compendioso consilio est opus, ad quod capiendum Rex istud tempus cum periculo suae valetudinis consecratum esse vult, Deo factis votis, ut ille media subministret ad pacificandam patriam undique periculis et hostilitatibus circumdatam. Facta tali insinuatione rerum tractandarum per Cancellarium nuntii terrestres ad dexterae osculum admissi, declarantes se per marsalcum omnia remedia quaesituros, quibus salvari posset Respublica; pauci admodum fuerunt senatores et nuntii rari ob pestis suspitionem viarumque inopinam pessundationem ob nivium resolutionem repentinam. Vix alii sub finem comitiorum advenerant, quae protrahi ac produci non erat possibile ob impendentia ab hoste pericula. 29 Martii: Votum Episcopi Vilnen- sis. Nulla spes in milite. Georgius Tyskiewic, Vilnensis Episcopus, uti primas Lithuanicus; gratulatus est Regi valetudinem, gratam sibi esse sollicitudinem de patria afflieta sublevanda exprimens, sed quo eventu, dubium sane, in solo Deo spem ponendam esse, non in milite, qui dissolute vivens iam superat delictis paganos; adduxit hic insolentiam exercitus Lithuanici, quod praefectorum suorum dissimulatione ad tantam audaciam, quinimo impietatem sit praecipitatus, ut etiam sacrum tempus Quadragesimae ab eo violetur, licet non sit in castris aut angustiis et penuria victus, quae utraque excusare ipsum possent. A tali igitur milite speranda ) Stefan Korycinski.

ANNALIS 1653 223 Eegi errorem obtrudit. Repetitio stupenda. Divinatio metuenda praesidia, defensio patriae, religionis; decipiemur omnino. Nec iniuria! Maiestatis enim Vrae iste est error, cum talibus praefecturae et regimina exercitus committuntur, qui per naturam contra patriam et contra religionem coniurarunt, seditiones, -factiones, diffidentias, odia, simultates miris modis concinnentes, ne fructum consiliorum nostrorum, contributionum et vectigalium collectorum ad optatum finem deducamus, Longiora et secretiora hostes religionis nostrae, in qua nati et educati sumus, in eaque mori exoptamus, conventicula celebrant, quo fme, quibus intentionibus ? Divinator non sum, sed divinare unicuique sacerdoti fas est, qui divina officia tractat. Ad interitum Regni! Ad interitum Regni, quod interire quis prohibebit, si cultus divinus, si religio Romana armis hostilibus iam est exposita. Iam schismatici unita vi Romanos ritus meditantur tollere ac proscribere; iam Moschus in nostris terris sedem belli quaerit, iam foedus perpetuum instante Ghmielnicio rupit; iam Tartarus cum suis agminibus in partem schismatis donariis, pecunia grandi, promissis magnis flectitur; iam status Suecicus principis sui nescitur qua lege nuper electi fortunam probare connititur non cum Austriacis, non cum Germanis, sed nobiscum, etiam foederis tempus praescriptum abiecturus. Et quod detestandum multisque mortibus expiandum foret, iam a nostris membris et Moschi et Sueci invitati per litteras, per secretos oratores sunt, ut in lucido piscari liberius queant in sinu patriae nostrae carissimae. Verumenimvero quae facta sunt in secreto, clam abstruso pectore brevi fient, palam brevi publicabuntur, sed nostro damno maiore. Tempestive erat obex ponendus et exemplo Sermi Sigismundi III, patris Mtis Vrae prudentissimi et gloriosissimi, honoribus Regni non erant efferenda ad istam audaciam talia membra, quae putrida sunt, inimica sanioribus consiliis semper, inimica Maiestati Regiae, inimica senatui, inimica equestri ordini, tantummodo ad paucos cupientia regimen Reipublicae deferre Anglicano more. Horum artes, consilia, schedas ego ipse palpavi, Maiestatem Divinam indignus exorans, ne his artibus aut fraudibus haereditas Iesu Ghristi illaqueata obruatur ac funditus tollatur. Talibus autem factionibus mederi et difficillimum et serum eonsilium. Ductoribus nobis opus est. Et ego indignus et senio confectus comitabor, sequar, vires quales quales opponam, modo Ghristi haereditas maneat illaesa. Effundam ecclesiastica vasa ad nervum belli procurandum, dummodo debito fine fiat, progrediatur militia. Iam enim in limine fata, iam omnibus nobis iunctim et cumulatim eundum est, etiam clero ad belli ignes extinguendos convocato. Alia enim media si afferentur, aut tarda, aut vana, aut sine benedictione divina ponderabuntur. Et leo occurret in via. Perplacet mihi summopere cura et vigiiantia Mtis Vrae, ut intentiones hostiles pervertantur, sed Mtis Vrae nihil valebit zelus, si a nobis omnibus non concurretur. Miles iam conscriptus, totusne ac integer, valde dubito, educendus tamen est sine procrastinatione, ne languescat otio, tepescat insolentia aediculas pauperum lacerando. Nobilitas omnino commovenda tempestive, ut debite instructa genere armorum opponat se hosti. Principes vicini invitentur ad societatem eaque fiant, quae

STANISLAI TEMBERSRI fieri in aperto periculo omnino est necesse. Ego cum tota mea curia, exigua licet, imo cum tota stirpe gentis meae sequar vestigia ac mandata Mtis Vrae Deumque supplex exorabo, ut Mtis Vrae incolumitatem largiatur in plurimos annos fortemque dexteram obarmet ad exarmandos hostes Regni huius catholici. Commovit Regem atque senatores talis sermo patheticus, iamque plurimi secretas factiones promulgari flagitabant privatim ab Episcopo; ille pro candore suo enarravit omnia, quae ad discrimen patriae sunt attentata, personis in pectoris conclavi observatis ac occlusis. Sed haeretici eorumque fautores fabulas esse dictas ab Episcopo asseverabant sine fundamento et sine documentis vo tumque Episcopi oblique habebant, uti solent veritatis osores. 3i Martii: Votum Castellani Sendomiriensis Adveniente ad sessionem Rege Cancellarius 1) postulatum Regium intulit, ut memores sint Ordines Regni comitiorum tempus ad decursum duarum septimanarum esse determinatum, quare suadet Princeps, ut votis compendiosis expediant negotium atque privata omnia in aliud tempus commodius reservent, solam patriae defensionem sine cunctatione provisuri. Eapropter Stanislaus Witowski, Castellanus Sendomiriensis, comparata sibi audientia tale votum prolocutus. Terruit nos et animavit simul, Serme Rex, in ecclesia et Republica nostra dignissimi senatoris votum nuperrime prolatum in hac corona conventus Regni; terruit, cum intestinorum malorum bellorumque diuturnorum e corpore ac gremio nostrum insusurravit excitatores clandestinos, qui peractam esse cupiunt Rempublicarn nostram inauditis factionibus et consiliis suis ad externas gentes invitandas promulgatis; quibus si Anglicanum regimen cordi est, egrediantur, et quidem tempestive, ad Anglos, si stalus Suecicus perplacet, onerent fortunis suis naves, nullum habituri nobiscum commereium. Fro tlde enim orthodoxa, pro regum Maiestate nil nobis restat et praestat, nisi mori. Non cives ego, sed viperas tales excitatores fraudum, proditionis, seditionum nominaverim, qui viscera patriae lacerantes et excedentes indigni sunt, ut in visceribus Regni tolerentur securumque soli angulum habeant. Si securim Anglicanam sequuntur, gladio Polonico, uti factum est olim in campis Glinianensibus, iudicio omnium bonorum secernantur a corpore Reipublicae talia invida Deo et hominibus membra; si fraudes et invasiones tot regnorum ad palatum Suecicae sunt, non desunt arbores infestae, quibus proditores publicae scenae exponere piaculum non erit. Sed ego de iuratis civibus patriae nostrae optime sentio, quin si periuri reperiantur, igne essent expurgandi. Ita enim operosa futura est nostrorum pectorum obiectio, si hostibus et proditoribus permiscebimur, neque optati prodibunt eventus in medio nostrum dolosis hominibus technas et fraudes molientibus. Quare fiat secretior de eiusmodi inquisitio proditoribus secretisque poenis tollantur e medio. Animavit autem nos Rmus Episcopus Vilnensis, dum zelo pa- 1) Stefan Korycinski. 2) Stanisiawa Witowskiego.

ANNALIS 1653 225 1453, 29 die Maii. triae, zelo religionis, zelo Maiestatis Regiae sequi vestigia Mtis Vrae etiam ad castra, quanquam senio confectus, non detrectat, dum etiam dotem ecclesiasticam offerre non reeusat, in tam aperto discrimine non recusat patriae vacillantis. Profecto si tempestive Bizantio vasis ecclesiasticis ac domesticis fuisset provisum, non irruisset potenter barbara gens neque occupavisset tam nobilem provinciam, in qua sedem firmarunt Turcici imperatores. Sed serum post factum consilium; etiam in portis vasa confracta obtulit in extremo periculo civis hosti violenter ingredienti. Utinam ex voto Rmi Vilnensis universi pendeamus atque id, quod in aedibus nostris habemus superfiuum, conferamus pro belli nervo, sed suis modis dispensando. Maior enim summo ex archivo dum egreditur, minor et compendiosor miles ad castra progreditur. Quid obstet, quid impediat, penitus ignoro. Ego milites Reipublicae tot produco in aream belli, quot producere teneor ac obligor in conscientia. Defraudare autem patriam exhaustis tot summis, parricidale est crimen. Libenter ego videbo eum ordinem, ut etiam superflua vasa ecclesiastica Reipublicae integritati et conservationi offerantur. Etenim ille magnus orator in sua oratione ad Urbanum VIII non temere expressit pietatem Polonorum praedicans: Videres, Pater Beatissime, in templis Regni nostri effusam gentis liberalitatem, parietes argento oneratos, sacra vasa gemmis fulgentia, pias imagines auro nitentes, altaria fuso argento erecta. Ista enim cultus Divini promoti a maioribus nostris viva sunt indicia; sed non esset impium facinus, si pro conservando cultu Divino in tanto discrimine patriae superflua vasa in nummos converterentur, quorum ob bella, ob pestem tanta penuria est, ut officiales aerarii corradendi et congregandi non habeant media alia, nisi extrema, populum exhaustum ad perniciem ultimam deducendi. Ego de meis fortunis cedam libenter amore patriae, amore cuitus Divini in patria mea conservandi. Si patria, quod Deus misericors avertat, peribit, et cultus divinus illaesus non perennabit. Ne vero ad talia media adigamur, quae tamen nec sunt reiicienda, salvis aliorum sententiis, miles et paratus et parandus ad certum locum educatur statim post solemnia festa Paschalia, agrarius in subsidium evidentius ex palatinatibus moveatur, tandem ob potentiam hosticam ingruentem nobilitas sit in suis terris congregata quasi ad bellum processura, quae facile movebitur ad Regia mandata atque tempestive arcebit hostem procedentem. Indubium eventum negotii bene tractati habebimus, quandoquidem Sermus Rex eidem bello adfuturum se declarat. Porro Rmus clerus pro nobis oret, nos pro ipso militabimus, si autem aliquid pro nervo belli offerret, nos exemplo stabimus nostrasque fortunas in publicum usum consecrabimus. Coniurictio hostilis Cosacorum, Moschorum, Tartarorum metuenda est profecto, quanquam ego de Moschis nihil tale suspicor, nisi ex gente illa aliquot millia hominum excurrerint inscio imperatore primoribusque Moschoviticis, quod et Tartari faciunt, licet a chano non habeant mandatum. Ast ne sero quaeramus media, dirigendae litterae ad Moschum amicabiles expiscandi gratia, quam in partem flectetur, et singulariter ex vi foederum invitandus est ad so- 29 Temberski, Annales.

STANISLAI TEMBERSKI cietatem armorum contra rebelles Cosacos. Pariter procedendum cum chano Crimensi, ne ille memor iuramenti ac foederis a partibus stet rebellium. Ad haec legatus mittendus ad Turcicum imperatorem, qui iam pridem mittendus erat, cum amicabili requisitione fraternitatis, pactorum servandorum integritate, culpam tardae legationis reiiciendo in bella, pestem et alia impedimenta. Ille poterit inhibere chanum, ne defendat Cosacos, ille palatinos Valachiae, Moldaviae admonebit, ne se commisceant rebellibus, atque tali medio solos Gosacos compescere manebit negotium. Fortunabit successum istius conventus Deus Optimus Maximus, Mtem Vram efficiet formidabilem hostibus atque vicinis regnis metuendam. Die 1 Aprilis. Ecclesiastici aliter sentiunt, Jo- anne Gembicio praeeunte. Alii senatorum subscripserunt votis praedictis unanimique assensu securitatem patriae et fortunis suis et militia eensuerunt iuvandam, ecclesiasticis viris Episcopum Vilnensem minime sequentibus, quum in tali passu vasa ecclesiastica non sint iuris humani, sed Divini mereque ecclesiastici, de quo iure fieri liberalis nullus potest esse, nisi summa potestate Romana assentiente aut mandante. Quare si a Summo Pontifiee prodibunt litterae permittentes talia fieri, nullus detrectabit tam pium officium exequi atque de superfluis vasis necessitati Reipublicae providere. Geterum dispensatores patrimonii ecclesiastici non possumus esse, quum de nostris liberales, de alienis minus esse debemus. Quinimo si lex sumptuaria sit in robore, ne sumptus superent censum, non indigeremus vasis ecclesiasticis; profundimus enim pecuniam in palatia, innumeris cubiculis et cameris impedita, licet unum et alterum more antiquo Polonorum capere possit nos cubiculum. Instruimus convivia ad ostentationem, quamvis uno et altero ferculo unusquisque hospitum abunde possit tractari. Alimus ministros et stipatores inutiles plurimos, cum autem ad bellum est progrediendum, vix duos satellites submittimus. Ultra conditionem induimur sericis, pellibus, auro nitemus, clenodiis, et equum aptum ad pugnam non habemus, dum classicum canitur, equos, arma perquirimus et necessitate urgente unam bestiam inutilem millibus multis comparamus. Maiores nostri tempore pacis equos in solo suo habebant paratos ac expeditos; arma instructissima, currus militares inviolabili lege haerentes paratissimi, pulveres, plumbum aderant in armamentariis nobilium, quanquam vilibus. Dum signa belli data, statim celeriter excurrebant ad limites Regni ibique extra limites castra locabant. Nunc vero aliae leges, nec equos, nec arma, nec pulveres, nec currus domi habemus, omnia in marsupio aut cista, Torunium, Gedanum volitamus magno aere singula comparantes. Non mei quidem est muneris talia fratribus meis exprobrare, ast si ad maiorum nostrorum mores redibimus, nec pecunia, nec armis, nec milite extraneo indigebimus. Et ego miles fiam sacer et profanus apparatumque militarem in aedibus meis teneo, ne urgente casu auxilium a vicino implorem. Quocirca miles sit non ad ostentationem aut ambitionem, sed ad repressionem hosticam tanquam murus aheneus. Nos itaque litabimus Maiestati Divinae militiamque indignis coram Deo praecibus adiuvabimus et de fortunis nostris eidem auxiliabimur.

ANNALIS 1653. 227 Die 2 Aprilis. Nuntii terrestres eripiebant tempus, maxime vacantium offiiciorum Regni distributionem urgentes, sed per Deum obtestatus Cancellarius nomine Regio, ne talia inferant, quae arguunt negligentiam defendendae patriae, asserunt Principem non videre apta subiecta ad ista officia, quae vacant; si videbunt et sentiunt aliquos, intimare velint eos, tandem de illis deliberabit Rex. Atque sic idem per idem, nihil in momento fiet, nisi praevia matura deliberatione. Die 4 Aprilis. Destinatur legatus ad Turcam, Iasculscius 1) ad chanum Crimensem, Bieganovius 2) vero ad Portam Ottomanicam, aliis nominatis ad Moschum. Bieganovius vero sine procrastinatione expeditus ante festa Paschalia unacum aliis ex aerario publico pecunia numerata pro vialibus eorundem. Die 11 Aprilis terminata comi- tia. Radivilus super- ciliosus 16. Apri- lis discedit. Protractus conventus ob terrestrium nuntiorum dimicationes sermotionales, tum ob Radivili, Palatini Vilnensis 3), intempestivum adventum, usque ad diem sacram Parasceves, in qua omnibus in manus Regias ratione militiae et exercitus congregandi concreditis solverunt conventum, in reditu suo viales incommoditates sentientes ob nivium et glaciei resolutionem. Radivilus solus remansit semper magna caterva peditum equitum stipatus, qui apud Regem gratiam firmam non habens, tali comitatu volebat eam comparare, sed Rex aegre tulit eius commorationem suasitque, ut in Lithuaniam tendat atque militiam congregatam in disciplina teneat ad omnes casus beliicos paratam et instructam 4). Insuavis erat illi talis commonefactio superciliosoque vultu dixit Vale Regi, totam suam catervam producens in aream curiae Brestensis, quem paucis verbis Rex allocutus, hominis ostentationem et ambitionem notans atque contemnens. Kiioviae arx vetus diruta. Solutis comitiis unusquisque civium bonorum apparatum bellicum congregabat, Regis vestigia secuturus. Interea nuntiatum iam primarium ex Moschis consedisse Kiioviae atque munitionem firmiorem fieri ex mandato eius: antiquam enim arcem diruebat, novam construebat. Quare Potoccius 5) movit exercitum eo, ut visitaret Palatinum novum Kiioviae, nepotem suum, Capitaneum Winnicensem, ad tractum Braclavensem dirigens cum 1) Może Maryusz, późniejszy kasztelan sanocki (Por. Michałowski: Księga pamięt. str. 805 i Kluczyckiego Pisma do wieku i spraw Sob., I, 2, str. 1584). 2) Mikołaj Bieganowski (Kluczycki, j. wyż., str. 1558). 3) Janusza Radziwiłła. 4) U dołu stronnicy na k. 301 manuskryptu wpisany został przez Temberskiego luźnie następujący ustęp; Tempore matutini Paschalis occiditur a submissis sicariis Wesołowski, vir in iure Regni versatus, ex mandato Ioannis Potocki, extractus de lecto; pecunia et supellex ablata, equi itidem, uxore eiecta, quia conscia necis erat; absque ulla causa, solo spolii respectu inductus est Potoccius, qui ante mutuo pecuniam concedi ab eo postulabat. Erat hic in domo Potocciorum bene meritus, proprio aere Ioannem in exteris iuvans. 5) Stanisław Potocki.

staniSlai temberski Bohun Bracla- via fugit 18 Aprilis. Humanio Cosaoi pertinaces. Expugnatum. 24. Aprilis. aliquot millibus exercitus contra Bohunum iliis partibus insidiantem, sed impares vires habens nepos eius requisivit augeri exercitum; venit ipse Potoceius copiasque Bohuni delevit ac dissipavit, Bohuno tamen evadente poenas usque Ivangrodum 1) fuga sibi consulente. Sed vestigia eius observabant Capitaneus Winnecensis et Szemberkius irrita vigilantia. Processit Potoccius Humanium, civitatem populosam rebellibus, quae erat subiecta haereditati Kalinovii, Palatini Czerniechoviae 2). Inibi pertinacissimos operiens Cosacos clementia et misericordia inflectebat, iam litteris Regiis, iam suis promissis securitatis ergo, ut subiectionem Regi testarentur. Ast illi risu absolvebant nuntios. Itaque expugnatum Humanium, quinque millia Cosacorum gladio sublata, solis infantibus ac foeminis parcitum. Suburbia duo, quae oppida dicuntur, igne exusta. Reliqui Cosacorum ad tertium suburbium, ubi arx eminebat, confugerunt atque ibi fortiter expugnationem sustinuerunt, vix per pacis ac securitatis media cedentes victoribus Polonis. Eo praesidio firmo disperso (nam Humanenses incolae decem millia militiae statuebant olim ante rebellionem, nunc vero ob locum munitum sedecem millia includebantur frequenter) processit Potoccius cum exercitu inter duos fluvios, Nestrum et Bohum Russis nuncupatos, pabulandi gratia simulque speculandi, num Moschorum cohortes transitum attentare audebunt versus Kiioviam3). Litterae ab Hun- garorum pala- tino ad Ordines Regni. Deferuntur interim litterae a generali Transylvaniae palatini exercitus Ioanne Kaminio 4), quas ad comitia Regni direxerunt Brestiam, sed post comitia sunt allatae, eiusmodi: Illres ac Mci Dni mihi observantissimi. Salutis voto ac servitiorum meorum promptissima commendatione praemissis, elapsis hisce diebus litteras ad Vras Mcas Dnes intimaveram, Basilium, palatinum Valachiae, non ex bona voluntate affectusque sinceritate ad Sermum Regem Inclytumque Poloniae Regnum confugisse, verum necessitate coactum, alias omnem spem in illis collocasse, quibus se totum devoverat, nimirum Cosacis, qui etiam patrocinium illius suscipere ac arcta necessitudine ad se devincere conati intendunt ipsum restituere, multa sibi pollicentes de triumpho tam contra Sermam Rempublicam, quam etiam contra nostrum exercitum. Qua de re Vras Dnes ac Ordines universos, quibus interest, certiores reddere volens, in horum indubitatam fidem originales Cosacorum litteras interceptas transmitto, primum quidem suadens, quo ita invigilare velint ipsi 1) Iwangród, miasteczko w dziś. pow. hajsyńskim, gub. kijowskiej. 2) Marcin Kalinowski (Niesiecki: Herbarz, I, str. 230). 3) W rękopisie na str. 302 znajduje się, wpisana luźnie przez Temberskiego następu­jąca notatka (bez daty): NB. Gregorius Modliński Rector Academiae Cracoviensis invitus et minus aptus creatur eo nomine, ut lites cum Episcopo Gracoviensi factas praecidere valeat. At spes fefellit. 4) Janos Kemeni (Por, Walewskiego: Historya wyzwolenia Rzpltej. T. I, str, 4 i dalsze).

ANNALIS 1653. 229 Vasilio, ne forsitan tam in persona, quam cum opibus transmigrare ad Cosacos valeat, deinde offerens etiam benevolentiam Gelsissimi Transylvaniae principis, item Valaehiae Transalpinae, nec non Stepbani, palatini Moldaviae, nominibus, quod si ita placitum fuerit Vris D nibus Mcis, nos cum iisdem talem culturos eorrespondentiam, quae iuxta exigentiam modernarum rerum ex parte Sermi Regis et Reipublicae non foret inutilis, rogans Vras Magcas Dnes quam citissime de eorum intentione, praesentem materiam concernente, quantum potest fieri citius nos etiam certos reddere non praetermittatis, de cetero easdem bene valere cupiens. Datum in civitate Sassavar die 25 Aprilis 1653. Illmarum, Generosarum, Nobilium Dnum Vrum frater et amicus servire paratus Ioannes Kaminy generalis. Responsum. Ad tales litteras responsum amicabiliter simulque intimatum, quod Vasilio Kamenecensis securitas, quam ipse postulavit litteris, concessa sit, ubi consortem et opes suas erat collocaturus, tum quod grato susceperint animo eam litterarum interpretationem simulque benevolentiae suae testificationem, non intermissuros se omnem occasionem benemerendi de Celsmo Principe atque de sua Ill ri Dne, cui intentiones nostras aperimus, orali tabellionis relationi commissas. Interceptarum litterarum tenor Ghmielnicii ad Basilium, palatinum Valachiae, ac Timothei: Illme ac Mce Dne, Magne Procurator Terrarum Moldaviae, Dne et frater obsme. Insperata hostium invasio contra Mcam Dnem praecipue vero indissolubile vinculum amicitiae excitavit me, ut in omnibus, quae spectant ad integritatem salutis, Magnificae Dominationis desiderio satisfacere valeam statimque, licet ita distraetus contra varios hostes, pro posse filium meum cum aliquot millibus hominum mitto in subsidium, ipse etiam habens in promptu exercitum meum et externum incontinenti moveor contra meos inimicos, Deo omnipotente in auxilium vocato, qui si secundabit vota nostra ibique non satis virium erit cum filio, cum meo et Scythico exercitu accurram in adiutorium. Si vero Deus, qui omnia gubernat, istam aleam belli ad aliquod detinebit tempus, maiori exercitu auxiliabor brevi Mcae Dni. Praecavendus eram de tali processu tempestive, Deo adiuvante initia seditionum mitigavissem feliciter; sed quia consilia secreta tarde eruperunt, non deponat spem, sed totaliter habeat ratum me esse paratum Mcae Dni ad extrema salutis auxiliari, uti mea fraterna requirit necessitudo. Quod si Gubernator rerum assistet filio meo, de omnibus certiorem me faciat. Ego paratissimus ad auxilia omnia submittenda maneo. Datum Czecherinii die 18 Aprilis 1653. Theodatus Chmielnicius. 111-me ac Mce Dne Magne Procurator Valachiae et Moldaviae Dne ac Parens beneficentissime. Uti per superiores tabelliones meos significavi Mcae Dni, ita nunc per Dnum Michalecki, curialem Vrae Magnifae, significo, quod cum exercitu movi die 12 Aprilis. In adventum mei submittat suos curiales Dtio Mca, in quonam loco sim haesurus, ut coniungar cum militia Vrae Magnifae. Interim me gra-

STANISLAI TEMBERSKI tiae Vrae Mcae Dnis commendo. Datum Viązoviae sub vesperatn 12 Aprilis. Vrae Magnifae observantissimus et obsequentissimus filius ac servus Timotheus Chmielnicki, vicedux exercitus Zaporoviani. Ne autem lector ambiguus sit circa ea, quae cum palatino Valachiae sunt facta, paucis accipiat. Occasio palatini exuti palatinatu. Logofedus Mi- chael, novus pa- latinus, invadit Vasilium. Consulit sibi Vasilius. Indigenatum a Polonis obtinet. Dubius, quo se rertat, Szocaviae baeret. Postquam Basilius, palatinus Valachiae, non avisato Turcarum imperatore, vinculum amicitiae contraxit cum Chmielnicio, filiam suam tradens in uxorem Timotheo, filio eius, moleste tulit Porta Ottomanica, metuens, ne tali amicitia durante Chmielnicius succedat in terras Moldaviae violenter. ltaque submissus a Porta Ottomanica Michael, novus procurator terrarum Valachiae, cum ea potestate, ut Basilium eiiciat atque vinctum ad Turcicum imperatorem transmittat. At Basilius, habens sibi propitios quosdam Turcarum primores, tempestive admonetur per tabelliones, ut vitae suae atque fortunis suis consulat. Quare ille sine mora uxorem cum prole sua atque supellectili pretiosiore ad arcem Ghotinensem transmittit, post a Republica Poiona et Rege Casimiro refugium in arce Camenecensi habiturus. Ipse autem Basilius cum milite suo remansit in terris Moldaviae et experimentum bellicum ad novi palatini ingressum tentavit, Turcis cum Michaele superioribus. Itaque auxilia a Polonis petiit, magis tamen refugium apud eos sibi curatarus per indigenatus concessionem, quod facile obtinuerat, uti addictus liberandis captivis Polonorum, quos proprio aere in vim futurae solutionis atque gratitudinis ex vinculis liberaverat. Quare iam bona terrestria erat coempturus sibi in Russia, nisi eum Radivilus ad Lithuanicas terras invitasset, uti filiam Basilii pro consorte habens, et nisi Chmielnicius subsidia firma promisisset, filio Timotheo ad eum iuvandum submisso. Quare in Moldavia ob augustias suas bellicas secesserat ad Szocavensem arcem1) alia proposita sua tractaturus eoque in loco consortem suam cum prole atque cum opibus reliquerat. Racocius amicus. Militiam suam cum Polonis iungit. Iam vero princeps Transylvaniae amicitia et societate cum Rege atque Republica Polona contracta submiserat septem millia exercitus sui, qui ob palatinum Moldaviae suo palatinatui vicinum a Cosacis inquietatum militiam eduxerat, defendens eundem plurimis factis proeliis non inauspicatis cum Cosacis, invigilandum duxit partibus illis, generali suo ad eum finem misso, ut cum Polonis iungeretur, non permittens hostilitatem fieri a Cosacis tam suis dominiis, quam palatino Moldaviae. Sed Cosaci, magis ad Polonos vexandos proni, partes illas Hungariae reliquerunt, atque iam ad Basilium defendendum partem exercitus diviserunt in campos Szocavenses destinatum, reliqua parte cum Tartaris contra Polonos reservata. Basilius itaque in armis haerens, ob indigenatum sibi concessum nuntiat 1) Mowa o zamku w Suczawie, mieście w dzis. Bukowinie nad rz. Suczawą położonem.

ANNALIS 1653. 231 Hegi atque Ordmibus, quod Moschorum imperator scripserit ad eum, ut Chmielnicii partibus adhaerescat Radzivili promissis abiectis. Quas litteras ad Turcarum imperatorem miserat unacum suis excusatoriis, quod non doli alicuius causa coniunctionem sanguinis fecerit cum Ghmielnicio, sed causa pacificandarum terrarum, quae a Gosacis viribus aliquot erant inquietatae. Quare declaravit se nihil hostile cogitare adversus Portam, quinimo ei obsequi habere in votis. Imperator itaque Turcarum misit inhibitorias litteras ad Grimensem chanum, ne coniungere audeat exercitum suum cum Moschis et cum Gosacis, sed societatem armorum ineat cum Rege Poloniae eiusque exercitu atque contra Moschos progrederetur 28 Aprilis. Confirmavit eandem propensionem Turcici imperatoris atque palatini Valachiae Basilii sinceritatem suis litteris Gonstantinopoli scriptis Bieganovius, legatus Polonus, qui honorificentissime a Porta Ottomanica susceptus erat, pompatice ad hospitia deductus, toracibus pretiosis numero 14 a Turcorum imperatore in crastino adventus sui salutatus, equis quatuor Turcicis cum instratis praedivitibus adiectis, declaratione amicitiae cum Rege Poloniae promulgata atque condolentia, quod rebelles Cosaci subiectionem detrectent. Lauckoronius castra locat ad Buskum die 2 Maii. Videns itaque Palatinus Russiae Campeslris Dux 1) hostilitatem praeparari a Chmielnicio, sub oppido Busk nuncupato ad campos Glinianenses vicino spatio tantum duorum milliarium distante castra locanda censuit. Is certo profugisse Camenecum Vasilium palatinum affirmavit, qui requirebat auxilium quinque millium hominum ab eodem, sed illi respondit auxilia a Republica non posse submitti, antequam intestinum sopiatur incendium , quem pro nexu sanguinis iuvari a Ghmielnicio ratum se habere expressit. Iam vero ultimis diebus Aprilis, ab exercitu Moldaviae et Hungariae provincia Valachica invasa, magnis spoliis pecudum aliarumque opum ad suas terras abductis. At Michael Logofedus nondum palatinatui incorparatus est Valachico, praestolatus a Porta Ottomanica submittendum vexillum, quo tanquam privilegiato signo obtento, incorporationem suam firmabit de more gentis. Eapropter incolae Valachiae ob eiectum Basilium et ingressum Logofedum confusissimi sunt, proni ad mutuas invasiones, spolationes, trucidationes, universi Bukovina cesserunt metuentes Cosacorum et Tartarorum potentiam. Ast ab ulteriore Russia nondum prodierant pericula ob pabulationem Tartarorum ac Cosacorum, qui bene refectis equis otia bellica non intermittent paucos inter dies. Legofedus a Turca revocatur. Stephanus palatinus mittitur Moldavicus Verum Michaele Logofedo revocato a Porta Ottomanica, Stephanus palatinatui Vaiachiae praeficitur cum totali administratione terrarum iliarum; qui ad ingressum suum hostiliter Basilium eiusque asseclas prosecutus, molem seditionis Valachicae sustinuit, 1) Stanisław Lanckoroński.

STAMSLAI TEMBERSKI ad seditionem mitigandam Timotheo eum millibus quatuordecem Gosacorum accurrente ad arcendum Stephanum; qui ingressus illas terras flammis et gladio perlustravit, aream certaminis cum Stephano semper ineptam sortitus ob Hungarorum et Moldavorum resolutam scenam, quibus Valachi sero coniuncti firmiore repressione ad Szocavenses angulos hostem intruserunt. Praemittuntur raytrum catervae insolentes. Lublini coercentur. Dum talia extra fines Regni attentantur, mandavit Rex moveri exercitum primis diebus Maii atque praemittit militiam raitarorum versus Lublinum haesuram, suum adventum praestolaturam. Militia haec insoientias plurimas exercuit in oppidis ac villis, etiam Lublinum ad iudicia tribunalitia transeundo irritavit iudices violata securitate iudiciorum, signis extensis, armis erectis procedens; aliquot insolentiores fustibus sunt debaculati, potiores vero carceribus intrusi, at rnodestiam promittentes dimissi sunt sine poenis, quas omnino subire ex vi legum debebant. Sed in domesticos iudicia sunt Draconis, in externos mellea, Lublinensis Gapitaneus volebat committere suos curiales ad internecionem ipsorum, sed iudicium prohibuit id fieri ob ignorantiam legum tribunalitiarum ac observantiae iudiciorum. Nyssae sagae dominantur. Caroli cura pastoralis. Princeps Regni Carolus, Vratislaviensis et Piocensis Episcopus, gratia securitatis ob pestem evitandam ad suum episcopatum moverat atque Nyssae l) residens, gravi periculo morbi expositus, variis sagarum et lamiarum artibus irritatus. Quae vix credibilia excitaverant irritamenta, iam personas diversas assumentes Iesuitarum ad colioquia nocturna cum foeminis, iam incubos submittentes ad potiores mulieres, iam fulmina et tonitrua excitantes, quibus et Iesuitarum et Principis vasa confregerant, iam praelatos Principis in personis catarum et fellium inquietantes, ex quibus uni Gyzovius digitum amputaverat, uti postea compertum inter illas, quae suspectae erant de veneficiis. Inibi consistens Princeps Garolus synodum Vratislavianam instituit magna parochorum reformatione adhibita, atque ecclesiarum occupatarum per haereticos indicta deoccupatione cum restitutione proventuum perceptorum. Id ipsum fieri quamprimum per celerem executionem commissariorum in nomine deputatorum, etiam militibus contra reluctantes eductis, curavit. Die 8 Maii Rex Lublini. 17 Maii Rex Leopoli. Miles contumax. Movet interea Rex Casimirus manus suas militares Lublinum versus, existimans nobilitatem futuram promptiorem, si ille prius praecederet. Sed usque Leopolim perveniens tarditatem copiarum agnovit domesticarum, vix exercitus parte obviam sibi prodeunte, quae ad adventum Regis stipendia sibi solvi imperavit audacter, in quorum defectu castra erant deserturi" plurimi. Rex componit negotium, commissarios ad solvendum destinat magna confusione rerum bellicacarum. Mercatores Regio suasu exponunt suas fortunas ad sol- 1) Nissa, miasto nad rz. Nissa, na Szlasku Pruskim.

ANNALIS 1653. 233 vendum militi, pannis, serieis, equis, armis conquisitis et in stipendia conversis, Thesaurario attendente. Haec eonfusio, aut inquam commissio, duravit usque Legatus Moschi. 20 Maii ad festa Pentecostes, Moschi legato 1) Leopolim adveniente atque talem militum insolentiam ac confoederationem admirante. Inten- tio interea et celeritas proeiiandi deferbuit interpositis nocivis mo- ris atque cunctationibus domesticis. Moschi legatum [sic: legati?] Gzarnecio committitur cura, sed frigida eius facta est expeditio tumultuantibus in conspec- tum eius eductis cohortibus. Ereptum itaque tempus et commoditas rei beliicae promovendae; interea creverunt vires Gosacorum, societates armorum initae, praeparamenta debita adhibita, Polonis vacillantibus praemittenda. Sensim vero ad campos Glinianenses adveniens miles producitur, habens commoditatem Leo- polim visitandi atque contumaciam suam exercendi. Ante omnia legatus expe- diendus Moschi proclamatur, qui paucis donariis oblatis non maiora recepit, amicitiae iuribus contestatis atque ad amicitiam Moschis omnibus cum imperatore 26 Maii expe- ditus legatus cum spe pacis. invitatis. Legatus interrupta non futura iura amicitiae est testatus, licet aiii aliter referant, atque rediens in Moschoviam immutatae sunt [sic; immutatas esse?J intentiones omnium, iam Leopoli prae- parata arma fuisse referens. Quare quievit Moschus illis tantum inter Gosacos manentibus, qui vere ineunte exiverant. Ad finem mensis Maii congregatus Producitur commissio inaniter. Adzieiovic Ar- menus interpo- nit se. 31 Maii. Exacto- res vectigalium vocantur sub poenis. miles magis attendit commissioni terminandae, quinimo producen- dae, quam castrorum vigiiiis, iamque tota moles curarum reiecta in Thesaurarium Regni Lesczynium 2), qui Armenum quendam Adzieiovicium 3) invenit, promptum ad pacificandos ac expedien- dos milites variis donariis et compensationibus obtrusis eisdem. Exactores contributionum Regni sub poenis capitalibus vocantur cum pecunia, sed illi mille artes habentes evaserunt ab illis, uno tantum et altero, spoliatis iis omnibus, cum quibus venerant Leopolim, ob pe- cuniam non advectam solis infamiae poenis plurimis advectis. Die 1 Iunii. Die 6 Iunii. Docetur interim Rex iam rebelles Cosacos movisse exercitum, atque in campis versus Grodek et Satanow haesisse, nondum adscitos Tartaros habentes ad societatem belli, eos tamen in horas praestolantes. Sed praefecti exercitus, intentionem militum secuti, iustrationes ad pagos Glinianenses exercebant, circa ambages titulorum disceptabant Moschorum imperatori praefigendas, exercitum spe incertae solutionis stipendiorum deterrebant, impensas deputatorum militiae promovebant, renuentes recenter advenientes cohortes competenti victualium ex rapinis congestorum multitudine provisas hostico progressui opponere. 1) Repnin Oboleński. 2) Bogusław Leszczyński. 3) Niezawodnie mowa tu o Mikołaju Hadziewiczu Ormianinie, który za usługi, oddane Rzpltej, został nobilitowany w r. 1654 (Vol. leg. IV, str. 458). Tetnberski. Annales.

STANISLAI TEMBERSKI Chmielnicius mittit epistolam cum supplica- tione dolosa. Dolosus interea Chmielnicius, quasi ignorans praesentiam Regis, ad Campestrem Ducem Lanckoronium mittit Antonium, praefectum armaturae Kiioviensis, cum supplicatione humili, tali epistola adiecta: IUme ac Mce Dne exercitus Dux Campestris, nostrum omnium Dne ac Benefactor: Expeditis legatis ad Sram Ram Mtem Dnum nostrum Clemmum cum nostris desideriis etiam ad Magnificentiam Tuam hoc dirigimus epistolium petentes, ut Vra Magnifa ob solitam in nos clementiam intercedere velit ad S. R. Mtem, quatinus facinori permittente Deo a nobis perpetrato in ditionibus S. R. Mtis indulgere atque dissimulare velit Sermus Regia clementia nos prosecuturus. Et ne amplius sanguis christianus ab utrinque profundatur, totaliter S. R. Mti totique Reipublicae et Magnifae Tuae uti Duci castrorum subiici percupimus. Quo in negotio iteratis vicibus supplicamus, Magnifa Tua velit pro nobis intercedere, ne dissipati varias in partes regnorum vicinorum abeamus. Malumus vires nostras conferre contra hostes externos, quam internum amplius promovere belium. Ad haec legatorum nostrorum expeditionem accelerari poscimus, omnes nos diligenter Magnifae Tuae recommendantes. Datum in campis Medzibozensibus die 23 Maii 1653. Magnifae Tuae Dno nostro colendissimo obsequentes et humiles servi. Theodatus Chmielnicki cum exercitu S. R. M. Zaporovensi. Eiusmodi epistulae annexa erant puncta supplicationis talia 1): 14. Iunii. Rescriptum Cosacis. Lectis litteris unacum supplicatione pactorum Zborovensium interpretatio laxa satis intellecta est, atque palliata humiliatio obtrusa a Cosacis. Placuit senatoribus Leopoli praesentibus Antonum retineri uno ministro eius expedito ad Chmielnicium cum tali a Duce campestri rescripto: IUris Dne Senior exercitus Zaporoviani. Comperit Antonus, legatus vester, S. R. M. Dnum nostrum Clemmum in castris. Cui comperitioni laetam frontem exhibui, quod ad praesentiam Regiam habiturus erat celerem expeditionem. Sed quoniam S. R. Mtas toties elusa est dolosis promissis tam Vrae Domnis, quam aliorum sequacium, quotidianam ferme clementiam Vrae Dni testans, nihil penitus advertit, nisi dolosa obsequia, abominandam fidei violationem et multo cruore enutritam hostilitatem, non poterat igitur benignitas Regia persuadere sibi, ut iste legatus 1) Tekst oryginalny „Punktow supliki Kozakow etc", ktore Temberski podaje w przekładzie dosłownym, znajduje sie ogłoszony drukiem w >Księdze pamiętniczej< Michałowskiego (str. 662—3); dlatego niniejszy przekład pomijamy.

ANNALTS 1653. 235 Die 20. Iunii. Lupus invigilat. Morbi in castris Polonicis. praesentaretur. Ego tamen unum ex comitatu Antonii expedivi, exoptans, ut dominus eum exercitu S. R. Mtis Zaporovensi ampUus colorata industria non utatur, neque debita obsequia et Regi et patriae occultatis technis proponat, sed ad fidelem tendens subiectionem id connitatur efficere, quo posset inflecti cor domini erga V ram Dnem et omnes transgressores. Porro supplicationis puncta Regiae Mti delata magis superbiam abominabilem, quam humilem alent subiectionem. Inhibere enim domino aut ducibus eius militem producere ad proprias ditiones, circumscribere locum et sedem commissariis, crepitare modos ineundos ad salutem retinendam, sunt ista omnia probata documenta excutiendae subiectionis ita bono et clementi Principi pacataeque Reipublicae. Satius erant pagani, quos Vra Dio ad ditiones S. Mtis invitaverat, aggrediendi et conficiendi; satius erat legatus Turcicus ad Regem remittendus, quam in privatis colloquiis retinendus ac fovendus; satius erat vadem ac obsidem fidelitatis et Regi et Ordinibus toties non exsolutae reiinquere iuxta mandata Regia; satius denique erat legiones congregatas ad stationes domesticas dimittere, quam eas ad campos et bella evocare. Haec si eventus docuissent, opera mea certassem nec deessem votis Dnis Vrae, per quem copiosus sanguis christianus est profusus innumerique et incomparabiles cives tot annis crudelitate protracta innocenter in patriae sinu sunt sublati. Tamen, ut mea fert opinio, agnoscet Vra Dio multoties declaratam, clementiam, si animo sincero ac candido supplicaret Regi Clemmo et benignissimis Reipublicae Ordinibus. Detentio Antoni non moveat alterationem, securitate enim donatus, commoditates habet suas, sed eo fine detinetur, ut receptis melioribus responsis per tabellionem submissum, qui animum S. R. Mtis inclinare possent erga Vram Dnem, cum bona redeat expeditione. Cui clementem S. R, Mtis declarationem comparare summopere enitar. Datum in castris Glinianensibus die 16 Iunii 1653. Tarditas nociva. Dum tale responsum defertur, Chmielnicius movit ad campos Bialocerkvenses noctes diesque insomnes sustinens, cohortes Polonas intercepturus. Aestu vero variaque morborum colluvie durante sub signis Regiis plerique virorum in tanta multitudine consistentes fatis cedunt plerique metu pestilentiae castra deseruerunt, etiam nobilitate non confluente ad castra, neque milite agrario ex palatinatibus collecto. Quocirca Rex seria mandata universalesque litteras celeriter mittit in Regni viscera, per amorem patriae, per misericordiam Dei flagitans moveri cohortes ac legiones die 3 Iulii e castris expeditas, ut pro die 10 Augusti ingredi castra possent sub amissione honoris, bonorum. Aegre tulerunt mandata Regia nobilium plurimi, qui oeconomiae magis attenti, tempore eo manipulos computare satagebant atque acervos futurarum pecuniarum erigere, aegre et illi, qui legiones agrarii militis ducturi erant, quum non bene instructa essent omnia bellica apparamenta. Quare integris duobus mensibus IuUo et Augusto egressum parabant, vix primis diebus Septembris progredientes ad Regem.

STANISLAI TEMBERSKI i Toto Iulio mense miles confoede- rationem procla- mat. Protervia militaris. Regi molesta. Fratribus detestabilis. Assumenda disciplina intermissa. Consilium maiorum tenendum. Quod autem ab initio Leopoli erat sopiendum, iterato a militibus contumacibus assumitur, magnam molestiam Principi, senatoribus, praefectis parientibus. Neque adeo de hoste, de periuro, de foedifrago erat qaerendum, cum a [sic; qaam de?] militibus, si milites appellandi sunt, qui contra Rempublicam armati non pro Republica fuerunt, patriam ob non soluta ex non integro stipendia deserturi, imo in apertum discrimen proiecturi, contra quam conspirantes confoederationem proclamare ausi sunt. Quam gravis macula Polonicae genti inusta est a militibus protervis, quae non ita pridem invasit animos eorum, ut si sibi non ad punctum temporis arbitraria stipendia persolvantur, aut nisi sibi scelerum immanium, quae in stativis committunt, impunitas, ne dicam, licentia concedatur, statim nec rationi cedere, nec Reipublicae rationibus consulere, nec necessitati ipsi volunt succumbere, sed vim, caedes, direptiones, insolenter denuntiant, minitantur senatui, designant possessiones, dividunt Regios, spiritualium ac nobilium reditus, concursant, odorant, serpentino gressu loca expilata iam rursus visitant, adspiciunt fornices, scrinia, cameras, stipantur gregibus canum, mimorum ebriosorum et armata manu in viscera Reipublicae se animadversuros pollicentur. Haec bellua multorum capitum Leopoli obiecta est Regi benigno, proceribus optimis, cum aliqui (quod de bonis nunquam existimo) patrimonio credo naufragi, inimici quietis, bonorum hostes, rebus suis alliguritis, beneficiis Reipublicae devoratis, fortunas Regni concupiverunt, et nisi ipsis in continenti solveretur, levibus de causis in nefarium patriae bellum coniurarunt, solutionem sibi certam in teloneis, in fodinis, in oeconomiis Regiis, in fundis ecclesiasticis, in fratrum nobilium praediis destinantes. Quo fine talia perpetraturi essent? eo, ut turbine ac procellis in optimum quemque excitatis possent in malis Reipublicae portum suorum malorum invenire. In qua terra aut in quo solo nati alti efformati milites tales? in angulis fugitivorum, qui optimos milites fuga sua ultro armis hostilibus obstruserunt, ut perditi superstites vexarent matrem suam indulgentissimam. Vixisset Zamoscius, Zolkievius, Chodkievius, Koniecpolscius, Kalinovius, producti fuissent ad supplicia isti nefarii ac impii fugitivi, qui tota vita sua in certamine nunquam, in factionibus semper adfaerunt. 0! consuetudo peccandi, quantam habes iucunditatem in improbris et audacibus, cum poena abest et licentia consequitur! Fuit, fuit ista quondam in hac Republica virtus, ut principes aut iudices acrioribus suppliciis civem perniciosum, quam acerbissimum hostem coereerent. Erant olim pro fugitivis cruces, enses, rotae, equulei, nunc autem preces, honores, officia, silentium, dissimulatio, amnistia. Dabant dignas ausuum nefariorum poenas, dum capita coniurationis iusta reprehensione, quam si abiecerant, dignis suppliciis spectandis publicis proponebantur. Tales enim ausus talibus remediis sunt curandi. Sed utinam aliquando Respublica pariat, quod iam diu parturit! Renovetur mos ille praeclarus, quem ab optimo iure et a sanctissimis maiorum institutis accepimus, si eum teneremus.

ANNALIS 1653. 237 Effectus subdi- torum eviscera- torum. Restituatur postliminio vetus illa et gloriosa prioris Reipublicae militaris disciplina, ut vel ipse equestris ordo propriis stipendiis mereat, viritim secundum palatinatus ad repentinos hostium impetus excubet, aut agrarius miles constituatur, aut si conducto, uti placet, exercitu iusta ei sufficientia, quae omnes, non ipsum tantum vu]gus contribuant, non modo stipendia, verum etiam amplissimorum in Regno bonorum ac redituum praemia proponantur, perpetua ad portas finesque Regni stativa describantur, et ab isto euripo atque freto percursationis Poloniae. a crudeli et misera in pagos, in municipia turbarum deductione, ab oppressione subditorum prorsus intolerabili, propter quam Moschoviam, Livoniam, Valaehiam, Russiam denique prope modo amisimus, abstineatur. In coniuratos vero et eius sortis homines, qui buccinas confoederationis infiant, eae poenae eaque supplicia decernantur, executioni strictissimae demandentur, ut luce clarius appareat, ne vestigium quidem unquam tantorum facinorum in Polonia exstitisse. Plus tenendum de agrario milite. Ast illi urbani otii nequitias magna dissimulatione Regis, dicam verius, patientia protrahebant a pritnis diebus Maii usque ad ultimos Augusti, praestolati agrarii militis accursum aut nobilitatis auxilia, ut scilicet illi spectatores tantum proelii essent, fugam et evasionem prospecturi, uti iam aliquot proeliis fuerant, cum virtute avita nobilitas absque fuco obiiciebat se hosticis agminibus. Maius ego robur vidi in palatinatibus, cohortibus, quam in stipendariis legionibus, quae solum industriae lupinae attendunt tunc, cum vident parvam manum contra se eductam, multae autem conspectum fugiunt. Itur contra hostem. 28 Augusti castra mota. Ineptus ductus. Halicium versus. Languescentibus itaque tot mensium spatio animis optimorum militum ob seditiosorum luctam amissae sunt vires morbis maioribus ingravescentibus, commeatus amplissimus distractus, quibus omnibus integris et Turcicam potentiam cum Dei auxilio poterant enervare Poloni. Pertaesus Rex tantarum molestiarum a militibus perversis cumu laturum moveri castra iubet ex campis Glinianensibus1), quae disparatis mandatis ac placitis praefectorum idque diviso exercitu insolito ductu per montes et lutosas scaturigines versus Halicium dirigebantur, tendentes tamen ad Gamenecensem munitionem, ad quam si recta perrexissent (tantum enim 20 millaria et quatuor erant superanda recto itu), bene consultum toti exercitui esset. Ast per pagos Gologory2), Dunaiow3), Naraiow 4), Rohatynum 5) Silvanos, Faunos 1) Gliniany, miasteczko w pow przemyślańskirn, o 19 km. na północ od Przemyślan leżące. 2) Gołogóry, miasteczko w pow. złoczowskim, o 22 km. na zachód od Złoczowa leżące. 3) Dunajów, wieś w dziś. pow. przemyślańskirn nad rzeczką Złotą Lipą. 4) Narajów, miasteczko w dziś. pow. brzeżańskim. 5) Rohatyn, miasto powiat, nad Gniłą Lipą w Galicyi wschodniej, o 68 km. na połu- dniowywschód od Lwowa odległe.

STANISLAI TEMBERSKI agebant, transeundo per silvas, in quibus plurimi ex peditibus Germanicis deserebant signa, vel per fruticeta, vepreta et palustria pascua, ubi ad memoriam fractorum eisiorum, derelictarum currinarum instrumenta proiiciebantur et usque ad moenia Haliciensia memorandi gressus producta vestigia, ultra milliaria 50 variis circulationibus et vertiginosis ductibus nulio effeetu exoptatoque eventu tantorum spatiorum ad conflictum cum hoste expeditorum. Post Boguszovium. Situs loci placet. Facto respirio in campis Haliciensibus et Bogusoviensibus nacti occasionem milites monumenta immortalis famae magni quondam Marte Chmielnicii (qui versus Burstinum1) agmina Tartarorum parva manu dissolvebat et sternebat et modernum socium armorum Ghmielnicii soltanum interea magnum ducem Tartarorum, olim spectatorem ac socium Seythicarum irruptionum, captivaverat) revidendi. Ubi diuturno otio impediti magnas sibi victorias, loci natura munitissimi situm intuentes et aspectus coelestes ex Furmani calendario desumentes, promittebant, assensu quorundam consiliariorum castrensium obfirmati, qui eum locum aptissimum inter fluvios Donestrum et Lipam concludebant ad inducendum ac illaqueandum hostem. Accedunt cohortes. Konraocius redit cum Kto- dzinio. Szocavam movet. Sed tempus dierum undecem frustra insumptum eam tantum consolationem castris comparavit, dum aliquot signa ducum Visniovecensium aliorumque principilorum, milienarius virorum voluntariorum, legio integra Vicecancellarii M. D. Lithuaniae Sapiehae2), Vexilliferi Regni3) cohortes, stipendiis Reipublicae auctae, et duo districtus Russiae ex laneis collecti, Leopoliensis et Sanocensis, sunt ingressa stationem castrensem. Gonsultatum interea a praefectis Moldavici et Transylvanici exercitus cum Konraceio, qui anticipative cum socio Klodcinio ex campis Glinianensibus militiam praecesserat, coniuncturus vires curn principibus foederatis adversus irruptionem hosticam, exilium iam patiente Basilio Lupulo, palatino Valachiae, ad quos veniens non ignavi militis operam praestitit multis experimentis anteactorum proeliorum edoctus. Timotheus ad Szocavense ca- stellum tendit 29 Augusti. Cum autem furorem suum Timotheus in iuvando palatino Valachiam perlustrans ferro et igni mitigare non posset, nisi Stephano, recenter introducto palatino, hostilitatem testaretur, derelictus a Tartaris, quos in horas venturos rebatur, cum suo exercitu ad campos Szocavenses pergit, soluturus obsidione consortem Basilii, suae uxoris matrem, castello Szocaviensi non satis munito inclusam, ubi Stephanus unacum sociis suis omnem lapidem movebat, ut palatini uxorem cum opibus posset apprehendere. Sed Timotheus formidolosas aggressiones foederato- 1) Bursztyn, miasto w dziś. pow. rohatyńskim nad rz. Lipą (w Galicyi). 2) Leona Kazimierza Sapiehy (Wolff: Senat. i dygnit, str. 164). 3) Aleksandra Koniecpolskiego (Michałowski: Księga pamięt., str. 710).

ANNALIS 16 53. 239 rum Ungarorum, Moldavorum, Valachorum, Polonorum constanier cum suis Cosacis exeepit. Detfhoff iun- gitur Konrac- cio 3 Septem- bris. Auxilium petunt Moldavi et Va- lachi 6 Septem- bris. Consultatur inter Polonos 10 Sep- tembris. Tendendum Zvanecum 11 Septembns. Quidam contra sentiunt. Zyanecum commendatur integro decendio(!) 20. Septembris Neglecta discep- tatio. Destinatur interea Henricus Denhoff, quingenis sclopetariis externi militis munitus, in campos Szocavenses ex Halieensibus, ubi exercitus Polonus morabatur in vanum, ad conatus Konracii promovendos ob preces Moldaviae et Valachiae palatinorum, qui persuaskmibus innuebant S. R. Mti, ut celeribus suppetiis succurrere foederatis non negligat, eos et Regnum suum a pestifera rebellionis lue liberaturus. Quam in rem instituitur senatusconsultum, quo tractu tendendum esset ad ulteriora viscera Russiae vel potius Borussiae, Ukraina dictae, quibus in oris annuente Valachica fortuna sedes belli eligenda, an consuetis ductibus per vepreta et fruticeta tendendum Kamenecum, an in campis Husiatynensibus1) castra locanda, sex milliaribus Kameneco distantibus. Verum plerique ex consiliariis Regiis castris locandis aptissimos Zvanecenses2) campos olim fortunatos in debellatis hostibus, nempe Turcarum potentia compressa concluserunt, rati victoriosam auram illius loci, in quo Sigismundus III, Rex Poloniae, adversus Osmanum potentissimum arma strinxit victoriamque toto orbe gloriosam praesente in castris Vladislao, Regni Principe, adeptus est Collaudatum ab aliis consilium Deumque affuturum in foederatis principibus iuvandis hostibusque domesticis finaliter comprimendis vix non prophetico afiflatu confirmatum adiunctis mille promissionibus. Ipsa loci propinquitas arridebat, in qua fortiter muniendorum castrorum non deerat commoditas. Insperata irruptio hostilis pro more gentis Polonae contemptui habebatur, rati non irrupturum hostem animadversis et perspectis tam fortissimis secundanis et subsidiariis sat copiosis signis. A nonnullis in solo Camenecensi, in quo Zvanecum vicinum erat, defectus victualium obtrudebatur, quandoquidem ex tragico conflictu Batovensi hostis per has terras regrediens opimam praedam abduxit omnesque angulos perlustravit ipsis flammis adactis tergum Cosacorum demonstrantibus; e contra Zvanecensem positionem benignum clima, clemens coelum deosque propitios habere, verbis oratoriis certabatur adiecta loci ipsius commoditate castrorum ponendorum inter lambentes aquas, rupium anfractus et praeeipitia nec non Valachicam unitatem ex pagis Chotinensibus minime esse contemnendam proponebatur, ubi magna copia frugum, pecorum omniumque victualium intacta promittebatur, ad extremum paratissima subsidia bellica inducebantur. Quibus omnibus et Kamenecenses et Husiatinenses campos destitutos esse aperte demonstratum, solis Zvanecensibus tanquam Elisii commendatis. Posthabiti interea campi vocati in disputationem vanam, atque recursum moribus antiquis 1) Husiatyn, miasto nad Zbruczem, u dzisiejszej granicy galicyjskorosyjskiej. 2) Żwaniec, miasteczko nad Dniestrem, na połud. wschód od Kamieńca.

STANISLAI TEMBERSKI Directus miles Camenecum. 26 Septembris attinguntur campi Kamenecenses. Augentur castra. ad strategicas quasi artes, torquosis itineribus et ferme caudinis anfractibus tranati fluvii gressum exercitus remorantes angustae et asperae viae ac semitae electae, quae et equitibus molestissimae erant, ductu directo in Zawalow1), Ianow2), Brzezie3), Podaice4) et Horynin5). Reptatum cum maximo dispendio militarium impedimentorum, cum discrimine peditum languentium, intra paucos passus manentium, morientium, cum periculo aperto divisarum cohortium, quas hostis ex improviso ob loci opportunitatem poterat aggredi nullo negotio; tandem ad finem Septembris campi Kamencenses salutati, in quibus patentibus undique auget castra Folonus miles: nam Palatinus Gracoviensis dux Zaslaviensis Dominicus mille velites aere ac pecunia Reipublicae collectos tardo gressu tendens introduxit, tribus signis ex proventu ordinatorum bonorum annexis. Ast Regni Marsalcus Lubomirscius6), paternis vestigiis insistens, quadringentos proprios stipendiaros praesentavit. Frater eius, Praefectus Stabuli Regni7) exemplo patris meritissimi in patriam trecentos sclopetarios pedestres adiungit. Zamoscius , Pocillator Regni8), magni illius et fortunati Zamoscii Ioannis, Gancellarii Regni et Generalis exercituum, nepos, septingentos equites et pedites addidit. Notarius Gampestris Regni, Sapieha9), pedites sexcentos supplemetarie collectos subiunxit. Palatinus Podoliae10) expeditionis publicae vigore trecentos tantum nobiles collectos ob tot annorum bella enervatos adnumerandos castris expetiit, sed Rex indultum ipsis voluit propter continuas excubias peractas. Castellanus Sendomiriensis, Witowski11), ducentos equites hastatos, ducentos velites admovit praesentandos, quem subsecutus Succamerarius Sendomiriensis, Joannes Olesnicki, valetudinarius, admodum domo egressus, qui legionem mille quingentorum equitum agrariorum ex palatinatu Sendomiriensi omni apparatu instructissimam collectorum exhibuit visendam. Ad extremum a Martiis negotiis per omnia iura 1) Zawałów, miasteczko niedaleko rzeki Horopca, lewego dopływu Dniestru, o trzy­dzieści parę kilom. na wschód od Halicza leżące. 2) Janów, miasteczko nad rz. Seretem o 15 km. na południe od Trembowli leżące. 3) Brzezie, raczej Zbrzezie, miasteczko, leżące niedaleko od brzegów Zbrucza, na po­ łudnie od Husiatyna (w odległości 11 km.). 4) Podhajce, miasteczko, leżące nad rz. Horopcem, o 30 km. na północny wschód od Halicza. 5) Horynin = Orynin, miasteczko nad rz. Zwańczykiem w dziś. powiecie kamieneckim o 15 km. na zachód od Kamieńca. 6) Jerzy Lubomirski. 7) Aleksander Lubomirski. 8) Jan Zamojski (Niesiecki: Herb., str. 68). 9) Jan Sapieha (Kluczycki: Pisma do Sob. I, 2, str. 1512). 10) Stanisław Potocki (Niesiecki: Herb. I, str. 369). 11) Stanisław.

ANNALIS 1653. 241 Matronae mihtiam augent. liberae matronae Thesauraria Danitovicia et Marsalcia Regni Opalinia trecentis equitibus et peditibus subsidia castrensia concluserunt. 28 Septembris Camenecum Rex ingreditur Cives laetantur. Respirat militia. Plebs supplicat Regi Ex reliquis autem palatinatibus miles agrarius nobilitatisque publica expeditio summo cum desiderio vota decipiente, expectabantur. Tali diversarum phalangarum praesentatione et conscriptione facta progreditur Rex solenniter, apparatu bellico comitatus ex castris vicinis ad Gamenecensem munitionem, naturali rupe et praecipitiis a parte fluvii interlabentis obarmatam. Ingressus civitatem; pro debito ac officio ordines diversi civium salve martium tormentorum explosione ingeminaverunt. Armeni equitatum praesentarunt, incolae civitatis peditatum quingentis viris instructum prompte e sclopetis ac bombardis eiaculantem exhibuerunt. Opifices quadringenti non segnem circa bombardas operam praestiterunt; undique laetitia, acclamationes, concentus militares addebantur, ac denique sospitem Regem in cathedrali ecclesia universi intuentes vocibus sonoris Te Deum laudamus cum pulsu campanarum per omnia templa sunt prosecuti. Substitit Rex aliquot diebus ad Kamenecenses campos castris ordinatis, victoriae futurae signa et praesagia sunt praetensa in dies adventante milite externo recenter collecto, tum agrario ex terris, districtibus, palatinatibus. Bonis ominibus indultum, dum supplicationes e pagis et oppidis rusticis multifariam faelae, in quibus misericordiam vitaeque securitatem irnplorabant et supplices restitutionem libertatis cum lacrimis expetebant. Responsum per Regni officiales corresponsuram clementiam Regiam fidelitati promissae et subiectioni executae. Chmielnicius consternationem simulat. Porro Chmielnicius appropinquatione tanti exercitus et obsidione Timothei cum Cosacis ad Szocavam diuturna consternatus, non in tempore subsidiis Crimensibus erectus et quasi virium suarum robore destitutus , eo collimans, ut Polonum exercitum ad campos Barenses aut Braclavenses undique devastatos ab iliis partibus Camenecensibus reduceret artibusque suis eluderet, uti homo vaferrimus et mille dolorum artifex, quodammodo diffidens viribus suis, pallio humilitatis vestitus, iam non per legatos, metuens, ne exemplo Antoni antemissi detinerentur diutius, sed per quendam nobilem antea captivum libertati restitutum submittit, supplicat, iteratam implorans misericordiam Regis et oblivionem praeteritorum scelerum, ad talem formam revocatam: Serme ac Potentme Rex Dne Dne Clem me. Tenor supplicationis. Post tot multos directos a nobis legatos cum epistolis ad S. R. Mtem cum fidelis subiectionis expressione emanatis, tota aestate expectabamus S. R.V. Mtis clementiam, a qua quia in hucusque arcemur, infelicitati nostrae sit inscriptum, dum luculenter videmus S. R. Mtem ita esse per nos offensam, ut iram S. Mtis in nos, servos ac subditos, et in parvam glebam ditionis suae effundere sit parata. Nos autem ob innatam nobis humiiem subiectionem audemus humiliimam instituere supplicationem ad V. S. Temberski. Annales. 31

STANISLAI TFMBERSKI Tempus eripitur nugis Chmielni- cii. R. Mtem, proni implorantes, ut misereatur nostri, uti dominus Clementissimus et praeteritorum actuum, qui permissu Divino prodierunt, oblitus, in pristina gratia et elementia nos conservare minime dedignetur atque cohibito irae suae furore voluntatem suam veht nobis exprimere aut per commissarios castrenses, quam voluntatem nos cum desiderio summo arripientes enitemur omnino obtenta delictorum venia, ut gementem prae nimia effusione sanguinis Ghristiani terram insigni obsequio ad minima mandata S. R. V. Mti in finibus externis consolari tantamque iacturam Reipublicae vitae nostrae obiectu compensare valeamus. Licet enim in haec usque tempora varii vicini fallacibus persuasionibus abducebant nos a servitio et subiectione S. R. V. Mtis, respectu quarum perdidimus gratiam S. R. V. Mtis, interea tamen resipiscentes nec exoptantes, ut amplius sanguis Ghristianus profundatur, totaliter supplices petimus, ut S. R. V. Mtas non permittat exercitum nostra limina ac sedem inquietare et ultimatam voluntatem suam dignetur stare per commissarios, aliosve iuxta arbitrium Suae Mtis tabelliones. Nos voluntati expressae parebimus, cuius clementis gratiae et misericordiae expressionem cum bonis nuntiis libenter expectamus e6dem in loco, de nullo dolo cogitantes cogitaturive, sed alternis ternisque vicibus ad clementem misericordiam Mtis provolvimur, quam non fucate emendicamus; ad quam non admissi cum nostra supplicatione neque securi futuri a progredientis exercitus potentia, magno cum dolore nostro externas quaeritabimus sedes. Non tamen speramus V. S. R. Mtem nobis defuturam. Ea autem supplicatione si Maiestatem offendimus, petimus nobis indulgeri. Me autem interdum cum meis humillimis obsequiis clementi Mtis Vrae gratiae subiectissime commendo. Datum in Borek die 18 Septembris A. D. 1653 S. R. Mtis Dni nostri Glemmi subiectissimi servi et fideles subditi Theodotus Ghmielnicki cum exercitu V. R. Mtis Zaporovensi. Epistola ab eodem ad Cancellarium Regni. Allata erat alia epistola, ad Cancellarium Regni institulata, cuius tenor: Illme ac Mce Dne Gancellarie Regni Dne et Benefactor Clemme. Haeseramus in opinione, quod post aliquot directos supplices libellos nostros ad S. R. Mtem agnituri eramus brevi clementem Mtis misericordiam. Ast nunc percepimus S. R. Mtem admodum nobis infensam, dum in subditos mandat dirigendos exercitus. Nos pro officio subiectionis nostrae submittentes ad S. R. Mtem implorationem misericordiae, etiam ad Mcum Dnum cum precibus humilibus recurrimus, quotinus V. Magnifica Dtio, uti Primas Regni, gravem suam pro nobis velit ad S. R. Mtem interponere intercessionem, ut misertus nostri, uti subditorum suorum, clementia sua prosequi nos velit velleque S. Mti intimet, quid a nobis requirat [sic], quod per 111-res commissarios egressum habere exposcimus, non reductis ad nos exercitibus. Nos vero totaliter voluntati S. Mtis submittemus et anteactos excessus fidelibus obsequiis nostris obliterabimus, ad minimum nutum S. R. Mtis parituri. Deus testis sit nostrae fidelis humiliationis et subiectionis, nullas meditamur inimicitias, quanquam fallaces persuasiones ad eas nos anteactis temporibus deduxerant. Sed ista evenerunt iratis superis. Nunc tamen agnoscentes delicta

ANNALIS 1653. 243 nostra, ad S. R. Mtem tanquam ad dominum naturalem confugimus, cupientes, ut in externum hostem vires unitae convertantur. Modo vero iteratis vicibus petimus, velit nos apud S. R. Mtem intercessione adiuvare, commissarios submittere, exercitus appropinquationem et irruptionem dissuadere. Irruptione enim attentata non est possibile non congredi exercitus. Verum Deus Optimus Maximus ex omnipotentia sua istam effusionem sanguinis moderabitur. Interea debita obsequia nostra Illmae Dni commendata esse volumus, Illmae Dnis servus T. Gh. Tales epistolae supplicatoriae postquam ad Regem et Gancellarium pervenerunt, confestim ex senatusconsulto nomine Regio suoque, innixus submissioni Gosacicae et temporis ac rerum exigentia prae oculis habita, taliter respondet: Illris Dne Senior cum toto exercitu Zaporovensi. Responsum Chmielnicio a. Cancellario. Non debet Vra Dtio admirari unacum exercitu Zaporovensi, quod a Sermo nullum obtinuerit hucusque ad primas epistulas responsum, conscius bene, quod vicibus multiplicatis declaratam gratiam Regiam et Reipublicae floccipensam habuerit. Nunc dum ad me litterae perferuntur una cum supplicatoriis exercitus Zaporovensis ad Sermum Dnum nostrum Clemmum cum maiore quam ante humilitate, totaliter committentes negotium gratiae et clementiae S. R. Mtis atque Reipublicae, ausus sum, quanquam iusto affectu irae conoitatum dominum et senatores praesentes ad latus domini alterare V. Dnis exhibitis simulque lectis litteris. Qui quidem innatam ex potentissimis regibus antecessoribus suis semetque ipso gerens clementiam, circumspicit, quod et prior Vrae Dni exhibita nihil boni effecit et in posterum quin efficiat aliquid boni, ambiguus est. Hinc eventus subsecutus, quod ad priores supplicatorias non adhibitum responsum. Revocet sibi in mentem Vra Dtio, quod apud Vram Dnem et hominibus fides data et Deo ipsi iuramenta oblata exulent locumque habeant denegatum post toties declaratam a S. R. Mte et Republica gratiam. Dum enim domini ad fundos, ad bona propria regressi, dum militia iuxta morem antiquum ad partes Ukrainae pro stativis tetendit, Vra Dtio absque omni occasione armis Scythicis associatis exercitum S. R. Mtis agressa, magnates plurimos et nobiles de Republica meritissimos persecuta, ad catastas Scythicas proditione perfida tradidit et inaudito toto orbe exemplo neminem secure vivere passus, contendens non tantum Regni antiquissimas suo iuri adscribere, sed etiam tot familias praeclaras eliminare et uno ictu innocentum capita iugulare. Ipsum scelus Batohense miram universo orbe clamat Vrae Dnis tyrannidem, qua exacta ad Sermi clementiam fecit recursum. Habuitne eandem denegatam, cum et legati intacti Vrae D ni remissi et dominus Zacwilichowski destinatus, ut difficultates omnes quietaret? Porro Vra Dtio, oblita Zborovensis et Bialocerkvensis submissionis, Regia clementia approbatae, primum Berestecensi, post Batohensi rebellione et ingratitudine eandem commaculavit, tandem nunc id ipsum connititur agere, quod neque Regia Mtas, neque Reipublicae dignitas dissimulare amplius potest. Ventum itaque ad eam extremam resolutionem, dum Sermus animadvertit Vram Dnem fidelitati

STANISLAl TFMBERSKI lura et iudicia non ambit Chmielnicius Ad quid casuum conscientiae me- moria. tot iuramentis circumseptae esse immemorem plurimisque modis apud vicinos protectionem et subsidia eonquirentem, uti docent litterae ad illos direetae, ad nos in tesseram amicitiae post interceptionem transmissae, ex quibus liquet, unde sit legationum potestas, unde calamitatum aggregatio, contra iura patriae a Vra Dne attentata. Nonne fuere tot annorum deducta serie castra Cosacorum propensissima ad exhibendam oboedientiam Reipublicae ? attamen extraneas non emendicabant vires et si erumpebant aliqui iniuriarum modi, eosdem iudices domestici, non externi resolvebant. Eo ordine a Deo Praepotenti designata est potestas ac iurisdictio, eo fine officia instituta, ut iniurias diiudicatas et compensatas habeant iniuriati neque quisquam audeat aliquo colore propriam iniuriam vindicare aut sui ipsius agat iudicem. In quibus dubio procul suaviter processisset negotium, si bene pensitassetis Divinam voluntatem ita decrevisse, ut Vrae Dnes Regibus Serenissimis totique Reipublicae exhibeant iura subiectionis. Insedisset profecto animis vestris idem iudicium, et ad antiquos rediissetis libertates, facta crisi, ut Gosacus agat Cosacum, rusticus rusticum, paratum obsequi mandatis heri sui. Inde habuistis in promptu medellam iniuriarum componendarum, cum non deficiant modi debiti compescendarum oppressionum, assistente semper in Regno iustitia. Adsunt modi mstitiae omnibus adeundae iuxta iurium et libertatum cancellos antiquitus designatos, quos transgredi nunquam erat mens S. R. Mtis aut Reipublicae. Unicuique enim iniuriato patet via agendi, accusandi coram Mte Regia aut coram conventu Reipublicae, uterque iustitiae partes sequeretur Divinis legibus innixus, quae iubent quemlibet in iure suo esse retinendum, defendendum, conservandum. Verumenimvero quemadmodum Deus Optimus Maximus nemini ignoscit, nisi qui vere et sincere dolet nullamque maculam transgressionis amplius in corde retinet, simili passu S. R. Mtas cum universis Reipublicae Ordinibus paratus erat contestari clementiam fidelibus subditis, nisi praeteritorum iuramentorum violatorum et innumerorum periuriorum adhibitorum scandalum obicem posuisset, quae omnia coelum et terra fastidit. Attamen aliter sentire me iubet praesens epistola, quam Vra Dio ad Sermum direxit, in qua agnoscit transgressiones factas, quas totaliter voluntati, gratiae, beneficentiae Regiae committens sopiendas, ipso Deo ad testimonium provocato, quod Vra Dio litteris comprehensa, pro rato, firmo velit esse acceptum. Idem Deus sit testis rerum istarum, si cum verbis atque scriptis conveniunt, qui licet sero novit vindicare iniurias sibi factas, novitque cogitata cordium humanorum, si quidem nil eum potest latere. Ita ergo humiliter est procedendum cum Sermo, ne istius processus in iudicio Dei tremendo poeniteat in conspectu mundi universi, sed ut praesenti subiectione valeat omnes et coram Deo et coram hominibus tollere maculas. Ad quae si aperto corde Vra Dio accedet, vindicis Dei iram omnino effugiet, cor Regium emolliet, omnium Ordinum animos inclinabit ad intercedendum pro Vra Dne totoque exercitu Zaporovensi. Et quemadmodum in litteris ad me directis requirit intercessionem, credat me iili non defuturum, modo

ANNALIS 1653. 245 Consilium pro Chmiolnicii re- conciliatione. velit sincera praevia humilitate confidere meis scriptis simulque consiliis parere. Non demiretur Vra Dio progressus exercituum nostrorum in partes Borussiae alias Ukrainae indeque suspiciones malas non assumat; tendit enim eo Sermus, ut dominia sua perlustret quietemque stabiliat et haeredibus bona amissa pacifice adscribat. Quia vero humilia capita strictum ferrum ferire non solet, ubicunque S. R. Mtas attigerit, ibi subditi secure in civitatibus, oppidis, villis haereant et penetranti Sermo gregatim cervices suas inflectant; me obsidem eo in facto habeat, quod Princeps optimus arma stringi in quemcunque vetabit, eoque negotium deveniet, ut transgressoribus suis unacum damnis factis ignoscant bonorum illorum haeredes. Durn igitur et Vra Dio unacum populo illo certabit humilitate, agnoscet procul dubio clementiam Principis, dummodo nobiles a latere suo permittat occupare domicilia ita animatus, quod inflexis cervicibus gratiam S. R. Mtis universi sint agnituri. Et id erit primum argumentum subiectionis Vrae Dnis. Post autem Vra Dio cum legionibus suis haerens in apto loco submittat aliquot primores exercitus, atque ex rudi plebecula delectos viros dirigat ad S. R. Mtem, qui exprimant humilitatem non fictam, tam nomine Vrae Dnis, quam nomine exercitus Zaporovensis voluntati et clementiae Regiae demissam. Fiet certissimum me obside urgente singulos integros sanos ad Vram Dnem reversuros. Neque tendens exercitus noster sinistram pariat Vrae D ni opinionem ex parte hostilitatis arguendae, si victualia conquirere debebunt, sine his enim progressus fieri nequit. Quinimo Vra Dio mandatis suis praemonet, ut omnes victualia venum secure exponant, singularis enim venditoribus assignabitur tranquillitas. Ut autem Sermus nunquam iura fidei vestrae fregit, ita et nunc minime frangere conabitur. Velit itaque Vra D io perenni paci et fundamentali reconciliationi animorum providere atque iuxta processum praescriptum exequi omnia, nam et Antonus detentus non eget subsidiis, ex clementia Regia salvus ad domesticos Lares rediturus. Exopto interim, ut Vram Dnem cum toto exercitu Zaporovensi in proposita humilitate et dolore praeconcepto Deus 0. M. pro delictis obfirmet, atque ad verae submissionis contestationem commoveat. Iam vero V ra D io stipendiis paribus serviet Reipublicae, quibus praedecessores vestri servierunt promptissime Reipublicae, spe ulteriore benefieiorum in gremio S. R. Mtis deposita. Datum Gamenecii die 3 Octobris 1653. Vestrae Dominationis amicus Stephanus Korycinski, Cancellarius Regni. Speciosi mmtii, sed falsi. Tali responso remisso ad Ghmielnicium, conquisiti nuntii ex captivis opera Valachorum Palatini Braclaviensis 1) adductis, quod plebs Russica tot incommodis ac calamitatibus agitata abiectis Scytharum societate, Chmielnicii dominio, amplius bellica experimenta tractare repugnet, quinimo animitus exoptat haeredes suos salutare in pagis ipsosque venerari, ut tandem compositis Reipublicae difficultatibus ad normam pristinam redeant regiones devastatae. 1) Piotra Potockiego (Niesiecki: Herbarz I, str. 221).

STANISLAI TEMBERSKI Die 13. Octobri8 imbrium copia. Generalis Transylvaniae pro- greditur expugnatum Szocavam. 15. Octobris acris ad Szocavam congressus. Ineptum propo- situm Polono- rum. Die 17 mota castra ad Barum directa. Nuntii Stephani, Palatini novi Valachiae. Fluctuant Poloni. Interea duabus septimanis exaetis versus Camenecum quotidianis imbribus coelum nostra otia et consuetam Polonorum haesitationem deplorabat. Accessit Ioannes Kimini 1) cum aliquod millibus foederatorum militis armati, habens maiora tormenta ad expugnandos in obsidione manentes Szocavenses Cosacos, a Rakocio palatino Transylvaniae submissus, qui compertus cohortibus recentibus Cosacorum, hinc inde impedientibus expugnationem aperto Marte, plurimos Polonorum ac Ungarorum in aggressione munitionum ac fossarum penetratione amisit, magna ex parte Denofio auxiliante, in fossis oppositis conficiente hostem, quo in negotio vix non omnes officiales externos, strenue hosti resistenti renitentes, impetus ille sustulit. Ipse enim Timotheus, in periculo audax, efmgio facto fortiter Ungaros reprimere connixus est, nisi fortiora arma externus miles exhibuisset hostemque temere progredientem intra fossarum angustias depresisset. Rata iam victoria credebatur esse in superandis obsidionem arcentibus Cosacis, plurimosque in captivitatem abductos calculo exoptatorum successuum numerabant Poloni, rati suffecturam praesentiam Kimini Ioannis ad expugnandum illum locum. Tandem cogitationibus diversis solutis Poloni inaniter ad campos Kamenecenses haerentes satisfacturi intentioni in domestico igne arcendo magnis impensis patriae comparato, ut aliquid agere viderentur (quanquam consilia erant adhuc sterbendi [?sic] in iisdem campis), moverunt ac solverunt castra, ut post aliquot dies consistant in campis Barensibus iam tertia metatione adhibita. Inde vero propositum erat tendendi ad campos Rialocerkvenses conflicturis feliciter cum hoste in carnpis Braelavensibus. Attamen secundis votis agitati ad pristinas circulationes viarumque angustias sunt reducti et pedites et equites, inaniter campis, silvis penetratis. Inauspicatum nostrorum iter demiratus Stephanus palatinus Valachiae vestigiis exercitus Poloni insistentes nuntios mittit, quod speculatores sui Tartaros Budziacenses effusos ad bellum viderint, celerrime currentes ad suppetias dandas Cosacis, imperatoris Tartarorum gressum maturaturos, tum quod Muradin soltanus cum manu 20. millium Tartarorum ad Chmielnicium festino cursu tetenderit, significaturus ipsum chanum iam in arenis brevi accursurum directe cum toto exercitu in Rialocerkvenses, Krimsciis, Nahaisciis, Cerkessiis, Doroboensibus [sic] Scytharum agminibus convocatis. Talibus rumoribus perceptis Polonus miles inconsiderate mota ac soluta castra conclamat atque collectis consiliis primorum iteratus gressus ad campos Kamenecenses instituitur. Ingrati sermones exercitui allati subitae mutationis, maxime ductoribus legionum, qui minus eonsultam praevidebant castrorum solutionem, nisi personae Regiae authoritas obstitisset, cui non parere nec obsequi erat piaculum. Talem reditum 1) Kemeny Janos.

ANNALIS 1653. 247 Chmielnicius quaerit Baro Po- lonos. Exercitus mo- vetur Zvane- cum. Camporum po- situs Zvanecen- sium. atque remeationem animare magis hostem circumferebant plurimi, ut humiliationis praetensae abiectis iuribus invigilarent confusioni Polonorum. Plerique denuo crepitabant Braclavensem regionem uberiore provisam commeatu, exponentes inibi ad subiectionem plebeculam procliviorem, qua socia poterant hosti fortius resistere. Tamen rationes pro reditu ad campos Gamenecenses subscriptae vieerunt eo effectu, ut foederatis in Szocavensi expugnatione persistensibus succurratur, qui constantiam suam erant remissuri audito nostrorum longinquo regressu, maxime vero, cum ex epistoiis interceptis Lupuli palatinatu Valachiae exclusi notum esset Chmielnicium cum Tartaris maturaturum gressum ad solvendam obsidionem Szocavensem. Adiectum Radivilum Ianusium, Ducem M. D. Lithuaniae exercitus, cum mille quingentis Barum se recipientem, fuisse in periculo summo propter Chmielnicium, iam cum Tartarorum ordinibus coniunctum, qui rebatur Serenissimum advenisse Barum ad prospiciendum locum commodum castris in futurum locandis, ideo cursu celeri cum agmine viginti quinque millium Tartarorum advolaverat implicaturus insidiis hospites Barenses. Sed eventu elusus Ghmielnicius ob celeriorem Radivilli gressum substitit in campis Barensibus. Tempore itaque consultationis de reditu exercitus plurima probabilia de viribus et astu appropinquantis hostis sunt allata, inserto tempestive consilio, ne forte in paludosis circumveniatur locis exercitus tendens, ut acciderat in conflictu Zborovensi, neve confusus in tendentia dissipetur, ut praeterita docuerunt exempla. Quapropter quasi turbine icti, omissis cogitationibus de tractu Braclavensi, Bialocerkvensi, Geherynensi recuperando, dirigendum exercitum ad campos Zvanecenses iterum conclusum ac ratum esse voluerunt, locandorum castrorum commoditate et securitate omnes invitante. Quorum camporum positus talis est: Die 23 Octobris, locata castra in campis Zvane- censibuB. Distat Kameneco Zvanecum duobus milliaribus, obiectum e regione arci Ghotinensi spatio quartarii milliaris, quam ab utrinque fluvius intermedius dividit appellatus Dnestr. Oppidulum Zvanecense minus populosum declivi loco gaudens, fluvio altero Zvanec nuncupato, a quo origo oppidi erupit, alluente munitum, unacum arce eminentiori loco erecta, non incommodum situm habens. A partibus tribus exporrigitur planities non incommoda, producta ad campos usque Husiatynenses, quem eminentiores montes et arbustorum densiorum commoditas claudit. Inibi locus commodus ad castra locanda visus illis praecipue, qui in Haliciensibus campis inter iuga duorum fluviorum castra concluserant. Quare emenso spatio dierum sex ilios campos tanquam Elisyos salutavit exercitus, a fronte fortificationibus erectis cum armatura tormentaria. Pons erectus commodissime supra fluvium Dnestrum ad coemenda victualia ex Valachia, tum ad foederata subsidia colligenda circa expugnationem Szocavensem morantia. Aggeres et fossae circumquaque ob securitatem custodiarum iactae. Tali securitati innisus exercitus integro semestri respirabat, plurimis fame, morbis expirantibus. Non ad tale enim tempus miles

STANISLAI TEMBERSKI Autumnus aesta- tem subsecutus incommodus. comparatus erat, ralus socios recentes ex palatinatibus terrarumque districtibus collectos, qni tardiuscule procedebant, adfuturos, tum alios, quos assumpserat Konracius, ad Szocavensem expugnationem feliciter cum signis foederatis reversuros. Nex Timothei adfertur 10 Octo- bris facta. Modus necis. Veniunt interim nuntii (eo ferme die, quo praeclara victoria a veteranis illis Polonis toti orbi eodem in loco afmlserat) de obitu Timothei glande tormentaria sublati. Sed modum obitus adverte. Fatigatus crebris excursionibus Timotheus quieverat pro more Cosacico obrutus potu sub papilione aut tentorio suo; eius quietem eo loci quidam transfuga a Gosacis retulit magistris armaturae; itaque directo tormento ad scopum illum atque exonerato, ingens cista inibi contenta dissolvitur glande tormentaria et divisis asseribus impetuose vulneratur Timotbeum versus armum dextrum, cui vulneri curatio cum non poterat adhiberi ob tumorem crescentem, triduo post iracundia commotus exspiravit. Gasus iste non militarem mortem, sed rusticam accivit, vitam ipsius dissolutam arguens, dum universo gynecaeo palatinae Valachiae magis quam consorti metu irruptionum nuper traditae sibi attendere haberet in more. Cosaci ob fata Timothei non verentur sibi Ignes metuunt Cosaci. Machovscius media pacis tractat. Gosacorum manus Szocavensi arci inclusa minime consternata Timothei morte, constituunt in locum ipsius seniorem Hodorovicium, ei totam summam defensionis committentes. Detenta post fala Timothei acriter expugnatio, iamque fama volante de accursu Chmielnicii Ungari et Moldavi meditati canere receptui, ipso Stephano, palatino Valachiae recenti, nuper conquisitum dominium visitare exoptante; ast Poloni socii omnium molestiarutn pollicentur omnia fausta et praevidentes, ne hostilis vis distractas vires perrumpat, facto uno atque altero expugnationis forti impetu inter fossas et medias arcis munitiones pyricos globos disiiciunt, pyrobolaribus adiectis segmentis; his inquietati Gosaci ad media pacis quaerenda promptos se per tubicinem obtulerunt. Deiatis talibus nuntiis autoritate Regia Machovscius1) dirigitur commisso negotio pacis tractandae ac firmandae, qui factis multis sermonibus cum Lupuli palatini consorte cumque inclusis Cosacis ad media pacis talia descendit: I. Ut fidelitatem iureiurando promiltant Sermo Regi et Reipublicae, vicinitatem amicabilem retenturi cum principe Transylvaniae et cum palatinis Moldaviae et Valachiae. 2. Ut in tesseram subiectionis et humilitatis signa omnia bellica ad pedes ductorum et commissariorum reponant eaque S. R. Mti et principi Transylvaniae reddant, ipsis vero ex gratia S. R. Mtis et principis Transylvaniae decem vexilla deportare licebit. 3. Ut omnigenam armaturam, qua in hucusque ad sui defensionem usi sunt, in facie ductorum et commissariorum comportent eamqne humi iacentem exacta iuramenti serie reassument ex beneplacito commissariorum. 1) Jan Machowski (Rudawski; Hist. Pol. libri, str. L00).

ANNALIS 1653. 249 4. Ne quidpiam ex Szoeavensi arce audeant exportare, quidquid compertum est in ingressu oppugnationis, etiam hominibus et pecoribus relictis. 5. Ut Timothei universa supellex dispositioni ductorum et commissariorum subiiciatur universaque praeda ex templis Valachicis hostiliter adempta restituatur. 6. Ut receptui attenti in Valachico palatinatu omnia illaesa et intacta servent. 7. Ne palatino Valachiae exuli manum subsidiariam aut eius adhaerentibus audeant exhibere1). Non diuturna fides Cosaco rum. Mogilnicius ab eis trucidatus. Arx Szocavensis praedae sub- iecta die 15 Octobris. His peractis dum audacter Gosaci cum Polonis eonversarentur equosque et panes mercarentur (ultra trecentos clam trucidatos Cosacos fama publica referente) acquisitis victualibus, iterum ad fossas recurrunt locum fortificaturi. Ne vero illa solliciludo circa transactionem facta abeat in cassum, requisiverunt Machovscium, ut obsidem aliquem propter maiorem securitatem ipsis concederet, Qua in re promptum se exhibuit Mogilnicius, ad cuius adventum laetissimi excurrentes securitatem maiorem nacti, obliti humilis fidelitatis atque subiectionis iuramentis obfirmatae, clandestino receptui cecinerunt alque supra millia quinque virorum fame confectorum, cadavere Timothei arrepto, ad proprios Lares cucurrerunt nulloque e medio sui cum legatione ad Serenissimum submisso, quinimo ipso Mogilnicio in confinio Valachiae trucidato, armarunt contra se vindicem dexteram Dei Praepotentis. Interea arx Szocavensis rapinae Moldavicae, Valachieae, Transylvanicae est subiecta. Quanquam commissarii Poloni exercitus suadebant, ut principes foedarati ex illis thesauris speciosis muneribus depromptis imperatori Turcarum et duci Tartarorum mittenda asservarent, ea conditione adiecta, ne Ghmielnicio contra Polonos subsidia belli ab utroque exhiberentur, at suasores pretium suasionis non sunt assecuti in tanto certamine gentium exdividentium praedam, Poloni autem famae solius et nominis boni pretium elegerunt, nihil pro sua parte servantes. Palatinam Valachiae, Lupuli consortem, in tanta calamitate nequaquam sui aut pri- 1) »Punkta kapitulacyi Kozaków< podaje w tekście łacińskim także Michałowski (Księga pamięt, str. 682) i Rudawski (Hist. Pol. libri, str. 129 i 130), a w streszczeniu Kochowski (Ann. Pol. Clim. I, str. 388—9). Ponieważ jednak powyższe teksty nie są dosłownie zgodne z tekstem Temberskiego, bo zwłaszcza co do punków 6 i 7 zachodzą pewne znaczące różnice między tekstami Rudawskiego i Michałowskiego a naszego autora, przeto tekst Temberskiego powtarzamy w całości. Pomijamy natomiast podaną przez T. rotę przysięgi kozackiej, bę­dącą dosłownym przekładem zachowanego przez Michałowskiego tekstu polskiego (str. 682— 683) z tą jedną różnicą, że u T. nazwisko dowódcy Kozaków brzmi: »Nicolaus Hodorovicius, gdy u Michałowskiego znajdujemy: »Mikołaj Chwedorowicz< , u Kochowskiego »Federovieius« (por. str. 389). Tmnberski, Annales. 32

STANISLAI TEMBERSKI Uxor Lupuli di- recta in Transyl- vaniam. stinae fortunae oblitam aniraosam matronam cum filio eius Stephano Ioannes Kiminius, dux Transylvaniae legionum, direxit in Hungariam abiectis sermonibus oratorum, qui remittendam Radivilo, Duci Lithuaniae exercitus, uti consortis eius matrem, persuadebant. In castris Zva- neeensibus fiunt gratulationes. Deliberatio Hungarorum sana. Instantia eorum non vana. Die 25 Octobris Moschi aecusato- riae. Belli intentio contra Polonos Tardus accursus Lupuli. His nuntiis Szocavensis fortunae ad castra Zvanecensia delatis indultum gratulationibus Deo Omnipotenti Maximo relatis gratiis. Porro legati Transylvanicus, Valachicus, Moldavicus sunt gratulati S. R. Mti fortunam ulteriorem bellicorum negotiorum, post mutuis muneribus ex praeda assumptis certantes, alia atque alia in recompensam receperunt. Deliberatum interea de subsidiis per Hungaros contra Scythas tenendis, ad quae feudatariam fidem impedimento esse arguebant, eoque respectu contra Tartaros Turcici imperii feudatarios bellum prosequi renuebant. Ast ad punctum societatis bellicae prodeuntes, Konracii normam sub nomine voluntarii militis expressam sunt secuti. Quare duo millia Transylvanorum, tertium Valachorum tenendis subsidiis adscripserunt. Deliberatione vero peracta instant Hungari nomine Sermi principis Transylvaniae, ut filius suus maior aetate indigenatus iuribus in Regno Poloniae, tum quidem primores Hungariae gaudere possent. Haec instantia dilata ad futura Regni comitia declarata Regis autoritate ad Status et Ordines Reipublicae interponenda. Tandem cum duobus millibus Hungarorum advenit recenter Michael Mikiesz, quem subsidianis signis adiunxerunt foederatorum principum legati. Quam adiunctionem palatinus Moldaviae etiam suis cohortibus adiectis collaudavit. Dum haec agitantur, tabellio Moschoviticus comparet in castris Zvanecensibus cum tabulis accusatoriis in et contra nobiles Lithuanos, iuribus conterminiorum gaudentes, quod fugitivos subditos Moschoviticos violenter detinerent. Missus a Rege nobilis MJocki, Vicedapifer Osmianensis, ad Moschorum imperatorem cum iustitiae administratione futura post labores exactos castrenses et cum iuribus amicitiae atque fraternitate. Sed mens tabellionis erat clausa, qua pondus castrorum Polonorum perlustrare intendebat relaturus successum et apparatum Zvanecensem. Id ipsum brevi innotuit, dum edisserta sunt media, quibus pulsavit partes Moschoviticas Ghmielnicius atque ad occupationum Smolensci excitaret. Verum Poloni de futuris rebus non dari scientiam arctissime tenebant. Legationibus pro rerum temporisque exigentia expeditis, fama venit Basilium Lupulum cum Tartaris consilio Ghmielnicii ad arcem Szocavensem tendere. Sed tarditati defuit successus: obsidionarii enim benignitate expugnantium salvi evaserunt, quibus succurrere cupiebat. Gonsors quoque eius unacum filio alias in partes devecti. Qua re obortis lacrimis, relinquens modos ulteriores belligerandi, Stephano successori minime fortasse iniuriose possidenti Valachiam (quum factionibus et consiliis variis Valachia devastaretur saepius) adactus est movere signa ea in loca, e quibus advenerat, atque sic ad maius inconstantis fortunae ludibrium regressus ad Ghmielnicium. Acceptis autem nuntiis dux magnus Tartarorum de occupatione et exdivisione Szocavensium the-

ANNALIS 1653. 251 Tartari aegre fe- runt suum egres- sum. saurorum, quos ex consilio Lupuli sibi erat adscripturus, quando- quidem eo fine Krimenses delieias abiiciendas et ordines Tartaro- rum instruendos armis atque educendos censuit, Lupulum redeun- tem detinet custodiaeque Crimensi addicit meditatus non prius eum libertate do- naturum, nisi molestiae eius bellicae atque ordinum compensarentur. Die 26 Octobris. Miscentur no- stratibus. Moritur Konraccius. Legioni et consorti provisum. Interea Scythicis agminibus et Hungari et Valachi et Poloni ultra opinionem lento gradu ex campis Szoeavensibus tendentes miscentur, atque sic insperatum Martem vel inviti adorantes trina insignia imprudenter amiserunt, nullam cohortem integram habentes, qui mos apud Polonos aut eorum primipilos nunc est laudatissimus, antea vero ignominiosissimus, nunquam dividi cohortes sparso gressu permittentes. Quo in certamine plurimi capti, non pauci interfecti. Legiones autem reliquae, cautissimum gressum habentes, utpote Denhofii cohortes, Hungariea legio duorum millium, Michaeli Mikessio obsecundans, Valachica legio mille viris conscripta, Ionae Perkolabo Ghotineasi subiecta, agmina Tartarorum evaserunt securae. Iamque ingressuris campos Valachicos vicinos Zvanecensibus nuntius adfertur Konracium fatis cessisse molestiis bellicis confectum, incommodis variis fractum, socium expugnationis Szocavensis perseverantem, militem ad utramque aleam fortunae paratissimum, non mediocri principis atque exercitus dolore. Guius legio vacans Hiacyntho Szemberkio, Venatori Podoliae, commissa. Ne vero consors amissi mariti Regis mandata prompte obeuntis fortunam conqueretur, iustitia Regia decidente ius advitalitium in bonis certis elusis competitorum instantiis decernitur atque diplomate publico confirmatur. Agrarius miles sero venit. Die 27 Octobris. Tartari compa- rent. Poloni non erumpunt ex castris. Facto respirio satis exiguo doloris interceptorum signorum a Tartaris imprudentiam arguentibus, agrarius miles Praemisliensis, Lublinensis, Lukoviensis, Siradiensis, Rranscensis, Rielscensis, Mielnicensis, Drohiciensis, Gerscensis, Nurscensis, Livensis, Visnensis, Haliciensis aliarumque terrarum sero satis adiungitur castris unacum voluntariis heroum Polonorum subsidiis. Moleste tulit Rex tarditatem, illi e contra Regis otium atque inanem in variis campis castrorum locatorum pluries perniciem. Iam vero magnus Tartarorum dux adxampos Husiatynenses consederat initia belli paraturus primumque agmen versus Kamenecum direxerat, etiam castris Polonis visendum, uti in illa Rerestecensi repudiata fortuna post multas aetates memoranda. Conspicati Poloni circumvolitantem hostem, placuit eis pessimo consilio in castris expectare hostem, non autem in campis quaerere Martem antiquissimo et laudatissimo more Polonorum. Mox effectus consilii manifestam redarguunt pigritiam ultro traditis in manus hostis bonis universis depopulandis Pokuciae, Podoliae atque Volyniae. Perversum consilium habuit suos protectores, qui conducibilius esse deducebant praestolari assultus hostiles intra fossas, quam persequi eum in locis fame penitus confectis ac devastatis. Ne vero fluviorum transitus periculosus foret belli futurae prosecutioni, mittitur Sokolovius cum cohortibus vias ac passus

STANISLAI TEMBERSKI Speculatum missus Sokoloviud. Die 28 Novem- bria. Interpreta- tio nociva. Protelationes finnt. sedulo revisurus, qui ordines Tartarorum universos excepto solo Dobrucio ordine reperit versus Sarogrodium 1) ipsumque Chmielnicium vicino in loco cum Cosacis bello inferendo instructissimum. Relatum mox chani potentiam aeque numerosam esse Berestecensi, paucis admodum desideratis; hoc idem captivi affirmarunt Cosacicam manum extenuatam asserentes vix triginta millia virorum continentem bello aptissimorum, quam infringere excursionibus Polonis Deus ipse quibusdam consiliariis insusurravit, nisi tam modus optimus reiiceretur ab aliis. Quocirca Poloni, iudiciis communibus inanibusque disceptationibus assueti, circumferebant dueem Tartarorum hibernas incommoditates non expectaturum ipsisque imbribus ac pruinis autumnalibus cessurum. Adhaec a Chmielnicio negotii attentandi spatium impetratur esse dierum viginti tantum, quod ab egressu Krimensi brevi exitum habiturum adstruebant. Item adiectum non omnes primores societati armorum Chmielnicio subscripsisse ob necem unius murzae, quam attentaverat filius eius Timotheus ante obsidionem Cosacicam, respectu eo rarus ad colloquia chani accedebat Chmielnicius. Item adiectum murmuratum saepius contra Chmielnicium, quod Scythica agmina tam intempestivo tempori eommiserit, et propterea plurimi Cosacorum clam perempti. Talibus interpretationibus ineptis aptissimum tempus certaminibus ereptum. Exploratorea varii adhibiti. Die 30 Octobris. Scythicum sorti- legium. Directus tandem Ioannes Iasnogorscius, Cosacus fidelis, cum sclopetariis centum viginti exploraturus industria Germanica hostis progredientis mentem, qui ad effectum explorationis duos Cosacos, tertium Seytham adduxerat. Directus et Ruiscius, ex legione Konraccii, qui vulneribus exceptis quinque captivos adduxit. In reditu huius suffectus Slapkovius feliciori explorationi , qui eiusdem relationis Scythas quatuor intercepit: quod agmina Scythica chanum sollicitent, ut reditui felici provideat, quandoquidem Budziacense agmen deserere alia intendebat. Firmioris ergo veritatis Michael Mikiesz produxit alios captivos, qui eidem relationi subscripsere adiecto eo fortunae adeundae commento ob futuros belli successus capiendos: proiectae sagittae duae versus coelum, quae ferramentis aculeatis obversis ad invicem sunt collisae in reditu suo. Ex qua collisione coniectura paganica adstruebant utrumque exercitum esse potentissimum, sed mutuo conflictui reclamantem. Necdum defuit commodum tempus feliciter prosequendi belli, ni fuisset protelationibus laboratum. Progressus interea hostis versus Soiokopce 2), pagum distantem 7 miiiaribus Cameneco, chano ipso residente Husiatinii, silvas, fruges absumente, pecora, 1) Szarogród, miasteczko przy ujściu rzeczki Kiełbasnej do Moraszki w dzis. powiecie mohylowskim. 2) Niezawodnie mowa tu o Sołobkowcach (inaczej: Sołodkowcach), wsi, leżącej u zbiegu Studni ze Studenicą w dzis. pow. uszyckim.

ANNALIS 1653. 253 oves caedenle, qui agminibus emissis Hreptoviam 1) et alia oppida viciniora eli- Die 1 Novembris. Alii explorato- res. minat gladio, Studenniciam 2) occupare volens. Excurrit tunc An- dreas Potoccius, Winnicensis Gapitaneus, cum millibus tribus mi- litum assumpto Machovio, Szemberkio 3); deprehensa turma Scy- thica excubias agens, flammis nocturnis signa situs sui exhibens, cum qua inspe- rato impetu certare detrectantes Poloni [sic], nacta commoditate evadendi cessit ad alia agmina. Deprehensa et alia turma, sed de potioritate experimenti bellici facta controversia nihil attentatum, quinimo invidia laborantes, signa divisa sunt. Potoccius cum Machovscio, evasuri hostilem impetum, per aliam viam ad castra se receperunt. Szemberkius vero centum et 50 velitibus assumptis, edo- ctus ex captivi sermonibus missum esse Toktemis Agam a Tartaris ad Rako- cium et Valachicum Moldavicumque palatinos cum epistolis chani amicitiam et coniunctionem armorum exposcentibus, iisdem vestigiis insistens sexaginta viris Die 2 Novembris. Toktemis Agam Szemberkius ad- duxit hinc inde collocatis ad fluvium Prutum descendentem Agam minus hostiliter aggreditur eumque duobus Valachis emissis simulato officio Purkolabii illius regionis passum quasi impediturus, inter- cepit metoctavum cum uno Hungaro, atque ad castra Regia adduxit feliciter. Litterarum in- terceptarum con- teuta. Adhuc explora- tum tendunt Po- loni. Die 4 Novembria. Tandem exevnt in campum. Robur Polonorum. Lectae epistolae, conlenta indigna reperta, disiunotionem arnicitiae et societatis armorum cum Rege suadentia, ad Turcici imperatoris societatem vigore feudorum iuratorum invitantia, exprobrantia vires Polonas fractas, quibus subditos coercere non est fas, multo magis minime futuras aptas ad subsidia ferenda principibus foederatis, commendantia fraternitatem magni chani securiorem et faustiorem. Referebat captus Aga iam se credidisse rem belli peractam, quandoquidem magnus chan efferre pedem non cogitat ex his locis. nisi fecerit experimentum bellicum. Addebat memorem esse chanum Berestecensis infortunii, quod apud Portam Ottomanicam Scythis fuisset ignominiosum; quare nunc maculam eam delaturum affirmavit. His detectis ex serie epistolarum atque linguis captivorum placuit prineipi Transsylvaniae alias unacum his communieare. Directus posthac Gorscius, Kiioviae Pocillator, cum mille viris sedem hostis requisiturus; is castrorum locatorum vestigia invenit in campis Solokopcensibus, ratum habens hostem a tergo exercitus nostri insidias struentem areamque congressui aptam quaerentem. Quare Poloni abiecta augurii capiendi discussione, quibus in locis haereat hostis quidve intendat, ne otii diuturni argueretur, educuntur extra castra in patentes campos inibique acie instructa conscribuntur. Atque ex re oculis subiecta robur militiae cognoscitur: 1) W okolicy, nieodległej od Kamieńca, znana nam jest jedyna miejscowość podobnego nazwiska, mianowicie Chreptyjów, wieś, leżąca w dzis. pow. uszyckim. 2) Studzienica, miasteczko w dzis. pow. uszyckim 0 40 km. od Kamieńca odległe. 3) Hyacynt Szemberg (Kocbowski: Ann. Pol. Clim. I, str. 392).

STANISLAI TEMBERSKI Hastati viri vulgo Usari numero 853 Arkabusieri » 190 Velites » 12488 Equites sclopetarii Poloni » 3035 Equites Germani Raitari » 2932 Pedites Germanico more » 8514 Equites stipendiarii Veterani » 860 pro quibus Respublica contributiones conferre recusavit, quia pro millibus quatuor stipendia accipiebant et unum mille non habebant virorum. Agrarius autem miles, ex laneis terrarum et palatinatuum collectus, virorum millia quinque continebat, non numerata familia, quae ad carragines invigilabat, atque lixis et calonibus non insertis, quorum licet plurimi fame et morbis perierant, tamen universim numerata sunt illorum ma 12000. Non computantur Hungari et Valachi, habentes virorum ma 4000, neque heroum voluntariae cohortes, quae continebant virorum ma 2000. Ast collectis colligendis viris per acies instructas ad pungnam paratis exercitus Polonus millia quadraginta excedebat, olim a campis Glinianensibus ad Zvanecenses tribus millibus et trecentis amissis hominum prae fame, morbis et aliis incommodis. Neque nobilitas advenerat commotione publica ad castra invitata praeter palatinatus tres ex Minore Polonia coactos, Maioribus ad communem calamitatem patriae non advenientibus. Die 7, 8, 9 Novembris. Tempus inimicum militi Victualia deficiunt Die 13 Novem- br s Milites mul- ti castra deserunt post festum Mar- tini Die 15 Novem- bris. Pugnant in- ter se ante pu- gnam. Computationi itaque miles Polonus attentus, hostis adventum praestolatus, autumnalibus incommodis et rigoribus impendendis hiemis expositus erat, Sermo Regi inculcans, ut cum primoribus ex tentoriis aestivalibus ad oppida vicina se conferat. Gaeteri, tempus educendi militis ad stativa atque solvendorum castrorum habentes incertum, foveas et cellas subterraneas agminatim exstruebant. Miles autem agrarius, spe reditus celerioris ac securioris lactatus, deficiebat in victualibus, domesticis Laribus appropinquari cupiens. Interea castrenses mulctae infamiae, capitis promulgantur contra castrorum desertores. Sed ille poenarum rigor vilescebat apud illos, qui nuntios hostis excubantis asseverabant plerumque fuisse productos simulatos. Quare exemplo Leopoliensis, Sanocensis, Haliciensis, Siradiensis terrarum, clam in parvos comitatus virorum quindecem aut 20 divisi dicebant castris valete, utpote agrarii milites Praemislienses, Belzcenses, Stezycenses, Opocinenses, Wislicenses, Lublinenses, Lukovenses. Cernens destitui sensim stativa gregarius miles a lanealibus, excurrunt unacum famulis quartariae legionis et primitus currus Vexilliferi Regni 1) eductos iam e castris invadunt, postea rhedulas agrariorum vibritant victualium ergo acquirendorum. Seditio ingens exorta ad latus Principis et Ducum exercitus l) Aleksandra Koniecpolskiego.

ANNALlS 1653. 255 Die 16 Novembris. praesentiam. Recurritur ad arma mutua; famuli plurimi saucii occubuerunt. Ad cornpescendum tumultum Praefectus belli Lanc- koronscius 1) exeurrit, contra nocentes et innocentes admovet pedites sclopeta- Con6tantia plurimorum. rios. Ast agrarii, Ducum minis abiectis, castris derelictis domos suas se receperunt. Gonstantes soli et perseverantes fuere viri praeclari ex terris Sendomiriensi, Radomensi, Stezycensi, Pilsnensi, Czerscensi, Livensi, Nurscensi, Wisnensi et plerique ex Lukoviensi et Podlachiae terris, qui saevam fortunam aequo animo amore patriae servandae sustinebant fortissime. Scandalum publicum Alii vero exceptis his igniominiose domesticam vitam castrensi abiecta eiegerunt magno cum scandalo civium bonorum socio- rumque belli fidissimorum, Hungarorum, Valachorum, Moldavorum, Germano- rum sacrosancte societatem tenentium, qui videbant non adeo urgere penuriam victualium acquirendorum aut coelum admodum inimicum sibi esse. Die 17 Novem- bris. Chmielni- cius spem bonam facit chano. Die 20 Novembris Tartari effusi praedatum. Marsalcus Regni conqueritur die 23 Novembria. Chmielnicius interdum adlaboravit detineri in spe bona chanum Crimensem, certificans eundem, quod Poloni non sustinebunt diuturnam in castris mansionem frigori inimico facile cessuri, quare dum illi egredientur fossis suis, victoriam nostram futuram. Caeterum et Scythici greges, quanquam frigoribus assueti, Chmielnicium diris devovebant, cum illis et equi et socii in dies expirabant luculenter. Mirabantur milites veterani Scythicam perseverantiam, qui more suo post festum s. Martini divertere soliti erant ad angulos Tauricos, sed Lupuli thesauri anticipative accepti eam protrahebant moram, ne tanta agmina inanem gressum facientia sine praeda notabili recederent. Eapropter pertaesi duriorum temporum Tartari praedatum effusi inquietabant Polonos diversis velitationibus mutuis palantes languoribus, utrobique nec equis nec viris ad pugnam promptis, tum quod lutosi campi impedirent congressus fortes, tum quod inedia pressi homines robur antiquum ac vigorosum amiserant. Interea requintur a primoribus Rex, ut legiones aliquot concedat experiri fortunam cum approximatis gregibus Tartarorum. Duriter respondit Rex, ne consultores agerent, maxima invectione facta in Regni Marsalcum, qui epistolariter in crastino alloquitur Korycinium, Regni Cancellarium, talibus2). Die 24 Novembris Hungari ur- Cancellarius Regni3) responso suo orali alteratum Marsalcum, Regni mitigavit, occasioni commodiori disgustatas querelas cupiens reservari. Interea Hungarorum miles, strenuam operam tam diuturno tempore navans, urget produci exercitum ad certaminum primordia capienda, 1) Stanisław Lanckoroński. 2) Przekład listu Jerzego Lubomirskiego pomijamy, bo tekst jego polski jest u Micha­łowskiego (Księga pamiętn., str. 567—8) a nadto podaje go także Szajnocha w szkicu p. t. »Urazy królewiąt polskich<<. Daty pod listem w tekscie T. niema; jest natomiast data, podana na marginesie, którą powtarzamy. 3) Stefan Koryciński.

STANlSLAl TEMBERSKI gent excursio nem. Die 25 Novembris. Die 26 Novembris. 29, 30 Novembris. Die 1 Decembris. Commiaaarii de- putati Die 2 Decembris. Palatini Russiae alloquium. maiorem fortitudinem cum Deo futuram arbitrati, qam sine Deo, quem excluserat e pectore suo et Chmielnicius tot vicibus periurus, et chan Tartarorum toties inconstans, contra Polonos prodiens. Lactati illi spe futurae dimicationis, iam autem frigus maxime inimicum erat Hungaris, qui praeter thoraces ac penulas absque curribus aliisque impedimentis ad socia arma processerant, nullis commoditatibus subiecti. Quare educuntur turmatim legiones, a quibus metuebatur raaxime, ne reditum in patriam arripere meditatae castra vacua relinquerent. Offerunt se interea greges Tartarorum ac Gosacorum quaerentes praedas ex Polonis partim in castris, partim extra castra haerentibus, sed tormenta occultata inter equites peditibus fortiter adstantibus conatus hostiles reprimebant magno eorum damno, Tartatorum porro magnus dux submittit speculatores suos ad castra Polonorum, qui feliciter regressi attritas vires Polonas retulerunt, et iam ultimis diebus iussit continuis excursionibus inquietari Polonos, illi tamen pro virili hosticos impetus retundebant, hoste ad pacta Poionos aut au deditionem provocante. Utrumque delatum ad Regem ac primores, qui magno languore pactorum mentionem arripiebant, deditionem detestati Quare ex senatusconsulto (die sacra s. Andreae) facto deputantur commissarii Lanckoronscius 1), Palatinus Russiae, Vitovius 2), Gastellanus Sendomiriensis, Michael dux Czartorius, Castellanus Volyniae, Lubomirscius, Marschalcus Regni, et Korycinius, Cancellarius Regni. Atque in crastino festi progressi ad colloquendum et tractandum exercitibus armistitium habentibus; a Tartarorum chano exprobrata ante omnia imparitas armorum et imparitas resistentiae Polonorum, quare cum chan Grimensis superior sit armis ac viribus, uti victor conditiones ac leges daturus erat iuxta opinionem gentilem. In cuius tractationis feliciorem suceessum requisivit a Polonis milliones quatuor, vexam Scythicam redimentibus. Sed commissarii Poloni Seythicis primoribus responderunt non millionibus nequa nummis certaturas suas legiones, sed fortitudine, quam Deus ipse addet ob violata toties percassa foedera, ob fracta iura fraternitatis, amicitiae, cum quibus priores Tartari ad Rempublicam venerant, nunquam Polonis de ea cogitantibus. At quia ita necessitante Divina Maiestate effectum, ut discrepantes fide, natione, regionibus unirentur atque vincularentur gentes, constanter stant Poloni in ea amicitia et fraternitate, nunquam sperantes, quod ordines Scythici aspernari deberent iura firmata iuramentis. Quare vindex Deus vindicabit eos, qui testimonium eius abiecerunt. Talia audientes Tartarorum commissarii relaturos se magno duci omnia promiserunt in crastinum producto futuro colloquio. Gui Poloni consenserunt. 1) Stanisław L. 2) Stanisław W.

AMALIS 1653. 257 Die S Decem- bris colloquium secundum. Alloquium Ca- stellani Sendo- miriensis 1). Facta relatione Regi ad tempus assignatum progressi denuo. A Tartaris inceptum colloquium, quod Poloni sunt autores disruptae amieitiae, dum socium et fratrem chani Tartarum Chmielnicium duris conditionibus ligandum censuerunt, super quibus deliberante eo filium eius Timotheum hostiliter sustulerunt, ille vero de sua securitate minus tutus subsidia chani quaerere est coactus. Replicatum a Polonis calvam istam adferri occasionem ruptae amicitiae, qua Chmielnicius suis doiosis supplicationibus benignas conditiones expressit apud Principem et Rempublicam, quas necdum ille acceptare dignatus est magna ira Dei vindicis in se et in filium suum concitata ob florem militiae ad Batovum tyrannico processu sublatum. Quare Tartari in defectu millionum quatuor obsides dari magno chano, ex senatoribus primarios quatuor, qui tamdiu in Crimensi residentia manebunt, donec summa praetensa restituatur, Poloni etiam primarios ex familia soltanorum murzas in reciprocam societatem dari requirebant, alio sermonibus tendentibus. Sed Tartari non posse id fieri apud gentem asserebant, idem Polonis affirmantibus apud se. Interea conclamatum ab assistentibus frustra tempus eripi sibi: aut moriendum esse cum victoria, aut vincendum sine clade. Talibus clamoribus Tartarorum legati consternati, aegre tulerunt colloquia sua turbari indulgentiamque militarem incusare coeperant, talia sub poena capitis non committi in...suis agminibus. Iterato vociferationi indultum, ad quid colloquia, disputationes, sermocinationes; fiat id, quod destinatum sit a Deo; aderit Deus illis, qui iuramenta intaminata servarunt. Solutum ea die colloquium ob Polonos graviter ferentes coeli ac aeris iniurias. In futuram diem destinatus congressus. Die 4 Decembris intermissum. Die 5 Decembris irritati summo mane Poloni a Tartaris. Die 7 Decem- bris colloquium tertium. At ad sequentem diem invigilantes Poloni frustrati praesentia Tartarorum, in militiam causa reiecta, quod petulantius res bonas impediat et occasionem porrigat ad dividendos animos, qui iam coalescere poterant Deo ipso media submittente. Quare legiones excubias agebant non regredientes ad castra, atque in pervigilio s. Nicolai cum Tartaris excurrentibus periculum bellicum subibant, donec tabellionibus mutuis certaretur ad inchoata media pacis terminanda. Tandem ad diem 7 Decembris reiectum negotium. Congressi itaque commissarii die Dominico ante meridiem, Polonis asseverantibus, quod milites insolentes graviter puniti sint ob suam audaciam nuper declaratam; quod Tartaris gratum erat. Quocirca Tartari resumptis animis ad tractandum conditiones tres posuerunt omnino a Polonis tenendas: 1. ut millionem pecuniae pro molestiis vialibus Tartaris numerent; 2. ut regionem aliquam ad praedam hominum assignent »Iassyr< apud Tartaros nuncupatam; 1) Stanisława Witowskiego. 33 Temberski Annales.

258 STANISLAI TEMBERSKl 3. ut Cosaci iuxta pacta Zborovensia realiter conserventur. Alloquium Ducis Czartorii 1). Alloquium Marsalci Regni. Responsum a Polonis, ad l: Quod viarum molestiae damno Tartarorum sint factae, ad quas qui illos invitavit, uti certum est Chmielnicium id fecisse, ille compensare tenetur. Ad 2dam: Regionem nullam esse in Republica, quae tali conditioni subiici possit praeter istam, in qua rebelles Kosaci morantur, quare requisito assensu Regio possunt in praedam assignare domicilia rebellium salvis fidelibus Cosacis. Ad 3am: Cosaci iam habebant, quod cupiebant, suo malo perdiderunt ista pacta Zborovensia, multis vicibus arma contra principes et Rempublicam sumentes. Indignati Tartari, quod duriter cum ipsis Poloni procederent, futura mala edoctura brevi disserebant, si transactum non fuerit cum ipsis, Poloni retorserunt eadem mala ipsis impendere vindice Deo; tandem a Regni Marsalco illatum, puncta tam gravia durissima non posse tractari, nisi praesente Principe totoque exercitu atque omnibus senatoribus. Quare si ad mitiora fuerit descensum, non reluctaturos Polonos affirmavit, modo sint possibilia et amicitiam firmantia, non ad inimicitias detrudentia. Quocirca pernoctatam istis rebus adhiberi ab utrinque concessum, Tartaris protestantibus non se amplius descensuros ad ludibrium, quinimo paratos esse ad bellicum experimentum. Eadem Poloni asseverabant. Die 8 Decembris. Die 10 Decembris colloquium quartum. Alloquium Cancellarii Regni 2) lam igitur sacra die Virginis Rmae Conceptionis post divina summo mane deliberatum a Polonis, ut satius de securo reditu cogitetur, quam de talibus conditionibus acceptandis, iamque inclinatae partes erant ad movendum in crastino exercitum, irruptionibus Scythicis ea die feliciciter reiectis ac retusis. Ast post mediam noctem hora tertia significatum Polonis, quod Tartari mitiores conditiones sint allaturi, quae aut firmabunt amicitiam, aut si non acceptabuntur, dissolvent, destinata die ultima tractatuum decima Decembris, aut felici aut infelici. Eapropter Poloni commissarii in maiore comitatu descendunt, Tartaris similem habentibus. Ad negotii exordium prolocutus Cancellarius Regni: Frustra teri tempus utrobique tanta temporis importunitate molestias addente. Possibilibus modis certandum esse et talibus, qui utramque gentem unice valeant. Itaque Tartari inito consilio secreto: 1) duos senatores obsides requisiverunt ex parte stipendiorum non solutornm, 2) praedam hominum redemptam voluerunt esse centum millibus imperialium, quos statim inter ordines exdivident, 3) Cosacos circa pacta Zborovensia servabunt inviolabiliter. Marsalcus Regni prolocutus nihil penitus discrepare conditiones a superioribus, sed brevi mora interposita velle se in secreto colloqui fastidium non habentibus Tartaris. Indultum consilio privato; tandem approximati Tartaris responderunt senatores non posse fieri obsides, nisi aequales personae a Tartaris dentur, at senatorum 1) MichaJa ks. Czartoryskiego, kasztelana wolynskiego. 2) Stefana Korycinskiego.

ANNALIS 1653. 259 amici si istud officium subibunt, tentabimus eos. Alterum: stipendia certo reddentur obligatione a Republica in castris praesentibus conscripta, ad quam obsides adhiberi non est opportunum. Praedam hominum redimere esset ignominiosum non Polonis, sed Tartaris, alias amicitiae iura violarentur et probrosum esset genti Scythicae, sed in tesseram amicitiae quinque aut sex millia imperialium donari possunt, dividenda inter ordines. Iam vero ad pacta Zborovensia Cosacos alligare, quae ipsi toto orbe testante contempserunt, iniuriosum esset Polonis; satis est, quiaipsis indemnitas, securitas et libertas pristina providebitur. Talibus trutinatis indultum mutuis sermonibus iamque urgentibus Tartaris, ac vespero ipso conclusa talia media: 1. Retenta stipendia Tartaris diebus primis Ianuarii Gamenecum deducentur, obsidibus duobus insignibus familia adiectis, qui ad exolutionem stipendiorum in patriam a Tartaris salvi ac illaesi reducentur; pariter a Tartaris obsides dabuntur; 2. Praedam nullam vulgo »Iassirum« exercebunt Tartari in regionibus Regno annexis, quadraginta millibus Polonicalium florenorum contenti, incontinenti eisdem donandis; 3. Cosaci circa pacta Zborovensia servabuntur, si magnus chan Tartarorum adegerit illos ad subiectionem Regi, Reipublicae, haeredibus ac dominis suis fideliter declarandam. Horum punctorum ab utrinque debet fieri confirmatio tam a principibus, quam a primoribus gentium Polonae et Scythicae. Die 13 Decem- bris compositi tractatus. Acceptatae conditiones ab utrinque, atque obsides varii in exercitu attentati. Sed mora et coeli inclementia urgente Palatinus Russiae filium suum in obsidem dedit et Succamerarius Sendomimiriae etiam filium suum 1) (Marsalco urgente ob sanguinis propinquitatem) tradidit Scythicae securitati, magno exercitus dolore. Tartari autem beium unum tradiderunt obsidem, altero minus nobili adiecto. Pecunia 40 millium in triduo numerata et Tartaris donata magna exercitus exaggeratione, nam a militibus praecipuis mutuata est pecunia, cum deesset pecunia promissa in integro. Cosacos vero submisit se chan Tartarorum ad subiectionem deducturum salvis libertatibus eorum in religione ac servitio Regni. Subscriptiones factae mutuae tam Regis atque Ducis, quam primorum. Die 16 Decem- bris castra so- luta. Tandem die 16 Decembris mutuis certatum gratulationibus ac salutationibus amicitiam iureiurando partibus servantibus, quam iuramentis suis confirmaturi erant tam Poloni quam Scythae, facta donariorum exolutione idque in Regni publicis comitiis societate armorum contra hostes suos inviolabiiiter pactis inserenda iuxta pacta Zborovensia. Post 1) Stanisław Lanckoroński, wojewoda ruski, dał w zakład syna Hyacynta, Jan Ole-śnicki, podkomorzy sandomirski, syna Stanisława (Por. Kochowski, Ann. Pol, str. 404 Go do imienia podkom. sandom. tamże, str. 396).

STANISLAI TEMBERSKI Recessus 17 Decembris. castra solvenda erant, sed prius Tartaris recedentibus, ne aliquid hostile in regionibus Russicis attentarent. Horum recessum subsecuti Poloni pacem habentes expressam necessitate, non utilitate patriae, quam iniquissima fata premebant, pessimo consilio tam magni exercitus detenti ac iactati per campos ac consultores varios. Sicque respirium fessis militibus assignatum, qui aliquot mensibus et aestatis et autumni et hiemis inclementiam tolerarunt, magna etiam Tartarorum admiratione. 0 passi graviora, dabit quoque vobis Deus! 1). Tartari violant foedus post regresaum ex castris in Decembri. Die 21, 22, 23, 24, 25, 26 grassantur et capiunt Polonos ao Ruthenos. Postquam vero autumnalibus incommodis brumalique asperitate exercitus Polonus afflictus satis superque ad media pacis cum Tartaris undique Kamenecensis et Skalensis capitaneatuum fundos devastantibus sat invictis et invitis pectoribus pervenisset stipendio Tartarorum non contemnendo, iureiurando promisso, vadibus fidei admodum nobilium stirpium in Regno Poloniae hosti leges exhibenti traditis, proclamatum est armisticium, cuius diuturnitati et perennitati confisus miles ad propria stativa tutissime se recepit. Ast rapinarum avidus Tartarus, emissa forti manu in varios fines Russiae ac Poloniae, securos foedere pacis cives Polonos, ad festa natalitia Christi Domini solenniter peragenda pro more gentis catholicae ad templa sese devehentes aliosque vicinitate loci pedester tendentes, nihil fraudis ac doli futurum existimantes, insperata irruptione invasit et solennitate pacis violata contra ius gentium magnam nobilitatis plebisque utriusque sexus partem in servitutem Scythicam abduxit, praediis, curiis, villis et oppidis exustis. Rex iustitiam requirit. Diversi fructus foederis. Tanti facinoris scelestum eventum demiratus Sermus Rex celeres tabelliones mittit ad chanum talia permittentem poenasque sceleratorum requirit, restitutionem abductae nobilitatis insinuat atque plebis. Sed in personas vagas et ad chani regimen minus pertinentes turmas insolentes scelus est reiectum. En foederis fructus, en transactionis molestissimae futura spes, en Scythicae societatis et coniunctionis beneficium, en fraternitatis lucrum evidentissimum. Rege itaque in reditu diversis quaerimoniis civium ac subditorum (quasi id permissu Regio fuisset factum ac concessum Tartaris) inquietato, subsequentis sola spe pacatioris anni impositi minus felices termini praesentis. Res academicae. Postquam Episcopus Gracoviensis Gembicius ad rotam Romanam evertere non poterat academicorum iura ac consuetudines, dirigit ad Regni Caneellarium litteras suas, quibus implorat auxilium a Rege in campis Zvanecensibus residente. Obtinet eas Korycinio Cancellario Regni instante eiusmodi2). 1) Poniżej powyższego ustępu podaje T. parę szczegółów z dziejów stosunków tureckoweneckich, które pomijamy. 2) Następują w rękopisie Temb. listy Jana Kazimierza, jeden do kardynała Wirginiusza

ANNALIS 1653. 261 Memoratorum itaque cardinalium obsequio Pontifex inclinatus, brevi suo academicos revocandos ad silentium censet, ad cuius secretam divulgationem veriti academici, ne eorum iura diminuantur, Serenissimo Principi Carolo supplicant taliter, uti abbati Glarae Tumbae, conservatori academico1). Talem supplicationem excipiens Sermus Garolus litteras ad S. R. Mtem privatas mittit pro Academia in eiusmodi tenore Polonico: Serme Rex Domine et frater Clementissime: Cum non possim ex munere meo abbatiae Clarae Tumbae, cui me gratia Mtis Vrae praefecit, uti conservator Acaderaiae Cracoviensis iustae petitioni academicorum deesse, interpono meam ad Vram Mtem, dominum et fratrem meum, pro ipsis intercessionem, humiliter petens Vram Mtem, ut ex innata sua bonitate, dum supplices ad Vram Mtem accedent, gratiam ac patrocinium exhibere velit, iura autem et privilegia eorum, per divos maiores et antecessores Vrae Mtis gratiose concessa, quae emanatum a Sede Apostolia breve labefactare videtur, clementer interpretari permittat. Singulariter autem id exposcunt, ut dum assertum breve ad manus Mtis Vrae porrigetur, non prius publicari patiatur, donec academici priviiegia sua a divis maioribus Vrae Mtis Universitati donata ac confirmata, quorum integritas vertitur, Vrae Mti praesentaverint. Adscribetur id clementiae Mtis Vrae, dum Academiae Regia fundatione gaudenti gratia sua suffragabitur. Adscribetur ad supremum et aequitatis tribunal Mtis Vrae recurrentibus iustitiae singulari, si Mtas Vra benignas eisdem praebebit aures. Quo in negotio iterum atque iterum petens Mtem Vram, me ipsum cum apprecatione incolumitatis et fortunato armorum successu, cum debitis meis obsequiis. Mti Vrae commendo. Miechoviae die 9 Novembris 1653. Ne autem cuipiam datae subscriptio pariat ambiguitatem, Sermo Principi Carolo ob eam militiam, quam toties ad castra proprio aere submiserat, gratitudinis ergo dederat Respublica Rege assentiente praeposituram Miechoviensem post inopina fata Laurentii Gembicii vacantem, Canonici Cracoviensis, qui patruorum episcoporum suffragiis ad istam dignitatem processerat, in cuius primordiis dum avidius dominari cuperet (etiam nobili Andrea Sieklimowski, tenu- Orsiniego z datą: >In castris Zwanecensibus diebus ultimis Septembris 1653«, drugi do kar­dynała Doria Pamphilii, trzeci do kardynała Santa Croce (dwa ostatnie bez dat) — wszyst­kie jednakowej treści. Pomijamy wszystkie, bo drugi, najobszerniejszy i najlepiej wyjaśnia­jący stanowisko króla wobec sporu między profesorami akademii a biskupem krakowskim, Piotrem Gębickim, jest ogłoszony drukiem w zbiorze Theinera: »Monumenta Poloniae historica«. t. III, str. 482. W tekście Theinera znajdujemy też dokładną datę: >D. Blothovii ad Brestiam die 20 mensis Martii a. 1653.t 1) Suplikę tę profesorów akademii, opatrzoną datą: »Cracoviae, d. 7 Novembris 1653« (na pół stronnicy druku) pomijamy, bo treść żądań profesorów wykłada zwięźle i dostatecz­nie jasno królewicz Karol w krótszym liście do króla, który za Temberskim podajemy.

STANISLAI TEMBERSKI tario olim huius praepositurae, per subordinatas personas crudeliter occiso ob repetitionem summae sibi ab eodem concessae) etiam solus a Deo vindice insperato casu ex equo terrae allisus, ultimam clausit diem, canonicatum Cracoviensem et praeposituram relinquens aliorum possessioni, ordinis Praedicatorum fratre Kociotkovio assistente casui et morti; in quem oceasio casus erat retorsa: adhibuerat enira eum ad familiaritatem Laurentius, tum quod monachus esset festivus, tum quod supra omnia delicta haberet indulgentiam usurpativam. Cum bono bonus eris, cum perverso etc. 1). 1) Parę końcowych ustępów rocznika (na 2—3 stronnic druku), zawierajacych znane skądinąd szczegóły o królowej Krystynie szwedzkiej i o sprawach szwedzkich, pomijamy. 

ANNALIS ANNI 1654. Varsaviae Deo gratiae persolu- tae ad primordia anni novi. Vana disceptatio coorta. Rex nunquam absque patronis. Persolutis ad initium anni Deo Praepotenti atque Divis Regni tutelaribus gratiis debitis Varsaviae, intimatur Regni conventus futurus ad deliberandum circa relationem factae transactionis cum Tartaris stimulante nobilitate atque privatis sermonibus ponderante, quid causa sit, quod cum alii reges Europae principesque christiani gerenda bella ducibus ac generalibus committant, ipse Rex, maiestatis suae quasi prodigus, in campum, in arenam descenderit tot bellis anteactis, rem strenue imperio, voce, manu, explicatione ac ordinatione acierura agens. Eam tamen sollicitudinem ac inauditam vigilantiam minus boni eventus subsecuti, quinimo miles vix non anno integro inaniter in castris detentus magno infortunio Regni incolarum, exhaustus ac emaceretus ad stativa sua media hieme rediit. Attamen non ambitione aliqua aut temeritate Rex ista fieri attentavit, sed heroico animo optima cupiente bono publico emolumenta. Vix enim istis temporibus ducem aut generalem reperias, qui circa bella non magis suam respiciat fortunam factionibus perpetuis immersam quam patriae aut Regni emolumenta. Ideo modernus Rex Poloniae amore patriae, zelo publicae tranquillitatis, non expectans domestica subsidia promissa, quae semper tarda et cunctabunda sunt, praeibat invicto et excelso animo multoties, parva stipatus mititum manu, invitans lento gradu sequentes cives ad hosticos insultus mature repellendos. non expectato hostili adventu, qui sanguine nostrorum crudeliter perfusus fuit, quoties celeres accursus non adhibuere. Eapropter prodibat magnanimus Rex ad eos hostes, quibus innatum in Polonos odium, qui coniunctione scelerum contra christianitatem se devinxerunt, qui civium malo bellandi artes edocti gravibus proeliis liberas gentes ad servitutem traxerunt. Hinc ad ipsorum terras procul domo regia, vitae commoditatibus, immemor sui, memor Regni, bellum contra feras prope, non homines suscipiebat, ubi quotidie in dimicationem capitis veniendum erat, ubi nihil fidum, omnia suspecta haberentur, praesertim si perduelles desperatio ad extrema quaeque tenenda adigeret. Nec mirum, quod eo tempore tam incommodo, tam alieno, tam insueto ipse Rex fuerit idem et imperator et miles; cum enim iure gentium omnia bella conquiescunt, cum ferae etiam quaerunt latibula, cum coeli inclementia hiemisque acerbitas ad hiberna ex

STANISLAI TEMBERSRI castris, ex acie cogit militem, tunc productum est bellicum experimentum, ut non cruore, sed mediis incruentis terminaretur Martis alea. Quare licet Maiestatem Regiam secernere toties volebat et cupiebat nobilitas a labore militari, excubiis communique vitae in bellis periculo, tamen Rex cernens, quam cunctanter et oscitanter negotia Reipublice currant, ipse aciem Polonorum inclinantem ad cladem restituebat, ipse frequenter continuatis noctibus et diebus sub aperto coelo occasionem cum hoste apte congrediendi observabat, ipse fante] omnes primus in excubiis et periculis salutem patriae, integritatem civium, gloriam Regno, victoriam Polonis quaerebat, quo raro exemplo fortitudinis suae ceteris principibus luculenter ostendit, non umbra et otio molliter, sed animose in sole, in aestu, in frigore, in gelu, in acie grave munus Regium esse traducendum, neque semper ducibus ac generalibus raaximorum bellorum summam committendam, cum liberae civium Polonorum voluntates nesciant ob aeqnalitatem generis ac conditionis ducibus ac praefectis parere aut obsequi, quod maximus gradus est ad perditionem patriae et numerosi militis dissipationem ignominiosam. Vanam itaque disceptationem privatis sermonibus tractabat nobilitas Polona, cur Maiestas Regia officium generalis non Regis saepius ad bella atrocia prosequenda subiret atque susciperet 1). Die 7, 8, 9 Ianu- arii comitiola provincialia. Cracoviensis B- piscopu3 vexat Academiam Cra- coviensem. Breve prr copias disseminat. Obstrepentibus itaque variis vocibus, conventus Regni Varsaviae celebrandus indicitur in Februario, quare conventicula provincialia seu comitiola terrestria praecedere erat necessum iuxta morem antiquum. Fiunt itaque post festum Trium Regum in propriis terrarum locis; Rex interim venationibus indulget, importunitatem curialium aliorumque decepturus. Interea Cracoviensis Episcopus solitam Academiae minitatur ruinam , exhibitis nuntiis Roma delatis, ex quibus depromebantur rumores iurisdictionem omnimodam Episcopo super academicos esse tributam a Sede Apostolica, iurisdictione Regia et Reipublicae posthabita, qnam ex vi erectionis et ad leges patrias incorporationis supra ordines academicos a primaeva fundatione habuere. ln cuius rei evidentius testimonium a Reatissimo Innocentio X obtentum breve nobilitati et academicis promulgatum est, ne patrocininm a Republica aut a Rege habere possent, sub tali tenore: Innocentius Papa Decimus. Ad futuram rei memoriam. Cum sicut accepimus inter venerabilem fratrem modernum Episcopum Cracoviensem et dilectos filios et alios Universitatis studii generalis seu Academiae eiusdem civitatis Cracoviensis lis super exemptione a iurisdictione eiusdem Episcopi aliisque articulis, in sacrae rotae Ro- 1) Dalszy ustep (na stronnice druku), w ktorym Temberski, zwracajac sie z ironiczna przemowa do Chmielnickiego, przeglada w ogolnych słowach jego dotychczasowa działalność, jako pusty co do treści i bez znaczenia dla historyka, pomijamy.

ANNALlS 1654 265 manae auditorio pendebat indecisa, Nos controversias praemissorum occasione exortas Apostolicae provisionis nostrae opera sopire et ne in recidivae contentionis scrupulum relabantur, opportune providere volentes, ac praedictum Episcopum a quibusvis innodationibus etc. eto. censentes litemque huiusmodi illiusque statum ac merita, nominaque ac cognomina iudicum et collitigantium aliaque etiam necessario exprimenda praesentibus pro expressis habentes de nonnullorum S. R. E. cardinalium, quibus hoc negotium discutiendum commisimus concilio, litem huiusmodi in statu et terminis, in quibus reperitur ad praesens ab auditorio huiusmodi ad nos harum serie avocantes illam auctoritate Apostolica tenore praesentium supprimimus penitus et extinguimus perpetuumque iudicibus ac utrique parti desuper silentium imponimus, nec non auctoritatem et iurisdictionem eiusdem Episcopi Cracoviensis in iis omnibus, in quibus ex forma constitutionum Apostolicarum, ex dispositione statutorum a Sede Apostolica confirmatorum, vel ex legitima consuetudine seu praescriptione illi competere valet, et specialiter in admissione professorum ad respondendum pro loco unacum rectore et decanis facultatum Universitatis seu Academiae praedictae, auctoritate et tenore praesenti confirmamus et approbamus illique Apostolicae firmitatis robur adiicimus, et quatenus sit opus, eidem Episcopo Gracoviensi auctoritatem et iurisdictionem huiusmodi de novo tribuimus et impartimur, sicque et non alias per quoscunque iudices ordinarios et delegatos, etiam auditores ad S. R. E. cardinales etiam de latere legatos ac Sedis Apostolicae nuntios iudicari ac definiri debere, irritumque attenta decernimus, non obstantibus litis pendentia huiusmodi ac constitutionibus ac ordinationibus Apostolicis, etiam conciliaribus, et Universitatis ac Academiae praedictae etiam statutis et consuetudinibus etc. etc. privilegiis quoque etc. etc. innovatis. Quibus omnibus et singulis illorum tenores etc. etc. habentes illis etc. etc. permansuris ad praemissorum effectum specialiter ac expresse derogamus caeterisque contrariis quibuscunque. Datum Romae etc. etc. Consilium ad in- timationem bre- vis. Sub tali igitur forma breve obtentum iam erat intimaturus Episcopus, sed consilio suorum curialium illud retinuit ob certas causas, quas in copiis per abbreviaturas occultaverat scriptor. Rector tamen protunc Academiae Gracoviensis, Gabriel Ochocki, interpretationem istius brevis modumque eius, si et in quantum intimaretur, acceptandi requisivit a iurium interprete optimo, Spinek, consule Cracoviensi, qui Erasmo Kretkovio officialatum Cracoviensem administrante actuarius causarum fuit multis annis. Is metuentibus academicis tale consilium per quendam professorem llkusium directum satis salubre dedit: Per breve hoc non datur universaliter Episcopo iurisdictio, sed tantum in iis, in quibus ex forma constitutionum, statutorum, confirmationum Apostolicarum, consuetudinum et praescriptorum illi competere valeat, et specialiter ad responsiones, sed cum rectore ac decanis. Sed quia de talibus constitutionibus, statutis, consuetudinibus et praescriptis, quae Episcopo iurisdictionem praetensam clare tribuant, non liquet nec probari potest, et si et in quantum aliqua exsta- Temberski, Annales. 34

STANISLAI TEMBERSKI rent, quae Episcopus pro se interpretari vellet, illa novae praetensae concessioni iurisdictionis nequaquam absque Sedis Apostolice declaratione et interpretatione subiacerent, consequenter breve Apostolicum in claris et expressis duntaxat et in tantum locum habere videtur, in quantum praemissa vera sint et clara et in statutis clare comprehendantur. Et quia confirmatio nihil iuris addit, nisi antiquum conservat, ideo cautus impetrans brevis, conscius, quod nullum, nedum antiquum ius ex praetactis constitutionibus, statutis et praescriptis Episcopo competat, nec confirmatio non entis quicquam in praesenti brevi ope- Interpretatio brevis. ratur, nolens fidere suae confirmationi, procuravit clausulam (qua- tenus opus est, de novo iurisdictionem impartimur); quae clausula de novo impartita non videtur extendi ad alia, quae non sunt, et de quibus ex constitutionibus Apostolicis, consuetudinibus et praescriptis non liquet, ad quae breve sese referre solet, et super quibus intentionem concessionis suae fundat, praeter responsiones in brevi specificatas; in quibus licet quoque de iure Episcopi non constat, tamen aliqualiter potest Sedes Apostolica praesumere pro Episcopo et eius consuetudine ex aliquot actibus recentioribus responsionum cum facultate Episcopi factis et antiquis regestris circa talia Episcopo mancionatis, maxime vero ex actu responsionis olim domini Karynski vel alterius contraria decisioni Romanae cum facultate Episcopi factae, non sine derogatione tam decisioni Romanae, quam iuri Academiae per eam quaesito, ut verum sit, quod nemo laedatur, nisi a se ipso accedente, quod in praetacto negotio admissionum plurimi ex Universitate partium Episcopi erant, nec in lite continebantur universi et concordes, quod maximum motivum Sedis Apostolicae ad tale breve fuisse credo iunctis sollicitationibus et favoribus. Neque tamen existimo per hoc breve vim legis induci posse, quia princeps ad importunam instantiam plerumque non concedenda concedit, ut habetur t. de rescriptis in 6, et taiia non praesumuntur de mente principis processisse, unde mutationi successivae sunt obnoxiae. Modus acceptatus. Quid si intimatum fuerit dictum breve? est acceptandum et capiti stando imponendum reverentissime cum praecustoditione pro informatione et iustificatione Sanctae Sedi Apostolicae seque tuitioni et protectioni Sanctae Sedis Apostolicae subiiciendo et pedibus Sanctitatis Suae cum suis iuribus, privilegiis et statutis omnimoda humili subiectione et obedientia humillime et devotissime advolvendo Iam vero offerens breve, praesertim in actu convocationis ad id instituto, poterit retineri in consessu, qui expediendus reverenter et ceremoniaiiter cum praecustoditione et salvo recursu pro informatione et iustificatione alias omnimoda et humillima subiectione et oboedentia. Recursus ad patronos Ad levandam porro causam patroni possunt implorari Ser- mus Rex et Respublica, quo in negotio iuribus Regni sese tueri non videtur, nisi valde incidenter per alios, ut factum in causa studii cum Iesuitis. Quod autem breve supprimat litem cum Academia, quae nomine Academiae non erat introducta, pro uno reputo in causis infrascriptis. Quia responsionum causa non est privati nec privatorum, sed Universitatis. Exemptionis

ANNALIS 1654. 267 Litis suppresio qualis. item causa, licet de ea non constat, an occasione exemptionis principaliter erat introducta, quia tamen in brevi sic dicitur, Universitatis causa esse censetur, qualitercunque introducta fuerit. Quod autem ad rotam causae privatorum remissae, non abs re, possunt enim per indirectum iura universitatis iudicialiter sublevari, quae extraiudicialiter et sine cognitione videntur labefactari. Quare opinor rotam continuaturam causam privatorum cum iurium Academiae cognitione, et expectabit opportunitatem. Bx parte viBitationis. Synodus Petrico- viae celebrata docet. An autem vigore brevis Episcopus visitare valeat, non videtur, quia non est expressa mentio in brevi visitationis et reformationis, praecustoditioque informationis et iustificationis impediet vel saltem suspendet iurisdictionem eius dubiam, si quam praetendit, tam ex vi ordinariae facultatis, quam ex vi praetensi brevis ad visitationem, reformationem se non extendentis, nisi expressa mentione visitationis, reformationis, potissimum in academiis immediate Sedi Apostolicae ex concilio Tridentino subiectis. Sed in quantum Academia Cracoviensis est talis, quae immediate sit subiecta, ut praesumitur, quia quondam leguntur fuisse deputati aliquot ad impetrandos delegatos a Sede Apostolica pro reformatione Academiae patiente et tolerante Episcopo contra iura sua, si quae haberet, quod immediationem sapit et Episcopum excludit, nec unquam in possessione visitandi olim fuit. Die 30 Ianuarii. Consulunt sibi academici. Haec sint trutinae aliorum subiecta salvo melius sentientum iudicio. Tali brevi unacum statu causae ad comitia Regni disseminatis Varsaviae, ordo academicus gravi deliberatione facta censuit legatos ad Sermam Rempublicam mittendos cum humili supplicatione, ut a qua prorogativis ornatus est, ab eadem conservetur, et Pontificis Maximi in orbe Christiano summum regimen tenentis potestati recommendetur. Delatum consilium academicorum ad aulam episcopalem per quosdam academicos proditores, quare ituris ad comitia Academiae insidias parari ab Episcopo eiusque amicis circumfertur. Sed illi extra Episcopi mandata fieri talia scientes, contemnebant volantem famam seque itineri commiserunt, caute et ad utramque fortunam expediendam parati1). Ad castra versus Humanium et Ochmatow Ghmieinicium accurrentem cum 30 millibus Cosacorum, Moschorum 40 millia, Lanckoronio, Duce belli, Poloni profligassent Potoccii, Myszkovii legionibus fortiter, atque militibus hastatis Archiepiscopi Gnesnensis et Episcopi Cracoviensis, aere proprio conductis convenientibus, nisi acri fortunae consuluisset Ghmielnicius. Hanc scenam praesentes Tartari tantum demirati, iam Polonorum secundani futuri. Die Purificationis B. M. V. proelium terminatum, ex equitibus Gembicii pluribus interfectis, Spor- 1) Cały poniższy ustęp stanowi w rek. Temb. przypisek u dołu stronnicy, z odsyłaczem do końca następnego ustępu („Regni itaque etc."); wkładamy go tutaj, żeby nie przerywać dziejów obrad sejmowych.

STANISLAT TEMBERSKI cik, Vexillifero Ligeza, Gzerny, Reklewski, Rorek, Stomowski, Przedziecki, Relski, Giesielski. Horum primipilus erat Hieronimus Grabinski et Minor. In ea pu- Diebus primis Februarii. gna plurimi peditum amissi, Francisco Delpacio et Regni Cellario animose rem bellicam tractantibus, quod ipsis veterani invidebant. Non evasisset dubio procul Chmielnicius, si tormentorum levium impetu viam sibi non aperuisset; plurimi Gosacorum et Moschorum caesi atque capti. Die 6 Februarii initium comitio- rum. 10 Februarii aca- demici haerent Varsaviae. Regni itaque comitia inchoata Varsaviae mense Februario plurimis nuntiis terrestribus confluentibus ob viarum hiemalium commoditatem. Interea instantiae fiunt ad plurimos Regni officiales, ne audiantur; muneribus certatum ad nuntium Apostolicum, ut academicos impetitione aliqua a proposito deterreat. At legati innocentiae confisi prudenter omnia apud legatum Apostolicum, apud Cancellarium Regni Korycinium, apud Gembicium, Secretarium maiorem Regni, aliosque farinae episcopalis homines retorquent simulque mirantur impotentiam animi atque exulcerati pectoris contra Academiam solertes ineptias. Quare pro iuribus suis tuendis adeunt Regem, Reginam, Garolum Principem omnesque senatores ac officiales Regni, iam bene, iam male Academiae affectos. Rem, ut gesta est, exponunt, auxilium petunt, supplicationes ad Sanctissimum requirunt. Quia vero per litteras Sermi in castris Zvanecensibus subiectas Summus Pontifex ad tale breve simulatus erat in partem Episcopi, etiam per litteras Regias fieri instantiam ad Sanctissimum impetrarunt academici Principe Garolo ea in re Regem aliquot vicibus molestante, uti ex suppositis litterarum copiis infra intelligetur. Cancellarius proponit tractanda. Electus itaque marsalcus nuntiorum terrestrium ad comitia praesentia Dubravius, qui nomine Ordinum salutavit Regem de more eique prosperrima quaeque comprecatus. Proponitur series comitiorum per Regni Cancellarium talis: Quod Sermus, paterne de bono Reipublicae sollicitus, in conspectu filiorum periculis evadentibus se exposuerat ad. campos Zvanecenses, ubi cum Tartaris potentioribus foedus pepigit, saluti et integritati omnium nostrorum provisurus. Quare conditionibus satisfaciendum est, cui negotio praesentem eonfluxum tractando induxit, ut scilicet quam primum stipendia Tartaris exsolvantur, obsides relicti liberentur et fide servata suppetiae ab illis ad bella prosequenda habeantur. Alterum negotium, militibus stipendia omnino solvenda, qui ad resistendum hosti quantocius erunt dirigendi. Istud autem non habebit eventum, nisi contributiones restituantur retentae aliaeque novae ordinentur tam pro Tartaris, quam pro militibus pacificandis. Tertium est, ut fortalitia ac praesidia limitum, videlicet Gamenecum, Smolenscum, firmentur armaturaque sit certa, cui quartarii reditus sufficere non possunt. Quare deliberandum esse serio deduxit, ut sexcenta millia Tartaris solvantur militique una pars anni donata et Zvanecii ob labores perpetuos agnita in effectu reddatur. Accepta in deliberationem puncta praedicta a Regni proceribus, sed nihil de iis tractabatur, nisi primum vacantes dignitates a Principe fuerint distribu-

ANNALIS 1654 269 12 Februarii. tae. Qua in re princeps independentem se declaravit, neque voluit quidquam conferre, urgentibus nuntiis terrestribus. Quia autem concionator Regius Karvatus1) Iesuita invehit in obstinatos nuntios, in crastino tota die aliaque sequenti nihil penitus tractatum, nisi ut concionator a legato Apostolico aut a suo superiore puniretur. Sed ille habuit suos patronos, quandoquidem haeretici puniendum censuerunt ob veritatem propalatam. Episcopatus Luceoriensis confertur, Praemislien- sis. Quia vero Episeopus Luceoriensis, Andreas Gembicius, mortuus erat Ianowiae2), ubi sibi ante fata bene residentiam firmaverat, ideo episcopatus Luceoriensis collatus est [Ioanni] Zamoscio, qui ex conventu ordinis Praedicatorum Gracoviensi ad Praemisliensem episcopatum erat assumptus, iam autem vacans episcopatus Praemisliensis collatus est [Andreae] Trzebicki, Regni Procancellario, ne in eo officio sine mitra episcopali curiae famularetur. 25 Februarii. lnstantiae rursus fmnt ex parte Radzieiovii revocandi ab exilio, tum ex parte Piasecii, cantoris Praemisliensis, nepotis Episcopi Praemisliensis Piasecii, qui cum Palatino Sendomiriensi Myszkovio3) lites habebat ob bona sibi violenter ablata ac occupata. Sed patronis suis causa agitata nihil decisivum obtinuit, reiecta ad tempus commodius. 27 Februarii. Die 2 Martii. Die 12 Martii Interea Palatinus Posnaniensis, Lucas Opalinius, requiritur a Rege ex parte confoederationis concitatae in Maiore Polonia, sed ille iustam expurgationem faciens nihilque tale moliens» iniquioribus verbis ac probrosis tractatus, etiam causam Rege in eum retorquente, quod ad bella superiora consultor esset, ne palatinales cohortes descenderent. Tandem nobilitatio quorundam insinuata: Dzibonii, Adzieiovii4) atque Orsetii, qui magnam provisionem promittebat pecuniarum ad Reipublicae archivum promovendum. Item ius indigenatus pro filio Rakocii,. principis Transylvaniae, requirebatur atque nobilitas quorundam Hungarorum de Republica meritorum ob Szocavensem expugnationem insinuabatur. Sed haec omnia inchoata non terminabantur aliis sermonibus assumptis. Quidquid tamen cunctationis erat, haec profluxit ex tacito Lithuanorum cerebro, qui difficiles ad omnia fiebant, nisi prius clava M. D. Lit. maior et Succamerario Vilnensis palatinatus tribueretur. Itaque duriter tempus protractum, donec ipse M. D. Lithuaniae Succamerarius, Radivilus, Dux minoris clavae, Varsaviam sub finem comitiorum adventaret. Quare ambitiosus Radivilus, factiosissimus homo, advenit, equitatum ducentorum militum secum adduxit, in quos ex archivo Magni Du catus Lithuaniae stipendia pende- 1) Niezawodnie mowa tu o Sewerynie Karwacie, o którym wspomina Niesiecki w Her­barzu (t. V, str. 50), że był Jezuitą i sławnym kaznodzieją w XVII wieku. 2) Mowa tu o Janowie tzw. Podlaskim czyli Biskupim, miasteczku, leżącem nad rz. Krzywką o 2 km. od Bugu w dziś. pow. konstantynowskim — dawnej rezydencyi bisku­ pów łuckich. 3) Władysław Myszkowski (Niesiecki: Herb, I, str. 141). 4) Jana Dżiboniego i Mikołaja Hadziewicza (Vol. leg. IV, str. 458).

STANISLAI TEMBERSKI 18 Martii. bantur, non ad comitia, sed ad castra dirigendos, quos semper, dum iret ad Regiam, secum circumduxit. Is per clandestina subiecta clavae maioris delationem extorquebat, Rege nihilominus immoto nec inclinato ad eius collationem; quinimo ea iam Regis declaratio privata erat, palatinatum Vilnensem Boguslao Radivilo, fratri eius conferre, clavam vero Leoni Sapiehae de Republica meritissimo. Quam declarationem invidis linguis carpebant plurimi aliique boni sensus viri ob futura ex tali collatione mutua fraterna odia ac perpetuas Sapieharum cum Radivilis inimicitias. Quinimo ipse Regni Archiepiscopus Gnesnensis Lesczynius1) talem resolutionem Principis appellavit desperatam, qua neque suam neque publicam salutem curaret, nisi, quod apud omnes decantatum est, Regno cedere velit, bonis fundamentis confusionis publicae praeiactis, quos rumores ex ore Principis profectos curiales domestici eius divulgaverant. Quam ob rem Archiepiscopus Gnesnensis Varsaviae non residebat, sed in pago distanti duobus milliaribus, Wtochy nuncupato, valetudinem quasi curans quiescebat, a longe aures inclinans, qui eventus sit futurus comitiorum. Magna igitur cum lucta animorum dissentientium deliberationes ad bonum publicum collimantes institutae et Principi et senatoribus et nuntiis partium meliorum ac saniorum molestae. 22 Martii. Ineptiae aulicae. 28 Martii disBOluta comitia. Obsides neglecti. Tandem, nescilur quo colore, ipso die Dominicae Passionis, quo de Christi beneficiis erat cogitandum, spectaculum instituitur in Regio palatio, Pacio2), Vexillifero M. D. Lithuaniae, stimulante Reginam atque Regem, ut in favorem virginis Gallicae Malli3), cum qua sponsalia iniverat, homines vani per funes incedentes artes suas demonstrarent. Insumptae horae pomeridianae isti spectaculo, Rege ad armamentarium discedente, sola Regina cum ginecaeo intuente non admodum pias res tractantes nebulones. Accessit funambulo, qui suspensi personam exprimere volebat: strangulatio indubia, nisi a sociis suis fuisset sublevatus, in poenam sacri temporis violati. Atque communiter affirmatum per vicos urbis comitia Regni mimis et scurrilibus iocis iam esse terminata, nihilque ex ipsis fructus Rempublicam capturam. Et sic fatalis dissolutio est facta comitiorum ante Dominicam Palmarum per Radiviliana subiecta, eo quod Rex averso animo erat, ne illi conferret clavam maiorem. Gausa dissolutionis reiecta in nuntium Prussicum, qui factionis Radivilianae erat. Tali processu et Tartari in donariis et obsides in eliberatione sunt defraudati, licet et Lanckoronscius, Palatinus Russiae, et Ioannes Olesnicius, Succamerarius Sendomiriensis, graves fecerint instantias ad Regem, ne filii eorum detinerentur in Scythica educatione. Sed eorum instantiae in risum et iocos versae, quod linguam Scythicam essent melius percepturi. Ast impensae parentum floc- 1) Jędrzej Leszczyński. 2) Krzysztof Pac. 3) Klara de Mailly Lascaris (Niesiecki: Herbarz, t. VII, str. 229).

ANNALIS 1654 271 Die 8 Aprilis. cipensae, qui eorum valetudini et indemnitati providentes magnam effundebant pecuniam nullo Reipublicae inde derivato commodo in patres patriam amantes. Quam negligentiam etiam Scythicus vades demiratus est nuntiorumque discordiam et potentiam dirimendorum comitiorum criminatus. Interim Rex Sacram Septimanam apud PP. Camaldulenses exegit in devotione, atque post Paschalia facta misit tabelliones ad chanum Crimensem, ne graviter ferat donariorum tardam remissionem. Postea urgentibus officialibus Regni, maxime Thesaurario, qui archivum vacuum asserebat, ut comitia restaurarentur, indicta mense Iunio celebranda. Quae res terris ac palatinatibus per publicas Regias litteras innotuit Ordinibus Regni. Academiae Oacoviensis interim legati spatio comitiorum durante in causis suis subsidia a Rege et a primoribus Regni talia obtinuerunt, adiecto supplici suo libello ad Sanctissimum protectori nationis Polonae commendato: Sanctme ac Beatme Pater Dne Dne Clemme. Post oscula beatissimorum Sanctitatis Vestrae pedum humillimam devotionem et fidelissimam subiectionem Sanc ti Vrae contestamur. Audivimus prodiisse ex curia Romana iussu Stis Vrae in favorem Rmi Episcopi Cracoviensis breve certum, in quo suppressa lite inter partes omnimoda iurisdictio in academicos Cracovienses eidem Rmo Episcopo uti cancellario Academiae gratiose a Ste Vra conceditur. Quod quoniam ad informationes devias et parte inscia a Vra Ste scimus impetratum, ignoscet Stas Vra, si fideles semper fidei catholicae zelatores et obsequentissimi Sanctae Sedis Romanae clientes, ad beatissimos pedes Stis Vrae provoluti, humillimam pro eo relaxando deponimus supplicationem. Non commeruimus, Pater Beatissime, ut privilegiis nostris, quae titulo satis operoso a Republica Polona accepimus, citra ullum demeritum per Rmum cancellarium exuamur. Potestatem eiusdem cancellarii in privilegiis descriptam religiose veneramur officiaque illi debita ultro exhibemus: et tamen quam ignominiosum nobis futurum est, si Academia Cracoviensis, usque ad hoc tempus Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae atque Russiae vastae publica schola, Serrum Regum munificentia erecta, Smorum praedecessorum Stis Vrae authoritate confirmata, in scholam privatam episcopalem convertatur. Quam deploratum, si quod in signatura iustitiae lucrati apud Stem Vram sumus, idem in signatura gratiae amittamus! quam calamitosum, si absoluto Rmi cancellarii nostri arbitrio ad proscriptionem et dissipationem certissimam destinemur! Nos itaque iam sexennio per tot subsellia ab eodem Rmo vexati, ad Stis Vrae protectionem humiliter et suppliciter recurrimus cum humillima petitione, ut ab eo brevi per singularem Stis Vrae benignitatem atque clementiam liberemur. Rem et paterna sua circa filios providentia et nostra innocentia dignissimam Stas Vra est factura. Pro cuius incolumitate iterato beatissimos pedes Stis Vrae humillime exosculamus. Sti Vrae subiectissimi et devotissimi rector et professores Academiae Cracoviensis1). 1) Po tym liście następują w rękopisie listy profesorów akademii do króla, królewi-

STANISLAI TBMBERSKI Talibus supplicationibus peractis maxime urgente Principe Carolo Rex mandavit epistolas ordinari ad Sanctam Sedem atque ad cardinaletn Ursinum, protectorem nationis Polonae, idiomate Italico, opera Admodum Reverendi Doni, decani Varsaviensis, Secretarii Regii, Romam expediendarum. Quibus adiectae sunt aliae litterae a nonnulhs senatoribus, Academiae faventibus, Romam directae, tam ad Pontificem, quam ad cardinales. Reatissime Pater. Post oscula beatissimorum pedum etc. Compertum habeo, breve quoddam superioribus mensibus in gratiam Revmi Episcopi Cracoviensis contra Academiam Cracoviensem ex curia Romana emanasse Quod quia derogat iuribus et privilegiis Academiae, minime dubium est, quin ad male narrata et importunas instantias sit obtentum. Non diffiteor Stem Vram de absoluta et nullis cancellis circumscripta vicaria Christi in terris potestate cum sibi subiectis academicis pro suo benepJacito posse disponere, non libenter tamen (quod multis experimentis didicimus) paterna Stis Vrae clementia assolet sine magnis et evidentibus causis cuiusquam iuribus et privilegiis derogare. Cum ergo Cracoviensis Academiae professores nihil remittant de suo veteri officio ac obsequio ut in Sanctam Sedem Apostolicam, sic in Rmi cancellarii sui descriptam privilegiis potestatem, Sti Vrae supplicio, ut in praemium laboriosarum operarum tot saeculis ecciesiae et Regno fideliter impensarum, conservationem et defensionem iurium a Ste Vra mereantur, Deum interea pro incolumitate Stis Vrae exorans, meam fidelitatem et subiectionem ad pedes Stis Vrae depono. Varsaviae die 18 Martii 1654 Stis Vrae obsequentissimus filius et servus devotus episcopus Varmiensis1). cza Karola i królowej Ludwiki Maryi (wszystkie bez dat), w których profesorowie zanoszą prośby o poparcie swoich praw wobec pretensyj biskupa krakowskiego w podobnych sło­wach, jak w suplice do papieża Dlatego też dalsze te listy pomijamy. 1) Po powyższym liście Wacława Leszczyńskiego, biskupa warmińskiego, następują w rękopisie odpisy dwóch listów: biskupa wileńskiego, Jerzego Tyszkiewicza do papieża (z datą: Varsaviae d. 17 Martii 1654) i kardynała Orsiniego (z tąż samą datą) i 13-tu listów innych senatorów, zwróconych częścią do papieża, częścią do kilku kardynałów, które jednak wszystkie z wyjątkiem jednego pozbawione są podpisów i jakichkolwiek wskazówek co do ich autorów (Wyjątek stanowi odpis listu Stanisława Lanckorońskiego, wojewody ru­skiego, do papieża, mający datę: Varsaviae, d. 18 Martii 1654). Z pozostałych 12-tu niepodpisanych listów, z których 7 przeznaczonych dla Innocentego X, 6 dla kardynałów, adresowa­ne do papieża są datowane po kolei z 14, 17, 19, 20, 21 i 22 marca r. 1654 (wszystkie z Warszawy), — podczas gdy listy, adresowane do kardynałów, dat nie mają z wyjątkiem jednego, opatrzonego datą: Varsaviae d. 21 Martii 1654. List Jerzego Tyszkiewicza jest wydany w zbiorze Theinera: „Vetera Monum Poloniae", t. III, str. 486 (tekst zgodny, ale z inną datą: Varsaviae d. 6 Martii). W tymże tomie zbioru Theinera (str. 486—8) są także ogłoszone teksty listów Stanisława Lanckorońskiego, woje­wody ruskiego (D. Varsaviae d. 13 Martii 1654), Władysława Myszkowskiego, wojewody san­domierskiego (Varsaviae, d. 24 Martii 1654), Jana Leszczyńskiego, wojewody poznańskiego

ANNALIS 1654 273 Non deerant et aliae epistolae Italico idiomate scriptae tam ab episcopis et officialibus regni, quam a senatoribus. Cuius brevis ad tot instantias futura erat relaxativa interpretatio Romana, sed partim valetudo Sanctissimi impedivit exeeutionem, partim motus diversi in Polonia exorti ob dissoluta comitia sex septimanis durantia inaniter. Die 7 Maii. Die 9 Maii lega- tum salutant aea- demici. Episcopus com- positionem cum academicis tra- ctat. Rex itaque legatis ad Portam Ottomanicam et ad status Suecicos directis alia comitia mense Iunio celebranda indicit publicis litteris. Celebratur interea Cracoviae funus Rmi olim Andreae Gembicki, Episcopi Luceoriensis, in ecclesia s. Michaelis Carmelitarum discalceatorum, ad quod incidenter sacra loca visitans legatus Apostolicus, Petrus Vidonus, advenerat; quem dum academici pro more suo salutarunt competenter in confluxu satis numeroso, pacificatorem se obtulit futurum inter academicos et Episcopum Cracoviensem; iamque ab Episcopo Culmensi, Ioanne Gembicio, Cracoviensis Episcopus erat inclinatus ad tractandam compositionem (cuius nomine Ochocius rector publicam allocutionem Episcopi Cracoviensis exhibuerat, comitatus professoribus plurimis), sed tractatae res rursus dissolutae sunt, adiecta etiam controversia nova, quod censura librorum exprimendorum ad solum Episcopum pertineret, rectoris potestate eo in passu annullato, tum quod visitare possit academica templa et quoad externam et quoad internam visitationem. Sic durae duris oppositae condiliones ex submissione quorundam personarum deputatarum, frustra adlaborantibus ad compositionem viris in Republica non postremis. Litterae a Raco- cio ad Ordines Regni. Quiescentibus paululum in Republica et academia seditionibus adferuntur litterae ad Ordines Regni ab Illmo et Celsmo principe Georgio Rakocio, Dei gratia principe Transylvaniae, partium regni Hungariae haerede, domino Siculorum comite, ex quibus unam ad Stephanum de Rzecyca Wydzga, Secretarium Regni maiorem, abbatem Sieciechoviensem perpetuumque administratorem praepositum Leopoliensem applico: IUme ac Revme Dne amice observantissime. Instantibus inclitis huius Regni Poloniae comitiis pro continuando bonae correspondentiae et vicinitatatis iure, siquidem etiam legatos nostros Generosos Andream Klubosocki, bonorum in Hungaria praefectum, et Michaelem Mikes de Zabola, equitatus nostri aulici vicecolonellum tabulaeque iudiciariae iuratum assessorem, fideles dilectos apud Sermam Mtem Regiam et Rempublicam adesse et comparere voluerimus, occasione isthac per eosdem Ilimam et Rmam Dom- (Varsaviae, d. 24 Martii 1654), Stanisława Witowskiego, kasztelana sandomirskiego (D. Knyszynii 8 Aprilis 1654) i wreszcie Jerzego Lubomirskiego (Gracovia 2 Maggio 1654), pisane do papieża w tej samej sprawie. Listy Lanckorońskiego i Myszkowskiego nie zgadzają się ani co do osnowy ani co do daty z tekstami Temberskiego (w treści zgodne). Ponieważ treść pięciu listów jest znaną z Theinera, a wszystkie inne, podane przez Temberskiego, obracają się koło jednego i tego samego przedmiotu i mają treść podobnaą, przeto przytaczamy jeszcze jeden tylko tekst listu biskupa warmińskiego jako typowy, a resztę pomijamy. Temlerski. Annales. 35

STANISLAI TEMBERSKI nem Vram hisce litteris nostris amanter invisere et Eidem sincerae propensionis nostrae studia declarare in mandatis dedimus, quorum verbis ut confidat et mutuae benevolentiae officiis inssitere velit, amice requirimus, et ut nos in Eandem prompto paratoque ducimur affectu, ita benevolam Eiusdem erga nos inclinationem certo nobis promittimus, ac Eandem rebus secundis cum bono patriae et nostro diu ex voto vivere et florere peroptamus. Datum in arce nostra Radnoth die 18 Maii 1654. Ulmae ac Revmae Dnis Vrae amicus benevolus ad officia paratus Georgius Rakocius. Non alius scopus earum litterarum erat, nisi ius indigenatus pro filio suo maiore, tum nobilitatio quorundam Hungarorum, quae diiata sunt ob comitia dissoluta ad alia feliciora. Responsum officiosum. Illme et Celme Princeps. Etsi satis ex Generosis Legatis Celsnis Vrae ad comitia Regni Poloniae directis cognoveram, quae sit propensio Celsnis Vrae in iura vicinitatis cum Regno ac Ordinibus nostris ineunda, tamen de Celsnis Vrae sensu ac affectu in Rempublicam nostram acceptis litteris liquidius iudicavi, dum me quoque ad officiorum meorum contestationes Celsdo Vra singulariter per legatos missos invitatum visitavit. Quod studium Celsnis Vrae erga meam personam ita me devinxit, ut toto pectore paratus sim incumbere mandatis et desideriis Celsnis Vrae, quorum Generosi Legati exstiterunt fidelissimi relatores. Quare collatis sermonibus mutuis abunde declaravi iisdem Generosis Legatis me velle de Celsne Vra omnibus benevolentiae officiis mereri atque prompto certare affectu in desideriorum Celsnis Vrae felicissimo eventu. In ea itaque propensione Celsnis Vrae erga Rempublicam credo Divinam Maiestatem effecturam, quo promptius universi Regni Ordines amicitiae testimoniis desideriis Celsnis Vrae pleno affectu una mecum possint obsecundare. Meorum interea officiorum promptitudinem erga Celsnem Vram contestatus cupio ex animo, ut Altissimus rerum cunctarum arbiter Celsni Vrae aetatem in annos plurimos promoveat. Varsaviae die 21 Maii 1654. Comitia Varsa- viae diebus Iunii inchoantur, mi- nus auspicate. Advenit ex Lithuania tabellio ante comitiorum inchoationem, duo adferens praeiudicia: 1-mum, Quod Revmum Georgium Tyskiewic, Episcopum Vilnensem, Radivilus dux Calvinus, Praefectus militiae, inflatus et elatus, dishonoraverit in curia episcopali ad tabulam convivalem sedens, ob amicorum eius contradictionem, atque dum etiam ad arma prosiliretur ab utrinque, episcopo tumultum sedanti rocchetum laceravit et catenam episcopalem disrupit, fatigans suo impetu seniculum. Quod scelus publicum abiit impune Radivilo ob sopitas domi inimicitias. 2-dum. Quod Moschi palatinatum Kiioviae et Czerniechoviae realiter ademerint atque ad oppugnationem Smolensci descensuri, etiam Lithuaniam invadere meditentur hostilitate multifariam declarata per litteras et per incursiones a coniunctis Cosacis cum Moschis factas. Quae res metuenda nimis a quibusdam maleferiatis civibus in fabellas conversa, quod sint consueti comitiorum rumores, ut vectigalia et contributiones pendantur.

ANNALIS 1654 275 Die 9 Iunii initium comitiorum. Portentum in coelo. Die 10 Iunii. Quare ad initia fausta comitiorum legatus Apostolicus celebravit sacrum Karvato Iesuita concionante. Divinis absolutis descensum ad sessionem provincialium nuntiorum; electus in marsalcum Ordinum Regni Cbristophorus Grzymułtowski, Succamerarius Kalisiensis; Bykovius, Capitaneus Predecensis, cum Ustrzycio, Vicecapitaneo Praemisliensi, nuntiarunt Regi electum marsalcum concorditer. Tandem iudicatae de more contradictiones nuntiorum, Linievio infamiatn habenti, eandem Ulevicio insinuanti, cui noxae insinuans erat obnoxius. Eadem die Castellanus Smolenscensis, Vołovieius1), conquestus in et contra Sakovicium, Capitaneum Osmianensem, et Volanum, qui familiam eius Vilnae sub tempus iudiciorum contuserant. Dimissa sessio declarationibus factis. Iam autem sub occasum solis visum est prodigium in sole ad occasum currente, a R. Waganiecki, Canonico Krusvicensi, unacum familia sua Varsaviam tendente, qui sub iuramento retulit se vidisse: 1-mo crucem in disco solis, quasi ad nasum, ex qua cruce effectum cor cum gladio infixo cordi haesitque cor quasi sub oculo dextro, quod pomum tremulum prodiit fugiens quasi a manu et divisum in quatuor particulas pomi haesit supra oculum, tandem illae particulae dilapsae extra solis discum effecerunt virgam non procul soli adiacentem. Prodigium tale duravit hora dimidia iusta, tandem evanuit. Id ex schemate subiecto contemplari poteris2). Tali prodigio divulgato Varsaviae plerique crediderunt, plerique fictam rem deducebant. Sed instante Rege Canonicus sub iuramento se vidisse retulit unacum familia. Die 12 Iunii sa- lutant nuntii Re- gem per suum Marsalcum. Quare ne Ordines distributionem vacantium obiicere more pessimo effectui comitiorum bono audeant, praefectura Regni maior Palatino Kiioviae Potoccio, minor Palatino Russiae Lanckoronio3) data; praefectura M. D. Lithuaniae maior Radivilo4) nequam, minor Gąsievio5), M. D. Lithuaniae Thesaurario, quam Radivilus tulit inique distributionem, quod non sit data Boguslao fratri minor. Inter nuntios vero obortis contradictionibus Woroszyło, Pocillator Kiioviae, relegatus est a collegio nuntiorum instigante Chortevio, Viceiudice Czerniechoviensi, adiectis scommatibus Succamerarii Rozanensis cum Oborscio. Tandem salutatus Rex a Grzymuttovio competenter. Responsum a Vicecancellario Regni6); ad osculum manus admissi nuntii. His peractis propositio promulgata a Regni Cancellario7) invectione facta in eum, qui autor erat dissolutorum in Martio comitiorum. Quare puncta re- 1) Władysław Wołowicz (Niesiecki: Herbarz, I, str. 266). 2) W rękopisie niema żadnego rysunku (do jakiego Temberski zdaje się odsyłać czy- telnika). 3) Stanisławowi L. 4) Januszowi R. 5) Wincentemu Korwinowi Gosiewskiemu. 6) Jędrzej Trzebicki. 7) Stefan Koryciński.

STANISLAI TEMBERSKI Puncta resumpta sumpta: 1) Solutio donariorum Tartaris. 2) Solutio stipendiorum militiae. 3) Executiva contributionum retentarum exhibitio. 4) Praesidiorum Regni arciumque finitimarum reparatio. 5) Ius indigenatus pro filio Rakocii aliisque tribus Hungaris. Item nobilitationes Dzibonii, Adzieiovicii et aliorum. Die 15 Iunii. Ratio senatusconsultorum a nuntiis insinuata, sed ista reiecta in aliud tempus cum ea clausula, quia Rex cum senatoribus non tenetur reddere rationem consiliorum factorum. Quare ad vacantia accesserunt, ut capitaneatus Vislicensis, qui Reginae destinatus erat, civi benemerito detur, sed clausa ianua. Tum ad milites in Lublinensi palatinatu depredandos arcendos aliud tem- Die 17 Iunii. pus insumptum vanis colloquiis. Quare iterato vacantia distributa, Vilnensi Suffraganeo Sanguskio1) Episcopatum Smolenscensem, cavalero Melitensi Iudiccio artileriam M. D. Lithuaniae. Nuntii porro fremebant vocibus, quod thesaurariatus cum praefectura militiae non sint compatibilia, quare pro vacanti reputandum thesaurariatum M. D. Lithuaniae censuerunt. Ex terra autem Die 18 Iunii. Praemisliensi oratores instabant inter wladykas unitum ac schysmaticum causas facti iudicio non examinari, donec fiat iuris decisio. Interea meridiali hora Primas Regni Lesczynius2) ingressus Regiam pro comitiis, equo insidens. Praecedebant equites ex nobilitate collecti, distincti equis, habitu, aetate etiam vultibus, alta proposita spirantes ad 128, primum in Regno senatorem assistentibus Lesczynio3), Thesaurario Regni, et Gąsievio4), Thesaurario M. D. Lithuaniae, Sielscio, Castellano Krzywensi5), ad vanae aulae ostentationem non invite venientibus, etiam legato Hungariae Kłobuszovio ad Rempublicam acce- Die 19 Iunii. dente. Post a nuntiis requisitum est, quare concessa Tartaris depopulatio bonorum Regni ex Zvanecensi consilio, tum quare Kosacicum bellum non prosecutum, cum divisi Tartari essent; item cur militibus donata quartualia citra ullum meritum. Ad extremum inculcata iuramenta praefectorum belli, ut saltem metu iuramentorum fide bona tueantur Regni limites atque militem Die 20 Iunii. in disciplina retineant. Sed surdis fabulae frustra narratae. Rex interea iudicio praefuit Slichtingii, qui Arrianam sectam exercuit, abiecta lege contra Arrianos lata, ne sub poena capitis pestiferum dogma audeant in Regno disseminare, effectum sani iudicii precibus variorum impedientibus, tum apparatu nuptiali pro nuptiis exequendis Mci Dni Zaleski, Praefecti culinae Regni, cum virgine Wybranowska, Dapiferi Regni filia 6), quae ritu regali die Dominico Die 23 Iunii. peractae Rege ac Regina Regiisque officialibus praesentibus. Ast post gaudium luctuosi nuntii allati a Radivilo duce Palatino Vilnensi, tum a 1) Hieronimowi Sanguszce (Niesiecki: Herb. I, str. 85). 2) Jedrzej L. 3) Bogusław L. 4) Wincenty Korwin Gosiewski. 5) Aleksander Sielski (Michałowski: Księga pamięt, str. 851). 6) Jan Zaleski Cygemberg, kuchmistrz kor., poślubił córkę Zygmunta Wybranowskiego, stolnika kor., Urszulę (Niesiecki: Herbarz IX, str. 450).

ANNALIS 1654 277 Conditiones Moschis porrectae a Chmielnicio. Korfio1), praeside Smolenscii, adferentes Drohobusum a Moschis ferro devastatum, Nevelum obsidione cinctum, Smolenscum indigum victualium ac pulveris, Potoccium, Vitebscium requirentem subsidia, Kiioviam firmissime a Moschis munitam, arcem antiquam sublatam, novam erectam munitissimam, imperatorem Moschorum in persona versus Smolenscum collimantem, advocatum Kiioviensem cum civibus obviam eidem euntem cum iuramento fidelitatis, Metropolitam et Archimandrytam Kiiovienses exivisse sub ignoto habitu; quindecim millia Gosacorum Moscho adhaesisse ex mandato Chmielnicii, adiectis conditionibus talibus: 1) ut Moschi Gosacos, clerum Ruthenicum, mercatores, cives et plebem Russicam tali libertate teneant, quali gaudebant a Rege Poloniae; 2) ut Magdeburgense ius in toto retineretur a Moschorum praesidibus; 3) ut Szabeltanus, legionarius Gosacicus, ex Nisia ad Moschos tendens, revocatus cum sex millibus Cosacorum ad Chmielniccium dirigeretur, sineque mora societas armorum iureiurando roboretur a Magno Duce Moschoviae eiusque successoribus in aevum. Iam autem cohortes aliae Cosacicae promissae in vim continuationis contra Lithuanos ac Polonos. Talibus perceptis rumoribus nonnulli obtrectabant ex condicto talia adferri in finem contributionum concedendarum. Legatus a Racocio et chano. Die 24 Iunii. Post legati a principe Transylvaniae duo conspicui advenerunt filiumque suum unus ex legatis oratorem in publico consessu adhibuit, culta latinitate legationis officia eloquentem, puncta legationis in scriptis promittentem offerenda. Cancellarius nomine Regio respondit, Primas nomine senatorum, marsalcus nuntiorum nomine Ordinis equestris. Dum haec aguntur, legatus Tartarorum advenit, triginta Tartaris stipatus cum litteris a chano Tartarorum amicitiam firmantibus. Confirmati nuntii tristes: iam Cosacos Moschis coniuhctos ad campos Corsunenses iamque in viscera Lithuaniae directa esse 12.000 Moschorum atque castra posita in campis Zborovensibus. Interea vox acris increbuit contra milites, quod tam multi comparuerint in comitiis, limites autem Regni deseruerint, quare intra 24 horas tempus migrandi destinatum, ceterum patronos plurimos ex palatinatu Sendomiriensi habuerunt. Die 25 Iunii. Punctis Rakocianae legationis ponderandis tempus insumptum talibus: 1) quod dux Tartarorum offensus sit ob coniunctionem armorum cum Polonis; 2) quod Tartarorum coniunctio sit futura suspecta Polonis atque plurimum damnosa; 3) quod coniunctio Hollandica esset requirenda; 5) quod commissio sit statuenda ad bona Rathorei Rorussica; 5) quod ius indigenatus in Polonia requirat princeps Transylvaniae pro se ac fiiiis; 6) Hungaris probatae virtutis Ioanni Kamini alias Kiemla, Francisco Rhedero, Stephano Pietka ius 1) Wilhelm Korff Smiling a Kreczburg, starosta orleński, pulkownik królewski (Niesiecki: Herbarz V, str. 238).

STANISLAI TEMBERSKI nobilitatis concederetur, adiectis longis sermonibus, quod tali arte creverit Respublica Romana. Punctorum ponderatio reiecta ad diem sequentem unacum votis amicabilibus. Radzieiovius sudplicat. Die ista funus celebratum ad ecclesiam Monialium s. Theresiae Garmelitanarum uxoris Magni Regni Gancellarii Ossolinii, quae ex gente Daniloviciorum 1) erat. Monialibus erat propitia, filiabus non idem, quia filiam maiorem natu uxorem Praefecti stabuli Regni2) aliis duabus praetulit, amore summo prosequens solam. Quare pretiosae res cesserunt soli, aliis non item. lnter nuntios coorta lis ac contentio ob Radzieiovii supplicationem legendam, cui contradixit Thisenausius, hostis capitalis Radzieiovii, corrivalis autem uxoris eius, cuius familiari usus consortio. Sed reiectae contradictiones per Viceiudicem Wielunensem, qui inauditum exemplum esse deduxit, ut in eo loco non esset fas conqueri afflictis personis, cum sit asyllum oppressorum. Admissa supplicatio Ghmielnicii nequam, aliorumve hostium, cur ergo non admittamus afflicti civis in fortunis ac honore libellum. Estque lecta in tali forma: Mci ac Illres D ni. Nunquam consessus Vrum D num, uti libertatis alumnus et innatae humanitatis magister, supplidum voces reiiciebat aut contemnebat, semper filiis Regni, sed externis etiam ac ignotis hominibus et malevolis animabus propitius. Ad hoc asyllum confugiebant externi vasalli, commeabant vicini magnates, cuius beneficio indigenatus gratias obtinebant, et foedifragi hostes, ex infima fere populi progeniti, locum veniae et poenitentiae inveniebant, si gravis mea calamitas memoriam gestorum non obruit. Quid mecum futurum sit, fratre et servo Vrum Dnum? Non absterret prior repulsa. Etenim uti fatalis praeter ordinem casus me peccatorem humiliavit, ita in fatis, autumo, erat in tempore et mensura suscipere poenitentem, dum iam Riae Mtis serena astra exuli melius sperare et patrium solum aspirare concedunt. Supplico itaque Vris Dbus, ne me uti sideratum et fulminatum abiiciatis atque a visceribus matris suae communis arceatis, qui nunc in medio Vrum Dnum humiliatus crimen innocens deprecor atque super splendidas Europae delicias fumum patriae antepono. Quare omnia ad discretionem Riae Mtis Vrumque Dnum colloco, nihil speciale requirens, honoris restitutionem peto. Viscera Vrum Dnum commoveant sincera amicitia, quam crebro agnovi, consanguinitas ac vicinitas, tum quorundam promotio stabilis, universos autem instabiles rerum humanarum vices et saevitia fatorum acerborum admoneant. Ego iam verbis laborare ultra vix possum, providentiae Divinae et generosis animis Ordinum sortes meas committens, manens in omni loco Vrum Dnum Illrium a Mrum propensus servus H. R. Parisiis die 15 Maii 1654. 1) Teresa z Daniłłowiczów. 2) Tekla Helena z Ossolińskich, żona Aleksandra Michała Lubomirskiego, koniuszego W, kor. (Niesiecki: Herbarz VI, str. 153).

ANNALIS 1654 279 26 Iuuii. Conclusum post lectam supplicationem, ut ad Regem atque senatores constans instituatur petitio pro supplicante. Ceterum in simili navi navigans Rdus Piasecki, Regens cancellariae, Cantor Praemisliensis1), ob iniurias sibi illatas a Palatino Sendomiriensi Myszkovio2), ad cuius instantiam honore et officio curiae privatus atque bonis immobilibus tenutae Mszanecenses spoliatus erat violenter, etiam cum regali bracchio, supplicavit personaliter Ordinibus, ut suae providerent indemnitati atque honori, utque tribunalitia decreta illaesa maneant, quibus iam relevatam causam habebat, obtenta poena bannitionis in Palatinum Sendomiriensem uti invasorem et occupatorem bonorum alienorum. Atque sic in promissis alienae haeserunt iniuriae, nullum lucrum aut consolationem iniuriatis obtinentibus. Advenerat ea die Praefectus militiae maior3) cum equitibus trecentis, qui satius in stativis retinendi erant, non autem a limitibus Regni destitutis avocandi. Interea ad calcuiationes descensum thesauri utriusque tam Regni, quam M. D. Lithuaniae. Porro Vexillifer Smolenscensis per viscera misericordiae petebat, ut descendatur ad defensionem Regni, siquidem hostis grassatur et arces occupans eas munit. Tamen privatae instantiae publicum negotium praeponderabant. Die 27 Iunii. Die 28, 29, 30 Iunii. Motus in fine ve- locior et dete- rior. Legatus chani negotium tractat non servato pristino more, cum stricto enim ferro genua non flectens, sed stans sciscitabatur de valetudine Regia, fraternam amicitiam contestans atque litteras Scythicas exhibens. Responsum eidem a Cancellario Regni cum requisitione valetudinis chani atque legationis felici eventu. Interea cessit ad diversorium. Sequentibus diebus indultum nuptiis Vexilliferi M. D. Lithuaniae familia Pacii, qui ex gynecaeo Reginae virginem Gallicam Mali nuncupatam in consortium assumpsit4). Profusis epulis ac poculis triduo certatum non sine scommatibus, quod coniunctio Gallicana domesticae praeferatur, tum quod tempus aptissimum ad nugas teratur. Milites Regni interea queruli veniunt perorante Ulevicio, Capitaneo Zwinogrodensi, damna castrensia enumerante, stipendia retenta insinuante, Praefecto belli commendante. Cuius perorationem Procancellarius Regni Trzebicius5) et marsalcus Ordinum Regni Grzymułtovius promoverunt. Ad alia descensum negotia, fine mensis prolongatum tempus frustra urgente. Ratio senatusconsultorum a nuntiis frustra requisita, decreta tribunalitia decretis comitiorum convulsa. Piasecius bannitione obiecta Palatino Sendomiriensi6) nihil effecit. Expensae fisci perfunctorie tracta- 1) Remigian Piasecki (Michatowski: Księga pamięt., str. 638). 2) Władysław Myszkowski. 3) Stanisław Potocki. 4) Mowa tu 0 ślubie Krzysztofa Paca z Klarą de Mailly Lascaris (Niesiecki: Herbarz, t. VII, str. 229). 5) Jędrzej Trzebicki. 6) Władysław Myszkowski.

STANISLAI TEMBERSKI tae referente Thesaurario1), quod innocenter inculpetur, cum dederit multas summas aut ex iure aut senatusconsulto, aut ex mandatis Regiis. Interea Borzeccius, terrae Bełzensis Tribunus, edisseruit libere, quod requirantur novem milliones a domino Thesaurario, quodque arithmeticam talem nusquam viderit, cum perceptae cum expensis non conveniant. At Thesaurarius voce assumpta cum cholera in Regis praesentia efferbuit, inquiens: Nescio, an nobilis istud sibi obiiciat; si in alio loco, compensarem mihi illatam. iniuriam. Tnterea fremitus coortus inter nuntios extollente una voce: prius nasci debuit nobilis, quam Thesaurarius, et rursus: Thesaurarius non potest de se ferre iudicium. Mitius igitur Thesaurarius egit, ac replicavit, ad Regia mandata inquiens magnas summas extraditas esse. Sessio itaque soluta cum prolongatione comitiorum, quae in bono ordine poterant terminari. Die 1 Iulii. Die 2 et 3 lulii. Iua indigenatus, nobilitatio cedunt feliciter. Die 4 lulii. Die 5, 6 Iulii. Die 7 Iulii. Tristia nova. Altero mense adveniente contradictiones consuetae non sublatae, iuramentum enim ad praefecturas militiae non permissum. Prolongationem Chrząstovius acriter impugnabat. Debiccius et Palatinus Sendomiriensis salis extraditionem urgebat, Cancellarius pericula Regni proponebat, Procancellarius nomine Regis ob discordes voces prolongationem insinuavit. Exacto festo solenni Visitationis Beatae Mariae Virginis atque celebribus repotiis Pacii cum consorte nova expeditis, Regio nomine Cancellarius Regni Ordinibus proponit ponderanda puncta legationis principis Transylvaniae atque magni chani Tartarorum, ad quae etiam inviti Ordines in tanto armorum strepitu consenserant ob coniunctionem ac societatern firmandam. Consenssum itaque ius indigenatus tam pro filio Rakocii, quam pro aliis consiliariis tribus. Consiliis chani quoad bellum parandum subscriptum, amicitia ab utrinque iureiurando firmata. Donariorum autem acquirendorum et exhibendorum gratia nobilitatio tributa Nicolao Adzieiovicio et Ioanni Varterisovio Armenis ea conditione, ut pro Tartarorum stipendio centura millia fiorenorum Polonicalium uterque conferat. Similiter indigenatus ius Dzibonio collatum cum eo appendice, ut magistro artileriae triginta millia florenorum exhibeat. Iam vero bona oeconomica, Novodwor dicta, vendita cum titulo reemptionis Illri Dno Christophoro Gembiccio, Casteliano Gnesnensi, ad elapsum 12 annorum, munda ab omnibus oneribus militaribus etiam stativis, pro summa 200.000, id est ducentis millibus, ut collecta tam grandi pecunia Scythicis stipendiis fieret solutio absque mora. Palatinatui Sendomiriensi quatuor milia dohorum salis permissa cum solutione pro quolibet flor. 4. Polonicalium. Dissidentes interim privata desideria trahunt atque urgent pathetice per Chrzastovium nequam, quod pactis conventis non fiat satis, quod multa gravamina a clero sustineant, quod securitatem non habeant, atque scriptum ad archivum Regni porrectum extraditum non sit. Interea allatae tristes litterae, ab Episcopo Vilnensi Tyskievicio dire- 1) Bogusław Leszczyński.

ANNALIS 1654 281 Die 8 Iulii. Nova confirmantur. ctae, tum a Praefecto castrorum M. D. Lithuaniae1), quibus signifieatum: quod Potociam Moschus possederit, consilium de efferendo s. Casimiri corpore atque ecclesiasticis iuribus ac suppellectili requisitum, nobiles sexcentos hostili vi obtritos relatum, Dynoburgum a peditibus derelictum, plebs et rustici partibus Moschi facile adhaerescit [sic]; militiam Lithuanicam sex millibus tantum constare, contributiones et veetigalia perdita; tum, quod Viinae haesuri sint Moschi pro festo s. Petri, cum nemo sit, qui impedire valeat hostiles progressus. Quare ad contributiones processum, ex quibus miles colligi queat, quibus multi reclamarunt palatinatus inani conatu, quandoquidem 24 contributiones sunt concessae Thesaurario Regni 26 postulante. Interea Notarius campestris belli Sapieha2) litteras mittit, affectum bonum chani referentes, cuius desiderium expressit, quod et Moschos et Kosacos habeat in votis unacum Polonis armis coniunctis compescere, modo legatus suus redeat beue expeditus donariaque Scythica persolvantur sine mora. Subiectae aliae litterae a Sakievicio ad Palatinum Vilnensem3), referentes Smolenscum pulveres ac alia defensionis instrumenta non habere, pedites laceros inedia premi, nobilitatem contrariam Palatino excesisse ex arce Smolenscensi famulis suis relictis; quare Palatinum Smolenscensem4) desperare valde circa retentionem Smolensci adiunctum. Potentia autem Magni Ducis Moschoviae maxima deducta est, cum sint Moschi numero 200,000, Kosaci delectissimi nuraero 20,000, Tartari numero 50,000, quibus omnibus pecunia datur a Moscho; Riga et a Suecis peditatu affuturo: Dorobusium vero fortiter munitum, civibus iuramento Moschis obligatis, quorum exemplo plebs ad arma cucurrit, Moschum pro domino salutatura. Tormenta maiora numero 160 advecta, minora 300 pulvere abundant, aliisve instrumentis belli acriter prosequendi. Die 10 Iulii. Vexillifer autem Leopoliensis, Bieganovius5), legationis suae relationem orsus, palatinorum Valachiae et Moldaviae amicitiam commendavit, securitatem viarum vialiumque victualium officiosam exhibitionem exprimens. Deduxit, quod exercitus Turcicus numero 5000 obviam processerit cum salutatione amicabili, quod ipse Turcicus imperator amicabiliter tractaverit cum eodem, sciscitans, cur a multo tempore legatus Polonus non apparuerit; sed causae in pestem motusque belli domestici reiectae, quod exortum esse ideo retulerat ob inhibitionem Kosacicam, ne ingressi mare proximum inquietare audeant ditiones Turcicas; quare damna futura retulit ex coniunctione Ghmielnicii cum Moschis, etiam Turcico imperio adversa. Quamob rem imperator submisit se daturum litteras ad magnum chanum, ne iungat vires cum Ghmielnicio, sed Polonis associatus et Kosacos et Moschos hostilitate 1) Oboźnym W. lit. od kwietnia r. 1654 był Samuel Komorowski (Wedle Wolffa). 2) Jan Sapieha (Kluczycki: Pisma do Sobies. t. I, 2, str. 1512). 3) Janusz Radziwiłł. 4) Filip Kazimierz Obuchowicz (Wolff: Senat. i dygnit, str. 53). 5) Mikołaj Bieganowski (Kochowski: Ann Pol. Clim I, str. 408). Temberski, Annales. 36

STANISLAI TEMBERSKI turbet. Expeditio itaque secuta fausta cum admiratione aliorum legatorum, reductio secura usque ad fines Regni permissa, litteris ad Regem honorifice datis Die 11, 12 Iulii. ac obvolutis amicitiam plenam continentibus. Interea allata epistola a Palatino Vilnensi 1) de data 3 Iulii referens Poiocium die 29 Iunii, arcem vero 30 Iunii funditus eversa, collegium Iesuitarum combustum, civitatem Omeliensem2) obsidio[ne] cinctam omniaque in deterius processura, cum nobilitas Lithuanica disiunctas vires habeat Palatino Vilnensi contempto. Litterae MoscM ad ducem Cur- landiae. Etiam epistola Moschi ad Curlandiae ducem scripta legitur ad eludendum tempus aut Regni fata proroganda in tali tenore: Iacobe amice noster. Amicitiam offero ac nuntio, quod bellum moverim contra Poloniae Regem, his causis adactus: propter inurbanitatem et fallacia promissa Ioannis Casimiri, qui iustitiam non fecit cum personis titulos nobis denegantibus atque libros typo expressos contra nos disseminantibus, et qui cum chano Tartarorum coniungere vires contra nos nostramque religionem antiquam decrevit, magnis damnis nobis illatis pecoribusque abactis. Proinde, ne in ducatu tuo permittas militem conscribi, amice requirimus, neve auxiliares manus tribuas illis, praecavemus. Ad talem epistolam respondit dux Curlandiae taliter: Potentissime Imperator. Stet amicitia feliciter inter nos, quam alteratam esse persentiscimus, cum ventum esse ad ruptionem eius cum Rege Poloniae inaudimus. Optamus, ut amicabiliter componatur negotium, cui meam operam afferam libenter, omni occasione eandem testaturus. Idem dux ad Episcopum Vilnensem3) scripserat in haec verba: Dolens affectam valetudinem eius atque disiuncta foedera cum Mo- Die 13, 14 Iulii. scho, velleque officia sua praestare circa redintegrationem et reparationem amicitiae. Ast tales epistolae magis erant resuscitantes ignominiam et vecordiam Polonorum aperta fata non animadvertentium. Quocirca Thesaurarius Regni Lesczynius4) urget nervum belli comparandum quantocius, referens Ser- Regina ccmtractum quaerit. mam Reginam subvenire velle pecunia ad militiam legendam, sed cum conditione obigandorum bonorum, iure haereditario Kamieniec Masovitici dictorum; oblata summa floren. 200,000. Subscriptum a proceribus magno quorundam dispendio futuro, excepta pensione quartae ad fiscum pertinentis, tum curia pro iudiciis capitanealibus celebrandis. Haec autem bona Causa contrac- tus Regina coemit in rem monialium Gallicarum, quas nuper advexe- rat atque in vicinia Regii horti in aedibus a Radzieiovio ob futurum patrocinium cessis eas collocaverat, ut proventus annuos moniales ha- 1) Od Janusza Radziwiłła. 2) Niezawodnie mowa o Homlu, mieście, leżącem w dzisiejszej gubernii mohilewskiej, o 111 km. od Mohilowa. 3) Do Jerzego Tyszkiewicza. 4) Bogusław L.

ANNALIS 1654 283 Die 16 Iulii. Nos numerus sumua etiam. Die 17 Iulii. LesczyniuB 1). Gembicius 2). Nuntii minus laeti. berent in perpetuum. Legendus autem miles a Praefectis belli talis ordinatur. Hastatorum equitum 3000, velitum alias levioris armaturae equitum, qui Kosaci nuncupantur, 16,000, raitarorum 2000, dragonum cum sclopetariis peditibus more Germanico 12,000, peditum more polonico 2000. Quod si hostilitas accelerata fuerit, etiam expeditio publica nobilitatis mature congreganda in manus Regis edicentis tempus tradita, auxilia Scythica incerta habituri. Gancellarius post ursit nomine militum, ut donatum quartuale in commissione Leopoliensi extradatur eisdem, sed contradicentibus aliis terris nihil conclusum. Quare miles ingratis sermonibus certavit inquiens: Si pro prima Octobris stipendia non exsolventur, servitio bellico valedicturi sumus atque illis adhaesuri partibus, in quibus stipendia certa habebimus universi. Itaque ad episcopos introductum negotium, ut in tantis angustiis Reipublicae succurrere dignentur. Archiepiscopus Gnesnensis centum hastatorum proprio aere statuturum se submisit, existimans similiter facturos alios episcopos. Ast solus Episcopus Gracovienis protunc absens, affectu tamen bono in patriam praesens, equites ac pedites instruxit, numero 3) quos castris Regni applicavit. Die 19 Iulii. Allatae rursus epistolae a Revdo Sielawa scriptae ad Procancellarium M. D. Lithuaniae4), in quibus talia continebanlur: A Lithuanico exercitu derelictum Potocium unacum arce sublatum impetu Moschorum, nobiles numero 400 ferro hostili perempti. Ast commeatum bonum recepit hostis. Nam siliginis metretas Lithuanicas alias beczki 2000 invenit, pulveris dolia 6 receperunt. Templum s. Zophiae sigillis muniverunt, rati beatum Iosaphat ibidem contineri, unacum thesauris ecclesiae. Schismatici processionaliter obviam Moschis cucurrerunt; exercitus Moschorum adequabat numerum 60,000. Tormenta maiora et minora numero 55. In crastino possessae urbis Moschi devotioni indulserunt apud schismaticos, Iesuitis 6 preesbyteris, aliis 6 dimissis secure ac libere. Iesuita interim productus, qui recenter Varsaviam venerat; is referebat in arce Pofocensi fuisse personas tantum triginta, quae defendebant magno conatu arcem, sed cum auxilia nulla haberent, conditionibus Moschi certarunt cum ipsis, si dediderint arcem, talibus: 1. libere cum omnibus rebus exibunt; 2. litterae passus a generali Moschi dabuntur ob securitatem transitus; 3. ductores ad 6 milliaria addentur. In cuius fidem Moschorum potiores iuramentum ad crucifixum exhibuerunt, atque sic arcem occupaverunt hostiliterque perlustrarunt. In aliis epistolis significatum. iam imperatorem Moschorum ad expugnationem Smolensci processisse cum exercitu 120,000. Ad Krasne misisse militiam 30,000, ad Mscistawiam totidem. Exercitus vero Lithuanicus cum Radivilo5) 1) Jędrzej L. 2) Piotr G. 3) Luka w rękopisie. 4) Do Leona Kazimierza Sapiehy. 5) Z Januszem Radziwiłłem,

STANISLAI TEMBERSKI testudineo gressu tendens versus Orsam plebi non auxiliatus, quae armata ad sui defensionem in captivitatem abducta est numerosa. Fraus dissiden- tium. Die 20 Iu- lii. In turbido capiuntur pisces. Archiepiscopus magnanimus. Die 21 Iulii. Legatus chani Tartarorum Sulima Aga iurat in amicitiam et societatem chani. Forma iuramenti. Quia vero circa electionem Regis moderni scriptum quoddam (ne electionem impedirent) dissidentibus erat datum a Matthia Lubinscio, Archiepiscopo ac Primate Regni, et marsalco Ordinum Lesczynio1), moderno Thesaurario Regni, subscriptum ac sigillis munitum, gloriosum haereticis, praeiudiciosum catholicis, idque per instantiam Chrząstovii nequam, acriter dictum scriptum requirebant dissidentes, ut in suo robore manens eidem extraderetur et a Republica confirmaretur. Verum zelosus Lesczynius, Archiepiscopus Gnesnensis, declaravit categorice dictum scriptum non posse subsistere neque posse lucem publicam aspicere, quandoquidem in Regio orbiculo erat asservandum, quod Rex modernus praecaverat suis litteris ad Archiepiscopum praecedentem directis, quod verbo Regio istud scriptum non erat extradifcurus. Quia vero extraditione eius gaudent dissidentes, fraude actum est cum Republica. Interea Rex subintulit se ignorare, qualiter prodierit ex cubiculo dictum scriptum culpamque iu defunctum Cancellarium Regni Ossolinium retorsisse, qui post mortem impie culpatus est; nam per externorum hominum manus traditum est, qui familiares admodum sunt Regi, dignitatibus Regni bene ad omne nefas animati, inter quos non contemnendus Butlerus, Succamerarius Regni2), Claviger cubiculi Regii. Tali materia in aliud tempus reiecta, legatus Scythicus adducitur honorifice in arcem Varsaviensem requisitusque nomine Regio per Bieczynium 3), ut iuraret legatus nomine chani, quod ordines Scythici retenturi sint amicitiam praeeunte ante omnes magno duce ordinum seu ordarum. Sed legatus respondit non sibi esse commissum iuramentum nomine chani, sed nomine gentis Scythicae tantum. Interim Cancellarius Regni suasit homini, quod etiam Sermus Rex iuramentum sit facturus. Respondit ille inter monarchas non esse iuramenta curanda, sed verba sola relevant promissa atque retinent firmissime. Sed quia cum Republica Polona negotium amicitiae tractatur, quae nusquam potest mori, ideo iuramentum facturum se testatus, sed cum ea cautela, ut etiam senatores idem faciant unacum marschalco ordinum. Tandem illata forma iuramenti, ut tacto alcorano iuraret. ille rem inanem esse respondit, sed sufficere, ut digiti eleventur ad Deum, qui intentiones humanas videt et eas iudicabit. Quare producta sunt sacra evangelia Regi, qui stans iuravit se retenturum amicitiam cum chano Crimensi et omnibus ordinibus Scythicis quodque cum eo processurus sit contra quemlibet hostem. Ast istud iuramentum habiturum est suum valorem, dum chan Crimensis cum murzis suis atque universis ordinibus in praesentia legati Polonici simile iuramentum praestabit. Post legatus Scythicus elatis ad coelum 1) Bogusław Leszczyński. 2) Wilhelm Gothard Butler (Niesiecki: Herbarz, II, str. 366). 3) Niezawodnie mowa tu o Wojciechu Bieczyńskim (Por. Niesieckiego Herbarz II, str. 133).

ANNALIS 16 54 285 Tristis nuntius ex Austria: diebus quinque infirmus erat. Similis ex Lithuania. Die 22 Iulii con- clusio comitiorum hora 9 antemeri- diana. digitis similiter stans iuravit nomine chani domini sui atque ordinum, quod amicitiam sint universi retenturi in aevum; Archiepiscopus Gnesnensis tacto pectore idem spopondit ac iuravit. Senatores alii ad sacra evangelia positis digitis genuflectentes idem iuraverunt. Cui negolio marschalcus Ordinum Regni attendebat Grzymultovius, qui nomine Regio amicitiam firmatam confirmavit Ordinum assensu exacto iuramento cum gente Scythica. Similia iuramenta in curia chani fieri debuerant per chanum ipsum, murzas, Seferkas Agam, cancellarium chani, aliosque primores agminium seu ordarum. Tali negotio peracto, tristem nuntium attulerunt residentes imperatoris, quod immatura morte sublatus sit Ferdinandus quartus nuper rex Romanorum creatus, Hungariae et Bohemiae rex. Quae res replevit totam Regiam suspiriis habituque pullo omnia vestita erant. Alii nuntii ex Lithuania venerunt, quod Nevelum, Nesvesium, Osmianum aliaeque regiones vicinae Potocio occupatae sint a Moschorum duce Seremeto, qui cum 60 millibus partes in illas cucurrerat. Quare nimis acerbis crescentibus in dies rumoribus tandem comitia conclusa sunt, expeditione nobilitatis publica destinata atque in manus Regis cessa, quam submisit se Rex non moturum nisi in summa neoessitate Reipublicae. Attamen scriptum productum ad archivum Regni includendum, quod exercitui Polono et externo donatum quartuale in campis Glinianensibus sit extradendum, quod stipendium equiti militi augendum sit flor. 10, quod raitarorum signa sint in exercitu abroganda, quod donaria Tartaris sint absque mora remittenda, scilicet florenos Polonicales 6,000.000; quod consolatio obsidibus in Scythia sit mittenda flor. 2000, parentes autem obsidium magno aere certarunt propter patriae amorem, quem caecis luminibus Rex unacum senatoribus plurimis videntes floccipendebant; quod denique Bieganovio a Porta Turcica venienti dandi sint flor. 1000 inani voto: iste enim Reipublicae pecuniam pro legatione datam non absumpsit ob parcas impensas atque mercaturas, quas tractavit in itinere. Quare Marschalcus Regni1) taliter constitutis rebus nomine nuntiorum terrestrium valedixit Regi hora 9 ante meridiem, totam noctem insomnem ducente Rege atque Ordinibus universis. Iam vero quales literas attulerat legatus Scythicus a chano Crimensi submissas ad Regem Poloniae, accipe: Gratia et auxilio Altissimi Dei, Polonicae, Lithuanicae, Russicae, Prussicae, Mazovicicae, Czerniechovicae totiusque gentis Messiacae Magne Rex frater noster, Quarte Rex Iohannes Casimire. Sciscitati ante omnia de valetudine et successibus Vestris, id Vobis ex magnificentia nostra significandum duximus. Accessit ad nos legatus Vester, qui adtulit Kosacos Zaporovenses, protectioni Moschorum subiectos, terras Vestras tradidisse Moscho. Quo in fato Deum testamur, quod nostrum assensum isti sceleri non praebuerimus. Nam firmata pace ab utrinque in campis Kamenecensibus cum Dei auxilio non cogitamus eandem violare aut frangere. Occasione cuius specialem tabellionem misimus ad Kosacos, ut resi- 1) Tak w rękopisie; ale pewnie mowa tu o marszałku Izby poselskiej Grzymułtowskim.

STANISLAl TEMBERSKI piscant; qui si partes Moschi deserent Vobisque in omnibus obtemperabunt atque nobiscum arma tractabunt, prout antea decisum erat, tunc Kosacus agat Kosacum, rusticus rusticum; quid si a partibus Moschi non avellentur contra- riique nostrae voluntati erunt, tunc et nobis et Vobis proclamabuntur inimici. Quare Vos una nobiscum totaliter Deo recommendati faciemus facienda. Quia vero nunc postulatis exercitus nostros, ii sunt parati, quorum sunt 40000 mi- litum probatorum versus Biatohrodum; isti pertinaces Kosacos admonebunt in- fidelitatis, nisi Moschos deseruerint. Quamobrem paratis Crimensibus et Naha- iensibus aliis ordinibus mandabimus sequi Vestram voluntatem, cum Dei auxi- lio nostra gens cum Vestra intra 5 aut 6 dies potest coniungi. Quid si indigue- ritis maioribus copiis, tunc in persona nostra aderimus accitis centum millibus virorum. Non est Vobis vocanda nostra amicitia et fraternitas in dubium. Signi- ficamus etiam Vobis in praesentia legati Vestri accessisse ad nos legatum Moschi, qui adtulerat tale epistolium: Iam cum Rege Poloniae inimici sumus, quem factis consiliis cum Vicinis monarchis circa nostra dominia habitantibus con- clusimus propellendum ac profligandum, in quem fmem validos exercitus edu- ximus. Quia verum cum avis et atavis Vestris amicitiam fovimus et quolibet anno mutuis donariis certavimus, tenemus de amicitia fraterna Vestra, quod nostras partes sequimini, confidentes in Eo, qui coelum et terram ex nihilo cre- avit, quod Regnum Poloniae uti unicam provinciam infallibiliter nobis subiuga- bimus. Talem requisitionem nos cum dolore audivimus et licet cum Moschis tot annis amice viximus, tamen subsidia ipsis denegavimus, amicitiam Vestram plu- ris aestimantes, reciproce similem per curialem nostrum Sulimam Agam Vobis contestantes, antiquam licet Moschoviticam reiicientes, a quibus tot annis divi- tias et nummos recipiebamus. Quamobrem circumspiciat Fraternitas Vestra, quale ius amicitiae firmamus, inimicitiam regno Moschovitico edicentes, quod in- vadendum erit mutuis viribus coadunatis, in quantum dominia Vestra invaserit. Quia vero casus potest ferre, quod Moschi audientes de arcto vinculo amicitiae nostrae, tam Gosaci, quam Moschi reconciliationi animorum studebunt, Vos au- tem antiquae amicitiae diremptae causa fuissetis, ideo ne a nobis amplius rece- datis aut amicitiam nostram postponatis, tunc circa Moschovitica desideria impe- dienda, ante omnia in praesentia legati nostri Fraternitas Vestra unacum Regni senatoribus supra gesta Domini Iesu, qui in aeterna durat pace , iurabit atque sic confirmata fide ab utrinque si aliquid requiretis a nobis, isti curiali nostro edisserite, expedientes ipsum quantocius, quia nos praestolamur Vestram decla- rationem. Denique Machmet Murzam pro pecuniis recipiendis rnissum dimittite, frequenter per legatos suos nobiscum collocuturi tam de hostilibus intentionibus, quam de Vestro bellico apparatu atque processu futuro. Frater ac amicus Ve- ster Islan Gerey, Ghan Magnus Tartarorum. Datum ex Bacherosaray anno Ma- chometi 1064. Ad litteras tales expeditio facta Solimae Agae praeviis donariis privatis adiectis litteris Regiis, cum quibus Iaskulscius 1) ordinatus ad chanum. Iam 1) Maryusz Stanisław Jaskulski (Grabowski: Ojczyste spominki, t. I, str. 131),

ANNALlS 1654 287 Diebus ultimis Iulii vero imperator Moschorum magnus, Alexius Michaiłowic, totius Russiae absolutus dominus, religionis Graecae protector, schismatis acerrimus defensor, Ghmielnicii socius armorum, Vasilium Petrovicium Seremedium, Zdunum Vasilovicium Kondoreum, Semonum Lukanovicium cum 20 millibus exercitus praemittit, hostilitatem facturus, Vitebsciae attendens oppugnationi exercitumque Lithuanicum inquietaturus in campis Orsanensibus pabulantem nihilque agentem. Apparatus Moschi. Talibus exploratoribus missis imperator Moschoviae processit a sedibus suis, quem patriarchae Moschovitici solenniter deducebant ad milliaria duo cum votis ac benedictionibus. Exercitus collecti erant virorum 120,000 selectorum Moschorum, tormenta grandia plurima elata. Gataphracti raytari ad normam Germanicam exercitati 20,000, alii hastati inter pedites 30,000, boiarorum seu nobilium primariorum 5,000. Curiales, Kosaci Dunenses, sclopetarii plurimi. Scytharum ordines omnes subiecti famulantur ipsius mandatis. Ztotorynko autem cum Zaporovensibus Kosacis ordinati [sic] ad Starodubum Mohiloviam, Putiwlum, Kiioviam, Mozeriam, Słuckium aliaque praesidia seu fortalitia infestanda. Cui potentiae Moschoviticae maxime propensos animos declarat Lithuanica plebs allecta promissis libertatum omnimodarum. In Augusto. Deliquium solis 12 Augusti. Hanc praeparationem atque progressum Moschoviticum subsecuta est eclipsis solaris die 12 Augusti in 19 gr. Leonis. Quae visa est ac observata a me in Podlachia Trzcianae hora 10 in medio horologio, cuius principium, medium ac finis duravit duabus et media horis. Horror quidam invaserat homines messi attentos, obfuscatae nebulae pendebant atque irati coeli exhibita scena; non tamen ita evenit, uti quidam calculatorum asseruit, hanc ecclipsim praeliminarem futuram iudicii extremi atque ita tenebris insidere terrae dixit, ut tanquam in Cimmeriis umbris versarentur homines. Attamen illis regionibus, quae subiacent signo Leonis, metuenda est maxime deliquii solaris clysis, videlicet Galliae, Alpibus, Italiae, Siciliae, Apuliae, Bohemiae. Quare praecipue urbes istarum regionum, ut Roma, Damascum, Syracusae, Ravenna, Ulma, Praga, Cremona, famem, pestem, bella, inundationes, morbos acutos, febres malignas, deliquia capitis, cordiales colicas insidiantes vitae humanae agnoscent. Ast Polonia cum haereat sub signo arietis, isti eclipseos hostilitati minime subiicietur, et licet plurimis belli agitabitur turbinibus, tamen illi longa quiescendi tempora fata dabunt. In crastino deliquii solis Sendomiriae fulmen ecclesiam parochialem perterruit, quam patres societatis retinent vicini collegii contiguitate florentem; sagitta fulminis invasit altaria et imagines s. Ignatii et b. Kostcae flammae fuligine denigravit, radios argenteos in tabula imaginis affixos atque habitum auro textum unacum votis argentiis impetu suo contrivit, aliis altaribus salvis et illaesis. Radivili deliquium Vilnae. Successit eo tempore scelus Vilnae patratum a Radivilo1), Vilnensi Palatino, Calvinista primario, qui ad tabulam episcopalem 1) Janusz Radziwiłł.

STANlSLAI TEMBERSKI a Georgio Tyskiewicio invitatus consilii gratia hostis impendentis reprimendi, ad quod advenerant plurimi ad familiam Tyskiewicii spectantes. Evenit sub finem tabulae ambitiosi Radivili quaedam inaudita indignaque bilis, qui stricto ferro atque malleo Scythico rostrato armatus Illrem 1) invasit, fu- riam hominis Episcopo mitigante, cui ille rochetum laceravit iurgia dirimenti, atque auream torquem destruxit magno cum scandalo popularium, cleri vero gravi cum querella. Res ea delata ad curiam Regis tacite admodum composita, sola reconciliatione Radivilo ab amicis iniuncta 2). 16 Septembris le- gati a Sueciae Rege novo Interea a Carolo Sueciae Rege nuncupato ac electo a statibus veniunt legati Varsaviam ad Regem, requirentes, ut amice Rex Poloniae titulum regni Suecici deponat atque haereditatem in illo regno non sibi usurpet, quandoquidem Rex Sueciae creatus divisum titulum ferre nequit, nisi etiam dividatur regnum Sueciae. Rex inito consiiio cum curialibus officialibus titulum suum nulli esse inimicum declarat, substantiam autem tituli cum habeat Garolus in Sueoia, gratulatur atque promittit legatum cum commissariis Reipublice ordinandum ad status Suecicos, ut regno utrique bene provideretur. Quare litterae ad Carolum directae, non appositis titulis iustis ob notariorum ignorantiam quae iterum remissae ad correctionem, iam parante rege viam in Lithuaniam, ob Moschi progressus. Atque sic cum indignatione Garolo et regius titulus adiectus et amicitiae declaratio facta, in quantum pactis praeteritis in omnibus fiat satis. Tandem legati Suecici recesserunt, Rege ipso Varsavia movente die 25 Septembris manu militum satis exigua eundem comitante. Dies ista nebulosa ac ventosa fuit, arenas disiiciens versus Istulam, ita ut euntibus Varsavia aut Varsaviam tendentibus obliquae arenulae impedimento essent aspectui. Frigus pariter fuit, pruina sub vesperam coorta. Regem deduxerat Regina ad spatium duorum milliarium. Givitas vacua ob egressum curialium. Quae omnia infaustum egressum Regis portendebant, uti ipse in Lithuania progressus docuit brevi subsequens 3). 1) W Rękopisie zostawiono miejsce puste. 2) W rękopisie następuje ustęp, w którym T. rozwodzi się nad nadużyciami żołnierzy cudzoziemskiego autoramentu (Niemców). W Opatowie miał jeden z nich kupić sobie po prostu córkę jakiejś kobiety; gdy mu się jednak dziewczyna opierała i uciekła przed nim do kościoła, napadł na kościół i gwałtem wydostał dziewczynę, a następnie miał nawet zmusić sąd miejski do wydania wyroku śmiercią (?) na jej matkę za to, że kontraktu sprze­ daży nie dotrzymała. Sam bezkarnie wyjechał z miasta, uwożąc dziewczynę: matce udało się ujść w nocy z więzienia. W okolicy Korczyna i Wiślicy inny żołnierz porwał córkę jakiegoś szlachcica; napo­mniany listownie przez chorążego sandomirskiego, zmusił nadto ojca panny do połknięcia owego listu. Przytacza wreszcie T. wypadki, iż żołnierze napadali nawet na miasta, a to na Piotr­ków i Tomaszów pod Zamościem. 3) W rękopisie (na str. 382—385) następuje opis oblężenia i zajęcia Smoleńska przez Moskwę, którego nie powtarzamy, ponieważ jest on najwidoczniej wolną przeróbką relacyi,

ANNALIS 1654 289 Ad Busam con- fligitur inani spe Chmielnicii ca- piendi. In Russia vero Chmielnicius Bohunum atque Puskarenkum submisit ad Poloni exercitus reliquias deturbandas ex intentione tutandarum Russicarum ditionum. Quare Puskarencus Ochmatoviam, Bohunus Humanium eligunt ad securam sui defensionem. Quorum exturbationi dum Potoccius, Lanckoronscius1) adlaboravit, magnam sensere Kosacorum resistentiam, licet Poloni fortiores in aggressione eorundem fuere. Inauditis insidiis Polonorum Chmielnicius Moschos advocavit in societatem, cum quibus iunctis viribus Busam2) usque prodiit, Polonos vexaturus. Ast linguis captivorum edocti Poloni Chmielnicium, appropinquare ad succurendum suis, escam opportune expectarunt in locis satis opportunis Czarneccio 3), Delpacio 4), Celario 5), peditum praefectis, in eum finem advigilantibus. Aderant cohortes iustae Archiepiscopi Gnesnensis, Episcopi Cracoviensis Castellani Sandomiriensis aliorumque civium in Russicis regionibus inhabitantium, qui praedam Chmielnicianam praestolati e manibus elapsam nescitur quo modo amiserunt. Ex improviso enim Chmielnicius in castra Polona venit, ignarus de animis paratis Polonorum, atque cum terga vertere non posset, medius inter cohortes processit, extremam ogłoszonej w »Księdze pamiętniczej Michałowskiego« (str. 728—732) p. t. »List inny z Wilna z 20 października 1654«. Przeróbka T. różni się od polskiego tekstu głównie całkiem do­wolną i błędną chronologią, dodaną na marginesach rękopisu. Wedle T. oblężenie trwało tylko od 1—29 września, gdy tymczasem z zestawienia relacyi u Michałowskiego z danemi innych źródeł wynika, że ciągnęło się ono od czerwca aż do końca września S (Zresztą T. na jednem miejscu sam sobie przeczy, podając, że Korff przez 10 tygodni bronił miasta). Prostuje natomiast T niektóre oczywiście przesadne cyfry relacyi listownej z Wilna. I tak gdy w tej relacyi (str. 731, wiersz 3 i 4 od dołu) czytamy, jakoby car zostawił w Smoleńsku aż 90.000 wojska, to T. pisze: >Imperator itaque Moschorum 9.000, Polonorum 2 000 reliquit in arce Smolenscensi... Polonorum vero reliquos 6.000 ad Moscuae sedem deduxit«. Co do innych cyfr i danych T. zgadza się z relacyą wileńską, uzupełniając ją tu i owdzie do­datkami bez znaczenia. Jedyny uwagi godny dodatek T. mieści się w następującym ustępie (który T. wplótł w swój opis w tem miejscu, gdzie w relacyi wileńskiej mowa o poddaniu się »innych zamków« obok Smoleńska, — na str. 730, po wierszu 23-cim od góry): „Smolenscum ingressus Moschus opperit victualium abundantiam etiam ad biennalem obsidionem sustinendam, pulveris vasa 00 derelicta conspexit, tormenta tam maiora quam minora 170. Milites ad pugnam aptos conscripsit novem millia cum illis septem millibus partes Moschi sequentibus". Nadto podaje T. także poprawniej nazwiska dwóch dowódców wojska litewskiego, broniącego miasta, dziwnie przekręcone w relacyi wileńskiej (Michałowski, str. 730, wiersz 11 i 12 od góry); mianowicie zamiast „Dapikorph" — „Corfius legionarius", zamiast „Pan Typharcharz" (sic!) — „Tysenhausius" (Tak i u Kochowskiego; Ann. Pol Clim. I, str. 412). 1) Stanisław Potocki, hetman W. kor., i Stanisław Lanckoroński, hetman pol. kor. 2) Busza, wieś w dziś. powiecie jampolskim przy ujściu rzeki Buszy do Morachwy, o 11 km. od Jampola. 3) Stefan Czarniecki. 4) Niezawodnie mowa tu o Franciszku Delpacym, o którym Niesiecki (Herb., III, str. 335) podaje wiadomość, że w r. 1662 otrzymał indygenat i był natenczas kapitanem piechoty. 5) Paweł Cellari (Niesiecki: Herb., III, str. 4). Temberski. Annales. 37

STANlSLAI TEMBERSKI evasionem tentaturus, quem cum segnius Poloni (rati amplius non evasurum) impeterent armis, ille acri proelio pedites resistentes removit, portam sibi inter equitatum Polonum tacturus. Huiusce conflictus Tartari erant spectatores in subsidium Polonis advenientes, neque latum pedem processerunt ad Ghmielnicii evasionem impediendam, quam ille mordicus magna cum strage Kosacorum et Moschorum attentavit, tormentis viginti duobus in praedam relictis, sicque fuga consultum sibi esse voluit, quem Poloni insequi renuebant fractis et attritis suis viribus, reliquum victoriae Tartaris cedentes. Ast Ghmielnicius cum suis Bohuno et Puskarenkio salvus unacum Moschis abiit, iam extremam agens fortunam. Praeda amissa adscripta praefectorum exercitus dissimulationi Scytharumque speculationi. Infaustis itaque astris et Poloni cum Chmielnicio et Lithuani cum Moschis aleam bellicam tractarunt. Sub finem Octobris [Nicolaus Albertus ab Olexow] Gniewosz 1), Episcopus Culmensis seu Vladislaviensis, bile aborans morbo corripitur, ob milites stativa in episcopatu quaerentes, quos ille durioribus sermonibus tractans reciprocos agnovit. Moritur ille paucis diebus interiectis magno creditorum damno ac dispendio, a quibus contraxit debita plurima in spem episcopatus Cracoviensis necdum vacantis possidendi. Durus fuit in clerum antistes, multos parochos levi de causa turbans, incarcerans, spolians. Exquisitus in curiali suppellectili, rochetta multa habuit necdum exsoluta, indusia trecenta, tibialium diversi coloris 150 paria hahuit, pelles pretiosas, vestes, tapetia aliaque plurima, quae omnia quasi ad hastam posita in solutionem creditorum ex decreto Petri Vidoni, legati Apostolici, cesserunt cum magna nobilium et mercatorum maledictione. Sepultura eius Vladislaviae attentata, sed capitulares praelati cadaver eius arestarunt tumularique non permiserunt ob contributiones Regni ex episcopatu non solutas. Patres vero Ordinis Praedicatorum idem cadaver arestarunt, quod sepulturam sibi apud ipsos eligeret. Atque sic post fata inquietus et inhumatus diu remansit controversiam legato decidente. Similis casus circa sepulturam Palatinae Vilnensis Magni illius Kotkievicii consorte 2) fuit, quae dum in vita Iesuitis omnem substantiam, imo se ipsam concrediderat, testamento cavit (quod a Iesuitis in fraudem consanguineorum praeparatum subscripsit), ut patribus bona mobilia et immobilia cederent tertia parte ad placitum suis consanguineis relicta. Proximi autem ad lineam sanguinis erant: Zamoscius, Lubomirscii tres aliique remotiores, ut Lezinii Kotkievicianaeque domus descendentes. Quare pietatis extremae adlaborantes voto Lubomirscii unacum Zamoscio sepulturam Iaroslaviae curant magnis impensis factis, ad maiorum sepulcrum eandem illaturi Palatinam Vilnensem. Die autem funeris in- 1) Imiona, na które miejsce niewypełnione zostawione w rękopisie, wpisane zostały za wskazówką Rudawskiego (Hist. Pol. libri etc!, str. 33 i 145). 2) Druga żona hetmana Jana Karola Chodkiewicza (i która go przeżyła), Anna Alojzya, była z domu księżniczką Ostrogską, wojewodzianką wołyńska (Niesiecki: Herbarz, HI, str. 65 i 61).

ANNALIS 1654 291 Die 10 Novembris. stante, dum iam clerus et religiosi convenissent, Iesuitae cum inhibitione comparent a legato obtenta ex favore Regis instantis, cadaver arestant irrito conatu magnarum in Polonia familiarum. Zamoscius violenter cadaver efferendum satagebat, sed Marschalcus Regni Lubomirscius moderatius agendum censuit, posthabitis suis impensis, obsequio extremo dilato in tempus auspicatius. Zamoscius tamem, impatiens iniuriae, pagos occupat, quos iam testamenti vigore Iesuitae occuparant eosque ex praediis fumo solo exturbat, foeno in hypocaustis adusto, ne violentiam aliquam uti vaferrimi delatores in iudiciis adstruerent. Quare causae ad iudicia tribunalitia Regni, item ad comitia Regni motae, necdum decisae sunt magno cum scandalo religionis Iesuiticae, quae magis pagos et oppida tuetur, quam salutem animarum christianarum. Erat in curia istius Palatinae advitalitius paterfamilias Iesuita.... *) Rrodowski, qui iuvenes, virgines ad famulitium suscipiebat, pro suo arbitrio victum, potum , pietatem, imo et dormitionem ordinabat, absolutam in omnibus habens potestatem relegandi ab aula, proventus disponendi, iura et causas terminandi, itinera, convivia ordinandi, cui tanquam marito obtemperabat Palatina totaque aula, uti Deum venerabatur, magnam hominis ambitionem demirata. Isti testamento plurimam summam clenodiaque pretiosa, aurum, argentum legaverat, summa cum oblivione amicorum ad successionem eiusmodi spectantium. Nec iniuria. Testamenti enim arbiter ipsus erat. Patres, si talia in terris possidetis, in coelis locum non habebitis! Non sic facticavit b. Ignatius. Porro primis diebus Novembris abbas Tynecensis.... Pstrokonsky1), Episcopus Ghelmensis, communitatem s. Renedicti turbis ac iniuriis oppressit plurimis religiosis virgis, debaculationibus, vulneribus ex claustro exturbatis, magnocum scandalo etiam haereticorum. Dum haec aguntur, praedium ad abbatiam spectans flammis nocturnis absumptum cum equis iugalibus duodecem ob tedas nocturnas, quibus abbas magis attendebat, germanarum sororum lectum ascendens. Qua de causa monasterium s. Renedicti causam movit Romam, tum quod abbas legitimus non esset, tum quod talia perpetraret, quae scandalosa toti familiae s. Renedicti erant. Sed de his alio in loco. Diel5 Novembris. Barbara Tarfowa de Sczekarzewice; affinitatem gradus Pontifice dispensante. Marschalcus Regni Lubomirscius2) ad secundas nuptias transit cum vidua derelicta Danitowicii, Gapitanei Olstinensis, magnacum resistentia aliorum concurrentium ad viduam dictam, quae etiam incantationibus adiunctis ab aliis vexata est, ob quas gravi et extremo morbo laborabat. Eodem tempore Sieszkovius, medicinae doctor, cum filia Mucharsci, medicinae doctoris, copulatur, Episcopo Cracoviensi facultatem non concedente absque bannis, intuitu patris ad Academiam incorporati atque extra voluntatem Episcopi pro loco respondentis, solius Universitatis facultatem habentis, ad quam 1) W Rkpsie luka na imię zostawiona. 2) Stanisław Pstrokoński (Niesiecki: Herb., I, str. 73); w Rkp. luka zamiast imienia. 3) Jerzy Lub.

STANISLAI TEMBERSKI responsionem antea impeditus erat, uti priores annales retulerunt. Ast Iohannes Tarnowski, nominatus Archiepiscopus Leopoliensis, solus solamen addidit, tum exhortante Ioanne Suchodolio, oratore, non profanum stylum tractante, copulavit et benedixit sponsos. Iam vero Hungarus quidam Szorger Goleccii filiam, civis ac mercatoris Cracoviensis, in consortium vitae assumens: data facuitas absque bannis nuptiarum celebrandarum. Non aeque risit Apollo. 18 Novembris et 27. Causa fiscalis. Gontroversia inter Regios professores atque Piotrovium cum Radiminio sibi adhaerente ex asse oritur interea ab Universitate decidenda magnacum contentione Piotrovii et Radiminii, quorum uterque lucellum satis exiguum, ad Regios professores spectans, usurpavit sibi despotice admodum, etiam Universitatis sensa atque rectorum pervertens. Circa istam causam mira allata opprobria, scandala, quae vix inter Kosacos essent reperibilia, divisis animis professorum ad offensionem pronis. Fiseus origo fuit omnium, ad quem collegas maiores nolebant admittere duo collegae maioros, maximi imperio et pertinacia in omnibus; sicque Universitas conclusit pro collegis maioribus, quod his iure primario debeatur fiscus academicus, secundario collegis minoribus. 17 Decembris causa urbis co- ram Episcopo. In Ochoccium et Rolinscium. Goorta et alia controversia ex parte lapidearum Gracoviae sitarum, ex quibus cives Cracovienses a Canonicis cathedralis ecclesiae petebant contributioni publicae satisfieri. Sed capitulum praeeunte Rorastio consules ad iudicium episcopale vocavit, magnis minis iniuriis adiunctis. Episcopus severe in cives animadvertere iussit, etiam poena excommunicationis fulminata, quam nonnulli riserunt, nonnulli sunt veriti. Causae tota series promulgatio eorum, qui consilium dederunt adeundi praelatos ex parte contributionum dictarum. Ast rete tensum est in alios, qui ea de re nesciverant, uti ex successu causae patuit. Terriculamentum erat in saeculares, ut curia episcopalis frequentaretur a civibus pluries utque miseri homines molem contributionum sustinerent aliis excipientibus et forum et Regni necessitatem. Sub finem Decembris moritur Thesauraria Regni gente Tenczynska, vidua consors Thesaurarii Daniłovicii1), quae universam substantiam Carmelitanis monialibus Lublinensibus inscripserat magna cum iniuria ad familiam Tenczynianam et DaniJovicianam spectantium successorum, quinimo et Academiae Cracoviensis, cui Ioannes Broscius ex praepositura Medirecensi detentarum decimarum summam 2) cesserat, difficultatem adeundi relinquens. 29 Decembris. Institis buteraiibus atque adipalibus [sub?] finem anni per flammam ob neglectos ignes a mulierculis ambustis Cracoviae in proximo curiae civilis. 1) Wdowa po Janie Mikołaju Daniłłowiczu, podskarbim W. kor. 2) Luka w Rkpsie.

ANNALIS ANNI 1655. Eex praevidet pericula. Aegre fert nobilitas. Scriptum ortum a Francisco Gor- scio. Novum licet Poloni annum exorsi, tamen unacum Rege totove senatu veteratorum hostium antiqua odia degustarunt luculenter. Et Moschus enim et Kosacus ceterique foederati nominis Poloni osores non hiemalibus asperitatibus disiuncti sunt, non coeli iniuriis divisi, sed legationibus, consultationibus continuis intenti varios quaeritant modos Rempublicam Polonam unacum Rege inquietandi et si fortuna velit evertendi. Qua de re edoctus Rex Poloniae Casimirus, tempestive aperta pericula praevidens, commonet Regni Ordines litteris publicis, ut saluti patriae suisque fortunis consulturi ad comitia Varsaviae celebranda confluere velint, provincialibus comitiolis ante de more absolutis. Ceterum plurimi nobilium aegre tulerunt Regis in evidentibus malis vigilantiam, inquientes: nihil agi sub Rege moderno nisi comitia comitiis, contributiones contributionibus, expeditiones publicas bellis infaustis addi omniaque dirigi ad eviscerationem nobilitatis, ut ea sublata dominium absolutum mtroduceretur. Hinc a quodam nobili ad initium anni praesentis metamorphosis modernae Reipublicae subiecta est Polono sermone ligato luci publicae in eo sensu1). Rex satis lauorat. Tamen Rex Sermus pro fide ac debito suo eos tentavit anno praesenti modos, quibus posset patriae labanti subvenire. Ideo legatos tam privatos quam publicos, Wielopolscium, Morstynium, Szumovium 2) ad principem Transylvaniae miserat amicitiae ac societatis firmandae ergo, in casus futuros Reipublicae Lesczynium 3) Palatinum Łeczycensem, Morstiniumque alterum 4) ad status Suecicos praemiserat, alios ad imperatorem regesque vicinos, quaerens media vicinorum armorum contra hostem Moschoviticum Russicumque educendorum. Quia vero non successerunt ad votum multis de causis, id non Regi neque legatis, sed voluntati eorum, ad quos missi erant, 1) Poniżej następuje w rękopisie przekład (łacińską proza) polskiego wiersza Fran­ciszka Górskiego, na temat ostatnich wypadków w Polsce — pełen ogólników, bez znacze­nia dla historyka: dla tego ustęp ten pomijamy. 2) Jana Wielopolskiego i Tobiasza Morsztyna (Szumowskiego nie znamy z imienia). 3) Jan Leszczyński (Rudawski: Hist. Pol., str. 156). 4) Andrzej z Raciborska Morsztyn, stolnik sandomirski (Rudawski, Hist. Pol., str. 144).

STANTSLAI TEMBERSKI Witovius 1J. Clero favet annus in Polonia. Alibi non item. est adscribendum. Etiam anno superiore ad Sanctissimum Romam legationis munere Castellanus Sendomiriensis, qui ante biennium Moschoviticam absolverat non infauste peregrinationem, inquietabatur, sed ille recollectionem a Rege postulavit fieri, quum talia onera magno aere indigeant. Ad initium itaque anni vacantem episcopatum Cuiaviensem post fata Gniewoszii contulit Rex duci Czartoryo, Episcopo Posnaniensi2), Posnaniensem [Adalberto] Tulibovio3), Suffraganeo Plocensi, ad instantiam Sermi Principis Caroli fratris sui censuit conferendum ob viri pietatem atque in ecclesiasticis officiis tolerantiam. Erat Tulibovius claustralis olim ex ordine fratrum....4), sed a Carolo ad suffraganeatum assumptus ex meritis virum commendantibus. Porro Plocensis suffraganeatus cessit Sigismundo Cyzovio, qui apud Carolum Principem nonnunquam cancellarius, auditor et praelatus intimus fuit ad res agendas commissoriales aptissimus. Iam autem Varsaviensis decanatus Doni, viro genere Italo, conditione ad litterarum Italicarum expeditionem prompto, a Sermo Rege oblatus est, aliis concurrentibus reiectis. Ast fortuna non omnibus una. Maszevium namque quarti voti Iesuitam ad oppidum Bransko5) dictum frater germanus saecularis truculenter trucidavit, neque permisit eum confiteri et pecuniae religiosae, quam paucam habuit, et successionis liberioris ambitu. Tarnovius etiam, presbyter ac curatus, parochum, (qui sibi absolutionem limitaverat ob concubinae promissam relegationem, fortasse suasu nefariae mulierculae) impio ferro divinis pangendis intentum, scilicet vesperis Paschalibus interfecit, gladio ad pectus infixo aliquoties in visceribus revoluto. Abbas Peplinensis, Czarlinski, nepotem suum charissimum amisit, quem ob dolos neptium suarum in arcta custodia claustrali educaverat, at astutia famuli Zavaccii extra claustrum evocatus malleo militari rostrato sublatus e vivis, sororibus successionem invitus relinquens. Simili insaniae subiecti plurimi saecularium: Timinscius namque in districtu Radomensi uxorem propriam interfecit, ut alterius foeminae connubiis acceleratis potiretur. Iezius item consortem iuratam violenter trucidavit eamque in silvis sepelivit, ne facinus proderetur cadavere relicto inhumato. Rrevi vero ad secundas nuptias conatus est transire, filiam.. ..5) in connubium petens, sed dum virgo et mater cognito atroci hominis scelere reluctarentur eius nuptiis obsecundare, impius homo et virginem et matrem virginis nefario ausu obtruncavit. Radvanscius item, qui ex Radzieiovii uxoris assensu atque corruptione opipara periurium evidens iudicialiter requisi- 1) Stanisław Witowski. 2) Floryanowi ks. Czartoryskiemu (Niesiecki: Herbarz, I, str. 42); w Rkpsie błędnie podano: Epatum Culmensem. 3) Imię, na które luka zostawiona w rękopisie, wpisane za wskazówką Niesieckiego (Herbarz, I, str. 42). 4) Luka zostawiona w rękopisie. 5) Jedyne miasto podobnego nazwiska (Brańsk) znajduje się w dziś. pow. bielskim gub. grodzieńskiej na stokach prawego brzegu rzeki Nurca.

ANNALIS 1655. 295 tus fecerat, ipso Dominico die Pentecostes propriis manibus se ipsum strangulavit. Sed ad opportuniora properemus1). Die 21, 22, 23, 24 Pisces suffo- cantur. Die 22 Februarii. Starovolscio seni confertur Cano- nicatus Craco- viensis. Verumenimvero externis omissis ad penates Polonos redeamus, qui variis fortunae adversae ac prosperae agitati iocis. Dum enim mense Februario sacris ieiuniis Poioni attendebant, pisces ac olera in usu habentes, tam magnatibus, quam piscariis mercatoribus inimicum gelu pisces in stagnis asservatos suffocabat, magna damna ac subitanea accelerans, Gracovienses tamen piscarii isti influxui minus benigno maxime erant subiecti ob repentinam glaciei condensationem, quam amovere operarii diversi non poterant ob frigoris rigorem. Etiam simili damno Episcopus Cracoviensis obnoxius erat, causam damni in conservatorem piscium reiiciens nullo sane merito, cum et piscarius cum coelo pugnare non valebat. Sub finem Februarii vacantem canonicatum Gracoviensem post fata 2) plurimis domesticis reluctantibus contulit Episcopus Greboszovius excessit e vivis. Cracovienis Simoni Starovolscio, poenitentiario cathedralis eccle- siae Foxiano, cantori Tarnovensis ecclesiae collegiatae, viro de litteris meritis- simo, scriptis sacris ac profanis celebri, idque stimulante labore nuper insumpto circa sermones ducaies et festivales, quos Episcopo Cracoviensi dedicaverat, non respondente sibi admodum principis favore. Opera tamen semel pro ecclesia Dei locata reminiscentiam causaverat viri, cui canonicatum Cracoviensem obtu- lit, tamen conditionaliter, ut in coadiutorem fundi canonicalis adoptaret sibi Komescium. qui cum eodem ferventer concurrebat, tam precibus domestieorum, quam externorum sublevatus ac promotus. Senilis namque aetas Starovolscii, laboribus fracta, persuadebat episcopalibus praelatis instantibus pro Komescio non diu Starovolscium in canonicatu perennaturum. Moritur inte- rea.... Greboszovius, Capitaneus Urzędoviensis3), promotione Osso- linii, Cancellarii Regni, ad eam dignitatem elatus, homo vanus, ad lenocinia aptus, fidium tractandarum arti lyricen peritus, tam Vladislao Regi, quam Ca- simiro primoribusque Regni perquam commendatus ob scurrilitatem atque in decipiendis mulierculis virgunculisque affabilitatem. Capitaneatus vacans cessit viro melioris notae ac sanguinis 4). Fama erat invitam mortem habuisse 1) W rękopisie następuje obszerny ustęp (na 3 — 4 stronnic druku), zawierający opis śmierci papieża Innocentego X i wyboru jego następcy, Aleksandra VII. Opis ten, w którym niema wiadomości, skądinąd nieznanych, zarówno jak rozpamiętywanie rozmaitych progno­styków, któremi T. zajmuje się w dalszym, sąsiednim ustępie, pomijamy. 2) Nazwisko tego kanonika krakowskiego zmarłego w r. 1655, dla którego luka zosta­wiona w rękopisie, nie jest nam znane. 3) Imienia zmarłego, dla którego luka zostawiona w rękopisie, nie znamy. Rudawski, który wspomina także o tym wypadku śmierci (Hist. Pol., str. 153), imienia nie podaje; na­ zwisko zaś brzmi u niego: „Gremboszewski". 4) Nazwisko następcy Gremboszewskiego na starostwie urzędowskiem, dla którego luka zostawiona w rękopisie, nie jest nam znane.

STANISLAI TEMBERSKI Greboszovium ob suspecta servitia in reginali gynecaeo, quae Princeps iussit compensari baculatione condigna mortem accelerante. Mucharscii fortuna tarda. Dum haec in aula tractantur, tandem in Academia Petro Mucharscio seni permissa responsio inter doctores medicinae, quam inhibuerat fieri ac celebrari Episcopus Cracoviensis Petrus Gembicki, annis superioribus ob iurisdictionem sibi quasi ereptam ab Academia Gracoviensi. Habuit quidem praesentem in actu suo Episcopum Cracoviensem, ast dum cathedram ascendit Mucharscius ante adventum Episcopi, publice aliocutus auditores, quod ex licentia solius et unius Universitatis Cracoviensis eam Spartam ordiretur responsionisque actum celebraret, nulla mentione facta de assensu Episcopi Cracoviensis uti cancellarii. Quae res delata Episcopo bilem moverat, quod solam Universitatem tali facultate donatam publice praedicaret, expuncto Episcopo, ad quem etiam pertinere credebatur talis facultas. Inde ad rixas ac dissensiones privatas ac publicas descensum1). Poloni militi disperso medentur. Rodakowscius Varsaviae capite plectitur, post Wielogłovscius. Poloni interea dispersum militem per varia stativa, quinimo castris valedicentem, nulla de causa suadent Regi accersendum idque intuitu damnorum magnorum in Regni visceribus factorum sub praetextu militiae tractandae, quam nec ingressi nec primis labris degustantes pessimo licentiae exemplo deserebant. Quocirca Rex serio admonet Praefectos exereitus, ut milites ad officium ac disciplinam revocent eosque puniant, qui enprmia scelera in stativis perpetrarunt contra iura militaria. Sed licentiosiores facti milites tam externi quam populares mandata Praefectorum ac Regis spernebant malo sui eventu, nam plurimi capti tam Leopoli quam Lublini atque Varsaviae scelerum poenas eluerunt. Hinc segniter dispersus miles congregatus adegit curiales, ut Regi persuaderent, quotenus requireret senatores Regni utriusque ordinis provisuros castris firmandis ac roborandis contra impetus hostiles iam erumpentes. Graviter parent plerique, utpote Archiepiscopus Gnesnensis Lesczynius, Cracoviensis Episcopus Gembicius2), qui peditatum numerosum armatum beneque vestitum propriis stipendis ad castra reduci curaverunt, ob penuriam tot peditum variis conflictibus amissorum. Alii porro milites ad castra testudineo gressu reptantes nobiliumque domos ac bona invadentes repressi acriter a nobilibus ac rusticis, praesertim quidam Debosa, rotmagister draganorum seu raitarorum, a Debinscio, cuius villam invaserat, item Wielogłovscius, qui ob duram servitutem in itu suo tractatam cum rusticellis captus remissus ad Marsalcum curiae Opalinium, poena capitis damnandus. Ceteri citati mandatis Regiis ad querelis contra se factis satisfaciendum sub poena infamiae perpetuae, ut Muchovieccius, Kozuchovius et caeteri plurimi. 1) Krótki ustęp następny, w którym mowa jest o śmierci doży weneckiego i o wyborze nowego, pomijamy. 2) Jędrzej Leszczyński i Piotr Gębicki.

ANNALIS 1655. 297 Academiae Ie- suiticae initium Posuaniae. Scholae piae Varsaviae aper- tae. Princeps Carolus moritur die 9 Maii. Natua erat die 15 Octobris 1613. Talibus Reipublicae securitatem perturbantibus accessis Iesuitarum importuna instantia pro Academia erigenda Posnaniae Iesuitiea, cui intentioni non defuit Episcopus Posnaniensis dux Czartorius1) Regemque Poloniae ac legatum protunc Vidonum induxit, ut votis Iesuitarum subscriberet Roma, ast in illa urbe paululum detenti sollicitatores, ne praeiudicium Academia saecularium professorum habeat, Academiam a Rege concessam proclamarunt atque ad firmandum ius possessorium quendam Zarancium Iesuitam pro doctoratu sacrae theologiae sumendo simularunt. Sed doctorales mitras non subscripsit fortuna atrox, nam a tubis et musica multisona ecclesiastici parietes sensim divulsi, paucos post dies coliapsi sunt et Academiae Iesuiticae lapsum denotantes, et Regni Regisque ruinam, altare contra altare statui permittentem. Similia vota Patres Scholarum Piarum Varsaviae excitarunt scholasque publicas olim a Sede Romana interdictas et favore Reginae atque Regis piurimorumque curialium recenter aperuerunt, in paupertate scholas muratas erigentes, ecclesiam ligneam habentes, quasi firmius scholaribus operam impensuri, quam cultui Divino vacaturi, idque in praeiudicium scholarum particularium, ex quibus et servitia divina profluunt in ecclesias et artes avito more florent. Talibus tentatis ac initiis suis roboratis Regno iniicitur repentinus dolor ob acerba fata Sermi Principis Garoli, Episcopi Plocensis ac Vratislaviensis, ducis Opoliae ae Ratiboriae, qui vario morborum genere vexatus plicaeque exagitationi expositus (qui morbus in aedibus regalibus exlex erat) Vyscoviae2), ad Plocensem episcopatum civitate pertinente, alluenti fluvio Rugo dicto insidente, moritur in crastino festi s. Stanislai, Regni patroni, magnam spem protectionis in Regno defendendo praescindens obitu suo, aetatem habens annorum XLII. Consternatus Rex fratris obitu mittit Kiosovicium, praelatum domesticum, Kozlam Nissamve, ad repetendam tempestiveque devehendam Principis demortui depositam suppellectilem, quod servitium graviter Klosovicius tractavit, ne ab aliis sanguine iunctis, praesertim imperatore possideretur. Testamentum fuit duplex: in primo haeres describebatur Ferdinandus IV, Hungariae et Rohemiae rex, sed quia praeter opinionem excessit Ferdinandus etiam imperator electus, nuper reparatum testamentum opera Nieborovii praelati atque pro successione fratris sui Gasimiri conditum magna cum admiratione atque mutatione eorum, quae superiore libello erant disposita. Coortae dissidentiae inter imperatorem ac Regem Casimirum eo, quod testamentum primum suppressum argueret fama publica. Tandem silentio involuta omnia, universa ferme in Reginae successionem muliebremque dispositionem pervenerunt. Regno Poloniae languescente ob nervi bellici inopiam evidentem, ast premente necessitate malorum hincinde obrepentium requiruntur a Rege 1) Floryan ks. Czartoryski (Niesiecki: Herbarz, I, str. 42). 2) Wyszków, miasteczko, leżące na prawym brzegu Bugu w dzis. pow. pułtuskim o 27 km. na północny wschód od Serocka. 38 Tembtrski Annales.

STANISLAI TEMBERSKI Conventui tempuB adest. 16,17, 18 mensis Maii. 19, 20, 21. Iudicium Obu- chovicii Palatini Smolenscensis di- latum. Mense Maio 23, 24, 25, 26. Ra- dzieiovii revoca- tio insinuatur ob eius litteras. Ordines Regni, ut conventui celebrando adessent medelamque apponerent recrudescentibus bellis tam a Moschis, quam a Kosacis inchoatis. Ea res segnius de more gentis tractata omniaque ad procrastinationem vanamque temporis deperditionem directa magno periculo Regni. Attamen diebus sacris Pentecostes peractis exordium capitur comitiorum, in quibus more solito proposuit Cancellarius imminentia pericula a duplici hoste, item satisfactionem Tartaris pro societate armorum stabilienda, ad haec exercitus tempestivam eductionemj tam stipendiariorum, quam nobilitatis. Indultum variis sermonibus tempusque belli praeparandi ereptum plurimis privatis publicisque requisitionibus. Nam ante omnia Ordines Regni Palatinum Smolenscensem Obuchovicium1) uti proditorem sanguine copioso dominii olim acquisiti apertum iudicandum in comitiorum facie conati sunt. Ceterum iudicium cum Obuchovicio peragendum dilatum ad futurum dein conventum, cuius impunitatem lege publica abrogandam ob scelus proditionis, si documenta fuerint evidentia, senatus decrevit. Interea privatus loco in Ordine senatorio, timens, ne proditio sua urgeretur a nuntiis provincialibus, subduxit se Obuchovicius a publico scandalo, patrocinio Regis et curialium favore stimulatus. Sic in absentem deferbuit zelus Polonorum instigantium, qui praesentem condemnare nitebantur pluribus iam nobilibus eo nomine convocatis, qui deducturi erant apertam proditionem, uti oculati Smolensci traditi in manus Moschorum spectatores, qui aeque ad praesidia Smolensciana accurrerant. Adhaec plurimi nuntiorum Radzieiovii revocationem insinuabant litteris eius dolenter lectis die 23 Aprilis Hamburgo missis talibus ad Succamerarium Regni Butlerum2): Iam quartum exilii ago annum remotis omnibus mediis meae subsistentiae. Coelo vitam debeo, cuius ope omnes amaritudines invicto animo hucusque sustinui. Non neglexi attamen debita media placandi affectus Regii et cum mea residentia in Suecia suspecta erat S. R. Mti, commisi vela in Galliam, ut immunis ab omni suspicione per interpositionem Regni Gallici exacerbatum Dominum lenire valerem. Sed opinio mea me decepit, licet enim Regiae Gallica, Anglica, cardinalis Mazarini duplicasset suas instantias, licet domina Des Essar nomine Reginae omnem facilitatem mihi promisisset, tamen omissa consolatione mei reliquum bonorum meorum disposuit Sermus iure fisci, Krytoviam duci Wisniovecio, Bruinam3) domino Dembiccio adscripsit praeteritis comitiis, taleque lucrum subsistentiae Gallicae obtinui, exhauriens crumenam, toto anno praestolatus gratiam domini. Quocirca dum ad dolores ac praeiudicia mea patientia contemnitur, quid mirum, si modos quaesiverim, ne malitia inimicorum persecutorumve meorum triumphos agat. Cum patria civem contemnit suum, totius senatorem mundi agas, suasit quispiam. Nec est nocens, quicunque non sponte est nocens. Dum dominus non patitur me in consortio subditorum vivere, neque 1) Filip Obuchowicz (Wolff: Senat. i dygnit., str. 53). 2) Wilhelm Gothard Butler (Niesiecki: Herbarz, II, str. 366). 3) Miejscowosci tego nazwiska nie wykazuje Siownik geograficzny.

ANNALIS 1655. 299 Mai 28, 29. Nova tristia ex Lithu- ania. ego teneor illum recognoscere dominum. Gum patria novercalem testatur affectum, non teneor illam venerari, ut matrem, nec debeo illi honorem, qui mihi facit contumeliam. Omnia iura et naturae et positiva pro me militant, supra haec summa necessitas, quae frangit omnes leges, ad quam ita redactus sum, ut nemo infelicior fuerit ex familia mea, qui ad talem redactus inopiam emendicatis suffragiis viveret. Dilexi semper Regem, priusquam fieret dominus meus; tempore mei marschalcatus satrapiam Sokalensem adimere nitebantur, ego obstiti et contraxi propter hoc inimicitiam cum Dinofio, Palatino Siradiensi, eam ob rem a multis sinceris nomine Principis, dein a solo Principe Roma redeunte in Poloniam retuli gratias. In eleetione primo loco positus inter nuntios exercitus pro Principe Garolo promovendo recessi ab instructione cum eoque cum mea invidia tractavi, alios pertraxi in partes Regis Sermi, cuius est conscia Regina Serma. Post Zborovensia pacta an non adhaesi domino impavido animo? Berestecensis fortuna felicius cessisset, si mea consilia, quae iam approbaverat, non reiecisset, ducem vero Wisniovecium ad angustiatos Kosacos submisisset, iam ab illa parte pax firma facta fuisset. Nonne Rex litteras meas lecticavit, quae in cistula Chmielnicii conteniae erant, quem ego ad concordiam et pacem coniurabam ? Haec dum commemoro, dulcem recordationem meae sinceritatis erga dominum sentio, comprimens dolorem; virtus ipsa sibi merces! lpsum Sermum testem et assertorem habeo, facilem et clementem scio, quod declaratum in causa Marschalci Regni et aliorum multorum. Istos reos incuso, qui bonum dominum contra me stimularunt talemque processum formarunt. An non melius erat, si Chmielnicium cum statibus Suecicis devinxissem, causa cuius sine citatione, sine iudicio, sine decreto (in illis enim comitiis nulla iudicia tractata) pro perduelle et hoste patriae sum declaratus. Iam Sermus Rex et Respublica cessione tituli et praetensae Livoniae (quod nunc ultro feeit) sopivisset totum, neque Kosaci ex desperatione adeo potentis et indiscreti domini subivissent imperium. Et ad scripturam recurrens Isaiae c. 49 n. 29 loquar: Nunquid tolletur a forti praeda, aut quod captum fuerit, a robusto salvum esse poterit? Quia haec dixit Dominus, equidem et captivitas a forti tolletur et quod ablatum fuerit robusto, salvabitur. Eos vero, qui iudicaverunt te, ego iudicabo, et filios tuos ego salvabo. Nunquid qui cadit, non resurget, et qui aversus est, non revertetur? Nunquid Dominus non est in Sion aut rex eius non est in ea? In eo spem colloco, quia meam innocentiam non dabit in opprobrium et abominationem inimicorum meorum. Vis mali spem remedii suffert. Iam mihi tantum boni Sermus facere non potest, quantum sustinui mali, quod neque aetas mea neque genius persuadere non possunt, ut lactentur spebus et expectativis. Hostilitatem erga dominum et patriam induere nunquam cogito; non sum enim tanti! Sed quocunque loco Deus fortunam meam habere voluerit, memoriam tenebo beneficentiae Sermae Reginae, maleficentiam alienam Deus compensabit etc. etc. Reiecta ponderatione talium litterarum caeteri nuntii privata negotia intrudebant, tempore apto abtuentes, usque ad initium Iunii.

STANISLAI TEMBERSKl Ex Maiore Polonia et Prussia. Adveniunt itaque tabulae ex Lithuania, quod Kosacorum chiliarcha Ztotorynko Minscium, Siuccium occupaverit gladioque purgaverit, tum quod Moschoviae dux magnus usque Vilnam progredi exercitus suos iusserit magno terrore universarum regionum adiacentium, etiam in viscera Poloniae processurus. Item ex Polonia Maiore tabelliones currebant in dies, quod Suecicus miles navibus devectus in vicinas urbes sit egressus quodque Radzieiovius, Rzeszovicius1) aliique iniuriati a Rege ac curialibus cum delecta manu fmes Poloniae ingressi. nullam tamen hostilitatem exercentes. Res periculi plena proponitur, ut Reipublicae labanti consulatur, at plerique comitiaies rumores uti morbum comitialem asserebant insinuari, sicque de die in diem vani sermones adhibiti. Diebus Iunii 1, 2, 3. Die 7 Iunii Radivili fastus. 10, 11 [Iunii]. 12 [Iunii]. Rex tamen providet allatis rumoribus, legatum Tartarorum admittit ad colloquium, qui a chano litteras amicabiles attulerat Legatum [?] Rakocii pariter munus legationis expedire permisit Sigismundum Hoto, Hungariae tricesimarium, qui culta latinitate amicitiam principis testatus est. Interim a nuntiis terrestribus prolongatur conventus ob absentiam Radivili Ianuszii, qui magno fastu ingressus Varsaviam, equitibus ducentis adhibitis cum triumpho simulato advenerat rem expositurus belli tractati cum Moschis non infelici conflictu. Quare die 9 Iunii adductis captivis Moschoviticis 60 vexillisque eorum ereptis praesentatis 50 variis in conflictibus, coepit relationem beilicam tractare (quam Skrzynscius, unus ex nuntiis, impedire conatus est, ne frustra mendaciis tempus eriperetur, sed Cancellario Regni2) admonente et orante cessavit a proposito) atque integris quatuor horis ad fastidium prolocutus, talia sibi adscribens, quae ab alienis legionibus ac militibus erant gesta. Ast relationem eius taxavit publice nuntius ex districtu Orszanensi, ne Radivilus alienam gloriam obrueret. Interea nuntii adferunt Lithuaniam vastari a Moschis et Kosacis iamque sedi Lithuaniae urbi primariae, Vilnae scilicet, aproximari hostem, solo Tyszkievicio, Episcopo Vilnensi3), Lithuanicam gentem congregante, animante, defendente. Radivilus autem conviviis tractatur, iustis convitiis tractandus. Praesente Radivilo, duce nequitiarum heraeticarum, Chrząstovius4), Reius5) aliive dissidentes urgent Regem atque senatores, ut scriptum circa electionem Regis conscriptum produceretur ad manus dissidentium in grave praeiudicium avitae religionis. Sed ut malae 1) Mowa ta o Janie Weyhardzie Wrzeszczowiczu (Michałowski: Ks. pamięt, str. 781. Rudawski: Hist. Pol., str. 225, 270 etc. Rud. nazywa go Wrzesowiczem). 2) Stefan Koryciński. 3) Jerzy Tyszkiewicz. 4) Stanisław z Brzezia Chrząstowski, podsędek krakowski (Rudawski: Hist. Pol.,str. 198, jako dyssydent pierwszy podpisał akt przystąpienia do Karola Gustawa). 5) Zapewne Władysław z Nagłowic Rej, który odegrał wybitniejszą rolę w dziejach Polski w późniejszych latach rządów Jana Kazimierza (Rudawski: Hist. Pol., str. 412, 426, 466 etc),

ANNALIS 1655. 301 Krasinius male moratus corripi- tur poenis. res habuerunt patronos, ita bonis non defuerunt, rem impertinentem aliorsum torquentes. In tali rerum confusione Krasinius, iuvenis impudens ac male moratus atque educatus, Lasoccio, Wysogrodensi Ensifero, in publico Regis, senatorum ac Ordinum consessu impegil colaphum. Quo crimine terminanda comitia prolongata sunt, poenas decernendo in percussorem, videlicet deprecationem publicam, sessionem turris annuam in fundo, relegationem a publicis conventibus Regni, quod in conventu percusserit legatum legitimum. Triduo formatum iudicium in percussorem, qui Regem deprecatus et percussum in quiete sine aliarum poenarum executione mansit, laeso non instigante. 14 Iunii. Tarda legatio ad Svecum. Litterae requisi- toriae a statibus Hungariae. Auctoritas Regis parva. Aedes academicae libertatae. Eapropter aliis indultum negotiis ad 14 Iunii prorogatione comitiorum facta. Urgebant Maiores Poloni terminari comitia ob insidentem iam Suecum finibus illorum regionum, quae cum finibus Prussiae habent contiguitatem, sed surdis fabula narrabatur, alio divertentibus sermonibus Ordinum Regni. Attamen publico assensu Palatinus Łecicensis, Lesczynius 1) ad legationem Suecicam dirigitur; sed ille, tardam expeditionem habens, iam Stocholmiae regem Sueciae in armis deprehenderat, qui serum legationis negotium intermittere est adactus, nullam a rege Sueciae audientiam habens, quare regressus in patriam infecto negotio. Interea ab Imperatore allatae litterae ad Regem directae, quae in senatu lectae sunt in publico consessu. continebant requisitionem imperatoriam pro statibus Hungariae, qui Posonii constitutionem formaverant, ut Poloni permitterent redimi dominium Scepusiae in summa 37 millium grossorum latorum Bohemicorum oppignoratum, idque in defectu monetae eiusmodi in specie, ut obloquitur Hungarorum submissio Polonis data, revocatio ad praesentem currentem sive in auro sive in argento est intimata per cancellarium regni Hungariae. Adiectum in litteris cancellarii etiam armis Hungaros tentaturos fieri reemptionem aut seriam receptionem. Ista res ut pertinebat ad Rempublicam, maxime ad Regni Marschalcum Lubomirscium2), cuius avus praedictam summam Hungaris numeraverat in grossis Pragensibus dominiumque Scepusiae in pignus unacum castro Lublu seu Lubownia3) receperat, quare brevi interlocutione super eo puncto usi Poloni ad scommata et sarcasmos mutuos praesente Rege devenerant, palatinatibus Cracoviensi et Sandomiriensi cum aliis palatinatibus iurgia intermiscentibus ea de causa, quod alii contributiones Regni fieri denegarent, alii nobilitatis expeditioni publicae contrariarentur. Erat tum controversia, ut ex aedibus ac lapideis per totum Regnum daretur pensio ad belli nervum convertenda, sed spirituales non subscripserunt saecularium requisitioni, nisi accedente 1) Jan Leszczyński (Rudawski: Hist. Pol., str. 156). 2) Jerzy Lubomirski. 3) Poprawnie: Lubowla, miasto na Spiżu, przy ujściu rz. Jakobianki do Popradu.

STANISLAI TEMBERSKI Academia defer- tur Romam sini- stre in Aprili. Seniorum officia. Summi Pontificis autoritate. Quia vero Academia Cracoviensis aedes ac lapideas Gracoviae sitas habet, nempe collegia, bursas, scholas, obtinuerunt libertationem pro hoc statu a Republica, ne contribuerent quidquam ex aedibus iurisdictioni Academicae subiectis. Id ipsum constitutione conventus roboratum praesentis. Accessit aliud negotium academicum vindicandi Academiam ab Episcopi Gracoviensis uti cancellarii vexationibus, qui inter rationes sui episcopatus Romam missas ad nuper inauguratum Pontificem tale inseruit providentiae aut animadversionis episcopalis argumentum in et contra Academiam, quod per me extractum est de verbo ad verbum ex submissa dioecesis Gracoviensis Romam oboedientiali recognitione: Unaquaeque parochialis ecclesia habet scholam pro instituenda iuventute in litteris et pietate tam intra civitatem, quam extra per totam dioecesim. Harum regimen et ordinatio extra urbem in oppidis et pagis a praefectis aut rectoribus ecclesiarum dependet ex praescripto s. concilii Tridentini. In urbe autem quia universale studium floret Almae Universitatis privilegiis Sacrae Sedis Apostolicae, regum, episcoporum procerumque Regni beneficiis fundatum, erectum et auctum, in quo omnium facultatum scientias et humaniores litteras profitentur docentque, ideo singulae inferiores scholae generalis rectoris eiusdem Universitatis iurisdictionem agnoscunt, illi subsunt et contubernia alumnorum studentium, in quibus pauperior iuventus pro fundatorum peculio fovetur, in litteris instruitur per magistros ex Universitate destinatos, ut loco praesint et profectum uniuscuiusque examinent remque et regimen domus curent. Devia a veritate. Status et ordinatio huius Universitatis est talis, quod longe maiori numero sacerdotum professorum magistrorumque constet, quam saecularium. Ultra tres collegiatas ecclesias in urbe multas habent parochiales aliaque simplicia beneficia incorporata pro suis professoribus et intuitu lecturae et professionum huiusmodi praetendunt se esse liberos ab onere residendi circa parochiales et a visitatione personali episcopali. Plerumque medicos uxoratos in rectores eligunt, qui sibi usurpant potestatem non sine praeiudicio iurisdictionis ordinarii iudicandi et puniendi sacerdotes, etiam privatione ascensus ad beneficia ecclesiastica, fulminatione censurarum in presbyteros, quod facit homo laicus rector. Et tametsi ex ipso fundationis iure et veteri consuetudine Academia Cracoviensis Episcopum pro suo cancellario agnoscat eiusque autoritati morem gerere adstricta sit, tamen temporum iniquitate an vero antecessorum meorum incuria, incertum, a primaeva institutione ita deflexit, ut non solum multis erroribus obnoxia sit, sed etiam cancellarii uti superioris sui dicta minus audiat reformationisque impatiens esse videatur. Hinc factum est, quod laicorum rectorum idque uxoratorum insolentia postquam contra autoritatem cancellariatus mei conspiravit, cum nonnullis suis sequacibus presbyteros bonarum partium sibi non adhaerentes variis persequatur modis et poenis, si vel a gravamine ad me recurrunt vel pro veteri consuetudine Academiae et ordinatione a maioribus accepta sentiunt in favorem iurisdictionis meae.

ANNALIS 1655. 303 Pia ex testamentis legata multa deperierunt, eo quod soli rectori testamenta professorum et Universitati inscriptorum exhiberi soleant et ab eo confirmentur, horum vero rationem ille facere ordinario detrectat. Libros praeterea imprimendi potestatem sibi arrogat solaque rectoris approbatione calcographos vult esse contentos. Et quia huiusmodi libri plerumque perniciosi, diffamatorii obscoenique prodire solent, interdicendum esset rectori ac Universitati haec potestas librorum approbandorum lexque ponenda, ne quidpiam absque ordinarii vel censorum ab eo deputatorum licentia imprimatur. Iam quidem idipsum synodus provincialis et antecessorum meorum dioecesana prohibuit, sed quia parere recusant, Sanctitatis Vestrae mandato atque pariter abusus abolere oportet et necesse est, quo nomine ab annis prope quinque coram Sanctissimo praedecessore et nunc apud Sanctitatem Vestram supplices curant agentes mei. Omnino Universitas haec matura mdiget reformatione et bono ecclesiae fecerit Sanctitas Vestra, si negotium hoc Illmo nuntio suo et cui placuerit, commissum esse velit, ita enim hisce annis effusi sunt in lites professores ad cathedram obligati, quod minimo praetextu Romam provolent et ibi delitescant ecclesiis particularibus ipsisque desertis cathedris atque professionibus, exorientibus autem in dies controversiis et contentionibus super iurisdictione episcopali et rectorali accrescunt lites occasionesque scandalorum ad haereses tuendas promanantium. Rector Universi- tatis curat mdem- nitatem iurium m comitiis. Alia item puncta annexa sunt, regimen ac statum eqiscopatus edisserentia, eum oboedientialibus obsequiis. Talibus Romam delatis orator academicus requiritur a Sancta Sede, qui ad Universitatem scribit, velint iuribus suis consultum academici ob delatorum acres instantias. Erat tum rector sacerdos Matthaeus Krasnicki, sanctae theologiae doctor Romanus, ecclesiae s. Nicolai extra urbem praepositus, qui Universitate requisita per publicum conventum, mittit legatos Varsaviam academicos ad Regem Regnique Ordines unum collegam maiorem sacerdotem, alterum minorem collegam saecularem, idque pro confirmatione iurium academicorum a Sacra Sede Romana ab annis muitis impertitorum. Parent mandatis professores, Sermum Regem, uti patronum supremum adeunt ad Ordinesque Regni recurrunt, qui iuspatronatus super Academiam unacum Rege habent. In publico consessu sacerdos voce activa usus, petens Ordinum affectus explorari ad Sacrae Sedis adeundam iurium confirmationem. Eventu ipso fautum: nam nuntii terrestres litteras suas ad Sanctissimum tradiderunt cum suis sigillis ac subscriptionibus. Quarum copias apponere non videbatur dissonum ad maiorem affectus Ordinum contestationem, praevia allocutione ad Regem, quam vix sacerdos obtinuit Gancellario Regni Korycinio adlaborante, ne academicis pateret aditus. Allocutio Serenissimi talis erat, idque ex occasione Ulmi Ioannis Gembicii, nominati Episcopi Plocensis Romam legati ad Sanctissimum deputati, qui timendus erat academicis, ne ob iura sanguinis fraterni iniuriam pateretur Academia.

STANISLAI TEMBERSKl Sacra Regia Maiestas Domine Domine Clementissime. Supplicatum Re- gi oraliter a lega- to Academiae. Academia Craeoviensis Mti Vrae Sermae Dno suo Clemmo felicissimos successus et omnem prosperitatem cum diuturna incolumitate plenis votis exoptat humillimam deferens subiectionem et in hac orbitate Sermi Caroli fratris Mtis Vrae desideralissimi conservatoris sui faventissimi coelestem consolationem animitus comprecatur. Cum autem notum habeat a Serma Mte Vra ad Sanctissimum modernum Pontificem Alexandrum Illmum legatum esse declaratum, ideo Sermae Mti Vrae supplicat, ut in causis academicis Romae vertentibus nihil innovetur, quod iustitiam et iurium academicorum a Sermis praedecessoribus Mtis Vrae benigne concessorum valeat imminuere autoritatem. Veretur enim Academia, ne 111-mus legatus ob respectum sanguinis cum Ilimo Episcopo Cracoviensi nomine Sermae Mtis aliquid aggrediatur, quod sit privilegiis a Divo Iagellone concessis nocivum et praeiudiciosum. Item petit a Serma Mte Vra uti solo stirpis Iagelloniae haerede, ut Sanctissimo academicorum privilegiorum confirmatio et conservatio per Revmum legatum singulariter insinuetur, atque Divi Ioannis Cantii a multis temporibus miraculis clari causa in rem futurae canonisationis intimetur et commissarii a Sacra Sede destinentur, qui processum interruptum ob fata priorum commissariorum valeant perficere atque terminare. Efficiet suis precibus apud Maiestatem Divinam singularis civium Polonorum patronus, ut felicissimo Mtis Vrae regimini regnorum Supremus Moderator assistat dexteramque adversus insidiantes hostes obarmet, Regno autem huic aliisque dominiis servet quam diutissime Mtem Vram incolumem. Id ex animo optans fidelis Academia manebit subiectissima ad Mtis Vrae mandata. Responsum a Rege, ut puncta exhibeantur instructioni legati inserenda. Quod et factum est, litteris etiam a Sanctissimum ab Ordinibus Regni receptis ac missis Romam talibus: Sanctissime ac Reatissime Pater Dne Dne Clemme. Litterae a Marschalco Ordinum. Equester Regni Poloniae atque M. D. Lithuaniae Ordo Sancttis Vrae defert studiosissimo affectu cum debita veneratione fidellimam subiectionem. Agnoscit ex Stis Vrae familiae amarigmate a Deo praepotenti Vram Stem designatum esse custodem vigilantissimum montium Christianorum, qui cultui Divino, fidei verae inscripti sunt aeternumque mancipati. Eapropter Ordines nostri universi custodiae universali Stis Vrae subiiciuntur corde propensissimo eidemque nuper delatam pastoris Supremi in ovili Christi dignitatem congratulantur. Cupiunt custodiae Stis Vrae aeque subiectum esse Ordinum nostrorum celebre gymnasium, Academiam Cracoviensem, quae a Reatissimis olim antecessoribus Stis Vrae Urbano V, Ronifacio IX, Ioanne XXII, Martino V, Iulio II, Leone X, Paulo V, Urbano VIII, Innocentio felicis recordationis X gaudet privilegiorum ac iurium confirmatione et conservatione luculenter. Eam Stas Vra sub custodiam Pontificiam ad umbram oleae viventis recurrentem recipiat, maiorem in modum oramus, eiusque privilegia paterno aspectu excepta confirmare velit. Istius voti Ordines nostri agnituri felices successus debitam Stis Vrae aevo

ANNALlS 1655. 305 perenni exhibeant reverentiam, quemadmodum et nunc in persona mea, qua fungor interea, cum apprecatione incolumitatis Stis Vrae in annorum seriem longam devotissime exhibeat impressis osculis Stis Vrae pedibus. Datum Varsaviae in comitiis Ordinum generalibus die 6 Iunii 1655. Stis Vrae subiectissimus et devotissimus Miastkowski, marschalcus Ordinum Regni 1). Talibus igitur intercessoriis ab Ordinibus Regni acceptis Academia Graeoviensis supplicem libellum Romam unacum litteris obtentis misit, Matthaeo Krasnicio, rectore Universitatis, manus admovente, ne silentibus academicis vexatores eius firmitatem usurpativorum iurium approbatorum a Sede Romana obtinerent. Pupugit ea res Episcopum Cracoviensem, at ius naturale defensionem unicuique indidit maxime cum per extrema iura aliena invaduntur. Comitiis itaque vergentibus ad terminum ab omnibus desiNova peiora. derabilem, nova peiora allata, quod Moschus versus Vilnam progrediatur, Suecus versus Posnaniam iam limites Maioris Poloniae praetergressus. His moti Ordines Regi facultatem dant omnimodam nobilitatis movendae, cum voluerit, societatem cum Tartaris et Kosacis ineundam armorum suadent, Tartaris donaria mittenda urgent. promissis contributionibus terrestribus in vim solutionis. Maiores Poloni prolongationem comitiorum non permittebant, cum iam hostem in visceribus Maioris Poloniae haberent Itaque Regis praesentiam postulabant in castris suis Maiores Poloni ad Suecum reprimendum. Eundem obsecrabant Lithuani, ut castra eorum gubernaret. Minores Poloni in visceribus Regni man- 1) Prócz odpisu powyższego listu znajdują się w rękopisie Temb. w dalszym ciągu odpisy 26 listów, pisanych już to przez pojedyńczych senatorów, względnie posłów, już też zbiorowych , wydanych w imieniu wszystkich posłów pewnych województw, — które to listy, wszystkie zwrócone do papieża, równają się też wszystkie co do rozmiarów mniej więcej przytoczonemu wyżej listowi marszałka Izby poselskiej, a co do treści zgadzają się z nim zupełnie (zapełnione zresztą tylko ogólnikami jednostajnej formy). Wśród tych odpisów jest 12, niewyróżnionych żadnymi podpisami, ani też nie zawie­rających w sobie żadnych wskazówek, od jakich posłów pochodzą, ani nawet, w imieniu jakich województw były pisane (to wszakże pewna, że pochodzą od posłów), które wszyst­kie datowane są z sejmu warszawskiego i z miesiąca czerwca r. 1650, a to po dwa z 6, 10 i 12-go, po jednym z 2, 3, 4, 5, 8 i 13-go. Wśród pozostałych 14, wyróżniających się podpisami, dwa pochodzą od senatorów: mianowicie jeden od Jana Tarnowskiego, arcybiskupa lwowskiego, z 5 czerwca, drugi od Leona Sapiehy, podkanclerzego lit., z 6 czerwca. Wszystkie inne, także datowane z sejmu warszawskiego i z czerwca roku 1655, noszą podpisy posłów, a to: 1) Zamojskiego, mie­cznika sieradzkiego, z 3-go, 2) Leszczyńskiego, podkomorzego poznańskiegoz 4-go, 3) An­drzeja Mosczenickiego, łowczego kijowskiego, z 6-go, 4) Sladkowskiego, posła województwa rawskiego, z 9-go, 5) Jana Tracha Gnińskiego z 5-go, 6) Lasockiego, miecznika wyszogrodz­kiego, i Zwoińskiego, posła wdztwa mazowieckiego, z 12-go, 7) Mleczka, posła wdztwa po­dlaskiego, z 12-go, 8) Terleckiego i Jelskiego (bez wymienienia województwa, które przedsta­wiali), z 11-go, 9) Franciszka Lubowickiego, stolnika ciechanowskiego, z 10-go, 10) Tryzny i Aleksandrowicza z Litwy (bez wymienienia województwa), z 11-go, 11) Jałowickiego, Woro­nicza, Telephusa, Stepkowskiego, Dąbrowskiego (bez wymien. wdztwa), z 12-go, 12) Dębiń­skiego i Kurdwanowskiego, miecznika krakowskiego, z 12-go. Temberski, Annales. 39

STANISLAI TEMBERSKI Comitia terminata 15 Iunii. surum Regem declarabant legibus id ipsum obloquentibus. Sed Rex ambiguus terras ac districtus admonebat, ut congregata nobilitas armata mandatis Regiis obsequatur ibi progressura, ubi maior hostilitas fuerit. Annuitur Regi finisque comitiis indictus magna confusione Ordinum atque senatorum utriusque Ordinis 1). Varsaviae die 15 lulii funus Caroli Principis. Apparentiis his minus pensitatis Rex apparari iubet bellica arma, militem conscribi, palatinatus Mazoviae et Siradiae requirit, ut quantocius Regem adeant more expeditionis publicae. Sed senatoribus diffluentibus nobilitas etiam segnius parebat mandatis Regiis. Ne ergo in mora sit funus Caroli Principis, ad primos dies Iulii celebrandum edicitur, atque die 5 Iulii sepultura apud PP. Iesuitas Varsaviae celebratur pompa Regia consueta. Principis manes collocant exsangue corpus in area palatii Ossoliniani, olim Canceilarii Regni, pridie funeris, ibique erecto papilione luminaria et stemmata splendebant nocte tota. In crastino Rex cum Regina atque proceribus adfuerunt pallato vestitu amicti, legatis paucis advenientibus ob tempus funeris variatum. Post congregationibus variis religiosisque praecedentibus subsecutum corpus exsangue octo equis devectum serico undulato vulgo axameto tectis. Substratum tumbae aurotextum erat Regium; Episcopi aderant infulati pluvialibus induti, nuntius Apostolicus Petrus Vidonus, dux Czartorius nominatus Wladislaviensis, Tarnowski, Archiepiscopus Leopoliensis, Lesczynski, Episcopus Varmiensis, Tulibowski, nominatus Posnaniensis, tum suffraganei Posnaniensis et Samogitiae aliique abbates et praelati. Senatores erant: Cancellarius Regni Korycinius et Thesaurarius Lesczynski, Palatinus Plociae, Castellani Woinicensis, Gedanensis, Siradiensis aliive. Insignia Principis delata in pulvinis, coronae duae Suecici et Polonici principatus: mitrae duae Plocensis et Vratislaviensis episcopatuum, pastoralia bina, unum deauratum, alterum argenteum. Sermonem funebrem dux Czartorius adhibuit. Scriptum prodiit sub titulo: »Arista Iagellonica<< ab academico porrectum. Theatrum funebre adhibitum in ecclesia Iesuitarum, ex inventione Ioannis Baptistae Gisleni, architecti Regii, cum pluribus luminibus. Tumba erat aerea deaurata, Torunii fusa, argentea stemmata habens applicata cum inscriptione ad pedes. Aulea funebria appensa erant Sigismundi Augusti, quae Iesuitis olim sunt donata. Ad altare maius pyra erat erecta cum effigie Principis, subiectam inscriptionem habens: »Hospes, quid hic agatur quaeris? Lege. Ardentem hanc pyram non alio quam amoris igne succensam credas, ardet autem D. Carolo Ferdinando, Poloniae et Sueciae Principi, Plocensi, Vratislaviensi Episcopo, Opoliensi, Ratiboriensi duci. Quotquot habuit subiectos populos amantes sui, expertus est post fata obsequiosos. Ceremonia non absimili Caesares suos vita functos tan- 1) Poniżej zapisuje T. wiadomość o zaobserwowanem przez siebie zjawisku świetlnem — podwojenia się księżyca. Zjawisko trwało pół godziny, w nocy 18 czerwca. Notatkę, tę objaśnił T. rysunkiem.

ANNALIS 1655. 307 quam coelo additos Romani veteres consecrabant. Hac eadem, sed sacris ecclesiae ritibus emendata placuit Garolum Ferdinandum cohonestare. Decebat enim, ut Gaesarum consanguinitate conspicuus Princeps consueta Gaesarum honoraretur apotheosi. Quam cernis effigiern, non tam Principis Caroli, quam virtutis effigiem credas, principem quippe repraesentat per omnia virtuti simillimum. Ereptum ergo terris, et uti pietas christiana suadet, inter superos assertum coeio venerare coronatum caput et unde habes laehrymarum flebile invitamentum omnium, inde virtutum nobile incitamentum cape.« Adstabant infra virtutes, ad quarum bases ista apposita: Incontaminata Principis nostri innocentia, Sedula nostri praesulis vigilantia, Augusta nostri principis magnificentia, Gordata nostri praesulis religio. Iam vero instar epitaphii erat alia subscripto adulationem redolens 1). Falsitas retunditur. Falso asseruit scriptor Garolum recusavisse maiorum sepulchrum, quinimo tale punctum testamenti erat: »Patribus 30 millia dentur. Iam vero illi loco, ubi deferar, 60 millia applicentur.« Deferri autem cupiebat Cracoviam, ut in. capella Beati Ivonis, Episcopi Cracoviensis, unacum Vladislao IV diem resurrectionis expectaret. Sed tempestas bellica aliter suasit, neque tamen avaritiae ambientium sepulturam eius cessit summa integra, aliter disponente executore Rege. Die 11 Iulii. Vix itaque funere absoluto statim descensum ad vestes, pelles aliamque regalem suppelectilem inter praelatos aliosve curiales dividendam, non omnibus tamen extrema fortuna fuit blanda, relictis etiam benemeritis. Aurum porro et argentum, cuius copia magna erat, unacum clenodiis Regi Reginaeque lustranti cessit, Kłosovicio et Kołovicio adlaborantibus ad revisionem. Rebantur plurimi, quod extremae Regni necessitati providebitur ex opmio fefeint. deposito grandi Carolistico; ast aliter suasit cupiditas, omnia evecta neque intra cancellos Regni sunt servata. Die 12 Iulii. Talibus peractis academicus, qui porrexerat scriptum dulcis donarii alicuius spe lactatus ab aulicis, sed fortuna invidit, cum manibus rediit vacuis, licet tale epitaphium adiecerit scripti memoriam refricans 2). Iulii diebus 19, 20, 21. Approximatus interea Moschus palatinatui Vilnensi procerum Lithuanicorum bona occupat, vastat, funditus evertit, Episcopo Vilnensi 3) metum iniiciens, ut a defensione urbis quam plus quam miles tenuit, recederet. Iam vero Suecus, praemittens Witembergium et Radzieiovium4), castra Maiorum Polonorum non vi aut armis ad deditionem trahit, Die 23, 24. 1) Poniżej przytacza T. całe epitafium, które pomijamy, ponieważ znajduje się ogło­szone drukiem w dziele Rudawskiego (Hist. Pol., str. 154—6). 2) Epitafium to (na kilkanaście wierszy druku), nie zawierające żadnego uwagi godne­go szczegółu, pomijamy. 3) Jerzy Tyszkiewicz. 4) Altreda hr. a Derben Wittemberga (Rudawski: Hist. Pol., str. 163 etc.) i Hieronima Radziejowskiego.

STANISLAI TEMBERSKI sed fictis promissis et fraudulentis suasionibus, Rege Sueeiae iam versus Soleeum, Brodnicam et Fordanum 1) copias contrahente ad passus occupandos. Hinc Witembergius attingens campos Uscienses 2) Radzieiovium ad castra Polonorum mittit Maiorum inducturum eos satius ad deditionem, quam ad sanguinis profusionem. Is ad colloquium evocatis Opalinio, Palatino Posnaniense 3), et Grudzynio, Palatino Kalissiense4), tum Paulo Gembicki. Castellano Medzirecense, parsuasit protectionem regis Sueciae subeundam, aleam vero belli dubiam interea omittendam. Nec mora Opalinius a Rege offensus nobilitatem in castris haerentem ferme totam per- trahit ad partes Suecicas, solis Rozrazevio, Palatino Inowłocavense 5), et 6) Die 25 Iulii. Con- ventio Polono- rum cum Suecis ad castra sub Uscie. reluctantibus, qui etiam signa sua e castris eduxerunt, Suecis conatu irrito exitum impedientibus. Divisa itaque nobilitas, partim Suecum, partim patriam periclitantem sequitur. Ut autem firmiorem opinionem pars ad Suecum propensa libertatum haberet suarum, articuli pacis et conventionis inter Aufretum Witembergium et palatinatus Posnaniensem, Calissiensem mediante Radzieiovio conduntur eiusmodi: 1. Palatinatus dicti duo ab hac die sub protectione regis Sueciae manebunt, fidem et obsequium tale praestituri, quale regibus Polonis praestabant, modernum Casimirum non agnituri pro rege, sed contra illum cum Suecis iunctis armis processuri. 2. Dispositio regalium bonorum Reipublicae ecclesiasticorum unacum vacantiis penes regem Sueciae esto, etiam cum passubus in fluviis, cum possessionibus Posnaniae, Calissiae, Lesnae, Medzyreciae, ubicunque rex Sueciae securitati prospicere voluerit. 3. Peditatus uterque palatinatuum terrarumque aliarum ad liberam dispositionem regis Sueciae extunc pertinebit. Porro Witembergius uti Campi generalis Marschalcus nomine regis Sueciae fide publica palatinatibus Maioris Poloniae cavit et assecuravit infrascripta: 1mo. Unusquisque cuiuscunque status et conditionis adhaerens partibus Sueciae regis tuto ac secure permaneat in sua religione, quam in suis ecclesiis libere exerceat. 2do. Unusquisque in sua libertate veteri et per iuramenta regum tot legibus approbata persistat eaque secundum fas utatur. 3tio. Nullae stativae militum hibernae permittentur in bonis terrestribus nobilium cum severa in direptores aut praedatores animadversione. 1) Solec kujawski, miasto, leżące w dziś. pow. bydgoskim o 17 km. na południowy wschód od Bydgoszczy; Brodnica (Strassburg) miasto w ziemi michałowskiej, w dziś. regencyi kwidzyńskiej, w Prusiech Zachodnich, Fordon, miasto w dziś. pow. bydgoskim, o kilka km. na północ od ujścia Brdy do Wisły. 2) Ujście albo Uście, miasto w dziś. pow. chodzieskim o 11 km. od Piły odległe. 3) Krzysztof z Bnina 0. 4) Andrzej Karol Grudziński (Rudawski: Hist. Pol., str. 165). 5) Jakób Rozrażewski (Rudawski, u. s., str. 271). 6) Luka w rękopisie, blisko całego wiersza, niewypełniona.

ANNALIS 1655. 309 4to. Iudicia et omnes veteres iurisdictiones (ut unicuique ius suum reddatur) sub nomine regis Sueciae celebrabuntur, tum et dignitates senatoriae ac officia a regibus Poloniae conferri solita a Serenissimo Sueco incolis Poloniae conferentur. 5to. Incolae palatinatuum dictorum, si factioni Regis Poloniae adhaereant, eorum bona haereditaria fisco et dispositioni Regis Sueciae subiacebunt, maxime si quis modernae transactioni bonum commodum ac publicam tranquillitatem respicienti contradixerit. In quorum fidem Witembergius et primarii senatores ac proceres praedictorum palatinatuum subsignarunt. Actum in castris sub Uscie 25 Iulii 1655. Die 28 lulii. Ra« divilus in Lithu- ania Svecis ad- dictus. Augusti primis diebuB Tartarum Szachbeium Rex mittit. Die 5 Augusti. Regina egreditur Varsavia. Die 6, 7, 8 horridi venti durarunt cum arenarum propnisione. Tali conventioni praeter omnium opinionem factae accessit in Lithuania factio Suecica per Radivilum nequam, qui Lithuanos inducebat ad obsequium Sueco praestandum, Moschi tyrannidem, ad quem erant magis propensi, exaggerans; ast Suecj ingressi iam Poloniam Maiorem nemine inhibente hostiles iniurias nobilibus viris, matronis, virginibus, monachis, monialibus totique clero addebant ulterius progressuri in penitiores palatinatus. Talibus Rex Casimirus permotus, Scythicum obsidem mittit ad chanum, requirens eius societatem, Palatinatus Gracoviensem, Sendomiriensem, Siradiensem requirit et orat, ne hostem grassari ulterius permittant, etiam vitam suam in periculum iacturus, iam senatoribus prae metu diversa receptacula cogitantibus. Geterum Palatinus Russiae Lanckoronius, Dux campestris 1), nuntiat Regi se adventurum celerrime cum 30 signis veteranorum, atque nobilitate Russica congregata, quandoquidem Ghmieinicius ab expugnatione Kamenecensi recessit pluries rabie exagitatus, quod locum istum non occupaverit. In horum promissorum spem moenia Varsavica reparari iussit Rex, victualia aggregari, militem conscribi, ad quem Regina conscribendum mille aureos exposuerat inter suos curiales, sed videns Polonorum confusionem, consultius duxit cedere Varsavia, Gracoviam perrectura. Quare omnibus rebus pretiosis collectis magno impedimentorum genere onerata, curribus multis adhibitis discessit Varsavia, Rege cum curialibus relicto, qui Thesaurarium Regni2) per sacra hortabatur, ut ex coilectis summis terrarum provideat publico bono, sed ille Reginam comitatus Cracoviae thesaurum Reipublicae cribritavit, hosti nihil pretiosi relicturus, magis tamen Suecis quam Polonis addictus ob fictam a calvinismo factam olim revocationem. Dum Regina discessit, ad stuporem dominati venti arenas ac pulveres proiicientes, sed ista jaeris commotio reprasentabat Vilnensem commotionem, dum Radivilo irrumpente Vilnam (ac si eam esset defensurus) populus universus cum plebe adactus est summam centum millium imperialium numerare Radivilo militibus satisfactionem obstrepente. Ast iile ereptis 1) Stanisław L. 2) Bogusław Leszczyński.

STANISLAI TEMBERSKI D. Ca8imirus apparuit aliquoties. Tyszkievicius cedit Vilna. Gasievius iniu- riam patitur car- ceris. Die 8 Augusti Vilna subiecta Moscho a campis Melnicensibus moto. Die 11, 12, 13 Augusti: hostis progreditur ulte- riuB. Posnaniam Svecus occupat. fortunis Vilnensium cecinit receptui, Moscho Vilnam quasi ex condicto relicturus. Apparuit Lithuaniae et Poloniae Patronus s. Casimirus, albo inductus amictu, in equo pariter albo obequitans castra Moschorum eosque terrens, maxime autem Seremetum, campi generalem Moschoviticum. Sed nequitia Radiviliana prostituit illum Ducatum nobilem feritati hostili, divertente Duce cum militibus ad abdita silvarum, in quibus variis terroribus vexatus est cum stupore sequacium. Episcopus vero, videns iam Vilnae imminere hostem potentem, Divi Gasimiri reliquias unacum aliis accepit in vicinis regionibus collocandas securius, atque obortis lachrimis Divinae providentiae in tam aperto periculo metropolim suam commisit, videns iam Radivilum commissariis Suecicis adhaesisse militemque solvisse a finium Lithuanicorum custodia vana. Adnitebatur Gąsievius exercitum congregare nobilitatemque consternatam animare unacum Iudiccio, Melitense cavallero seu equite. Sed Radivilus, militiam spirans, invitatum Gąsievium ad consilium unacum Iudiccio custodiis suis submisit, atque incarceratos copiis privavit, quas collegerant, regimen earum tradens suis sequacibus. Tantum itaque chaos cum duraret a Radivilo excitatum, magnus dux Moschoviae Vilnam hostiliter ingressus, nulli aetati parcere iussit defensioni urbis adlaboranti. In fluvio Vilia dicto fortunas et thesauros supra arbores positos occupavit violenter, hominibus prae timore sensibus destitutis. Ecclesia metropolitana perlustrata, fornices, capellae ruinatae, etiam sacello nobili s. Casimiri violato. Ex ordine s. Francisci Minorum de observantia plurimi occisi a Moschis, qui monasterium ab irruptione hostili defensabant. Moniales, quae pudorem virgineum violari detractabant, octo exanimatae stricto ferro, alii religiosi sanguine suo plateas urbis unacum civibus catholicis purpurarunt, solis schismaticis partes Moschi sequentibus conservatis. Triduo integro saevitum in cives ac nobiles, adhibita lapidearum cribritatione et devastatione. Tali praeda potitus Moschus Regiam inhabitans militares manus submisit Merecium 1), Grodnam, victoriae suae quasi nuntios simulque depraedatores, qui pagos et oppida flamma ferroque perlustrarunt. Radivilus porro in viscera Samogitiae cessit, cum Suecis consilia et arma iuncturus, tribus millibus eiusdem mandata abiicientibus, ad Regem Poloniae pergentibus, Iudiccio defectionem promovente. Nec mora, Radivilus a Suecis amicabiliter tractatus hostilitati succubuit eorundem, dum argentum atque supellex domestica cessit commissariis Suecicis, domino rerum ob periculum maius dissimulante. Suecus vero Maiori Poloniae liberius insidens Posnaniam aggreditur, sed dum cives aggressum fortius reprimunt, nobilitas infremuit in defensores eligendamque deditionem Witembergio suaserunt armatae preces adiectis promissis coelestibus non hostilibus. Urbs credidit nobilitati, ingredi hostem permisit, qui post triduum universum 1) Merecz, miasteczko na prawym brzegu Niemna, w dzis. pow. trockim,

AMALIS 1655. 311 populum ad moenia urbis reparanda, vallos parandos adhibuit, magna violentia in ecelesias, monasteria, domos privatas et publicas utens. Rex Poloniae movet versus Łovicium. Sueci ad Kłodavam apparent. Regis Sveciae tristis adventus. Branecius occisus a Svecis. Interea Rex, seris legionibus stipatus, Łoviciam 1) tendit hosti obviaturus, sed ille diu Posnaniae gubernium sustinuit, Sueciae regis adventum Vitembergio praestolante. Radzieiovius tamen, permixtus Polonis et Suecis, excurrebat hinc et inde gloriam perduellionis quaerens aliamque nobilitatem ad societatem trahens, in campos Zychlinenses provolans. Castra tandem Suecica inter Kutno et Klodavam 2) oppidum sunt locata, rege Sueciae Posnaniam ingrediente et ad demoliendam haereditatem Lechi de fluctibus Oceani congenita sibi stipato caterva prosiliente Leone Scandico. In Lechico territorio statione obtenta, primum figens pedem omnia contrivit. Quidquid invenit, uti praedo Europaeus accepit, evexit, extulit. Gemebant Poloni ad insperatum hospitis crudelis adventum, lacrimae et ploratus coelos conscendebant. Natabant pavimenta sacrato cruore catholicorum crudelissime tractatorum, cadavera in plateis ac agris latepatentibus disiecta cernebantur, sacrilegae manus rapiebant ecclesiastica vasa, quorum curam Rranecius, suffraganeus Posnaniensis, cum diligentius vindicaverat ad hostium primum accursum, brevi post equos ac supellectilem suam eripi violenter demiratus interfectus a praedonibus truculenter. Nihil movit cygnea percussorem canities praelati, nihil corporis, animi veneranda maiestas; omnia solo eversa, prostrata, abrepta. Eheu, sic in brevi tempore asylum christianitatis factum per haeresim latrocinium, murus orthodoxae religionis in praedam cessit tyrannis. Opponebat se Rex Poloniae hosti grassanti atque ad stadium Martis evocabat, sed hostis rapinis, aestimationi rerum redimendarum, lytris carcerum, vitae attendebat, dolis ac fraudibus, non Marte aperto dimicaturus. Quare commoditatem Sredensium 3) camporum Sueciae rex eligit ad fossas atque cuniculos apparandos. Inde Lovicium versus praemittit Radzieiovium cum Witembergio atque obvias cohortes Polonorum partim dulci sermone allicit, partim renitentes armis pertrahit. Alios sequaces suos Łeczyciam4), Ravam5) Varsaviamque dirigit, ut sic praelibatis primordiis fortunae congregatam nobilitatem distrahere posset. Interea Rex defensionem Varsaviae commisit Veselio6), Capitaneo Rozanensi, qui variis inventis premens plebem ac cives ius defensionis deseruit, Suecis iam excurrentibus. Provolarunt Suecicae cohortes versus Petricoviam atque 1) Lowicz, miasto powiat. w dzis. gub. warszawskiej nad rz. Bzura. 2) Kutno, miasto powiat w dzis. gub. warszawskiej, nad rz. Ochnią o 110 km. na wschód od Warszawy; Kłodawa, miasteczko, leżące o 28 km. na zachód od Kutna, Żychlin o 22 km., na wschód od tegoż miasta. 3) Środa, miasto powiat. w dzis. Poznańskiem, o 18 km. na połud. wschód od Poznania. 4) Łęczyca, miasto powiat. w dzis. gub. kaliskiej nad rz Bzurą. 5) Rawa, miasto powiat. w dzis. gub. piotrkowskiej nad rz. Rawką i Rylską. 6) Wojciech Wessel (Rudawski, str. 20 i 97).

312 STANISLAI TRMBERSKI Ad campos Opocinenses 2). Episcopi consi- lium frustra- neum. 23 Augusti. Blasphemus Chrząstovius Thesaurarius Regni sollicitus. Predboriam1), ubi coacto exercitu Rex variis proeliis reluctante fortuna aggressus hostem, Polonorum exercitum ad sua stratagemata evocantem. In singularibus equitum excurrentium velitationibus superabant Poloni, ita ut Suecus interdiceret suis, ne quispiam auderet sub poena capitis ad singulare certamen descendere. Quare sensim militibus refragantibus ob stipendia sibi retenta progressus Hex nobilibus ex castris in dies elabentibus ad alia loca securitatem et commoditatem hostis illaquendi quaerens. Ceterum Suecus artes Regis non sequebatur, soli nobilitati ad suas partes trahendae intentus. Dum igitur pericula periculis adderentur, conclusum a Praefectis exercitus, ut Cracoviam versus tenderetur, ut ad Regni sedem universae vires colligi possent. Sed nobilitas in suis territoriis incursionem hostilem dubio Marte removebat. Interea Cracoviae residens Episcopus Cracoviensis3) mandat per decanatus sui episcopatus, ut ecclesiasticam suppellectilem tempestive parochi deveherent Cracoviam ad archivum capituli Cracoviensis uti ad locum tutiorem. Paruerunt plerique, nonnullis mandata negligentius habentibus. Dum devehi res ecclesiasticas vidit Thesaurarius Regni Lesezynius, stimulantibus suis asseclis Episcopum urget, ut pro pecunia cudenda traderetur aurum et argentum Chrząstovio, officinae nummariae curam gerente. Consilio inito Episcopus Cracoviensis cum capitulo requisitioni Thesaurarii morem gerentes comportant aurum, argentum sacris usibus serviens ex capellis et ecclesiis nonnullis, atque adiecto capitulari argento ad officinam nummariam destinatum est, aestimatum 70 aut 80 millibus, cive Cracoviensi Zacherla Italo adhibito, ne falsificaretur species argenti. Gonspicatus Chrzastovius nequam Calvinista congeriem vasorum sacrorum, publice gloriatus est, quod ad manus eius idola catholicorum delata essent igni subito conflanda. Dum vero nonnulli parata pecunia redimere nitebantur vasa arte ingeniose elaborata, non permittebat redimi, quinimo aspectantibus aliis frangi curabat moxque in massam conflari. Rlasphemus homo ingeminabat saepius, quod ultimis diebus Septembris pro festo die Translationis s. Stanislai concionaturus esset calvinistice in sacra aede cathedrali Cracoviensi. Protunc Regni Thesaurarius expilationem thesauri Reipublicae adhibuit violentis vectibus ferreis adhibitis ob clavium penuriam, quae a coronis ab aliquot senatoribus tenentur ex more gentis. Plurima elata, multa relicta sunt, cum diversissima supellex contineretur. Assumptis itaque pretiosis rebus pecuniaque congregata ex officina nummaria, Vratislaviam securitatis ergo discessit, soli Deo rationem foedae avaritiae facturus. Parvi enim fures suspenduntur, magni conservantur et coronantur. Tandem Reginae Cracoviam adventus populo charus fuit, existimans eam mansuram ad obsidionem; sed illa primo 1) Przedborz, miasto w dzis. pow. koneckim (Końskie), na prawym brzegu Pilicy. 2) Opoczno, miasto powiat. w gub. radomskiej, o 40 km. na połud. wschód od Rawy. 3) Piotr Gębicki.

ANNALIS 1655. 313 Primis diebus Septembris Re- gina discessit ad Zyvecensem tractum post fata Caroli Principis apprehensum nullo iure, post in Silesiam prorupit, omnibus curribus exportatis, ad ducatum Opoliensem collimans. Post discessum Reginae ma- xima commotio populi coorta Gracoviae, quae postea sedata Regis adventantis rumore atque peditatus ex castris cum tormentis approximatione. Unusquisque tamen res suas tum temporis curavit, sive servando in locis abditis, sive eve- hendo, ne hosti universa relinquerentur. Equi, currus pretio non levi compa- rabantur. Amici amicos turbabant, ut sibi consuleretur, victualia civibus inti- mata mansuris, ut qui careret illis, urbe cederet. Arma omnimoda tractari sua- debantur magna eonfusione hominum tumultuantium, suburbia ad armilustrium unacum tota civitate incitata, brevique minitatum flammis suburbiis, ne hostis Sermus Rex Cra- coviam mgres- sus. latibula in illis haberet. Tandem Rex advenit atque sub vespe- ram ingressus regiam, equitatu et peditatu in campis Promnicen- sibus et Glepardiensibus relictis. Revixit populus, manus admo- vebat ad arma, animatus ad resistendum hosti, in praesentia Regis meritaturus et fidelitatem suam probaturus. Ast proceribus et curialibus visum, ne pericu- luquietatur consiliis. lum armaret Rex satiusque diverteret in locum munitiorem Wisni- cium aut Lancucium. Diu Rex deliberabat, sed appropinquante hoste gravius suasum, ne periculo sui capitis totum Regnum perderet. Sub- Egreditur Rex. scripsit igitur egressui ad Nepotomicensem residentiam, Wisni- czium 1) perrecturus, Czarnecio 2), Castellano Kiioviensi, et Wolfio, probato mi- liti, urbis custodiam relinquens unacum pcditatu, equitibus versus Gracoviam in Poloni cum Suecis confligunt. armis haerentibus. Pars militum Suecicis artibus attendebat atque Woiniciam 3) usque progressa acre cum Suecis proelium confecit magna sua strage, curribus abiectis. Pericula contempsit Rex. Superiores itaqae Sueci alacrius Rochnam versus atque Nepotomicium concurrerunt, vixque cohortes aliquot Regem sequentes non interceperunt silva periculum amovente. Rex tum temporis tendebat per montes Wisnicium, quem secuti plurimi ex proceribus, varias in partes dilapsi, receptacula quaesituri in Hungaria, in Silesia, in Moravia, Austria etc. Insistebant ferme Regiis vestigiis Sueci, sed montium praerupta et declivitates unacum silvis visa sunt illis inimica. Quare versus Cracoviam Suecica pars exercitus transit. Mansit Rex triduo Wisniczii fidens fortalitio, sed milites eius oppidum et Iudaeos inibi manentes et confluentes cribritarunt, etiam catholicis aedibus non parcentes, Rege factum dissimulante. Inde movit Rex Sandecium, post Lubownam4), tandem consilio inito in Silesiam per montanas regiones transiit, 1) Wiśnicz, miasteczko w dziś. pow. bocheńskim, przy gościńcu do Limanowej. 2) Stefanowi Czarnieckiemu. 3) Wojnicz, miasto w dziś. pow. brzeskim o 15 km. od Brzeska, o 12 od Tarnowa odległe. 4) Lubowla na Spiżu, nad Popradem. Temberski, Annales. 40

STANISLAI TEMBERSKl 25 Septembris miles confoerationem facit Tyravscio duce. Suecus atten- tU8. Ratiboriam, Opoliam, Głogoviam1) denique attingens. Porro in transitu suo plebem montanam congregari censuit per universales iitteras, ut ea coacta Gracoviensi obsidioni provideretur; sed ut cito coacta, ita cito dilapsa est magis spoliis privatis attendens, quam certaminibus bellicis. Ingruente itaque exercitus Suecici corpore unacum rege Sueciae die 25 Septembris suburbiis flammae adhibitae, militibus Polonis tumultuarie urbem cingentibus et confoederationem in aperto discrimine Regni proclamantibus, obsequium beliicum abiicientibus ob stipendia sibi detenta. Sed istam confoederationem genius Sueco adhaerendi praedarum et rapinarum intuitu excitavit, ut capientibus Suecis caperent etiam Poloni panem plebis, ecclesiarum et nobilitatis. Ducem confoederationis elegerunt Tyravscium, fossis versus Cracoviam iaciendis inimicum, peditatui acrem, ad excutiendam oboedientiam cum equitatu convenientem. Suecus, edoctus de talibus discordiis, emisssarios Polonos misit, ut equitatum obtineret in armorum societatem, ipse quantotius Gracoviam appropinquabat. Promissa erant confoederatis 80,000 millia, iamque a senatoribus collecta erant ea conditione, ut moenia urbis ingrederentur, at illi constituunt in campis hostem expectare, non vero intra muros, more avito Polonorum. Consilium factum equites, cum sint proclives ad partes sequendas hostiles, relinquendos esse et civibus solis cum peditibus Cracoviam relinquendam. Iam autem confoederati in montibus extra Casimiriam haerentes tranantesque Istulam ad monasterium Zverzynecense cum curribus secesserunt aliquot vexillis equitum Regem subsequentibus unacum aulicis militibus, qui Tarnoviam direxerant impedimenta, ut coniuncti cum Lithuanico exercitu et Regni Praefecto Cracoviam rursus redirent, eidem suppetias laturi. Cracoviae Suecus insidet inhiatque. Sub vesperam hostis haesit non procul ab urbe in campis Promnicensibus, de quo edocti palatinatus, qui cum Rege advenerant, scilicet Sendomiriensis, Siradiensis, Łęcicensis, Inovloclavensis. Kuiaviensis Ravensis, magna ex parte dissipati diversis proeliis, remiserunt promptitudinem urbis defendendae, etiam plus quam mille peditibus aufugientibus. Clauditur urbs, factiones in exercitu Polono plurimae, dissidentibus bona pollicentibus, catholicis pessima, quare sensim diffluebant equites peditesque ex castris versus Cracoviam abiecto animo pugnandi. Dissidentes interea publice murmurabant hostem ita processurum cum urbe, uti procedebant studiosi cum Lutheranis, recepturumque ecclesiam in arce pro Calvinis, ad s. Petrum pro nobilitate, ad s. Marcum pro plebe. Sed pedites relicti cum Czarneccio 1800 arguebant dissidentes de blasphemiis, quos ad murorum custodiam permixtis civibus 1400 destinaverat, in foro autem 400 inter tormenta locaverat insomni nocte ducta. Suecus in crastino tranavit fluvium cum parte exercitus versus Dabie silvam nuncupatam, cum altera Martem provocans accessit ad muros Casimiriae, quae sine 1) Raciborz, Opole, Głogów, miasta na Górnym Szląsku.

ANNALIS 1655. 315 Visum ad portam s. Nicolai. 26 Septembris. Die 27 Septembris. propugnatione hostem recepit infami deditione, quam Iudaica civitas et Stradomia secutae sunt absque periculo expugnationis. Talem facilitatem habentes Sueci sclopetarios 500 introduxerunt ad claustrum Bernardinorum ad radicem montis, cui insidet arx, iacens; hi in tectis ecclesiae ac claustri foraminibus perruptis dolose ad custodes arcis iaculati plurimos interficientes. Reliquum suburbiorum consecratum flammae, ob quam in metu urbs fuerat, maxime dum flamma invaserat palatium Episcopi Cracoviensis, cui tamen pedites intro contenti grassari non permisere. Geterum vicina ecclesia s. Francisci succubuit igni tota, turrim devorante prius igni, postea tecta trabibus et arboribus maguis plenissima ob gestamen tegularum multarum suut subiecta flammae. Quia vero hostis ad portam s. Nicolai expugnandam erat attentus, ad quam directores tormentorum praecipuos amiserat ex moenibus civibus bene iaculantibus, globosque pyricos adhibuit, flamma portae atque claustro Monialium s. Dominici adhaesit, quod Castellana Woinicensis, Palatini Russiae et Cracoviae post mater, magno aere construxerat. Visa tum persona supra portam s. Nicolai muliebri amictu decorata, amovens impetus Suecicos velo seu pallio suo, sed Sueci sagam aliquam existimarunt apparuisse. Quare hostis irritos conatus suos videns retundentibus ictus civibus strenua sclopetorum exoneratione recessit, atque die Dominico ad aream Stradomensem recollegit tormenta, et in lapideis Lugowska dicta atque Wielopolscii, Castellani Woinicensis, recenter exstructa magnis impensis disposuit tormenta, ut porta castrensis quateretur pulsareturque ictibus. Verum arx et urbis custodes vim vi repulerunt repressis Suecis, qui ad hortum Bernardinorum provolantes sclopetarios arcis impetebant, ex vallo arcis ad fossas struendas erumpentes, inter quos Czarneccium locum et situm fossarum demonstrantem ad genas laeserant ictu globi, quae laesio plures consternaverat iamque aliis deditio in corde haeserat, sed ad comparitionem eius in urbe equitantem evanuit cordiale symptoma. Ut vere maior metus incuteretur in urbe ac arce degentibus, domunculae sub arce ad montis clivum haerentes exustae sunt cum periculo Regiae, ad quam ternus ignis apparuerat. Cum autem pertinacem fortunam sensere Sueci die ea, in crastino placuit Suecis adhibere pyrioos globos, quibus monasterium Bernardinorum unacum ecclesia Stradomiamque cum insertis s. Hedvigis, s. Agnetis primariisque lapideis exussere. Eadem die congregati 200 studiosi requirebant in praetorio sclopeta, pulveres, globos, quae res delata ad Czarneccium talibus petitis annuentem, animaverat eos, ut ad moenia urbis currerent prompti et in Suecos irruerent fortiter exitum concessum habentes, non infelici termino excursionis: nam Suecos frondes adferentes et devehentes pro struendis ad pontem canistris ferro et igne invaserunt atque a proposito deterruerunt captivis multis abductis duobusque tormentis ademptis. Iarn vero in area exustae Stradomiae, postquam Sueci in cellariis locisque subterraneis quaerebant latibula, iterum eos adversi studiosi unacum 300 calonibus dextre satis educebant hostem in area certaturum, qui superiores fuerunt semper. Attamen Suecis remeantibus ad diversa loca occubuit Belina et capitaneus arma-

STANISLAI TEMBERSKI Die 28 Septembris. Die 29 Septembris. Die ultima Septembris Die 1 Octobris. Die 2 Octobris. mentarii ad portam castrensem a Vladislao IV reparatam. Talem studiosorum aliorumque iuvenum eernens dexteritatem, hospitale s. Sebastiani unacum adiacentibus domibus aduri iussit Czarneccius, ut facilius Suecos in horto Iesuitarum (quod nuper cinxerant muro patres Iesuitae, ne studiosi fructibus vescerentur ad placitum) aggrederentur novae portae expugnationem impedituri. Quo in consilio benignus Mars adfuit studiosis, etiam iam equitatum habentibus, qui plurimos Suecos capiebant ac trucidabant, tormentis a Wolfio dispositis contra Suecos ad moenia urbis adiacentia ecclesiis s. Trinitatis et s. Andreae pro victoria militantibus. In vesperam irritos conatus producentes Sueci, proruperant rursus ad ecclesiam s. Casimiri post portam s. Annae, quam flammis comburentes in pomariis adiacentibus custodias disposuerant, ad liberam aream minime progressuri. Nocte vero Suecus movit cum aliquot millibus Regem Poloniae insecuturus primum Veliciae, post Visnicii, tandem Sandeciae diversantem commendantemque Regni Marschalco 1) ulteriorem urbis defensionem. Intempesto gressu Veliciam Nepolomiciumque perlustrans, Suecus vix milites paucos Polonos offenderat in silvis pabulantes, qui Regem ob discordiam impari passu sequebantur. Sed hi commoditate silvarum evaserunt, vix aliquot in praedam hosti cedentibus. Alter equitatus et peditatus Suecicus Calvariae locum celebrem passionis Dominicae recogitandae ingressus est, a monachis humaniter susceptus. Sed nocturno tempore commoti rustici vicini invaserunt Suecos aliquot tantum caesis et equis aliquot ablatis. Qui rati instructas fuisse insidias a monachis, plurimos trucidarunt, aliis in silvis abditis, sicque grege religiosorum dissipato ecclesiam sunt depredati. Eadem die Cracoviae Witembergius attentus, portam s. Floriani expugnari curavit, tormentis in patibulo murato et in fossis dispositis, quas noster exercitus deseruerat. Dum haec expugnatio inchoata est, ecclesiae s. Floriani dimidia flammis absumpta, patibulo ruinato ob pondus tormentorum reboantium, quae ille tamen recollecta alium in locum transtulit, ad bateriam fabricandam adversus portam Saecularem seu vulgi vocabulo Sutoriam. Ast istam impetuum translationem ex muris urbis impediebant cives scholaresque equitatum habentes, Svecis magnopere importuni, quare in fossis latentes Sveci versus ecclesiam s. Floriani dilapsi, extremum robur ad portam s. Nicolai applicaturi2). Itaqae Sabbatho summo mane adversus portam s. Nicolai iterato directa tormenta partim ex lapidea Bialkowska dicta, partim ex molendino urbis vicino portae, partim ex publica via, trecentorum ictuum irrito conatu, ferme sex horis integris, post granata pyrica coniecta in urbem, inani spe disiiciendarum flammarum praeter 1) Jerzemu Lubomirskiemu. 2) U dołu stronnicy w rekop. luźnie umieszczona przez T. następująca notatka: »Die 1 Octobris ante diluculum R. Mattheus Krasnicki in rectoratu mortuus, in cano- nicali habitatione Collegii maioris; 2-da Octobris ad s. Annam tumulatus. Successit in re- ctoratu R. Adamus Rosczewic.

ANNALIS 16 5 5. 317 ictum unicum ad turrim B. Mariae Virginis haerentem, sed custodia urbis et ignes cursitantes facile extinguebat sine laesione hominum et invasores moeniorum repellebant cruento Marte strenui cives. Tumultus insperatus in urbe. Die 3 Octobris. Die 4 Octobris. Die 5 Octobri3. Interea Ossolinius, Ganonicus Gracoviensis, descendens ad lapideam Stara Menica nuncupatam, Ossoliniorum et Kalinoviorum iuribus subiectam, cum famulis ac famulabus, multos fornices Iudaicos continentem, atque quatriduana lustratione rerum diversarum oneratam, tacito cooperatorum suorum consilio, cum videret magnam rerum acquisitarum congeriem, cerebro onerato vino suaedente, reliquum spolii sui e fenestris lapideae proiici curavit, ad rapinam milites provocans, qui stationes suas derelinquentes ad praedam cucurrerunt tumultuarie. Cives vero tunc inaudito clamore opinati cribritari suas aedes a militibus, reliquerunt muros magno periculo urbis. Sed Sueci, ignari tumultus, continuabant expugnationem leniori impetu. Gzarneccius vero, cognita re sedatoque tumultu Ossolinium ad custodiam accepit, eidem mortem minitatus publicam, nisi preces plurimorum accessissent, quod in presbyterum atque canonicum ius non haberet; sed ilie tempore obsidionis omni iure se gaudere subintulit. Die Dominico porro a Suecis submissi pedites et equites 300, qui tota die in armis haerebant ad aream vicinam ecclesiae Garmelitarum in arenis, alios 500 cum tormentis praestolantes expugnaturos portam Sutoriam. Sed ordinatio Svecica mandavit tormenta traduci aliorsum. Haec dum Sueci exequuntur, irruunt studiosi cum plebe in Suecos multam stragem in eis facientes die ad vesperam urgente receptui canere suadente. Quare die Lunae respirium tenens hostis, quietem erat capturus, ast Poloni ex muris prorumpentes irritabant Suecos et in excubiis obtruncabant. Interea capitaneus Suecicus vociferatus alloquium petens cum Polono aliquo eiaculationem interdici obsecrans. Promissum superiorum iussis alloquium, in quo Suecus deditionem suadebat, tum quod cives viros aptos ad pugnam non haberent praeter Gzarneccium et Wolphium mutilum, tum quod provisionem diuturnae obsidionis non habeant. Retorserunt omnia Poloni dextre et viris et alimonia non indigere spemque Regis accurrentis cum exercitu ac Tartaris habere certam. Tandem circa vale salve ignitum datum, sicque interlocutor peremptus cadaver Suecis recipere adnitentibus. Die autem Martis post meridiem rex Sueciae ex insidiis Regi factis frustratus spe rediens, Casimiriam iam ante Suecico obsequio deditam ingressus absque clangore tubarum sonituque tympanorum parte exercitus relicta inter colles sciliceos Rekawka nuncupatos, Woinicensem tantum triumphum agens ob stragem ab utrinque factam captivis aliquot adductis praecipuis. Haesitque rex Sueciae in claustro canonicorum regularium ad ecclesiam Gorporis Ghristi. Nec mora salutatus a Lesczynio, Palatino Łencicensi1), qui ad tractandum ante duos menses ad Suecos erat missus a Republica. Suecus colloqui diu non passus, reiecta collocutione Stetini in Pomerania. Palatinus re- 1) Jan Leszczynski.

STANISLAI TEMBERSKI torsit aegritudinem suam Gedani impedivisse, iam Sueco Poloniam invadente. Die 6 Octobris. Rex invasionem male accepit intimatam dixitque se processisse in Poloniam invitatum. Palatinus interea salutat Czarneccium, per tubicinem adventum suum nuntians, sed ille respondet caute tractandum negotium ob auxilia a Scythis advenientia. Itaque dies salutationibus et colloquiis privatis trans- Die 7 Octobris. acta. In crastino summo mane expeditus tubicen nuntians per Dinofium captivum cum litteris Witembergii, quod Regius exercitus sit fusus, tum quod Wisniczium et Lanckorona sint occupata, utque resolvant se Poloni ad deditionem aut ad defensionem. Denofius addidit inibi Axacium et Sokolium interfectos; in continenti Regiis allatis litteris, ut cives fortiter resistant, qui defensionem non segniter tenebant. At nuntius a Cancellario1) perterruit plurimos, referens mi!itiam Polonam nolle bello experiri, iamque Kosacos Samboriam, Komarno2) oceupavisse, Leopolim progressos, quod falso erat allatum. Quare Czarneccius respondit Vitembergio, quod Regi Poloniae fidem servaturus sit, Sueco id non vituperante, tum quod ad tractandum extra moenia urbis habeat Palatinum Lanciciensem et Brodovscium3), Castellanum Szochacovensem. Sueci igi- Die 8 Octobris. tur renovaturi erant impetum contra urbem, Polonis loca pervia fortificantibus, qua die Denofius4) cum tubicine expeditus, sed respirio favente populus egrediebatur in suburbia in cavernis et cellariis opperiens victualia plurima. Sub vesperam certatum ab utrinque boatu tormentorum inaniter. Sab- Die 9 Octobris. batho suadet Witembergius deflitionem, innuens succursum nullum affuturum, ne pertinaces cives obtrudat ferro. Poloni interea equites et pedites erumpunt unacum permixtis studiosis, atque in diversis locis Suecos fundunt interficiuntque. Interea Sueci Teczynum, Lipovecium, Moravicam5) pergunt, inibi Die 10 Octobris praesidia sua locaturi. Die Dominico autem per tubicines colloquium factum, milite hostili aucto, quem ad moenia prosilientem reprimebant cives. Tandem litterae datae ad Suecum, scilicet ad Witembergium, ut passus litterae tradantur Plazae procuratori arcis Cracoviensis et Rraniccio, Capitaneo Chęcinensi6), ituris ad regem Sueciae. Die 11 Octobris. In crastino traditae litterae passus, sed pars exercitus potior ex nobilitate conflata deferebat Sueco; id dum innotuit Czarneccio, praemittit Woiscium, Rupniovium, Capitaneum Rabstinensem, ut perquirat arcana militum, 1) Stefan Koryciński. 2) Komarno, miasteczko w dziś. pow. rudeckim o 15 km. na połud. wschód od Rudek nad rz. Wereszycą. 3) Adam Brochocki (Niesiecki: Herbarz, I, str. 322. Por Histor. Polski Rudawskiego, str. 198). 4) Zapewne Henryk Denhof (Por. Rudawskiego Hist. Pol. str. 126, 129 i 349). 5) Tęczyn, dawniej zamek w dziś. pow. chrzanowskim niedaleko Tęczynka ; Lipowiec zamek, który leżał w tymże powiecie, przy drodze z Krakowa do Pszczyny; Morawica, wieś w dziś. pow. krakowskim, odległa o 7,6 km. od Liszek. 6) Jan Branicki (Niesiecki: Herbarz, II, str. 281).

ANNALIS 1655. 319 Die 13 Octobris. Die 14 Octobris. Die 15 Octobris. Die 16 Octobris Ars an dolus ? Die 17 Octobris. Die 18 Octobris. cum quibus venerant Lutherani et Ariani ad Witembergium. Quare sex diebus exactis in alloquiis cives conquesti, quod talibus respiriis hostis magis armetur augeaturque in ruinam urbis, futura obsidione gravi; si itaque tractandum erit cum hoste, indemnitatem urbis apponendam suadent per conditiones claras. Res itaque tota vertebatur in secreta tractatione civibus negotium demirantibus. Porro Gzarneccius requirit spirituales, ut consilia adferant, cur deditio sit cogitanda, atque in casum tractationis eonditiones haberent in promptu. Quare temperatum a iaculis religiosis puncta adferentibus pro conservatione religionis et securitate cleri, quae singula in compendium redacta. Die sacra Sanctae Hedvigis tubicine Suecico praeeunte Wolfius, Rupniovius, Plaza directi ad pacta Suecica, atque in crastino alios accersiri curarunt ad tractandum, Slepenbachio a Sueco directo, ut obsidem ageret apud Gzarneccium. Ea die nuntiatum data opera Ducem exercitus Maiorem Potoccium a Chmielnicio profligatum, cui nobilitas palatinatus Gracoviensis et Sendomiriensis adhaeserat, brevi Sueco adhaesura, uti factum est. Item productae litterae a Chmielnicio ad Suecum cum obsequiis, qui Zamoscium atque Lublinum progressurus erat: quasi vero sic ars deluditur arte. Die Dominico porro perrexit ad arcem Slipenbachius Chrislophorus Carolus, qui cubicula Regiae revidens, eadem obsignabat regio sigillo (ne a Suecis irrumpentibus deditione reiecta invaderentur). Post Regni thesaurum revisurus is idem erat, Revdo Miastkowski respondente Regi Sermo Poloniae claves redditas evectasque res omnes per senatores etiam coronis quatuor et quinta Reginae assumptis unacum clenodiis et unicornu 4l/2 cubitorum longo. Advocati fabri serarii, reclusuri fores integris duabus horis circa ostia operantes; his reclusis res derelictae pretiosae inventae, quas sigillo regio obsignavit in spem reiiciendae deditionis. Comes praedictus invitatus a Czarneccio ad prandium; multa allata de Republica et religione catholica. Post prandium accessit secretarius cum punctis deditionis, quae privatim lecta, inter alia civitatis exarmatio adieeta, sed id ad regiam clementiam dilatum. Susceptae conditiones datae. Legati ad regem Sueciae veniunt, ut subscribat; eadem die per comitem remissa omnia puncta parata. Post coenam litterae veniunt Casimiriam Kozliae1) scriptae, continentes succursum affuturum. Czarneccius communicat litteras comiti, tractaturus tamen armistitium cum Sueco. Comes respondet armistitium futurum ad duas septimanas, modo Gzarneccius victualium apparatum ostendat; succursos vero vanos esse declaravit, Suecis scientibus, quid agatur in Polonia, Hungaria, Germania. Itaque die s. Lucae ordinibus diversis convocatis pacta a Sueco subscripta lecta dataque Domino Ptazae, magno procuratori arcis, qui in praetorium descendit ob insertionem eorum pactorum ad acta. 1) Koźle, niem. Cosel, miasto w dzis. pow. opolskim na Szląsku, u lewego brzegu Odry, na wprost ujścia Kłodnicy.

S20 STANISLAI TEMBERSKI Conventio Witembergii cum Czarneccio Casimiria a Suecis per deditionem possessa, regeque Sueciae incognito Casimiriae haerente in monasterio canonicorum Regularium, ad deditionem urbis Cracoviensis ac arcis facta die 18 Octobris 1655 1). 1. Religionis Romanae libertas in urbe Cracoviensi integra sit, salvis templis, collegiis, monasteriis, conventibus, xenodochiis ac religiosorum aedibus utriusque sexus a stativis militum et equorum, nisi aliud necessitas aut conservatio urbis postulaverit, immunibus personis cum suppellectili ecclesiasticis et civilibus cumomnibus fundis, privilegiis, villis, quae quidem personae fidem ac obsequium Sueco exhibebunt sine dolis et hostilitatibus. 2. Officiales arcis Cracoviensis et nobiles universi in obsidione praesenti manentes, securi in omnibus bonis mobilibus et immobilibus sint una cum regalibus civilibus officiis, dignitatibus, actis, mansuri sub fide et obsequio Sueci. Si vero extra fines Regni cedere quis voluerit cum omnibus suis rebus, permissum esto, imo nobilium absentium bona relicta in urbe uti res deposita permittuntur ad liberam dispositionem eorum, clementia regis Sueciae accedente. 3. Cives Cracovienses et incolae privilegiis, praerogativis, libertatibus utantur, ut olim. 4. Academia Cracoviensis cum omnibus iuribus, praerogativis, constitutionibus Regni firmatis conservatur et proventus ordinarii cedant ipsi. 5. Stephano Czarneccio moderno urbis et arcis gubernatori una cum Froholdo Wolfio, Capitaneo Dinenburgensi, commendatorio Cracoviensi, colonello S. R. Mtis Poloniae, cum officialibus aliis et militibus gregariis eorumque armis omnibus, cum vexillis expansis, funiculis accensis, timpanis sonantibus, cum 12 tormentis bellicis minoribus libere egredi permittitur die 19 Octobris hora 8 matutina, post conventionis vero subsignationem Suecus illico tradet custodiae militum suorum portam Grodzka dictam cum suburbio Stradomiae, Casimiriam prospiciente. 6. Sustentatio et stativa pro legionibus Czarneccii et Wolfii aliquot bona in finibus Silesiae assignabuntur, usque ad 18 mensis Novembris, specialiter ex capitaneatu Zatoriensi et Osvecimensi, tum Slavkovia, Koziegłoviis, Bendzinio habebunt alimenta ea lege, ut interea nihil hostile agant contra Suecum, absque infestatione subditorum, incolarum et hominum iter facientium. 7. Servitium militare permissum Regi Poloniae ab ipsis subeundum, quid si a Rege alienentur, prae aliis Sueco militaturi sunt. 1) Jakkolwiek tekst układu podany jest w kilku innych źródłach (u Rudawskiego, Puffendorfa, w Semestrale i w Theatrum Europaeum), to jednak podajemy i tekst Temberskiego, który po większej części dosyć znacznie różni się (zwłaszcza w punktach 5, 6 i 7) od wszystkich znanych. W rękopisie Temberskiego tekst ten umieszczony jest na osobnej, całkiem luźnej karcie; wstawiliśmy go tutaj po wzmiance o wniesieniu układu do aktów grodzkich.

ANNALIS 1655. 321 8. Peditatus ex palatinatibus et districtibus collecti cum armis ac officialibus adiectis litteris passus secure domos tendant, seclusa hostilitate aut machinatione. 9. Regis Poloniae aulae ministris libera dimissio sit cum deductione militum Suecicorum ad locum assignatum. 10. Captivorum in urbe ac arce Gracoviensi libera dimissio conclusa ab utrinque, aequali numero militum offidalium executo, ut caput pro capite pretium habeat in eliberatione. Sed captivi Moschorum in urbe relinquentur in finem eliberationis a Moschis detentorum Ioannis et Pauli Potocciorum, Balabani et Machovii aliorumque, quod in manu Sueciae regis sit, si Czarneccius petierit. 11. Archivum Sermi Regis Poloniae cancellariae et rationum, nec non archiva regularia, ubicunque locorum fuerint, sive in arce, sive in urbe, commissariis Regiae Maiestatis Poloniae tradentur integra et illaesa. 12. Tormenta omnia exceptis supra nominatis cum annona relinquenda in arce Cracoviensi. lam vero gubernator arcis ac urbis obsides dabit Sueco, ob cuniculos structos, vel insidias aliquas. Datum Casimiriae anno et die ut supra cum sigiliis Witembergii, Czarneceii, Wolphii, adhibito ad confirmationem rei transactae diplomate Sueciae regis subscriptionibusque ab utrinque annexis. Ast ista conventio non diu duravit, respirii tantum gratia facta, brevi enim universa promissa sunt violata, uti sequentes paginae obloquentur. Die 19 Octobris. Rex Sueciae Cra- coviam ingrea- sus. Interea Czarneccius Iudaicos fornices perlustrat, ablatis rebus, quae opportunae erant, cum ea voce, satius ista a Polonis possidenda sunt, quam a Suecis. Pomeridiano vero tempore pedites 400 Suecici immissi in arcem ad vallos destinati respicientes Casimiriam, pedites vero Poloni custodiam agebant ad vallos versus urbem Cracoviam. Quare comes inductis Suecicis peditibus ad suum regem regressus secretario relicto, qui passoportos et salvas guardias indigentibus exhibebat facile, taliter possessione arcis absque expugnatione firmata. In crastino peditatus Polonus curribus ante praemissis cesserunt cum vexillis, musica, armis ex arce. Czarneecius vero discesserat Casimiriam Suecico regi ave et vale dicturus, quem ad partes suas pertrahebat Suecus renitente eo. Quare unacum Wolfio egressi urbe circa undecimam, Ossolinio tunc ex custodiis liberato, ploratu Iudaico ipsos comitante atque civium iam in Sueci potestatem datorum. Conquesti Iudaei coram Sueco, quod sarcinae, arcae, fornices Iudaici sint evacuati, Czarneccio imperante. Submiserat rex Sueciae aliquot turmas militum ad insequendum ac cribritandum Czarneccium, at carrago curruum et tormenta 18 disposita impedivere conatum. Eadem die urbem ingressus rex Sueciae sub vesperam sole ad occasum inclinato, in parvo admodum equitatu, vix ad arcem assumptis equitibus quindecem, timens fraudes aliquas a Polonis relictas, stipatoribus peditibus 12 tantum assumptis cum securibus regaiibus. Arcem ingressus ecclesiam reserari iussit, quam ingressus sepulchra regum et capellas obambulavit, Starovolscio Canonico Cracoviense eum salutante, ecclesiae et cleri integritatem petente. Respondit rex Ttmberski. Annales. 41

STANTSLAI TEMBERSKI Sueciae eeclesiam integram et iilaesam cum clero absque reiigionis irnpedimento servata iri. Quamdiu fuit in ecclesia, haesit capite aperto, notans loci capacitatem cum spe avaritiae et cupiditatis ex praeda christiana satiandae. Egredienti regi ex ecclesia uti Regiae vicinissima claviger Rozanecius obtulit clavium cumulum a palatio Regio, pariter centurio ab arcis porta Rex, videns hominum subiectionem, utrumque in servitio reliquit, postea revoluto corpore caput aperuit dixitque vale, equum ascensurus, properans ob tenebras Gasimiriam subterraMosque ignes subveritus. Rex ipse Sueciae talia habuit corporis lineamenta: non admodum procerus, nigricans, pinguis ac obaesus, quem ascendentem equum Die 20 Octobris duo sateliites iuvabant, paucis stipatoribus sequentibus. In crastino autem duo millia peditum ingressa, ex quibus in qualibet platea custodiae partitae erant cum edicto severo, ne quis violentiam faciat sub poena furcae. Duo Die 21 Oetobris enim patibula statim erecia in foro eo fine, post domus ac lapideae conscriptae unacum personis utriusque sexus, rege cum Witembergio consilia tractante ad firmam urbis possessionem. Tandem humanitatis iura civibus intimata sunt, ut pannum traderent ad militem tegendum unacum 800 millibus talerorum. Tali mandato perculsi regem salutant cives honorario allato, sed ilie remittere noluit ex requisita humanitate. Interim proclamatum, ut egressuri extra urbem ad pagos aut villas pro litteris passus 16 aureos pendant, qui vero salvam guardiam adhibebunt, 10 aureos solvant. provisuri tamen Sueco Die 22 Octobris cuilibet esum, potum et in septimanam imperialem ab obsequio. Sicque sensim Suecus ad dispositionem urbis ac arcis securiorem pervenit, unacum subiectione civium, cleri atque dissidentium, qui gavisi de statu rerum Suecicarum in sede Poloniae, consiliis, fraudibus adversus catholicos accendebant minimaque dicta scripta referentes ad Witembergium, rege Sueciae non se 23, 24, 25 [Octobris]. ob Maiestatis iura ad talia ingerente, quae civium ollebant aut cleri oppressionem. Quemadmodum igitur omnibus aliis regnis, quae in gloria sunt sublata, ita et nostro Regno Polono immisit Deus vix non ultimum periodum ob delicta gentis, quibus Maiestas Divina laedebatur tam a clero, quam a secularibus oppressione subditorum pauperum vindictam accelerante. Punivit Deus Polonos simplici rustico Kosaco, punivit Moscho, qui religionis Graecae atque cleri illius ritus est tenacissimus protector. Punivit et haeretico hoste, Europae universae depraedatore, quem et confoederatio illa dissidentium, sub tempus interregni facta per licentiam Radivili nequam, induebat armis contra Polonos ac fidem catholicam et publicae in tot comitiis voces blaterantium Calvinorum et Lutheranorum invitabant, secretis litteris ad Suecicos status frequenter directis. Gui hosti resistere non poterat Rex derelictus a nobilitate, indigens viris, bellatoribus candidis, sinceris, educationis Lechicae genuina prole, invidia, discordia, proditionibus aulam et Regnum invadentibus. Quamobrem et ad fines Silesiae subtraxerat se, excussam fidem, obsequia demiratus, diunam ista rebellio interna contra Maiestatis iura sit regnatura.

ANNALIS 1655. 323 Verum Sueciae rex necdum habens certum dominatum Polonorum, quinimo ante deditionem Cracoviae, talibus Iitteris ausus est alloqui imperatorem: Serme et Potentme Imperator, Frater consanguinee et Amice Carissirne! Ante victoriam cecinit trium- phum Suecus iu Austria. Quae pro consueta nobis erga Mtem Vram fiducia de causis huius belli partim per litteras, partim per ministros nostros Mti Vrae explicavimus, ea Mti Vrae iam pridem cognita esse non dubitamus. Huic armorum nostrorum iustitiae ita suffragata est Divini numinis bonitas, ut pluries fuso fugatoque hoste expulsoque demum Rege Poloniae maximam illius Regni partem ditionis nostrae fecerimus compluresque urbes et inter has Cracoviam, caput Regni, ante paucos dies ceperimus certa spe freti Deum Optimum Maximum consilia actionesque nostras prospero eventu beaturum. Cumque huius rei laetitia non ad nos, duntaxat verum etiam ad amicos nostros pertinere debeat, pro singulari illo, quo Mtem Vram aestimamus, affectu eandem Mtem Vram huius rei participem facere voluimus, nullo modo dubitantes, quin Mtas Vra pro optima erga nos voluntate sua illius gaudii sensu haud leviter tangatur; atque ut per hosce successus nostros Mti Vrae viciniores facti sumus, ita nihil nobis erit prius antiquiusque, quam ut et amicitiam Mtis Vrae omni meliori ratione tueri possimus et iis rebus studere, quae vicinitatis leges inter amicos sibi vendicare videntur, prout etiam confidimus Mtem Vrem paria semper relaturum affectumque affectu erga nos suum integrum illibatumque nobis conservaturum. Haec et alia commisimus residenti nostro apud Mtem Vram rogantes, ut eidem fidem adhibere velit adeoque super iis, quae propositurus est, animum suum ita declarare ac amicitiae mutuae expectationique nostrae favere, ut est congruentissimum, Quibus finientes Mtem Vram Divinae tutelae ex animo commendamus omniaque laeta et prospera Mti Vrae comprecamur. Dabamus Casimiriae ad Cracoviam 12 Octobris 1655. His Sueei litteris talis subscriptio applicata: Mtis Vrae bonus frater, consanguineus et amicus Carolus Gustavus. Respondet Imperator taliter Vienna: Serme et Potentme Rex, frater, consanguinee et amice carissime. Uti singulariter nobis grata accidit sincera amicitia, quam Sertas Vra tam per litteras, quam per ministros suos plus semel hactenus nobis explicuit, ita ad litteras illas non ita pridem ea respondimus, quae iam ad manus Sertis Vrae putamus recte pervenisse. Cui gratias iterum agimus, quod nos adhuc 12 Octobris tam amice rursum compellare nobisque affectus sui constantiam protunc testatam facere voluerit, quam sartam in posterum tectamque servatum iri neutiquam dubitabimus, Vram Sertem de nostra vicissim propensione et sincero affectu facientes hisce quam certissimam. Nihil quoque porro gratius nobis accidit, quam si inaudiverimus omnia laeta Serti Vrae ac prospera contingere, quamvis optaremus controversias illas cum Sermo Poloniae Rege, consobrino itidem ac fratre nostro Carissimo, amicabili et christianis regibus consueto more componi adhuc posse, idque pro eo, quo in ipsum sanguinis iure ferri nos aequum est affectu proque

STANISLAI TEMBERSKI christiana compassione, qua merito tangimur ratione vicinii illius Regni, quod hactenus antemurale totius Europeae christianitatis fuit, nunc tot bellis mirum in modum dilaceratum ac devastatum, adeo ut iterum oiferendam censeamus Ser ti Vrae amicabilem interpositionem nostram, nulli certe operae aut sumptibus parsuri, ut tuta fidei pax concilietur. Quem in finem, si Serti Vrae ita videbitur, parati sumus Sermum Poloniae Regem ad ea exhortari, quae aequitati sunt consentanea. Ceterum ad reliqua nobis a Serte Vra residente fusius relata tali modo nos resolvemus, ut dubium nobis plane non sit ullum, quin Sertas Vra ulterius inde prospectura sit, quantopere opternus istud amicitiae, quo coniungimur, vinculum conservari et corroborari. Quod ipsum quoque de Vra Serte nobis quam certissime pollicemur, nihil intermissuri eorum, quae ad colendam augendamque mutuam amicitiam ulla ratione facere possunt. Atque ita Serti Vrae fausta omnia ac felicia sincere apprecati, de caetero Divinae illam gratiae commendamus. Datae Viennae die 29 Octobris 1655. Sertis Vrae bonus frater consanguineus et amicus Ferdinandus. Brevi post miserat Imperator legatos binos, unum ad regem Sueciae, Petingum1), et Fraxtinum2) alterum ad Regem Poloniae, requirens componi animos exuta hostilitate. Sed legatus a rege Sueciae non admissus tempore diuturno, pertaesus morae rediit sine audientia; quod pupugit Imperatorem, residenti Suecico mandans egredi Vienna denegato proventu septimanali eidem. Ceterum reiecta causa in regem Sueciae male valentem, tum in ardua negotia, quae praesentiam regis requirebant, in castris agitata. NB. Academici cuidam consiliario regis Sueciae inviti dederunt ex bibliotheca Atlantis 4 opera separata, de reliquo integri manent Die 3 Novembris ab eis coepta sunt exigi 30 millia imperialium, centum enim villas possidere eos sunt traducti. Praedia Bronovicensia, Svieb... Prątnicensia direpta. Ex ecclesia s. Annae ratione campanarum, armaturae custodibus et praefectis dati fl. 750. A canonicis vero tria millia imperialium, pro stipendio militum iniuncta. Ecclesiae Omnium Sanctorum 10 millia iniuncta, aiias argentum ecclesiae tradendum*). Poloni interea varias per oras dissipati proceres ne obsequerentur Sueco, alii Regem secuti in ducatum Oppoliae ac Ratiboriae, ut Myszkovius, palatinus Sendomiriensis3), Trzebiccius, Procancellarius4), Korycinius, Cancellarius5), Wy- 1) Franciszek Euzebiusz hr. Poettingen (Rudawski, Hist. Pol., str. 204). 2) Krzysztof Fragstein (Walewski: Hist. wyzwolenia Rzpltej t.I, str. XI, w Dodatkach). *) Ustep powyzszy, oznaczony znakiem: „NB.", stanowi w rekopisie luzna notatke, umieszczona u dołu karty bez odsyłacza; wstawiliśmy go tutaj jako w miejscu względnie dlań najodpowiedniejszem. 3) Władysław Myszkowski 4) Andrzej Trzebicki. 5) Stefan Koryciński.

ANNALIS 1655. 325 dzga, Luceoriensis Episcopus1), Zawissa, Referendarius Lithuaniae2); alii in vieinum Scepusium, ut Lubomirscius, Marschalcus Regni3), Gembiccius, Episcopus Plocensis4), Smiotanka, Vicecapitaneus Cracoviensis5), Drozdowski, Notarius castri Gracoviensis; alii in Hungariam, ut Dominicus dux Zastaviensis, Palatinus Gracoviensis, Wielopolski, Castellanus Woinicensis6), Zebrzydowski, Ensifer Regni7), Zamoscius, Pocillator Regni8), Stanislavius et dux Gzartorius aliique plurimi ex civibus ac mercatoribus Polonis, Pressoviae, Kiesmarcii, Trecinii9) residentes, fortunarum suarum periculum habentes ab Hungaris atque montanis rusticis. Alii Moraviam versus, Strazniciae10), Brunae, ut Gembicius, Episcopus Gracoviensis unacum praelatis Cracoviensibus et Poniatovio, abbatiae Tynecensis coadiutore; alii Vratislaviam, ut Lesczynia familia cum aliis Polonis, quorum sex millia inducta erant in civitatem, calculata a civibus. Alii Nissam11), ut Episcopus Vladislaviensis nominatus dux Czartorius12), Pstrokonscius, Episcopus Chelmensis13), Archiepiscopus Gnesnensis Lesczynius14); alii Regiomontum, ut Tyszkievicius, Episcopus Vilnensis15) cum praelatis capituli Vilnensis. Alii Viennae, ut Lesczynius, Palatinus Leciciensis16), religiosi diversi, academici quidam, Itali et cives Cracovienses, ut Dominus Hypolitus Consul. Alii Neistadii17), ut Krasiccius, Sufraganeus Luceoriensis, Sierakovius, abbas Calvi Montis ad s. Crucem; alii Oppaviae, ut Tarnovius, Archiepiscopus Leopoliensis18), et primarii capitulares praelati Cracovienses multis civibus Cracoviensibus adiectis. Alii Ratiboriae Plesnaeque19), ut Opalinius, Marsalcus curiae20), moniales, religiosi civesque Varsavia, Cracovia egressi in exilium. Sed multa paucis comprehendens. 1) Stefan Wydżga. 2) Jan Dowgiałło Zawisza (Wolff: Senat. i dygnit, str. 308). 3) Jerzy Lubomirski. 4) Jan Gębicki (Rudawski: Hist. Pol., str. 156). 5) Hieronim Smiotanka (Niesiecki: Herbarz, VIII, str. 420). 6) Jan Wielopolski (Rudawski, str. 282). 7) Jan Zebrzydowski (Niesiecki: Herbarz, X, str. 147). 8) Jan Zamojski. 9) Preszów = Eperies, miasto w Węgrzech północnych; Kezmark, miasto na Spiżu, nad Popradem; Trenczyn, miasto w Węgrzech, nad rz. Wagą. 10) Strażnica — po niem. Strassnitz, miasteczko w Morawii, w okręgu berneńskim, nad rz. Morawą. 11) Nissa, po niem. Neisse, miasto nad rz. Nissą na Szląsku Pruskim. 12) Kazimierz ks. Czartoryski (Rudawski, index). 13) Stanisław Pstrokoński (Niesiecki: Herbarz, I, str. 73). 14) Jędrzej Leszczyński. 15) Jerzy Tyszkiewicz. 16) Jan Leszczyński. 17) Niezawodnie WienerNeustadt. miasto w Dolnej Austryi, leżące o 53 km. na po­łudnie od Wiednia. 18) Jan Tarnowski. 19) Pless = Pszczyna na Szląsku, o 123 km. na połud. wschód od Opola. 20) Łukasz z Bnina Opaliński.

326 STANISLAI TEMBERSKt Primis diebus Novembris. Die 12 Novembris coniunctio Prussiae falsa. vix non tota Polonia dispersa est ob varias angarias Suecorum, solo Koniecpolio, Vexillifero Regni, cum Korycio ac ducibus Wisniovecensibus cum parte non postrema exercitus Poloni Suecis adhaerente; quae adhaesio plurimos in metum deiecerat, ne totum Regnum sequeretur promissa inania Sueci, quorum dissidentes fideiussores erant zelantissimi. Vacuum itaque Regnum videns senatoribus, rex Sueciae relicto Gracoviae Witembergio, Varsaviam iterum perrexit, inde Torunium, Gedano inhians Prussiamque viciniorem Polonis adscribere suis iuribus nitens, non ex voto respondente eventu in oppugnata Czestochovia. Quocirca elector Brandeburgicus cum statibus Prussiae atque nobilitate Polona inibi residente in conventu Margeburgensi, uti Borussiae regalis vasallus, sub praetextu fidelitatis coniunctionem animorum, consiliorum, armorum apparat ad invasores utriusque Prussiae reprimendos talibus insertis punctis 1). Cz§stochovia oppugnatur. Commeatus parantur. Dum haec fiunt in Prussia, Sueci cum millibus quinque ad Glaromontanum praesidium Mariae Virginis sacrum pergunt, Rege Sueciae moenia ac muros obequitante, cui assistebat comes Rzesowic 2), olim zuparum salis tenutarius, unacum aliis officialibus. Sed munitioni firmae inhians, cum suadere deditionem non potuit, castris locatis abiit, relinquens exercitum ad tentandam lentam expugnationem cum tormentis maioribus. Quare generalis eastrorum, Burchardus Meller, vices gerens Sueciae regis, adiacentibus terris praecipue ducatui Severiae incolis mandat nemine excepto, ut commeatus tales ad castra deveherent sub poenis severis ignis et gladii per executionem militarem, idque ad advocatiam Czestochovensem: Inprimis civitas Severiae 3) dabit pro die 5 Decembris cum omnibus pagis ad sui peripheriam spectantibus panis glom. 3600, cerevisiae dol. 100, avenae cor. 1000, boves 20, arietes 120, porcos 8, salis tun. 10, candelarum pondo 20, cerae pondo 40, buteri vasa 100, casei sexag. 120, anseres, gallinas pro indigentia. Koziogtoviis autem dabuntur panis glom. 1200, cerevisiae dol. 40, avenae cor. 500, boves 5, arietes 80, salis tun. 5, porcos(!) 4, candelarum pondo 10, cerae 20, butyri vasa 60, casei sexag. 50, anseres et gallinas pro sufficientia; Slavkoviae itidem, Czeladiae itidem4). Datum in castris Glaromontanis die 20 Novembris A. D. 1655. Burchardus Meller, locum tenens cavalleriae Sueciae regis. 1) Następuje w rękopisie tekst skrócony układu zawartego na sejmie malborskim ziem pruskich z elektorem brandeburskim w 17 punktach, który pomijamy, ponieważ w Ru­dawskiego Historyi jest ogłoszony tekst zupełny w 42 punktach (str. 184—189). 2) Jan Weyhard Wrzeszczowicz (Michałowski: Księga pamięt, I, str. 781). 3) Siewierz, stolica księstwa siewierskiego biskupów krakowskich, dawn. miasto nad rz. Przemszą Czarną w dziś pow będzińskim. 4) Czeladź i Koziegłowy, miasteczka w daw. księstwie siewierskiem; Sławków, także podówczas własność biskupów krakowskich.

ANNALIS 1655. S27 Metu poenarum supramemoratarum ex ducatu Severiae aliisve locis deveeta maior pars victualium, propugnatione Claromontana Suecis molesta. Ideo soluta castra armis conversis in nobilium pagos, praedia, usque ad terram Wielunensem pergentibus et Wieluniae1) Mellere cum Rzeszovicio respirantibus. Wisnicium itaque spoliatum tormentis, aulaeis rebusque depositis nobilium, Drozdrovium ob metum sine defensione ingressum Suecis permittente. Sandecia quoque a Suecis capitur, diripitur, custode Sandeciae ad vincula dato Krolikovio. Arehipresbyteriales libri accepti etc. Tum et bibliotheca ablata cum deposito Orszetii invento apud eosdem. Ecclesia Beatae Mariae Virginis in circulo inhibetur cum usu devotionis, sed consul Oacoviensis Paczoska redemit usum eius 5 millibus Polonicalibus; ecclesia s. Petri occupata a praefectis custodiarum Iesuitis in vincula coniectis, ut proderent servatum argentum; offertur ista ecclesia Patribus Bernardinis ob ecclesiam ipsorum dirutam Stradomiae. Gustodes portarum currus etiam nobilium lustrant et gladiis tangunt, ne quid advehatur in fraudem, currus autem ex urbe tendentes onerant sordibus evehendis. Nullus cum rebus bonis dimittitur ex urbe, nisi furtivo modo aliquid efferatur. Si quid boni effertur, magno aere est redimendum. Koniecpolio stativa assignata Iełziae 2) et Bozantiniae3) cum milite Polono, cui rex Sueciae 40 millia imperialium dederat, postquam illi adhaesit, sed milites disciplinam militarem incusant, quod plurimi insolentium sint decollati ac suspensi. In hac ecclesia pecuniam grandem invenerunt. Iam vero plurimorum vocibus in regem Poloniae Suecus designatus audacter Regi Poloniae intimavit, ut pro Regno adeundo 6 milliones aureorum deponat titulumque Sueciae publice resignet. Ideo in spem aditionis iussit monetam cudi sub nomine et persona Casimiri Regis, in alia facie monetae apposita persona regis Sueciae cum titulo: Protector Regni Poloniae. Quanquam gravis error factus ante adventum Sueci in Polonia, dum in moneta apponebatur inscriptio lingua quasi Polona exstans: »Iaon Casimirus rex Poloniae« scilicet: »Ego ille Casimirus«, uti numismata asservata a multis, etiam a me, docent; id profectum consilio Chrząstovii calvini4), procuratoris officinae nummariae, qui iam in praeterito ponebat Casimirum Regem in praesenti Sueciae falsum possessorem ac invasorem Poloniae. Porro ecclesiam s. Martini monialium s. Teressiae praedicationibus suis aptam occuparunt, virginum vita functarum cadavera vetustissima vendentes et propalam ponentes, quae sanctimonia vitae olim florebant. Lapideam canonicalem portae castrensi adiacentem penitus devastarunt munitionique destinarunt, 1) Wieluń, miasto w dziś. gub. kaliskiej. 2) Iłża, miasto w dziś. gub. radomskiej nad rz. Iłżanką. 3) Bodzętyn (także Bożęcin albo Borzęcin), miasteczko nad rz. Psarką w dziś. pow. kieleckim. 4) Stanisław z Brzezia Chrząstowski (Rudawski: Hist. Pol., str. 198).

STANlSLAl TEMBERSKI aiiis canonicalibus devastatis transitu facto ex aede in aedem usque ad arcis accessum liberum. Institas pellionum et linearum telarum, institas supra pannicidia ad custodiarum usum converterunt, etiam aede librandarum rerum atque ecclesia s. Adalberti eo fine possessis. Ad extremum iniunctum subsidium Suecicum civibus et clero, ut a summa mille florenorum contribuantur floreni ducenti, prioribus, guardianis, praepositis, sacristis ecciesiarum requisitis, ut ingenue demonstrent abditas res pretiosas, etiam custodiae arctae demandandi, nisi veritatem dixerint; hinc alii metu poenarum et mortis monstrabant occultata, alii minime. Vitembergius residet in palatio Episcopali omnibus rebus sibi ad-8criptis. Talibus et aliis per officiales suos duce Witembergio patratis, litteras universales consultante Radzieiovio mittit ad nobilitatem, ut sub poena confiscationis pro comitiis Varsaviam primum, tum pro coronatione adveniant, aliis poenis gravioribus adiunctis, mandante rege Sueciae, qui Lublinum Zamosciumque occupans, etiam Leopolim versus erat processurus. Ceterum in campis Gołąbensibus inter ostia ac sinus Istulae a Czarneccio aliisque Polonis inquietatus quanquam cum strage magna ab utrinque regreditur. ad loca tutiora, post recollectis viribus Lublinum occupavit, Zamoscii frustra tentans fortunam magna cum confusione votorum suorum. Eapropter exercitus Polonus, insequens hostem, viscera Regni cribritantem, congregatus de confoederatione cogitat, atque litteras universales praemittit, ut equites Poloni ad campos Zamoscenses conveniant de patriae salute consulturi 1). 1) Rocznik 1655 konczy sie w rękopisie T. wiadomoscią o trzęsieniu ziemi, zaobserwowanem w Nikolsburgu, i w dalszym ciągu skróconym przekladem aktu konfederacyi tyszowieckiej, ktorego pełny tekst polski znajduje się w „Księdze pamiętniczej" Michałowskiego, str. 784-791. 

ANNALIS ANNI 1656. Volphaeni praedictio. Zorawscii prognosis. Qualia secum advexerit tempora annus praesens, praeterita exempla commonstrarunt, Quidquid enim hostilitatum, discordiarum, dissensionum prodierat, ea omnia tanquam principia 6t fontes ipsissimos modernus detexit recursus, eventus bonos aliis adnotantibus, aliis pessitna quaeque promittentibus. Volphanus Acerber namque, Ordinis Gistersiensis frater, canonicus Olivensis, ex praedicatione cuiusdam Sancti, Regni Poloniae patroni, talia pro anno praesenti promulgavit: Nobilissima terrarum ac regionum Polonia, divorum patrociniis proprie uti muro munitissimo circumdata et circumvallata, Sancti martyris" gloriosi praesulis Stanislai patrocinio suffulta, eius sacratam diem expecta, laehrymabunda, amissis interim multis ex nobilitate heroibus, qui proeliante hoste laudis et amoris ergo sanguinem gloriose fuderunt fundentque circa Martium et Aprilem, die ipso memorati patroni de hoste cum spoliis triumphabis, gaudebis ac plaudes. Haec divina miseratione promitto, voveo et iuro, prout a quodam Sancto revelatum habeo. Nec mala promisit Regno Poloniae Nicolaus Zorawski, matheseos primarius observator, dum in cryptographico secreto revelavit praesentis anni omnes planetas ad pacem impositos esse praeter Saturnum. Ast iili Regiomontanus Ioannes plerosque conturbavit suo vaticinio anno a partu Virginis 475 notato, in anni praesentis revolutionem prospiciens, talia supponens, quae nuper in Vaticano sunt trutinata: Post mille expletos a partu Virginis annos Ioannis Regiomontani progno- sis. Et post sexcentas rursus ab axe datas Quinquagesimus et sextus mirabilis annus Ingruit et secum tristia fata trahit. Si non hoc anno totus male corruet orbis, Si non in nihilum terra fretumque ruet Guncta tamen mundi sursum ibunt atque deorsum Imperia et luctus undique grandis erit. Gui praedictioni iam sunt elapsi anni 1180, uti calculatio indicat. Et me hercle, metuendus ingruit annus ob illum ardentem cometem, ob Ideliquia luminum crebra tam solis, quam lunae, ob prodigia portenta terraeque motum, non 42 Temberski. Annales. 42 

STANlSLAI TEMBERSKI Tandem sit finis malorum in Re- gno Poloniae. Nociva pax Germano - Suecica Monasteni facta et Osnaburgae 1648 anno. Clausula catholicoa exarmans. Rex Poloniae Di- vina subsidia se- quitur et humana quaerit. Die 7 Ianuani. sine movente occultissimo et patentissimo causata. Verum sat aerumnarum, turbarum in Polonia; fuit iam pestes, iam bella interna et externa, ignominias, depopulationes, devastationes, exilia, metus diuturnos degustavit, iam religio catholica vix non e sedibus Regni totaliter mota, iam clerus nobilitasque exhausti, tandem supremum numen laetioribus consolabitur Polonos, infelicia quaeque ad gentes alias recedent, quae invidae genti Polonae gaudent, tripudiant, ob talem vicissitudinem brevi tempore aecumulatam. Quare resumptis animis Poloni armisque invasorem Regni communemque Europae spoliatorem, fallacissimum dominiorum circumventorem, eiicite bono omine atque Regno Poloniae, ducatui Prusiae, vicinae Livoniae ac Lithuaniae inhiantem Deo duce reprimite. Obloquitur idipsum confoederatio ad finem anni praeteriti Tyssovecensis, obloquitur Regis ipsius prompta ad subditos remeatio, obloquitur procerum invitatio ad iugum Suecicum excutiendum, etiam Scytharum pro eo statu non improbanda amicitia, quum catholiei vicini reges ipseque imperator ligatas vires ac subsidia habet illis GalloSuecicis mirabilibus pactis firmatis luculenter cum universa Germania, inferioris Germaniae ordinibus regiones, non religionem pluris aestimantibus. Quid mirum, tot naevos, nodos, articulos inventos, conceptos, conclusos, signatos eo fine (a die 30 Ianuarii usque ad diem 24 Octobris ferme integro anno cum executione pacis) agitatos, ut Svednicensem ducatum plurimasque insulas, civitates praecipuas, tum Rremensem, Verdensem, Osnabrugensem episcopatus Augustanae confessionis propinatoribus et promotoribus traderent, Rugia, Vismaria, Pomerania occupata, societate armorum inhibita in casum regnorum catholicorum a Sueco invasorum. Obloquitur illud ligamen adiectum in pace Germanoet GalloSuecica, inhibitionem subsidiorum talem: Et ut eo sincerior amicitiae mutuae securitas inter imperatorem, regem christianissimum reginamque Sueciae, tum electores, principes et status imperii posthac servetur, alter alterius hostes praesentes aut futuros nullo unquam titulo vel praetextu vel ullius controversiae bellive ratione contra alterum armis, pecunia, miiite, commeatu, aliterve iuvet, aut ullis copiis receptum, stativa, transitum indulgeat. Et ea fuit causa imperatorem ligans, ne Poloniae regi contra Suecum ferret subsidia bellica. Quare vicinis subsidiis catholicorum regnorum posthabitis, ad Divina primum post humana subsidia quaeritanda processit etiam apud barbaras gentes, quum pohtae et urbanae gentes nihil adtulerint humanitatis aut amicitiae retinendae causa solatii Regno labanti. A Marschalco itaque Regni Lubomirscio 1) stimulatus Rex Gtogoviam deserit, Scepusium pergens, plebem in montibus degentem congregari mandat atque armari contra Suecos. Post Lancutii subsistens confoederatum exercitum Polonum constantis coniunctionis iuribus ac legibus colligatum intuetur roboratumque instrumentum con- 1) Jerzy Lubomirski.

ANNALIS 1656. 331 Die 11 Ianuarii: Conventio inter Brandeburgicum et Suecum statibus Prussiae convenientibus. foederationis Tyssovecensis animadvertit praesentibus Łancutii Andrea Trzebiccio, Episcopo Praemisliensi, Regni Procancellario, Stanislao Potoccio, Palatino Kiioviensi, Stanislao Lanckoronscio, Russiae, foanne Tario, Lublinensi, Petro Potoccio, Bracłaviensi, Christophoro Tyskievicio, Czerniechoviensi Palatinis, item Stanislao Vitovio, Sendomiriensi, Ioanne Wielopolscio, Woinicensi, Alexandro Sielscio, Łencicensi, Stephano Czarnecki, Kiioviensi, Wladislao Wołowic, Smolenscensi, Alexandro Cetner, Haliciensi Castellanis, item Stanislao Domaszewski, Sebastiano Machowski, Georgio Bałaban, Constantio Korybut duce Wisniovecio, Ioanne Karski, Simone Kawecki, Daniele Sosinski, Andrea Potocki, Andrea Sokolnicki, Stephano Stępkowski, Hieronymo Margonski, legionariis, centurionibus, primipilis assistentibus et confoederationi dictae assentientibus. Quae cum essent delata Suecis ipsique regi Sueciae, statim ad subsidia provolavit in Maiore Polonia, in Prussia, in Lithuania coacervanda, universis officialibus mandans ubivis locorum conscriptionem militiae tractari, maximum autem robur ac iuvamen ponens ab electore Brandepurgico. Tetendit cum parte exereitus in Prussiam Regalem, invitato ad societatem electore tali conventione: 1. Elector regi Sueciae iuramentum fidelitatis tunc praestabit, dum rex Sueciae eligetur in regem Poloniae et coronabitur in comitiis. 2. Feudum Poloniae nempe Borussiam Ducalem Suecus a Regno non alienabit, nisi consentientibus statibus Poloniae, 3. Tempore interregni elector tribunal cum sex consiliariis instituet appellatione permissa ad electum regem. 4. Si pax fiet inter electorem et Suecum, foedus rumpendum contra Suecos et foederatos Suecorum cum Belgis. 5. Pro damno a Suecis illato, si in defensione perstiterit, habebit elector Borussiam episcopalem. Sed talis conventio displicuit Sueco, Rege Poloniae Iaroslaviae, Samboriae, ac Leopoli copias legente, etiam manus Kosaeicas ad communem hostem exturbandum adhibituro. Quare Sueciae rex cum parte exercitus Iaroslaviam occupat, sequens vestigia Regis Poloniae, at ibi, deficientibus plurimis ab obsequio Suecico, proposita sua a Leopolica expugnatione deseruit ob metum Scytharum, Regis Poloniae mandata sequentium contra Suecum. Woniłovicius Veliciae hospitatur. Palatinus Lenci- ciensis Viennae haeret. Interim Wonitovicius cum manu probatorum Valachorum Cracoviae insidias struit irrito conatu, tandem divertens Veliciam ad salis fodinas a Suecis occupatas, custodes fodinarum Suecicos aggressus eos trucidari iussit, pecunia 60 millium ex venditione salis congregata accepta pro sua consolatione. Sed praesidium Cracovicum permotum strage suorum, accurrens insequensque Wonitovicium, vanos spirabat furiarum ignes, celeri cursu Wonitovicio ad castra provolante. Iam vero Palatinus Łęczyciensis Lesczynius1) ad imperatorem pergit Viennaeque moratur in finem pacis tractandae cum Sueco, die conversionis s. Pauli ventosissima ac instabili bellum continuandum divinante. Porro praesidium Suecicum Vie- 1) Jan Leszczynski.

STANISLAI TEMBERSKI Claromontana Virgo illaesa. Vieluniae parva fortuna. luniae haerens in otio operari ac machinari voluit quidquam contra Claromontanam Virginem duce comite Rzeszovicio1); sed multis diebus fortunam tentans recessit inglorium ad angulos Vielunenses. Ast [Christophorus] Zegoccius2), Capitaneus Babimostensis, collecta manu fidorum sociorum ac vicinorum, exturbaturus erat Rzeszovicium iam libertatem petentem et salvam guardiam, nisi cunctationes de spoliis coortae impedivissent eventum, maxime adlaborante Lesczynio, Episcopo Culmense3), ut Rzeszovicius salvus evaderet. Quare Sueci ad diuturnam deliberationem illam advenerant, erantque superiores collatis armis, solo Kulesza cum militibus fidis ruinam reparante. Evasit tamen Wrzeszovicius cum praesidio, quod iam Regis Poloniae in obsequium ferebatur. Ceterum non contentus Svecus conventione Prussica aliam adstruit Regiomonti conclusam his conditionibus: Die 21 Ianuarii conventio alia Sueci cum electore Bran«leburgico. 1. In decursu anni vasallus praestabit Sueco homagium cum totali avulsione ducatus Prussiae a Regno Poloniae. 2. Teloneum maris inter utrosque coniunctos aequaliter dividetur. 3. Elector pro quolibet bello statuet mille pedites et quingentos equites, quod faciet exnunc. 4. Conscriptio libera militum in Regali Prussia pro vasallo, pro Sueco in Ducali et Varmiensi episcopatu. 5. Canon deserendum et apellatio. 6. Intra dies 12 a ratificatione deducet elector praesidium Margeburgo et, Stumo, Suecus autem die 8 Februarii ex Ducatu movebit copias, pro electore relinquens eundem. 7. Varmia electori cedat exceptis Frambergo et Bransbergo, quorum Sueci possessores sint; in recompensam horum occupabit vasallus Medirecium, Babimostum et Paradisum. Denique Suecus Episcopum Varmiensem in Prussia tolerare non cogitat, nisi curaverit se nihil facturum contra statum praesentem, ast elector ad vitae tempora moderno Episcopo favit, avulsurus post mortem Lesczynii, Episcopi protunc Varmiensis, Varmiensem episcopatum a cathedra. Gedanenses non sequuntur Sue- cum. Tali conventione facta et promulgata Dubaldius cum 8 millibus ad Suecos affectu promptissimo accessit, ante electoris partes tenens. Porro Gedanenses audita tali concordia teloneoque maris exdiviso Szotlandum4) combusserunt, defensuri suam urbem commodius, iugum Suecicum non admissuri. Ad quos Radzieiovius praemissus nihil suada sua conclusit, quod ad partes Sueciae spectaret, rege Sueciae maxime indignante, quod adeo essent inhumani, Torunenses humaniores depraedicante. Interim Palatini Łenciciensis Lesczynii bona confiscantur per Suecum, e contra per Regem Poloniae bona Opaliniorum, maxime Palatini Posnaniensis 5) aliorumque sequa- 1) Jan Weyhard Wrzeszczowicz. 2) Imię, dla którego luka zostawiona w rękopisie, wpisane wedle wskazówki Nie­sieckiego (Herbarz, X, str. 150). 3) Jan Leszczyński: było dwóch Janów L. za Jana Kazimierza (Rudawski: Hist. Pol., index). 4) AltSchottland, przedmieście Gdańska, przy trakcie tczewskim. 5) Krzysztofa z Bnina Opalińskiego.

ANNALIS 1656. 333 cium dividuntur inter fideliores, etiam monitis delatis Regiis, ne quispiam sub Radivilus nequam moritur 8 Tanuarii. poenis legum Sueco adhaerere praesumat. Radivilus 1) autem ne- quam, conturbator armorum Lithuanicorum, horrendis morbis ve- xatus, horrenda morte cessit a consortio bonorum civium, quo- rum plurimos gladio, igni exposuit proditione sua detestanda. Spectatores mortis eius Calvinistae quidem recesserunt a perversitate errorum haereticorum metu similis mortis adeundae. Mortuus et primus Sueci introductor in Poloniam Maio- Palatinus Posnaniensis moritur. rem, Lucas [sic] Opalinius, Palatinus Posnaniensis, gravi melancho- lia correptus, delirio terminans vitam suam cum validis gemitibus. Vacans palatinatus Vilnensis datus unacum clava M. D. Lithuaniae [Ioanni Paulo] Sapieha 2), Posnaniensis vero Palatino Łencicensi Lesczynio3), viro de Re- publica meritissimo. Die 26 Ianuarii. Litterae universales a Sueco per Poloniam contra clerum. Oeconomiam tractant Sueci. Ut autem severitate Suecica magis nobilitas Polona detineri queat, commissarius Suecicus per Regnum Poloniae mittit Jitteras tales: Universis et singulis harum notitiam habituris, praecipue vero Generosis, Nobilibus et Spectabilibus Dominis famatarum oeconomiarum S. R. Mtis. quam bonorum spiritualium, episcopalium, canonicalium, abbatialium, praeposituralium administratoribus, nec non arendatoriis, obligatoriis, reemptionariis et quocunque iuris titulo quaesitoriis possessoribus ac tenutariis, omnibus in universum ac singulis per speciem notum testatumque facio: Evidentissime cuilibet vestrum patere potest, quod non ullo meo privato motu neque authoritate, sed ex mandato S. R. Mtis Sueciae Dni mei Clemmi, quem pro domino suo Clemmd iam reputent et agnoscant, ex mandato Illmi et Excmi Dni Alfredi Vitemberk a Debern, S, R Mtis Sueciae senatoris campique generalis Marschalci, gubernatoris Pomeraniae etc. functionem generalis administratoris bonorum episcopalium, procurationis oeconomiarum assumere debuissem. Huic igitur imposito muneri invigilando praesentibus id vobis denuntiari per nuntium meum litteris universalibus censui, quatenus huc Cracoviam advenire, contractus et inventaria frumentorum pecudumve secum adferre, extrituratas et paratas fruges statim tempore boni itineris advehere, alias vero extriturare quantocius debuissent. Cum vero nonnulli ex vobis quamvis comparuerint, non tamen in toto satisfecerint, alii penitus non venerint, ut universalibus contravenerint, ideo hisce iteratis requisitos esse volo, ut omnibus specificatis conditionibus pareant secus non facturi et omnino comparituri sub poenis et recenti executione militari vobis irrogandis. Datum Cracoviae die 26 Ianuarii 1656. S. R. Mtis Dni Clemmi Commissarius, Lunt Anders. Perterruit plurimos tale mandatum Draconis stylo scriptum, quare et summas pecuniarias et fruges et pecora, aliave victualia inviti devehebant metu 1) Janusz RadziwiH. 2) Luka w rekopisie zapełniona wedle Wolffa: Senat. i dygnit., str. 75, 3) Janowi Leszczyńskiemu.

STANISLAI TEMBERSKl Rex Poloniae nobiles invitat ad arma, aeque plebem et rusticos. Koniecpolscius errorem suum deserit unacum Sueco. poenarum irrogandarum. Porro Rex Poloniae litteras universales mittit per totam Poloniam, ut nobilitas arma constanter arripiat, rusticis et plebeculae gratiam suam Regiam testans, si fideliter se opposuerint hostilitati Suecicae. Qua de causa Alexander Koniecpolius, Vexillifer Regni, errorem suum non mediocrem animadvertens, quod partibus Sueci adhaeserit, timens confiscationem honoris ac bonorum, defecit a Sueco, atque litteris suis ad Regem Po- niae praemissis deprecatoriis et factum deploratoriis, talem manifestationem Zembroviae cum militia sua publica fide confirmavit1). Regiomonti Vilnensis Episcopus fatis cedit die 20 Ianuarii. Zawisza nomi- natus successor eius. Moritur eo tempore calamitosissimo magnus in ecclesia antistes Georgius Tyskiewic, Episcopus Vilnensis, Vilnensis protector urbis ante Moschoviticam irruptionem singularis, qui noctes diesque insomnes egit animans nobilitatem, cives ad seriam custodiam ac defensionem totius M. D. Lithuaniae. Episcopatum vacantem a Moscho desolatum contulit Rex Poloniae [Iohanni] Zawissa2) e familia Dowgialorum, viro candido, non fastuoso et ad ecclesiarum regimen aptissimo, quem nominatum factum Rex misit ad Moschum inducendum, quatenus hostilitatis arma deponeret eaque potius in Suecum Lithuaniam ac Livoniam devastantem converteret. Cessit consiliis Zaviszae Moschus et socia arma contra Suecum unacum Lithuanis ac Tartaris movit non infelici respondente fortuna. Clerus dissolutus Cracoviae. Die 28, 29 Ianuarii. Cracoviam relinquit Vitembergius commendans eam Viercio. Porro clerus Cracoviae circa ecclesias manens, dissolutius calamitate religionis vivens, coercetur a Vitembergio, in duros carceres coniectus idque ob minas contra Suecos vane prolatas in ebrietate. Accidit id Iodkovio, vicario cathedralis ecclesiae et vicedecano s. Annae, qui Vircium nominabat »sviercium« per contemptum, blaterans talia, quae sacerdos tacere debebat. Alii vero sacerdotes, praesertim bibuli, cum Suecis fraterne procedebant, abiectis breviariis et vocatione sacerdotali, proclives plerique ad apostasiam. Ceterum ultimis diebus Ianuarii Vitembergius movit Cracovia, obarmatus equitibus duorum millium, onustus curribus ditissimis; quo in itinere dum Pilecenses campos ac valles ingressus est, nonnihil a Polonis inquietatus circumvolantibus sine ordine, sed tamen Czestochoviam visitans conatu irrito, oppidum solum invasit ibique nobiles mactari iussit plurimos, equis, armis, curribus ademptis. Quinimo praesidium Pilecense Suecicum Castel- 1) Po powyższym ustępie znajduje się w rękopisie T. przekład manifestu wojska polskiego, który wydrukowany jest w całości w Historyi Rudawskiego (str. 232 — 234) z tą samą datą, co u Temberskiego (in Zembrow die 22 Ianuarii a. 1656), podczas gdy Kochowski (Ann. Pol. Clim. II, str. 120 — 22) streszczenie swoje opatrzył datą 15 lutego. 2) Imię, na które luka zostawiona w rękopisie, wpisane za wskazówką Wolffa (Senat. i dygnit., str. 308).

ANNALIS 1656. 335 Varszycius Suecos deducit. lanus Cracoviensis Varszycius1) libere dimisit illudque deducere suis mandavit, 40 millibus florenorum Polonicalium receptis in lytri. Viercius itaque, uti novus minister artium Suecicarum, etiam hieme man- Viercius diligens admodum. davit operarios mitti ac provideri a civibus ad munitiones stru- endas, quae eo tempore parari possunt. Givibus vero imposuit con- tributionem, ut quolibet mense 12000 fiorenorum Polonicalium componant pro necessariis Suecicis. Grzybovius iLancuti suspectus et Vratisaviae Thesaurarius Regni. Pontifex providere vult Regi. Geterum cum Rex Poloniae Lancutii cum primoribus consilia secreta tractabat, Capitaneus Grudziensis Grzybovius2) sub praetextu civis boni haeserat, qui ad magnum ducem Tartarorum cum litteris et donariis Suecicis tendebat, ne coniungerentur Tartari cum Polonis. Deprehensae litterae ipseque homo nequam agnitus, ut proditor proditoris poenas subiit in palo. Thesaurarius autem Regni3) Sueci magis iacturam, quam Regis dolebat, suspectus aeque de proditione, quod scelus suum in virtutem politico colore deduxit, comparens Glogoviae coram Serma Regina, sed illum aulici servitores et dictis et scriptis in diversoriis eius proditorem nominabant. Postquam autem Romae innotuit tam brevi tempore Suecos spoliasse Regnum Poloniae, timens Summus Pontifex, ne haeresis superior sit in hostilitate contra catholicos, 40 millia aureorum numerari iussit Viennae ad manus Palatini Posnaniensis recenter creati Lesczynii, sed iile absque mandato Regio ne tangere summam praesumpsit. Haec res dum nuntiatur Regi, responsum a Rege post bella auxilio non esse opus. Vana peregrinatio Vitembergi. Recessus Gołem- biensis periculo- sus. Lublinum spoliatum iterato. Interim Vitembergius ad Sueciae regem directurus gressum Lublinum visitavit et Zamoscium tantum salutavit ob crebrum salve sibi datum globis tormentariis. Tandem Sokalium perrexit iturus Leopolim; sed vana ista peregrinatio fuit, nam Russici palatinatus, confoederati una cum Rege, parati erant et regem et generalem eius excipere, nisi recessisset tempestive. Ast Suecicus exercitus in reditu suo in campis Goiembensibus4) aptissimis ad proelia, commodite fluviorum, silvarum, pagorum invitante substiterat, verum Gzarneccius collectis cohortibus sedecem aream certamini dedit magno periculo Suecorum, ibi enim tactus lethaliter globo frater regis Sueciae, sed dispersione signorum facta ob gravem impetum Suecorum, solo tantum est potitus, in quo erant Sueci, victoria tamen inferior fuit. Quare Vitembergius Varsaviam rediit et spolia proelii Golebiensis intulit cum triumpho in Prussiam iturus iuxta regis sui mandata, nisi podagra impedivisset. Porro Duglassius ex eodem proelio in fervore Lublinum accurrit civitatemque depraedationi subiecit. Laetiora tamen 1) Stanisław Warszycki (Rudawski, str. 97). 2) Niesiecki podaje wiadomość o dwóch Grzybowskich, którzy byli starostami gro dzieckimi tj. o Samuelu Stanisławie i Teofilu (Herbarz IV, str. 316). 3) Bogusław Leszczyński. 4) Gołąb, wieś w dziś. pow. nowoaleksandryjskim, niedaleko Puław i Iwangrodu.

STANISLAI TEMBERSKI Boni nuntii Leopoli. Leopoli transacta sunt. Commissio enim cum Chmielnicio terminata est, iamque apparatum militarem suis Kosacis indixerat, nisi hiemis asperitas progressum impedivisset. Scytharum vero 40 millia Valachiam ingressa, progressura in obsequium Regi Poloniae. Iamque cum trecentis equitibus Vexillifer Regni1) veniam petiturus ad Sermum processerat, errorem suum detestans. Brandeburgicus in moerore. Moschus Livoniam pergit. Wrzesovic Tarnoviam spolians Moritur Dominicus Palatinus Cracoviensis. Encomia Dominici. Moritur Grudzi- nius, Palatinus Kalissiensis. Brandeburgicus autem elector in moerore positus erat ob consortis suae fata, tum palatii Berlinensis combustionem, ex cuius flammis vix ereptus filius eius infans. Neque sequaces electoris securitatem habere poterant ob Moschoviticam militiam, quae Dynenborgo occupato versus Rigam processit. maxime inclinato duce Moschoviae ad media pacis cum Polonis ineunda, etiam filium suum pro obside offerente Reipublicae Polonae. Comes porro zuparum salis Rzeszovicius2) venerat Gracoviam primis diebus Februarii cum aliquot centenis militum, sed cum a Viercio non esset admissus in urbem, adiunctis viribus Lutheranorum, Calvinorum, Arianorum et aliorum haereticorum perrexit Tarnoviam, quam spoliavit omnibus bonis tam nobilium quam civium, soli ecclesiae parcens. Quia vero ducis Zasłaviae et Zamoscii iurium erat ista civitas, acceleravit ea depraedatio mortem Dominico duci in Zastaw, Palatino Cracoviensi, Rege tribuente palatinatum Cracoviensem Myszkovio marchioni 3), Sendomiriensem vero Regni Vexillifero 1). Inter cetera elogia Dominicus dux in Ostrog et Zasław promeruit alia, quod autor extitit Pilavecensis fugae, quod Orszetium mercatorem celebrem detinuerit in carcere, ut sibi pecuniam daret, quod Radzieiovianarum simulque Suecicarum partium fuerit, denique, quod medicum suum Ioannem Rezner, virum de medicina ac omni litteratura meritissimum, ad instantiam uxoris primi matrimonii ex familia Ligezarum spoliaverit submissis equitibus hominemque mactari iusserit, nisi Deus ipse praeservavisset virum a morte plurimis cicatricibus impressis, singulariter autem vultu in formam crucis vulnerato; quanquam istud scelus pecuniaria poena redemit, privatione honoris a Vladislao Rege iam iam fulminatus, nisi parti laesae satisfaceret. Obiit et diem suam ultimam Grudzinius, Palatinus Kalisiensis 4), clarus de meritis suis, tum quod proditor Reipublicae Polonae, Regis, religionis adhaerescens Sueco fuerit, tum quod nobilem Kucharscium mactans cum uxore eius manserit citra iura honestatis. Qualis erat pater, talis filius. Nam Nicolaus Palatinus Kalissiensis, suus pater, novus erat haereticus nulli haeresi adhaerens, solummodo Iudaicos ritus laudans, attamen ille homicida ac proditor aut adulter nunquam fuit. Una eademque meta expectat alios pro- 1) Aleksander Koniecpolski. 2) Jan Weyhard Wrzeszczowicz. 3) Władysławowi Myszkowskiemu. 4) Zygmunt Grudziński.

ANNALIS 1656 337 Sequaces Sueci Koryccii suasu ditores, qui adhaeserunt Sueco, Demetrium Ducem Wisniovecium, Ioannem Sobiescium, Capitaneum Ianovensem, et Sapieham, No- tarium castrensem1), qui derelicta religione, patria, Rege, adhaeserunt hosti contra fas omneque ius nobilium. Postquam autem Rex Poloniae bene anima- tus confoederationibus palatinatuum ac exercituum fuit de constantia nobilitatis Die 4 Februarii, Libussiae, Beciae, Krosnae, Lancutii, Praemisliae Samboriaeque per intervalla subsistens, ad Archiepiscopum Gnesnensem Lesczynium litteras Samboria tali contextu mittit: Rev de in Christo Pater, sincere nobis dilecte. Rex Poloniae Archiepiscopum Gnesnensem htteris interpellat. Potoccio et Czarneccio. Lanckoronio 2) Tyskievicium. Omnes propensiones Revtiae Vrae dissitae a nobis magni habuimus et consilia prudentissima testificantia amorem erga patriam non parvi aestimavimus, dum candore suo Revtia Vra obligavit nos, ut sive dolores sive gaudia Revtiae Vrae exprimeremus luculenter. Iam Lancutii haerentes dissitos animos nostrorum nobilium ac militum composuimus, maxime quod attinet nostram offensam, eam libenter condonavimus omnibus in suis locis et dignitatibus conservatis. Quia vero tempus favit nobis ob hostem in Prussia commorantem cum magno quanquam nostro damno, iuxta sensa senatorum commisimus Palatino Kiioviae, ut versus Sendomiriam exercitum congreget, cum eo autem Kiioviae Castellanum contra hostem mittat. Displicet ista alea pugnandi ducibus hieme, edoctis superioribus exemplis inauspicatis; at videntes hostem vagari incaute per regiones nostras, aes et militiam congerentem atque victualia congregantem, neque ver aspectans Prussiam depopulatur, operae pretium duximus, ne tempus terentes aut nobilitatem in desperato casu relinquentes aliquid boni praestemus, ut isti proventus ac commeatus nostris satius cedant. Post Palatino Russiae2) commendavimus, ut commissarium agat ad Chmielnicium, cui addidimus Palatinum Czerniechoviae3) et misimus Franciscum Łubovicium, Dapiferum Giechanoviensem, sperantes illum parietem nobis affuturum, quum sciamus sub Szarogrodo 20 millia Cosacorum haesisse, qui Ordam expectant neminemque sine litteris nostris in illas partes mittunt. Ad Portam et bassam Silistriae misimus antiquum Romaskevicium, gnarum itineris, Szumovii reditum praestolari. Ulterior progressus militiae nostrae in manibus Domini. Laborem, quem insumpsit Revtia Vra ad Transylvaniae Principem, grati sumus. tmperatoris ob religionem quaerebamus auxilium vanis nostris precibus per Palatinum Lęcicensem. Sed bellum istud in imperium transibit. Brandenburgicus porro ob consanguinitatem genti Polonae magis favere debebat poteratque filium suum dare in adoptionem Regni spe etiam ad fidem nostram inclinatum, nisi ille magis hostem, quam amicitiam nostram aestimaret. Rakocius autem requirendus erat non eo fine, ut filius eius aut pater ipse suc- 1) Jan Sapieha. 2) Stanisiawowi Lanckoronskiemu. 3) Krzysztofa Tyszkiewicza (Rudawski, str. 223). Tcmberski Annalea.

STANlSLAI TEMBERSKI Lesczynio et Krasinio. cedat in Regnum, sed ut provinciam aliquam teneat in recompensam collega futurus dominii nostri. Senex enim difficile mutabit religionern. Quis sponsor gente duos monarchas habente aut imperio duos Reges tolerante. Parati sumus in hoc aperto periculo salvare patriam, sed debitis modis, ante omnia religionem conservaturi. Ad successionem in regnum post fata nostra consentientibus Ordinibus in quemlibet consentiemus, sed non ad actum et societatem regnandi. Tertius itaque querendus alius cum corona propter auxilia patriae. Rakocium, si nummosus est, si exercitum habet, competentem ad talem flammam coercendam non divinamus. Pedites Ungarici et equites ignari moderni ignis bellici minus apti, uti exempla docuerunt. Si nostri aut Scythae timent boatum tormentorum, sclopetorum, is timor occupabit facile Ungaros. Quanquam nos fata acerba trahant ad talia consilia, tamen non praecipitanter agendum; quis scit, an Kosaci et Scythae non erunt propensiores ad hostem istum eiiciendum, qui cum Polonis coniuncti antiquam gloriam Polonorum resuscitabunt. Gonstantes sunt Scythae ad obsequium, nisi obsit istud, quod diu manere non valeant in castris. Kosaci a Moscho relegati obsequium ferent cum ipsis Tartaris non contemnendum. Impensas aut stipendia illorum convertemus in praedas alienarum regionum. De his tamen nondum certificati tractandum sentimus cum Electore, cum Rakocio, Podlodovio, Capitaneo Radomense in Prussiam directo, adiectis commissariis Revdo Episcopo Varmiense1) et Palatino Plocense2). In summa convocatio celebranda, ad quam Revtia Vra invitatur, de modo rerum tractandarum bellique prosecutione. Velit Revtia Vra liberaliter nobiscum colloqui, ut gloria Divina et integritas Regni vindicari possit. Datum Samboriae die 4 Februarii A. D. 1656 3). Die 19 Februarii. Respondet Eegi Archiepiscopus Gnesnensis. Respondet Archiepiscopus Gnesnensis 4) Regi iam Leopoli residenti: Serme ac Potentme etc. etc. Quod propensa mea consilia et oculis et manibus benignis Mtas Vra accipiat, magnas refero gratias, promittens constanter operas meas ad vitae meae tempora. Gompositos animos militum gratulor; Deus efficiat gratam totam militiam istius benevolentiae ac clementiae Regiae. Optimum consilium, quod versus Sendomiriam miiitia congregetur processura contra hostem inclementi coelo non cessura. Sed sera congregatio, nam Duklasius fortificatus est, Vitembergius Cracovia cessit cum thesauris securo tractu, mille quingentos tantum habens milites. Ad sedem Regni, Craeoviam, tempus acceptabile scilicet cum praesidium diminutum, civesque offerant suam operam in tollendum hostem internum, et si Wonitovicius non ipsos vexasset, profecto iili non ita se armassent. Ad Chmielnicium commissarii pla- 1) Wacław Leszczyński (Rudawski: Hist. Pol. index). 2) Jan Kazimierz Krasiński (Rudawski, index). 3) Poniżej znajduje się w rękopisie T. odpis listu Cromwella do Karola Gustawa, króla szwedzkiego, który pomijamy jako wydrukowany w Historyi Rudawskiego (str. 236—7). 4) Jędrzej Leszczyński.

ANNALIS 1656. 339 cent, ncque circa titulum erat disceptandum; cum ipsi datur palatinatus Zaporovensis, titulus et locus erat illi concedendus in senatu. Quod attinet tractationem cum Rakocio, tota erat circa adoptionem filii; ipse Rakocius nihil de se contulerat. Omnia erant a me relata ad filium, non ad patrem, idque ne fiat cum periculo aut ruina religionis Reipublicae et Mtis Vrae. Ideo quaerimus externa subsidia, ut sopiamus externa bella, alias daretur occasio internis dissidiis, quae Rempublicam tollerent. Modus pecuniae habendae a Rakocio placet bonis Reipublicae obligatis, non regnum, non coronam in pretium missuri. Gum Imperatore agere iam serum, licet suspensi sint tractatus, sed seram poenitentiam audiemus brevi. Cum Brandeburgo vix possibilis societas, quia cum Sueco transegit. Berdsteinae enim secretis usi sunt alloquiis ab utrinque. Movet me ignavia ipsius ad litteras Mtis Vrae respondendi atque recessus a statibus Prussiae. Deus in poenam permisit ignes, quibus Berlini pretiosa eius suppellex cum fumo abiit, permisit et fata consortis eius et quidem eo tempore, cum conventionem faciebat cum Sueco. Quare subsidia ista incerta, alia essent quaerenda certiora, si nervus belli adesset. Gonfoederatio in praesentia Mtis Vrae facta momentum maximum agendis rebus addidit; rigore eius plurima effici possunt sine omni scrupulo, quod contra statum. Multum interest, quod miles stipendia non requiret nisi pacificata patria. Gonsultum foret de pecunia agere, atque ad Summum Pontificem aliquis dirigendus esset non magni nominis; subscribet facile Sanctissimus, audiverit de reditu Mtis Vrae in Poloniam. Gonvocationis non est necessitas celebrandae; stante confoederatione Ordinum omnia possunt fieri, quae expediunt Reipublicae. Nunc exosculor dexteram Mtis Vrae. Archiepiscopus Gnesnensis. Die 20 Februarii litterae a chano Tartarorum. Oie 23 Februarii porrectum ad Ordines scriptum tale pro informatione. Allatae etiam litterae a chano Krymensi ad Sermum talia continentes: Missus ad nos Szumovius omnia retulit, fraternam amicitiam declarans. Curamus statuere aliquid boni cum Kosacis, qua in re missus a nobis Aga ad colloquium eorum. Gontendemus, ut Chmielnicius paribus armis nobiscum coniunctus pro 15 Martii se sistat, partem exercitus nostri mittemus, modo id a vobis sit gratitudine compensatum. Datum in Bachszaraiu die 20 Februarii anno Machometi 1066. Prodiit interea informatio a quodam Polono de progressibus Suecicis cum Rege et Regno Poloniae, cuius autor Instigator Regni Zytkievicius1) circumlatus, qui etiam ad Suecicam fortunam transierat: Statutum apud Suecos non regnum Poloniae possidere in suo esse, sed depauperare per irruptionem et depraedationem, cuius causa nemo sceleratus ex ipsis punitus, atque exarmare omnes status, personis dignis ad carceres Sueeicos deductis, hinc exactiones tales adhibentur, ut depauperata nobilitas officialibus suis ditatis subiiciatur gubernatoribus Suecicis ac ducibus, quos habent non paucos. Venit recens Volmarus cum 900 equitibus, filius Regis Daniae naturalis, 1) Daniel Zytkiewicz (Niesiecki: Herbarz, X, str. 201).

STANISLAI TEMBERSKI Volmarus socius Suecicae militiae et dux Diero. Intentio perversa. Mare Balthicum sapit Sueco. quem ex carceribus Moschorum eliberaverat Vladislaus IV. Venit et dux Diero, qui apud Rempublicam debitum olim praetendebat. Statutum ad bellum sine discrimine cleri ac saeeularium omnes trahere militiamque iurare alimoniam tenuem ipsis provisuri, medium pondo panis pro die tota daturi singulis, labore intolerabili fatigatis die ac nocte. Coacta multitudine hominum imperium Evangelicum erecturi sunt, scilicet Lutheranum, non moturi contra paganos, sed contra domum Austriacam aliosve catholicos reges. Eius belli in terra dux Suecus futurus, in mari autem Cromvelus invasor Angliae. Refiectantur animi, quod nihil sit futurum integrum, nihil tutum, nihil proprium, nihil inviolatum, nihil stabile, uti Maiores Poloni iam sentiunt, diplomatibus Regis ad speciem datis, cum et fidem et pacta et scripta frangere gloriosum illis, modo usui suo serviant omnia. Pater defunctus cancellarii Suecici moderni tale elogium sortitus in Epitaphio: Consilio illius septentrio calet, Suecia spirat. Regem Daniae sub induoiis et pace ruinarunt, dum bellarunt in imperio, Poloniam sub induciis invaserunt. Promissa urbibus, civitatibus, regionibus violant; si quis allegat fidem ipsorum, respondent rationem status id exigere, revolutiones urgere, belli incommoda imperare non alia. Tales progressus sunt generales. Speciales vero: Suecus assecutionem in Regno Suecico firmare voluit recessu Regis Poloniae a haereditario iure, quod cum grave videretur, iustam causam belli asseruerunt, ut acquirant dominium in mari Ralthico per occupationem ante Livoniae, nunc Prussiae, neque est Radzieiovii novum consilium, sed antiquum Caroli, qui Sigismundum exuerat regno, dudum tractantis, Gustavi practicantis. Licet Prussia invito Gustavo recuperata a Polonis, ad eam gustum non amiserant, semper aspirantes ad possessionem Balthici, quo possesso imperium Lutheranum firmabunt. Radzieiovio adscribitur, quod ingenium Suecicum versaverit, ut prius possideatur Polonia, qua possessa inviti Poloni cedent Prussia, quae civitatibus fortificatis constans, non est assequibilis ita, ut Polonia Maior. Conventiones nullas cum Rege aut Republica facturi, nisi adacti casibus extremis fuerint. Asserunt iam tenere se totam Poloniam, quae alias pepererat provincias, in quem eventum litteras falsas monstrant et veras eorum, qui protectionem Suecicam susceperunt, etiam typo omnia impressuri. Legatum Imperatoris detinent, eo quod de tractatibus nihil sit apud ipsos sinceri, quem Toruni, Elbingae moras trahere consultissime iubent. Quare Imperatorem arma sumpturum dicunt suasu Pontificis, Iesuitarum; iamque causam belli proclamant, qua Imperator militem habet, conscribit; nomineque imperialem vocant, re autem papalem, quem detenturi promittunt vota trium electorum pro filio eius ad regnum Bohemiae. Suecus societatem arripit cum Brandeburgico ad communionem portuum et permutationem Prussiae cum Polonia Maiore in personam Brandeburgici; eo fine tradidit Suecis omnes tractatus Regis Poloniae et diploma missum recenter. Hollandi, si vellent Suecum aggredi cum potentia maritima sua, prosternerent eum, nisi ille mulceret ipsos sermonibus, alias in eos Cromuelium et Anglos directuri Sueci, quia reginam Christinam catholicam intuentur

ANNALIS 1656. m Scriptoris expurgatio. bono aspectu. Anglicus legatus expeditus, qui erat impediturus matrimonium fratris regis Sueciae cum Falsgrafia filia Frederici, quam genuit Anglica regina ex familia Stuart; quod timuit Gromuelius, ne ista coniunctio cum Suecis aliquid mali adferret circa regnum adeundum, quia non libenter videat crescentem potentiam Suecorum. Residens Gallicus incrementa Suecica praedicat, laudat, non quod Poloni subacti, sed quod transferri possit bellum in imperium. Moschos suspectos habent Sueci, quare legatum Graff Magnum della Guarde miserunt cum exercitu suo, qui ingressus erat Prussiam Ducalem, Livoniam, Samogitiam, Curlandiam aliqua arte occupaturi, idque propter vicinitatem maris Balthici; iamque cancellarius Suecicus gloriatur, quod transire possint Sueci, quamvis longo circuitu terrae, per Ducalem Prussiam in Sueciam. Scythas execrantur cum modo bellandi, eos muneribus placandos censent per suos legatos. Kosacos ad societatem trahunt, Radzieiovio insinuante, quod sibi multum faveant, non tamen appetunt Russiam ob vastitatem eius, carentes hominibus ad fundandas colonias. Rakocium dicunt socium suum futurum ob spem regni Hunganae possidendi, ad quod Suecus invitat ipsum. Suecici equites boni, pedites enim sublati bellis ac proeliis, sed oboedentia Suecos facit bonos, Polonos inoboedientia imbelles, quare sine tormentis ruunt in hostem. Hinc bataliam suam insuperabilem dicunt, si equites, pedites, armata sint congregata, Goncludi possent a Polonis equitibus numerosis, uti concludebantur a Walenstenio absque armata ac tormentis Hastatos timent Sueci et pharetratos; Gustavus enim desiderabat tale genus militiae ad subiugandum orbem, quod et modernus Carolus habet in votis Vituperant Polonos, quod cum aliquod vexillis erumpant in corpus hostile. Regem depraedicant suum, quia ardua negotia ipse facit, leviora aliis committit, celeritate praeveniente adversos conatus. Vituperant Polonos, quod secreti non sint tenaces, nullam adversariorum facientes explorationem; hinc melius sciebant Sueci de Polonorum itu, gressu, de suo minime. Consiliarii regis sui vehementem animum, impetus celeritatem approbant, sed verentur, ne temerarie obiectus casui ruat prout Gustavus. Kinixmarchius a rege disgustatus ob filium sub praetextu militaris disciplinae, quae in primo ingressu regis videbatur vigere. male habitum. Is enim, cum Teczynium certis conditionibus interceptum ultra fidem datam excidisset, militari iudicio subiectus fuit, sed ferox iuvenis nec iudicium nec iudicem pati voluit, quem in camerae regiae limine pugno percussit. Exhorruit ad tantum facinus iudieium solutamque disciplinam vel suo malo agnovit, iuvenem carceri inclusit, ubi detentus fuerat usque ad notitiam nati Sueciae principis, in cuius gratiam liber dimissus vita donatus. Remansit tamen in filii et parentis corde gravis laesura; filius enim mores et vestes nativas exuit Polonicumque habitum assumpsit, parens, qui ferme unum millionem regi pro belli necessitatibus subministravit, graviora meditatur. De caetero rem scribo non fuco vel penicillo adumbratam, sed sensibus et oculo inter strepitus Suecicorum armorum investigatam. Luscum me forte quispiam crediderit; sed luscus esse non potest, qui abdita regnorum totiusque septentrionis vel potius Europae in ictu unius oculi

S42 STANISLAI TEMBERSKI penetravit. Monoculum quis dicet, qui Argum superavit? Rebellem et periurum me si quis dixerit: non novit hominem in Academia Suecica iuris candidatum, ubi allegantur iura periura; proinde non implicat ibi iuristam esse periurum nec instigatorem, ut iura volunt septentrionis investigatorem. Transire ad castra aliena tanquam perduellem si quis existimaverit, fallitur: transivi tanquam investigator, non instigator. Proinde ex natura et ingenio meo quidquid palpavi, quidquid per tubum opticum lumine rationis vidi, toti Christianitati et Europae scribo. Gredat, qui vult, sed credere non potest, nisi haec experiatur, quae scribit expertus. In Martio litterae ad Regem a Chmielnicio. Deferuntur itaque litterae a Ghmielnicio primis diebus Martii scriptae, non Martiam societatem spirantes, sed solum sperare trahentes officiose tales: Serme ae Potentme Rex etc. Litterae Mtis Vrae, requirentes aliquot millia hominum, non moram habuerunt, nisi obstitisset et verna constitutio ad transeundum incommoda et mos consilii castrensis. Insinuavi proximis legionariis, ut sensa sua dent. Eo ipso hostis culpandus est, quia ferro suo non erat evagaturus iuxta promissa nisi ad Istulam, sed quia transgressus limites, omnino debet retrahere pedem satisfacturus suae conventioni. Tantisper patientia habenda, donec legionarii mei universalibus avisentur capiendi consilii causa. Erumpet tandem in alta sita profunditate bellicorum motuum fidelitas et obsequium nostrum, modo superis parva mora committatur, quibus nos patriam labentem et sanitatem Mtis Vrae commendamus. Datum Ceherinii die 7 Martii A. D. 1656 st. vet. Mtis Vrae Dni mei Clemmi humillimus servus Th. Ch. Conformes litte- rae a Wychovio ad Regem. Adiunxit litteras suas Wychovius 1), totumfac Chmielnicii, tales ad Sermum: Serme ac Potentme etc. Dne Clemme. Nunquam defuit circa litteras Mtis Vrae mea observantia, nam eas enucleavi duci exercitus Zaporoviani et exhibitori praesentium copiam accessus monstravi cum expeditione celerrima, non aliter mandata Mtis Vrae veneratus, ac si voluntas aliqua coelitus intonaret. Sed prompto ad serviendum non acuta addenda calcaria Nam dux intellecto beneplacito Mtis Vrae statim universalibus proximos legionarios visitavit, ne causam movendi tumultus subministraret. Non imputabit Mtas Vra istam exiguam protractionem alicui ducis segnitati, siquidem is mos inolevit antiquus in nostris castris, ne senior sine plebis assensu aliquid faciat. Non quietem oculis meis ego dabo, donec terminetur voluntas Mtis V -rae desiderato eventu. Et hostis non sine poena erit, si a contumaci non desistet proposito, ultra Istulam progrediens cum signis. Et nunc expeditio felix fieret, nisi verna resolutio et seniorum absentia impediret. De reliquis quidquid concredidit Mtas Vra commissariis agere coram, optatis terminis finientur. Deum interea uti indubitatum omnis boni authorem de incolumitate Mtis Vrae 1) Jan Wyhowski.

ANNALIS 1656. 343 precans maneo humillimus subditus Mtis Vrae Dni mei Clemmi Ioannes Wychowski. Votum solenne instituit Rex Po- loniae Leopoli die 1 Aprilis. Talibus Rex Poloniae officiosis responsis non admodum fidens, a Deo Praepotenti auxilium petit, in templo cathedrali archiepiscopatus Leopoliensis ad maius altare coram imagine Beatissimae Mariae Virginis intra missae sacrificium votum solenne a Illmo et Revmo Petro Vidono, nuntio Apostolico, celebratum immediate ante elevationem Venerabiiis Hostiae publice praestitit, universo clero et populo audiente senatuque ac tota aula verba Regia excipiente. quo se Sermus Rex Poloniae Gasimirus obligavit taliter1). Die 8 Aprilis pa- latinatus confoe- derantur. Par ac simile votum exhibitum est in eadem ecclesia cathedrali Leopoliensi a senatoribus Regni ad latus Regium residentibus. Cuius voti Regii ergo dum fama publica detulit talia fieri per Regem, illico nuntio accepto palatinatus Cracoviensis confoederatus cum suis terris, Stanislao Warszyccio, Castellano Cracoviensi, directio exercitus data, in absentia eius Alexandro Płaza, Procuratori Magno arcis Cracoviensis, adiecti primipili ex districtu Prossoviensi idem Płaza, ex Xiąznensi Michael Oraczowski, ex Leloviensi Ioannes Tomicki. Confoederatus item palatinatus Siradiensis directione eius tradita Ioanni Koniecpolski, Palatino Siradiensi, adiectis ex districtu Siradiensi Stanislao Koniecpolski, Palatinida, Hieronimo Grabinski, Martino Mączynski; ex districtu Sadkoviensi Vladislao et Casimiro Zapolsciis, Alexandro Skrzynski; ex Petricoviensi Ioanne Przerebski, Alexandro Radoszowski; ex Radomscensi Hieronimo Olszewski, Ioanne Meczynski, Sebastiano Bogdanski; ex districtibus terrae Vielunensis Andrea Radoszowski, Alberto Meczynski, Stephano Valewski, Andrea Grodzicki et Stephano Sarnowski2). Die 19 Aprilis Nyssae clerus de stipendiis mi- litum deliberat. Dum ita saecularis Ordo foedus publicat ad arma contra Suecum sumenda sub poenis severis in contradicentes aut castra relinquentes, clerus itidem convocatus Nyssae3) ab Archiepiscopo Gnesnensi deliberat effective, atque invocatione Spiritus Sancti facta in ecclesia collegiata Nyssensi argentum ecclesiasticum, cuius non est usus perpetuus, congregari mandat ab omnibus praelatis, parochis, prioribus, guardianis aliisque tam in Regno quam extra Regnum degentibus, omnino sub poena excommunicatio- 1) Poniżej znajduje sie w rękopisie T. tekst „Votum" króla Jana Kazimierza, który pomijamy jako zgodny z wydrukowanym w Historyi Rudawskiego (Hist. Pol., str. 241 — 242). 2) W rękopisie, u dolu stronnicy 456 znajduje sie nast§pujaca luźna notatka: Eadem die 1 Aprilis Sandomiria per Polonos ob Suecos renitentes eidem flammis exusta, Sueci autem arci inclusi cuniculis pyricis apparatis pulvere nitrato arcem dissolverunt in favillam horrendam, multis hominibus obiectis, magno cum damno ecclesiae collegiatae Sendomiriensis, quae vicinitate arcis totam flammam excepit fabricamque ducum olim Russiae devastavit notabiliter. Lapideae et aedes incineratae milite Polono ignem admovente, qui Lithuanico adiunctus arma tantum oEtendebat, Suecicas vires relinquens integras. 3) Nissa, miasto na Górnym Szląsku, podówczas własność i rezydencya biskupów wrocławskich.

344 STANISLAI TEMBERSKI nis latae sententiae deferendum. Paruerunt nonnulli, qui in oculis hominum deposita sua habebant; alii non item, licet etiam a Sede Apostolica mandatum eo fine obtentum fuerit. Sueci rabiem declarant ubique. Opinio vana. Rex Sveciae iu periculo. Plebs montana Suecos persequi- tur. Sueci interea de talibus votis ac confoederationibus certificati Petricoviam, Boleslaviam1), Vielunium iterato depopulantur inibique claustra monialium funditus evertentes, etiam virginibus Deo dicatis non parcitum. Cracoviae vero Wiercius curiam Teczyniorum destrui atque locum illum fortificari iussit, omnem diligentiam munitionibus adhibens. Interea Suecicus miles maesta assumit indumenta ob mortem fratris regis Sueciae, qui Varsaviam cum vulneribus in proelio Golobiensi acceptis devectus, inibi vitam suam finivit. Quare opinio erat apud omnes ob vestitum plerumque nigrum a Suecis deportatum, quod ipse rex Sueciae obierit; sed ille non diu moratus Iaroslaviae, iustitia facta ex Valachis, quorum signa sex aufugerant, 24 captos in foro Iaroslaviensi globis traiici mandavit; — post Praemisliam tentans, Łancutiam venit, sed munitionem videns fortem, recessit ignominiose Zamoscio insidias structurus. At dum ad campos Sendomirienses secesserat, vix non captus est a Polonis, tranatione fluviorum salvans se ipsum ac suos, nempe Istulae et Sani et Wisłocae. Eapropter Duclassius, tergum regis tenens, Sendomiriam combussit, vindicans periculum regis; sed tamen armatam perdidit propter Polonorum celerem insecutionem atque fluviorum dictorum promptam tranationem. Interea plebs montana Suecis divagantibus infestissima, quae etiam Polonos persecuta ob vestitum Germanicum, maxime Italos aliosque mercatores in Polonia olim manentes. Varcenses sil- vae invisae Sue- cis. Vindicant praesidiarii Sueci ineritum suorum. Diro exemplo Po- snanienses cano- nicos mactant. Recedente itaque Sueco ad Maiorem Poloniam ad recessus Torunenses firmandos, gratia quorum Radzieiovium et Korycium praemiserat, militiae eius tardius currenti silvae Varcenses admodum inimicae fuere. Nam palatinatus Sendomiriensis cum Regni Marsalco atque Czarneccio in tales angustias redegerat ipsos, ut dissipati per silvas in abditis locis salutem quaerere cogerentur. Capti primores ipsorum 46, vexilla multa et arma adempta, strages in personis facta horrenda. Tali Suecorum per Polonos irritatione facta, mandatur a Sveciae rege, ut ex praesidiis currant celeriter in Maiorem Poloniam, post in Prussiam ; qui arces et fortalitia circa reditum suum flammis adactis ruinarunt versus Varsaviam, Lublinum, versus Sendomiriam, versus Opatoviam aliaque notabilia loca, ubi nobilitas curias suas, palatiola et arces habuerat. Cum vero et in Polonia Maiore Lesznam gladio et igne a Grudzynio sublatam inaudiverunt Posnanienses praesidiarii, saevire coeperunt in cives ac nobilitatem vicinam et praecipue in Georgium Gowarzewski, praepositum et officialem Posnaniensem, atque 1) Niezawodnie raowa tu nie o Bolesławie, lecz o Bolesławcu, miasteczku, położ. nad rz. Prosną. w dzis. pow. wieluńskim.

ANNALIS 1656. 345 Diebus primis Maii. Uxor Duklassii mactat puerum divinationis ergo Viercius cautus. Sobynscium, canoniuum et concionatorem cathedralem, quos tyrannice interfecerunt atque in fluvium Vartam alluentem urbem proiecerunt, qui cum superna. tarent in fluvio vitae adeundae spe, hostilibus succinis (id est: spisami) confodiebantur et ad fundum fluvii tenebantur, ut suffoearentur celerius ab aquis. Sub id tempus cum Lithuanico exercitu ad suburbia Warsavensia accurrerat Sapieha, Vitembergio in urbe respirante sine metu; fiebant excursiones ab utrinque, sed tamen Poloni superiores erant. Quare versus Lovicium Oxensternius et Duglasius moram trahentes a Polonis Maioribus dispersi sunt, fuga sibi consulentibus Suecis. Quamobrem uxor Duklasii, Sendomiriae relicta, pro eontributione irremissibiliter solvenda millia quinque civibus Sendomiriensibus remiserat eo pacto, ut puerulum masculum sibi traderent ad sales et recreationem. Illi pacto subscripserunt, ast illa puerulo accepto praecidit post aliquos dies guttur atque cor extractum in continenti ad divinationem suam adhibuit, utrum bene succedat fortuna Suecis in proeliis diversis. Res et scelus dein compertum requisito puerulo. Sed praesidiarii Sueci foeminam scelestam Varsaviam reduxerunt absque poena tyrannidis. Tamen nobilitas audito scelere Suecos vagantes et in oppidis morantes eiiciebat armis constantibus et in variis locis mactabat. Porro in palatinatu Cracoviensi praesidiaros in Bobrek et Lanckorona Suecos impetu expugnationis capiunt atque servitium Regis Poloniae subeuntes vita donant nullo merito, Viercio protunc Gracoviam muniente atque minuente cives, metuendo, ne superiores numero cives cum famulis hostilitatem occulte intentarent sibi. Quare ad custodiam moeniorum urbis obtulerunt se Iudaei, qui et cum Suecis eruptiones faciunt, permixtis haereticis amorem fraternum contestan- tes in utraque fortuna. Quia vero quidam civis, olim Academiae professor 1) lanikowski, philosophiae et medicinae doctor, qui nuper cum Brychnerowa ve- tula matrimonium sumpserat, quaedam contra Viercium ambitiosius (ut hominis Caute loquendum inter arma. est fertque natura) loqueretur, delatus miser ad poenam capitis tractus, qui redempto capite magna pecunia eiectus est ex civi- tate unacum uxore, tota suppellectili Suecis cedente cum dominio lapideae. Die 8 Maii. Smoszevius strenuus moritur. Tuczynius impavidus haeret. Iam vero converso furore Duklassius in civitatem Koscianensem 2), quam natura loci ob paludes muniverat, quod Gapitaneus Babimostensis 3) Suecos inibi oppresserat, acre proelium commisit cum Polonis Maioribus, nihil ad Suecos victoria inclinante. In quo proelio ter prosiliit in hostem Stanislaus Smoszevius et acceptis ultra 70 cicatncibus equi generosi ferocitate hostem prosternebat, donec mortis vinculum manus strenui militis colligaret. Nec segnem operam testatus est quanquam non maturae aestais virAndreas Tuczynski, qui Suecorum et haereticorum nidum civitatem Lesznam animose satis cum suis commilitionibus aggressus est, degu- 1) Luka w Rp. na imię zostawiona. 2) Kościana, miasto powiat. w Ks. Poznańskiem, nad Obrą. 3) Krzysztof Żegocki (Niesiecki: Herbarz, X, str. 150). Temberski, Annales.

STANlSLAI TEMBERSKl stans cruenta Martis studia post intricata Palladis dogmata, quae illi Mars do- mesticus furens abruperat in oris externis. Rex Sueciae me- lancholia torque- tur. Tot cladibus itaque vexatus et exturbatus exercitus Suecicus regi Sueciae adtulerat non postremam melancholiam, qui si oculos et aures convertisset in illum instructorem suum, qui ipsum in- struebat panegyrico suo, qualiter cum Polonis esset procedendum, dubio procul ad tales clades non pervenisset exercitus eius, variis in locis fusus, caesus, captus 1). Tam sapida officia lemuribus infernalibus propinata, illatas honori divino suisque sacris aedificiis ac possessionibus iniurias, probra ac contumelia Suecici milites aequaliter eluunt, dum nobilium plerique officiosi ac zelosi coactis ad castra diversa rusticis coarctant Vitembergium Cracovia exeuntem atque Varsaviam usque progredientem variis artibus ac dolis eludunt, nisi regius adventus moderate fortunam venerandam suasisset. In spem tamen victoriae accelerandae hostisque exturbandi finem visum erat cleri primoribus, Nissae eo nomine congregatis, ut ad stipendia militibus exsolvenda ecclesiae nuper profanatae ac spoliatae aliquid contribuerent per modum charitativi subsidii. Ad cuius eventum feliciorem Archiepiscopus Gnesnensis litteras publicas in diversis regionibus exilium tolerantibus sacerdotibus mittit eiusmodi. Olim Lesczynski. Andreas comes de Leszno Dei et Sacrae Sedis Apostolicae gratia Archiepiscopus Gnesnensis, legatus natus Regni Poloniae, Primas primusque Princeps; Ioannes Tarnowski, Archiepiscopus Leopoliensis, abbatiae Clarae Tumbae perpetuus administrator, eiusdem Sacrae Sedis ad infrascripta commissarii: Venerabilibus ac honorandis viris parochis, commendariis, vicariis, altaristis, psalteristis ceterisque presbyteris, quibusvis clericis, notariis, publicis et tabellionibus tenore praesentium requirentes salutem et nostris imo verius Apostolicis firmiter obedire mandatis. Noveritis fuisse ad nos directas litteras commissionis Illmi et Revmi Dni (Alexandri Divina providentia Papae VII) praelati domestici et assistentis, ad Sermum Ioannem Casimirum, Poloniae et Sueciae Regem potentissimum, necnon Poloniae Regnum et M. D. Lithuaniae cum facultatibus legati de latere nuntii apostolici vigore litterarum brevis eiusdum Sanctmi Dni nostri ad infrascripta iudicis delegati de data Leopoli in conventu Fratrum Dominicanorum die Lunae 14 Februarii anno currenti tenoris, prout in ipsis continetur, de quo plenam notitiam cuique interesse habenti in termino faciemus idque ad effectum dicti brevis Apostolici iisdemque litteris inserti, ratione comportandi et consignandi, quaecunque et qualiacunque aurea et argen- 1) Poniżej powyższego ustępu, dziewięć blisko stronnic rękopisu zapełnia rozwlekły pa­negiryk na cześć króla, podsuwający mu zarazem rady, jak ma postępować z Polakami, czę­ścią wierszem, przeważnie prozą pisany — pełen pustych frazesów, bez znaczenia i wartości dla historyka, który też pomijamy, podobnie jak parę epitafiów ironicznych, poświęconych Januszowi Radziwiłłowi hetmanowi W. litew.

ANNALIS 1656. 347 tea ecclesiarum et locorum piorum Regni Poloniae et M. D. Lithuaniae vasa, ad succurrendum praesenti eiusdem Regni Poloniae cum aliis quibusvis aureis et argenteis ecclesiarum utensilibus necessitati convertenda per nos in executione deducendi. Quibus quidem litteris ea, qua decuit, reverentia receptis, visis et lectis, ad executionem ipsarum descendere volentes, vobis supranominatis executoribus in virtute sanctae obedientiae et sub excommunicationis poena mandamus, quatenus ad instantiam instigatoris curiae nostrae personaliter accedentes, si commode poteritis, alias per dimissionem copiarum praesentium re- ligiosos Fratres, Priorem Galvi Montis in palatinatu Sendomirien- si conventus existentis ordinis Sancti Benedicti, Brunae ad praesens in Moravia manentem, Patrem Narcissum, priorem s. Catherinae conventus ad Cracoviam ordinis s. Augustini Otomucii aut Viennae commorantem, Patrem Sober priorem Montis Argentei dicti conventus s. Romualdi Opaviae residentem, fratrem Ludovicum, priorem conventus Varsaviensis ordinis Carmelitarum Discalceatorum Brunae degentem, aliosque omnes et singulos Revmos et admodum Revdos Dnos capitulares, abbates, praepositos, praelatos et canonicos ac ecclesiarum et locorum piorum quorumlibet rectores et administratores caeterasque personas ecclesiasticas, Regno Poloniae insertas ac incorporatas, tam saeculares, quam cuiusvis ordinis, congregationis et instituti, etiam societatis tesu regulares, vobis nominandas et cognominandas (eos praesertim qui ecclesiastica aliqua deposita extra Regnum habere praesumuntur), ipsos uno edicto etc. etc. citetis, ut coram nobis iudicioque nostro commissoriali Nyssae pro decima Maii etc. etc. compareant, ad videndum et audiendum etc. etc. tum ad recipiendum per nos ab eis iuxta rigorem praedicti brevis, quaecunque vel qualiacunque aurea et argentea ecclesiarum vasa, candelabra, cruces, thuribula et alia utensilia, necnon summas pecuniarias sive intra fines praefati Regni Poloniae, sive extra illos ubicunque gentium et locorum existant, ut illa conflari et in nummos Sermo Ioanni Casimiro Poloniae et Sueciae Regi seu eius ministris consignari et ad effectum, de quo in supradictis litteris Apostolicis, cudi et expendi possint. Quae quidem vasa et alia utensilia ecclesiastiea, necnon summas pecuniarias, ut pro eodem termino realiter et fideliter omnes et singuli ad nos comportent praevioque corporali iuramento se nihil ex praedictis vasis aut summis suppressisse, celavisse aut alio transtulisse, sed fideliter omnia et singula comportasse nobis consignent, ipsis praedicta auctoritate Apostolica mandamus. Quod si secus fecerint et aliquo ex praemissis parere noluerint, extunc nos opportunis iuris et facti remediis etiam per censuras ecclesiasticas contra eos procedemus, certificantes etc. etc. Datum Nissae die 24 Aprilis 1656. Sub sigillis. Ad talem requisitionem plerique paruere, aliis ob pericula viarum ob praedones, qui dominantur impunes in caesareis regionibus, ne amittantur ante deportationem, non obsecundantibus. Quare res Brunae in Moravia divulgata erat, dum Revdus Pater Ludovicus Discalceatus plurimos inquietavit eumque Admodum Revdus Dominus Casimirus Proczynski citatatione commissoriali uti et alios stimulavit, ut parerent mandatis Apostolicis. Quae res ad effectum plenum non

STANISLAI TEMBERSKI est deducta ob plurimorum recalcitrationem minusque possibilem comportationem, maxime in eum finem, ut milites dispersi ac timore diverso perculsi pectus Martium tali subsidio obarmarent. Ferro enim et viribus bella firmantur, non spoliis ecclesiasticis 1). Regina Sueciae abiurat haere- sim. Postquam talibus certatum declarationibus, tandem nuntii boni attulere Sermam Christinam Reginam Sueciae peregrinationi intentam variarum nationum, Galvinisticam sectam abiecisse, Romanam vero, ad quam a multis annis prona fuit, cum solenni professione totiusque orbis protestatione magna cum admiratione spectatorum humilibus votis suis adiectis assumpsisse. Quae res apud plerosque locum non habuit, qui sectis suis ita adhaerescunt fortiter, ut vanae luto aut paludi limosae. Anceps Chmiel- nicius ad subsi- dia. Offerunt se Moschi et Scythae. Tentatur interdum a Rege ac Republica Cosacorum propensio ad Regni partes defendendas, ut tandem non ad servitutis iugum, sed ad amicitiae vinculum revocati auxiliari manu possent labantem patriam sublevare. Eo fine commissio et commissarii designati ad mulcenda ferina pectora, quae obcalluerant octenni hostilitatum genere diversissimo. Sed difficile est lupos ovinas pelles induere; nihil diligentia, promissis, precibus effectum, omnia reiecta ad multitudinis (quae est bellua multarum intentionum) assensum, quasi Chmielnicius motu proprio nihit valeret apud plebem rebellem. Circulatus tandem rumor de obitu Chmielnicii, eo nomine confictus, ut plebs facilius pactibus Regni adhaerescere posset. Ast et ficta et vera nihil profuerunt apud plebem indomitam inventa. Quinimo citius Cosaci secuti fuissent Suecicas partes, nisi Moschoviticas vires et Scythicas timuissent, qui si Chmielnicius movisset pedem, partes Russicas fuissent dubio procul ingressi. Quare Scythica auxilia, ob ingentem pecuniam varios per legatos effusam promissa, educta sunt ex angulis Scythicis, pars Regi obsequium, pars Reipublicae suppetias procuratura. Moschus etiam manus suas numerosas eduxit laturus obsequium Polonis, si in casum fatorum Regis Poloniae in successorem Regni Poloniae eligeretur aut ipse Moschorum imperator aut eius filius. Quae intentio pertraxerat plurimos Polonorum in favorem Moschi eaque de causa moto exercitu in partes Livoniae ac Ducalis Regalisque Prussiae hostiliter invaserat sequaces Electoris Rrandeburgici, igni, ferro devastans superiorem inferioremque Rorussiam, secundante sibi partim Lithuanico exercitu Gąsievii2) Marte, partim Polonico cum Ducibus Regni Lanckoronio et Potoccio 3). Verum Polonae vires pluribus bellis enervatae ac attritae non poterant diuturnam cum Moschis protrahere societatem ob revocantem Regem ad castra versus Varsaviam exercitum Polonum. Tentavit etiam Moschus suis ta- 1) Po tyra ustępie znajdują się w rękopisie T. odpisy listu elektora brandenburskiego do Jana Kazimierza i odpowiedzi króla i senatu na ten list, które, jako ogłoszone w Histo­ ryi Rudawskiego (str. 253 — 255) pomijamy, zaznaczając tylko, że u Temb. obie odpowiedzi mają datę 15 lipca, gdy u Rudawskiego list króla ma datę 23, list senatu 24 lipca. 2) Wincentego Korwina Gąsiewskiego. 3) Stanisława Lanckorońskiego i Stanisława Potockiego.

ANNALIS 1656. 349 Wierzbovius Ra -cocium adiit. Plebem in mon- tibus ad arma vocat. Tardum exercitium. Die 7 Iunii. Ars Viercii Polonis nociva. bellionibus missis ad Chmielnicium, ut contra Graecae Latinaeque religionis hostes ocius prodire vellet cum suis legionibus, sed ille aut meliora aut peiora fata spectare tantum mallebat, quam coniunctioni armorum subscribere realiter et evidenter. Ad principem Transylvaniae Rakocium directus erat Castellanus Siradiae Wierzbovius 1) ut pertraheret Transylvanum ad auxilia aliqua sive militaria submittenda, sive nervum belli procurandum regione aliqua in pignus tradenda. Ceterum promissa tantum sunt relata effectu ipso in tempus commodius reiecto. In reditu autem suo Wierzbovius plebem montanarn avocavit armarique permisit multis libertatibus eisdem propositis omnibus, qui aliqua subsidia exhiberent contra hostem communem religionis ac regionum Polonarum. Congregata erat plebs, sed armis decentibus destituta vix aliquid tentare potuit hostibus adversum, quinimo armati Sueci excurrebant saepius atque plebem minus circumspectam dissipabant et exanimabant. Praeerant isti turbae adiectis suis peditibus et equitibus Zebrzydovius, Gladifer Regni 2), Desiderius Lubomirski, Lanckoronski, Phalencki aliique ducatus Osvecimensis et Zatoriensis vicini nobiles Myslenicensi et Neoforiensi tenutariis adiectis ad regendam plebem; sed tardum exercitium plebis vix aliquid hostile tentavit contra exercitatos Suecos. Wonietovicius tamen accurrens cum Valachis Polonisve collectis, Velicense praesidium ad salisfodinas pro custodia deputatum a Suecis insperate adorsus, et praesidiarios necare curavit et summam collectam abundantem recepit in usum possidentis et capientis primi. Quae accursio ab aliis laudata, ab aliis damnata. Sed nobilitas, pertaesa Suecicorum crebrorum mandatorum tam ad pecuniam quam ad fruges saepius tradendas pro imperio ac libitu hostis, decreverat arma paranda contra Wiercium Cracoviae residentem atque moenia urbis fortificantem ; et iam plebe accersita Debinius, Capitaneus Neocorcinensis, filius Succamerarii Cracoviensis, viri de Republica bene meriti, aliis amicis ex familia Debiniorum adiunctis, equitatu et peditatu non inermi adducto, ad pagum Mogiła3) dictum versus Cracoviam advenit, ulteriora et maiora subsidia expectans nobilitatis sibi et patriae addictae, Cum autem aliquot dies insumpti essent in expectatione popularium, Viercius stratagema tale adhibuit ad Polonos circumveniendos et arte et Marte. Iussit imponi dolia vini octo atque vectores tales substitui, qui prae se ferrent mercatorum speciem, quasi vinum exposituri venum, vecturi non procul a stativis Polonorum, praeda potus inescandorum, ut ita gaudentes spolio hilarescerent atque custodiam negligentius haberent, impetui hostico retundendo futuri inepti. Iussit etiam arbores colligatas in profluens flumen demitti atque foeminas quasi urbe pulsas devehi cum sarcinulis aliisque domesticis impedi- 1) Hieronim Wierzbowski (Niesiecki: Herbarz, I, str. 251). 2) Jan Zebrzydowski. 3) Mogiła, wieś w pow. krakowskim u ujścia Dłubni do Wisły.

STANISLAI TEMBERSKI mentis expositis, elusurus et excitaturus hostem ad foeminas illas capieudas Bachoque sibi praeparato adhibendas. Nec spes elusit Viercium. Vix enim calones conspicati sunt vinum vehi foeminasque alluente fluvio deferri, insusurrarunt heris suis, ut vinum eriperetur quasi damnum laturi vectoribus et mercatoribus foeminaeque expulsae reciperentur. Vinum acceptum exdivisum inter socios, sociarum minime obliti plerique, victoria ante pugnam tubarum clangore evulgata inter Polonos. Bacho ad satietatem Venerique indultum, etiam custodibus heros suos sequentibus. Edoctus per suos emissarios Viercius artem suam eventu non malo coronatam, pergit hora tertia noctis cum suis praesidiariis ad coronandos Polonos pampineis sertis, reperit bene potos, primam et secundam custodiam fregit, impetu primores dormientes secure invadit, quorum plerosque defendentes se strenue mactari iussit tam ex peditatu quam ex equitatu. Sicque vino obrutos sanguineo rore inebriavit; magno cum applausu in urbem veniens diluculo ipso corpora mactatorum in triumphi exemplum devehens in rhedis ac equis Polonorum, armis, vestibus, victualibus, sclopetis et tormentis minoribus (maiora enim deerant Polonis) potitus, fugam capientibus illis, qui auxilio equorum poterant sibi consulere. Gloriosa fuit Suecis eruptio nocturna, ignominiosa Polonis ingurgitatio, quae singulares viros et praeclaros in ordine equestri ad insperatarn stragem adduxit, nempe ...... 1). Die 10 Iunii Die 14 Iunii. Volvebant tunc cives Gracovienses ambiguos sensus in Wiercii stratagemate paratique erant hostem exturbare a suis Laribus; sed delatis suspicionibus redeunti Wiercio plurimi incarcerati perduellionis incusati, plurimi ad torturas rapti ob cointelligentiam cum Debinscio satis occulte habitam. Instigabant Cikovii, Relscii aliique dissidentes Lutheranae farinae arctissimi soeii, ut inquisitio gravis institueretur ad proditores puniendos, factum approbantibus Scotis, Anglis civili iure gauclentibus, Iudaeis ipsis applaudentibus sorti Suecicae. Nec mora. Mandatum promulgatur, ut soli patres familias cum consortibus in urbe relinquerentur, famuli vero et ministri, quinimo famulae extra urbem dimitterentur armaque omnia ad praetorium congregarentur, etiam securibus verubusque furcinulis pro armis reputatis. Sicque exarmatis civibus et hostiliter examinatis circa occultationem armorum possibilem, inhibitum, ne quispiam civium audeat prodire in lucem frameatus, Deus avertat, bombardatus. Tandem per tribus requisita iuramenta a civibus, ut fidelitatem iurarent Sueco ac obedientiam, qui cupiunt in urbe manere, dispensantibus cum exituris urbe officialibus Suecicis ad id deputatis. Plerique, pertaesi exilii ac mulctae, iurarunt in obsequium ac fidelitatem, alii exilium pati elegerunt. Idem factitatum cum clero. Dum enim in funere civis Cracoviensis numerosos monachos et presbyteros conspexerunt Sueei, concluserunt etiam a clero posse capi arma. Quare ad aedes Sanctissimae Trinitatis clerus convocatus universus, qui nomine regis Sueciae ac officialium eius requisitus, ut iuraret fidelitatem et ob- 1) W rękopisie zostawiona luka 11/2 wiersza na wpisanie nazwisk pobitych, czego nie zrobiono jednak.

ANNALIS 1656. 351 Die 17 lunii. sequium, secus exilium subiturus. Ambiguus clerus haesit eo in casu, quia vero Adamus Rosczevic, Canonicus Cracoviensis et rector Academiae Cracoviensis ab aliis stimulabatur, ut nomine cleri responderet, videns importunitatem requirentis Sueci latinitate pura iuramentum extorquentis, subintulit praemissa veneratione Regis Sueciae, insuetam esse talem requisitionem cleroque nimium periculosam, cum labefactari catholicam fidem sit necesse tali iuramento. Requisitor iuramentorum urgebat cathegorice sibi responderi, neque moras diuturnas protrahi. Respondit Rosczevius facile clerum subscripturum fidelitati ac obsequio politico, non tamen militari, si Sermus rex Sueciae in regem Poloniae coronabitur, nam vivente Casimiro nec regno cedente argueretur infidelitatis clerus, si se manciparet alienae fidelitati, contempto uncto domini. Si ita fata arridebunt, ut Sermum Carolum regem Poloniae suffragiis ordinum electum coronatum conspiciat clerus, statim sine reluctatione fideitatis exsolvet testimonium, etiam iuramentis annexis de consuetudine cleri. Audiens talia requisitor iuramentorum, plantam terrae allisit dixitque, aut urbe cedendum, aut in fidelitate manendum. Respondit Rosczevius: Eligibilius esse clero urbe cedere, quam nota perduellionis apud utrumque regem, et Carolum et Casimirum, indigitari. Soluta tandem deliberatio, atque numerus cleri revocatus in compendium, plurimis urbe pulsis magna cum illachrymatione civium catholicorum. Diminutis itaque suspicionibus internarum hostilitatum insumpsit operam Wiercius urbi fortificandae mehus atque frugibus diversaque alimonia obfirmandae. Quare ecclesiam in Arenis dirui mandavit aliaque loca eminentia humiliari, sola capella Reatae Mariae Virginis ob preces multorum multamque pecuniam collectam relicta, aliis ecclesiis et lapideis eminentibus disiectis, arboribus et lignis ad forum atque arcem revectis, ne penuria lignorum laborarent Sueci, si Poloni obsidioni subscripserint. Die 29 Tunii. 22, 23 Iuaii. Eruperunt tandem talibus artibus suis firmatis Sueci in campos Kobierzynenses 1) atque Velicenses, sed ibi ambiguum Martem agnovere ob plebem insolescentem atque equitatum Zebrzydovianum secundantem conatus rusticorum. Praesidia vero Suecica ex variis locis collecta ad Clarornontanam Virginem erant directa, ut arte aut dolo Montem iilum occuparent. Sed cum ignominia repulsi, audaciae suae poenas luebant plebe saeviente 2). Mense lulio. Kex insidet Varsaviae hberandae. Pprro Rex Poloniae exercitu cum nobilitate ex palatinatibus coacta campos Varsavenses oppleverat, variis consiliis haereticorum agitatus, ne praesidia Suecica Varsaviae haerentia cum Vitembergio, Oxensternio aliisque primoribus saevo Marti destinaret, sed ope trac- 1) Kobierzyn, wieś w dzis. powiecie wielickim, przy drodze z Borka falęckiego do Skawiny. 2) Poniżej, w następującym ustępie rękopisu znajduje się krótka relacya o zwycięstwie floty weneckomaltańskiej nad turecka, którą pomijamy.

STANISLAI TEMBERSKI tatuum conventionem quaereret. Multum elapsum tempus talibus propositis; Vitembergius superbe satis colloquia et consilia taxabat et libertatem sibi exeundi postulabat cum omnibus spoliis, quorum partem potiorem in Prussiarn reduxerat, partem minorem penes se retinebat in sola pecunia ac moneta aurea. Lanckoronscius1), Praefectus exercitus Regni minor, censebat vi et armis exturbandum, cum multis septimanis exercitus otio deditus languescebat atque pagos versus Varsaviam eviscerabat. Guriales alieno sensu laborabant. Tandem cum Witembergius cunctatione eripiebat tempus deditionis suae, calonibus et lixis negotium commissum invadendae urbis. Atque perfracto muro ac sepimentis urbem ingressis praeda mercatorum magis placebat, quam spolia hostica; a qua depraedatione dum Lanckoronscius prohibuit lixas, equus sub ipso tactus globa cecidit, periculum furentis plebis vix evadens per accursum sclopetariorum ac equitum. In praesidium Suecicum saevitum est, ac in foeminas Suecicas aut verius Polonas Suecos defendere admtentes. Arx occupata cum flammis ac fremitu militum, Vitembergius cum aliis capi maluit, quam mactari. Mulieres ditiores arci inclusae pars spoliatae, pars in integra fortuna servatae, etiam uxore Duglassii in captivam accepta. Cui Rex unacum aliis indulsit, Vitembergio et Oxensternio Zamoscium relegato, plurimis ex Suecis militiam Regis sequentibus, aliis libertate donatis. Dum sic lusit fortuna cum Vitembergio atque eius sequacibus, Duglassius cum aliis praesidiis Svecicis accurrit, atque versus Novodvorum ac Zakrocymum delituit, donec Poloni incircumspectius progrederentur, quos ille conspicatus in angustis locis forti impetu permiscuit atque ad fluvios tranandos impulit. Quae res maxime Regem permoverat ob ducum Polonorum ignaviam ac socordiam atro calculo notandam; inde revocato et congregato exercitu consultatum de puniendis ducibus, in quorum loca deputati ad regimen exercitus Koniecpolius2), Palatinus Sendomiriensis, olim Vexillifer Regni, et Czarneccius3), Gastellanus Kiioviensis. Inviti susceperunt regimen designati superintendentes, Duglassius autem processit Varsaviam atque inopino suo adventu, flammis adactis exussit notabiliter praecipuas Regis, senatorum et religiosorum aedes, praesidio Polonico sublato atque ferro plurimis religiosis maetaiis. His in palatinatu Mazoviae gestis, palatinatus Gracoviensis ac Sendomiriensis proceres, Zebrzydovio4) Gladifero Regni, Wierzbovio5), Gastellano Seradiensi, duce Gzartoriensi aliisque convocantibus, castra locaverunt sub abbatia Tynecensi, Cracovia uno et medio milliari distante. Erantque peditatus et equitatus non contemnendae aquilae sex millia hominum excedentes. Aderat et plebs montana prompta, cuius imperium habuit Kasprzycki, Cracoviensis suburbanus 1) Stanisław Lanckoroński. 2) Aleksander Koniecpolski. 3) Stefan Czarniecki. 4) Jan Zebrzydowski. 5) Hieronim Wierzbowski (Niesiecki: Herbarz, I, str. 251).

ANNALlS 1656. 353 Vanum Angli strategemma. civis, ad plebem regendam aptus; si concordia adfuisset atque de praeeedentia nusquam certaretur, boni successus adfuissent, sed odiis conflatis inter magnates, castra sensim deserebanl. De his edoctus Wiercius Gracovia erupit atque dissentientes animos non contemnenda strage compescuit, aliis in fluvium Istulam detrusis, aliis trucidatis, aliis in captivitatem tractis, etiam religiosis viris, qui contemnentes hostem praeludia Martialia erant ingressi. Sic KocioJkovius ordinis Praedicatorum unacum aliis nobilibus Craeoviam tractus, in cuius audaciae claustralis poenam tormenta trahenda a monachis imperaverat Wiercius, dum triumphum ex Polonis dissipatis egit. Erat quidam Anglus a Regina submissus, qui pecuniae gratia acquirendae promittebat Reginae Gracoviam recepturum, modo haberet rusticos montanos. Habuit ille rusticos minus sibi obsequentes, quare castris abiectis quasi doli alicuius struendi gratia, ad Wiercium se recepit illique suasit Polonos adoriendos (sperans fortiter ipsi pectora obiecturos, si voluissent). Wiercius suasum eius arripuit, nullum dolum in sermone agnoscens et procedens pro dolo victoriam assecutus est hominemque illum dolosum pro sincero agnovit. Sic consilia dolosa nonnunquam salutaria fiunt. Ea dissipatio partim Zebrzydovio, partim duci Czartorio, partim Wierzbovio adscripta, magno dispendio fortunarum, maiore nominis Poloni. Pestis in Italia. R. Wieczorkow- ski moritur Vien- nae. Grassantibus Bellonae infensae Polonis calamitatibus, lues pestifera invasit ltaliam aliasque vicinas regiones, numerosa funera gentium diversarum multiplicans. Roma et Neapolis aliaeque urbes senserunt virus pestiferum. Quid pagi et oppida! Ea de causa institutum est iubilaeum a Beatissimo Alexandro per universum orbem ad avertenda mala tam belli, quam pestis saevientis, uti ex litteris Roma missis patuit die XXI Romae sigillatis. Plurimi Roma cesserunt sanitatis retinendae gratia, cesserat etiam Viennam Revdus Stanislaus Wieczorkowski, s. theologiae doctor Romanus, recens procurator Universitatis Cracoviensis, s. Floriani canonicus, parochus Corcinensis, sed miser equitationi insuetus (cum postilione enim redierat) febre correptus, sanguinem spuens, ultimam diem obiit Viennae die 21 Augusti, ob cuius obsequia Excellens Matthias Gladysz, collega minor, ad insulam erat pestiferorum relegatus ob suspicionem, quae vix aliqua fuit. Peculium ipsius detentum atque supellex a sutore uno eiusque consorte usurpatur, nisi centum imperiales pro duabus septimanis, quibus aeger manserat, numerentur. Infernale odium peregrinorum atque sacerdotum inter Germanos. Mense Augusto. Reparaturus Rex Poloniae cladem Mogilensem, Tinecensem atque Novodvorensem, Tartaris in societatem accurrentibus, Duglassium cum Brandeburgico exercitu diversis in locis consistentem inter fluvios Narew et Bugum adoritur eumque renitente diu fortuna, Tartaris in furias versis, quod Poloni spectatores pugnae esse veilent, vix non universum dissiparunt, Duglassio fuga sibi consuiente. Cesserunt plurimi Suecorum Tartaris in praedam, inter quos Vrangelius morum Scythicorum ignarus, quem Rex redimere satagebat trecentis aureis, sed illi 20 millibus imperialium aestimandum censerunt. Captae Temberski, Annales. 45

STANlSLAl TEMBERSKt et mulieres Polonae plurimae, quae Suecis adhaeserant et matrimonii leges subiverant. Rex vero Sueciae, Gedanensibus insidens, minus civiliter tractatus est, etiam Daniae rege Gedanensibus favente, qui cum ad Polonos cum reliquiis exercitus pergere conabatur, irruptione Moschovitica perterritus receptui cecinit timens, ne Moschi coniuncti cum Polonis maiora damna Sueciae inferrent. Legati enim Moschovitici advenerant ad Regem Poloniae et Rempublicam, pacem et concordiam offerentes, recuperationem Livoniae promittentes unacum Lithuaniae ac Samogitiae restitutione, modo ducatus Smolensciae et Czerniechoviae Moschi iuribus subsint et in casum mortis Regis filius Moschi regno sufficeretur. Pertraxit ea legatio plurimos in Moschorum sententiam, sed timebant plurimi, ne fistula caneret Moschus, dum Livoniam ac Prussiam in sui obsequium reciperet. Quare ad fidem sibi comparandam praemisit Moschus exercitus suos eosque in Prussiam ac Livoniam direxit pro societate cum Polonis firmanda. Timens itaque Austriaca domus, ne Ducalis Prussia aiio traheretur, Leopoldus, archidux Austriae, magister Teutonici ordinis proclamatur, quem titulum neglexerat ante, idque ratione Ducalis Prussiae occupandae, tum ut sit elector, tum ut feudo gaudere possit, non permittens externum aliquem isti angulo praesidere. Morabatur interea in Austria ad curiam Caesaris Turcicus nuntius, factiones structurus ac intellecturus, quaenam unio catholicorum concepta fuerit contra haereticos insidiantes christianitati, tum quis sensus sit Imperatoris de Polonorum cladibus atque de victoriis a Venetis nuper obtentis. Ceterum caute processum cum expiscatore et ad Regem Poloniae in castris haerentem relegatus per Moraviam ac Silesiam porrexit ultimis diebus Augusti in popinis ac tabernis epicureos mores adhibens, habens ab Imperatore saivum conductum usque ad fines Poloniae. Mense Septembri. Lublini Rex mo- ratur. Pugna ad Lipam Polonorum cum Suecis. Cum vero Sueci reparare vires attritas conantur ex arcibus ac fortalitiis praesidia recolligentes, quae in egressu suo ubique hostilitatis signa pulveribus ac flammis reliquerunt, maxime in Sendomiriensi et Cracoviensi palatinatu, Rex movit Lublinum unacum Regina vanos dierum cursus de pace cum Suecis ineunda terens, Czarneccio protunc decumbente ob valetudinem plurimis sudoribus ac laboribus fractam, Koniecpolio autem post apprehensionem palatinatus Sendomiriensis respirante ob praetensam infirmitatem. Edoctus de taii respirio Suecicus exercitus transiit in Maiorem Poloniam, clades suas vindicaturus et vires reparaturus, Lovicium, Leczyciam, Posnaniam pro commodis praesidiis firmans, pagos, villas, oppida hostiliter percurrens. Sed resumpta valetudine Czarneccius succursum Suecicum grassantem ferro ac igne compescuit, cum ad pagum Lipensem in angustias redactum profiigavit eundem non parvo damno suorum. Sueci enim circumcincti armatis legionibus ex aede in aedem migrabant, atque in curia partim murata, partim lignea subsistentes per extrema victoriam suam tutabantur nihil reluctatione illa opis habentes. Quare Czarneccius et captivos multos Regi praesentavit et fortunis atque armis ipsorum potitus est. Gravis interea a Galliae rege instantia ad Regem Poloniae facta est, ut capti-

ANNALIS 1656. 355 vum Vrangelium e Scythica servitute eliberaret atque alios Suecos in spem lytri a Scythis reciperet. Quae instantia importuna videbatur, sed Gallis opportuna, maxime ob societatem armorum inter Suecos et Gallos dudum roboratam arctissimis vinculis amicitiae ac depraedationis Europae. Imperatoris filius coronatur in re- gem Bohemiae. Legati a Repu- blica Polona a- gunt cum Impe- ratore. Marsalcus Regni animat nobiles. His in Polonia stantibus Augustissimus Imperator coronationis diem edicit ad regnum Bohemiae filio suo, iam regi Hungariae, occupandum. Cui plerique rebelles contradixerunt, sed isti delati et convicti rebellionis iam exilio, iam sanguine poenas contraventionis subierunt, aliis complicibus ad tutiora loca commigrantibus. Actu itaque coronationis absoluto, qui cum multo exercitu peractus est, cardinali ab Hobach archiepiscopo Pragensi regem novum ungente, Viennam Imperator movit, ubi legatos binos a Republica Polona, Lesczynium 1), Palatinum Posnaniensem, Wielopolscium2), Castellanum Woinicensem, opperit(!), quos aliquot septimanis detinens circa puncta legationis suae bono animo esse declaravit, etiam auxilia, quanquam sera, promittens ad hostem Poloniae insidiantem, ad pacis conditiones revocandum. Adlaboravit protunc Marschalcus Regni Lubomirscius3) circa recuperationem praesidiorum a Suecis occupatarum etiam Cracoviense praesidium exturbare cupiens, ad quem fmem nobilitatem Zarnoveciis collectam animavit, plurimis [e nobil] itate vaciilantibus, aliis ex dissidentibus renitentibus. Sed ille manda....4) oribus adegit omnes, ut ad castra versus Cracoviam comparerent. Collecta nobilitate in campis Velicensibus castra locavit atque ad particulares pugnas evocans Suecos Cracoviae haerentes, non infeliciter auspicatus est, Suecos quingentos superbius gradientes intercipiens ad silvam vicinam Cracoviae Dąbie dictam. Ob quam fortunam Viercius inhibuit, ne quispiam Suecorum egrederetur ad mandata sua tantum pariturus. Cum vero ex ducatu Severiae nobilitatem tendentem ad castra cognovisset Viercius vicinis in locis haesisse, improvisos cupiens invadere urbe exivit, sed vix aliquid solaminis obtinuit receptum accelerans ob subsidia accurrentia Polonorum. Plebi rusticae segnities displicens circa firmanda ac munienda castra occupatae creverat cor invadendi urbem Suecosque exturbandi, cum ea conditione, ut spolia soli plebi cederent. Ast Marschalcus in dubiam aleam non censuit plebem emittendam, spem habens ex dictis dissidentium, quod Viercius pacis remedia attentabit. Quare de die in diem spes nutriebatur magno damno nobilitatis in castris degentis. Łeczycia recuperata. Perrexerat etiam tunc Rex Poloniae ad praesidium Łęczycense exturbandum, sed reluctante diu fortuna, Iudaeis etiam Suecis adhaerentibus, impetus duos minus efficaces habuit; vix ad tertium facta Regi deditio ea conditione, ut praesidiarii Suecici vita donarentur. Quod a Rege 1) Jan Leszczyński. 2) Jan Wielopolski. 3) Jerzy Lubomirski. 4) Uzupełnienie i luki z powodu braku kawałka karty w rękopisie.

STANISLAI TEMBERSKI Gedanenses Suecos contemnunt. bono facile obtinuerunt, milite tantum saeviente in Iudaeos, qui non segniter impetus Polonorum retinebant, hostilitatem reprimentes. Moverat tunc securitatis ergo Volboriam Regina Poloniae, ne excursionibus dubiis hostium illaqueata subiret periculum, Rege movente militem versus Torunium, iam a Gedanensibus certificato, quod auxilia Suecica vagabunda fortunam quaerere conniterentur. Gedanenses enim tam Suecicas quam Brandeburgici suppetias sensim lacesserant et hostilitatem testati contra Suecos Regis Poloniae partibus adstipulabantur. Porro Vratislavienses, semper fidi Suecici ministri, vano apparatu bellico iuvabant Suecum, monita Imperatoris et Archiducis Austriae, uti Episcopi Vratislaviensis, contemnentes. Eo nomine miles undique conscribitur et congiomeratur, ne refractariae urbes ac regiones aliqua molimina bellorum excitare attentent. Die 9 Octobris. Ad oppidum Bo- guslawiec. Ingressae itaque legiones Polonae vicinos angulos Prussiae; Gąsievio, regimen Lithuanici exercitus habenti, adhaeserunt Tartarorum millia 14. Haec coniunctio infausta fuit Suecicis amicis. In confiniis enim Prussiae inter fossas Suecicus et Brandeburgicus excubabat succursus ad campos Krostenses 1), etiam illis adhaerente Boguslao Radivilio, perduelle, cum parte Lithuanorum ac Polonorum. Aggressus istud robur triplex Suecicum Gąsievius cum Tartaris atque pracipua capita belli arridente fortuna captivitati subiecit, ducem Vaimarensem, ducem Boguslaum Radivilum, comitem de Valdek, generalem maiorem Israelem, officiales fratres duos Engelos, Brunelum aliosque capitaneos ac signorum praefectos plurimos militesque, qui duo millia complebant captorum praeter alios captivos, quibus Tartari 15 millia habentes gloriantur. Prussici milites vix aliqui evaserunt, quandoquidem universam armatam Polonis reliquerunt. Talibus spoliis non contenti Tartari progressi ad intimos angulos Prussiae, favillae subiecturi pagos et oppida, uti provolantes fumi ac flammae testantur. Givitas Elk2) dicta combusta. Hanc cladem reparare conantur Sueci atque ad campos Angemborgi3) et [ ?]borgi congregantur Polono exercitu in castris Stradonensibus 4) quibus progressus ad oppidum Bogusla- wiec 5) Suecicum et Brandeburgicum militem obvium habuit, quem Gąsievius repressit et dissipavit Tartaris sibi auxiliantibus, qui a tergo hostem inquietabant, a fronte vero Lithuanicus exercitus sex millia virorum continens hostem prosternebat. Tandem Malborgio approximatus, evocaverat inclusum praesidium 1) Mowa tu zapewne o polach dokoła t. zw. Krostkowskiej Kępy przy prawym brzegu Wisły w dziś. powiecie chełmińskim leżących. 2) Ełk albo Łek (niem. Lyck) miasto powiat, w Prusach Wschodnich, powiat łecki, o 22 mile od Królewca odległe. 3) Angerburg = Węgobork, dziś. miasto powiat. w Prusiech Wschodnich. 4) Luka z powodu częściowego zniszczenia karty rękopisu. Straduny, wieś w powiecie łeckim (niem. Stradaunen). 5) Nie znamy miejscowości tego ani podobnego nazwiska, któraby leżała w tych stronach.

ANNALIS 1656. 357 ad aream Martis atque illud dissiparat. Interim Stambocus1), subsidia ducens, allisit arma Suecica terrae vitam solus amittens atque Kinigmarschium in altam voraginem aquarum traducens, ubi submersum amplius non aspexit Martius campus. Quanquam eam fortunam adscribunt plurimi Excubitori exercitus Iaskolscio, qui ad Poplinum2) in Suecorum legionem casu advenerat. Occupata Hoinica. Ast ad Hoinicam eivitatem postquam appulit Rex, praesidiis firmis munitam accepit absque damno Polonorum variis interiectis excursionibus , in quibus Suecis erant superiores Poloni. Gaptivi enim plures quam ducenti praesentati Regi non postremae notae viri apud Suecos. Iamque funditus illa praesidia sublata fuissent, nisi dux HanhaUinus recurrisset ad Regem Poloniae cum duobus regiminibus veniam supplex petens. Eapropter talis declaratio a Rege Poloniae per deputatos Stephanum Korycinski, Regni Cancellarium, et Ghristophorum Pac, Vexilliferum M. D. Lithuaniae, facta: Hanhaltino exitus salvus permissus a Rege. Die ultima Octobris. Excellentissimus dux ab Hanhalt, super duo regimina Suetica colonellus, excedat ex civitate Hoinicensi cum equitatu duorum regiminum et cum peditatu suo omnibusque officialibus ac militibus ordinariis servitium militare habentibus, cum duobus minoribus tormentis eorumque necessariis, specifice cum duobus vasis pulveris nitrati, expansis vexillis, sonantibus tubis et tympanis, accensis funiculis globisque ori insertis, cum rebus, uxoribus, servis et equis ipsorum omnibus libere et absque ullo impedimento, ea cautione adiecta, ut ad nullum fortalitium cum militibus suis divertat, sed recta in Pomeraniam versus Stetinum se conferat. In egressu de civitate Hoinicensi nulli civium per milites educendi fiat iniuria. Ecclesiae apparatus, argentum et omnis supellex intacta et integra maneat. Officiales Cluchoviae existentes, qui ad praetacta regimina speetant, equites, vexilla, foeminae, servi, currus pari securitate excedent. Specialiter Sigismundo Netor cum Furgero et Gonstallo cum tribus equis et famulo Cluchoviam reverti permittitur. Securitatis gratia centum equites partim Poloni partim Germani cum bono officiali addentur deducturi Suam Excellentiam ad limites Regni, qui per diem quatuor aut tria milliaria Germanica conficient cum suppeditatione victus et pabulorum, quae ut moderate exigantur, Sua Excellentia inhibebit maxime suis militibus. Civitas Hoinicensis, magistratus et omnes in genere ac specie nemine excepto gratiae et clementiae S. R. Mtis subesse debent. Permittitur etiam Danieli Buchol, civi Choinicensi, cum uno famulo in Pomeraniam abeundi facultas praefixo spatio reditus sex septimanarum. In egressu e civitate dabuntur obsides bini, tam a parte S. R. Mtis, quam a parte Suae Excellentiae, qui in confiniis Regni ab utrinque restituentur. Quae omnia et singula puncta ab utraque parte in omnibus articulis et clausulis firmiter, constanter et inviolabiliter absque omni aequivocatione debent servari. 1) Gustaw Otto Stembok, generał szwedzki. 2) Pelplin, wieś nad Wierzycą w dzis. powiecie starogrodzkim (miedzy Bydgoszczą a Tczewem), dzisiejsza stolica biskupstwa chełmińskiego.

STANISLAI TEMBERSKI Konigsmarcus eapitur cum na- vibus. Intentio Moscho- rum, Movit Rex Casimirus legiones, Torunium primum recepturus, post Gedanum visitaturus, et ecce ventis adversis propellentibus naves duae onustae thesauris diversis, quarum una regis Sueciae, altera Radzieiovii nuncupabatur, ad angusta iatera aquarum sunt deductae; quas conspicati tam Poloni quam Gedanenses absque renitentia militum receperunt et in adventum Regis retinuerunt unacum officialibus et superintendentibus navium. Iam autem Moschi ancipiti fortunae resistentes Pomeraniam et Prussiam ingressi, saevis armis pagos et oppida invaserunt magno cum terrore illarum nationum, omnia solo aequantes idque in eura finem, ut Livoniam armis recuperatam Poloniae Regi in recompensam Lithuaniae devastatae traderent, atque ad pacis rnedia descenderent, nimirum ut armistitium cum Polonis sit ad decursum annorum 12. Reddita autem Lithuania ac Russia Smolensci possessionem perpetuam haberent unacum palatinatu Gzerniechoviae. Iam vero coniunctionem armorum contra Suecos promittebant, nihil obstante societate Scytharum cum Polonis. Promittebant etiam revocaturos Kosacos ad fidelitatem, modo pacta Zborovensia promissa ipsis confirmentur. Nulla pietas in militibus. Qua de re Moschi nuntius ad Regem advenerat, Tartarorum nuntiis ad colloquia adscitis, promissa omnia firmaturus. Interea Rigam versus appulerat Moschi exercitus ad penitiora progressurus spatia Prussiae. Sed miles Polonus oblitus promissorum ac iuramentorum praestitorum iam Leopoli, iam Tyssoveciis, iam Zembroviae factorum, quod propriis stipendiis exturbaturi erant hostem, a Republica nihil interea petentes aut extorquentes nisi revocata patria ad statum paratum, volvebat mente invasionem bonorum regalium ac spiritualium direptionemque fortunarum tenuiorum harum, quas iam Suecus, iam Moschus, iam Kosacus scrupulose examinaverat. Ast Marschalcus Regni ex agris ac laneis summam promisit legendam, ut sic ora militum, magis ad defectionem prona quam ad defensionem, emollire posset. Iamque ex uno laneo 40 et 50 floreni exigebantur, nullo merito praecedente aut subsequente tam praeiudiciosam mercedem. Neque respirium aliis malis factum. Tuguria enim et aedes rusticorum distractae, molendina destructa, granaria exhausta nemine tantam audaciam inhibente, et quod Suecus non fecerat, id populares patraverunt. Quare tam spirituales, quam saeculares exhauriebantur ad imperium militum ex quarta parte Reipublicae collectorum, quos veteranos ad eviscerationem hominum ac pagorum appellaveris, quorum partem unam Marschalcus Regni regebat, alteram Szemberkius, tertiam Drohicensis Gapitaneus, assistentibus sibi terris ac palatinatibus Sendomiriae, Cracoviae, Sanocensis et Praemisliensis aequo pectore iniurias evidentes ferentibus, etiam Valachis ad similia gravamina tractanda applicatis. Non promeruere tantas impensas incursiones ab illis factae, prima ultimis Septembris attentata, dum ad moenia Casimiriae erat accursum vix aliquot hostibus mactatis; secunda die 11 Octobris, dum quinque signa Suecorum transitum impedire satagebant districtui Lelovensi, ibi enim in parvo agmine non poterat fieri magna hostium strages; tertia die 16 Octobris, dum ducenti Valachi renovare conabantur pugnam in Suecis ad cada-

ANNALlS 1656. 359 vera rapienda accurrentibus; quarta demum, dum Iudaeos cum obsequio et fide- litate ad castra tendentes vano terrore disperserunt. Non talia enim obsequia tantis redimenda essent sumptibus: gutta cavat lapidem non vi, sed saepe ca- dendo; miles necat hominem et vi et saepe radendo atque rapiendo. Veritus Prudenter timet Viercius. tamen Viercius, ne exercitus Polonus tantis stipendiis animatus ardentius manus conserere meditaretur, revocat praesidium suum ad arcem Cracoviensem inibique omnimoda arma apparat, vietualia disponit, compendiosum pabulum equis et militibus destinat, crebras nocturnas excursio- nes faciens ad pecora capienda aliaque necessaria. Sed pars militum magis eli- gebat urbem ad defendendum se, quam, arcem, ex quibus plurimi nocte egressi ad castra Polona veniebant, nominaque albo militum inscribebant, dissidentibus pro ipsis spondentibus, timentes, ne fame ac inedia tempore angustioris obsidio- nis necarentur. Iamque tractatum cum Viercio, ut traderet urbem sine armorum strepitu, sed ille taliter cedere urbe promiserat, qualiter Czarneccius cessit, dum anno superiore Sueco urbem et arcem tradidit, integer cum fortunis. Eapropter visum erat Marschalco diuturna obsidione cingere urbem unacum Wiercio atque Suecico praesidio solis tantum velitationibus et circumlationibus aleam Martis commissuro, in quibus et Poloni et Sueci plurimi urbem egressi intrepido animo fortitudinis bellicae saepius praeludia tractabant, equos, personas ictibus pyricis Obsidio gravis plerisque. conficientes reciprocis casibus. Protracto itaque obsidio ad decur- sum trium mensium magno cum fastidio eorum, qui domi sterte- re ociose assuevere. Quare cum nives, gelu, frigora, lutum, incommoda militibus insuetis videbantur, variae voces ac diversi sermones audiebantur contra Mar- schalcum, qui inopia victus debellare et exturbare Viercium victoriae suae me- Fraus dissidentium. tam proposuerat. Favebant cives Gasimirenses Marschalco in oc- cupanda Casimiria contigua Cracoviae, nisi fluvius interflueret, sed dissidentes Calvini ac Lutherani Wiercium praemonuerant, ut cautius Ca- simiriam teneret; quare tormenta plurima devexit Gasimiriam, occupationem Pons exstructus inaniter. clandestinam apertamve impediturus circumspectus Wiercius. In- terea Poloni occupabantur circa pontem extruendum, cui operam inanem adhibuerant. Vix enim exstructus apparuit, alluvione aqua- rum sublatus est, etiam Kasprzyccio curam eius habente ad fata extrema redacto. Apparabat tamen Marschalcus proelium cum Wiercio, si ex cuniculis Fraus dissidentium. Castra in periculo ignis. urbis in aream descendere vellet; quare educta parte exercitus, dum Poloni evocationi Suecorum attendebant, servus Chrząstovii nequam veterani hostis religionis, tugurium in castris haerens in- opina quasi flamma combussit, quae vento propellente invasit par- tem tertiam castrorum, atque multum de victualibus militum de indumentis, de armis absumptum est, reiecta causa immediata in fortunam seu casum. Sic Die 1 Novembris Suchodolski mo- ritur. turbata pars educti exercitus propositum deseruit atque ad extin- guendos ignes invita transiit. Moritur interea Revdus Ioannes Suchodolski, vir de ecclesia optime meritus, Apostolicus conciona- tor, decanus et parochus Velicensis et Nepołomicensis. Cui suffectus Veliciae

STANISLAI TEMBERSKI Aula non cuilibet favet. Die 4 Novembris. Die 7 Novembris. Sueci boni cura- tore3. Die 9 Novembris. Poloni mali cu- ratores. Episcopus Cra- coviensis mili- tiam auget Marschalcus Regni non melleus. Kosaci insolescunt. Samogitia deoccupata. Zalaszovius Regina instante, Nepotomiciis Suscius Gancellario Regni urgente, qui respectu filiorum educandorum recenti Suscio dedit beneficium pingue, Szymanovio vero, qui annos sex exegerat, promissa multa obtrudebantur, sed eorum pertaesus a Posnaniensi Episcopo Tulibovio 1) ad Posnaniensem canonicatum vocatus est. Quia vero Moschoviticus exercitus Scythicam et Kosacicam cum Polonis societatem suspectam habebat, collatis consiliis pacta percusserunt cum Polonis, quorum seriem contemplare. Wiercius tamen, vicinitate Polonorum non admodum territus, nocturno diurnoque exitu ad vicinos pagos erumpebat, minus inimica castra habens, quae ad Velicensium salinarum radices haerebant. Quare et Rronovicensia 2) et Promnicensia 3) praedia invadentes Sueci victualium acquirendorum gratia a Polonis divagantibus impediebantur non sine clade plurimorum. Interea adstipuknte nebula commodissima eruperant Sueci ad monasterium Zwerzynecense, in quo denegatam sibi contributionem flammis rapidis ulti sunt, quem locum Poloni ambustum iam deinde occuparunt, praesidio inibi firmato. Visum itaque est quibusdam praedia diripere, molendina destruere, stagna expiscari, aedes rusticorum exportare ad tuguria in castris struenda, quod periculum subiere Biezanovius pagus, Wegrcensis4) aliique viciniores, quanquam et ulteriores visitati et cribritati bene tam capituli Gracoviensis quam aliarum ecclesiarum et conventuum. Porro Episcopus Cracoviensis Gembiccius, ne ad eius bona diverteret miles Polonus, ordinavit pedites ac equites suos ad castra armis instructos optimeque vestitos, quem affectum Marschalcus Regni collaudans bona episcopalia libertata esse edixit sub poenis gravibus. Quia vero passim erumpentes Sueci tam pedites quam equites a Polonis capti ad castra deducebantur, illos, qui prompta obsequia sua deferebant, ad album militiae suscipiebat Marschalcus, qui vero aut pernoctatam aut dilationem fieri interpellabant, extra castra eductis sub silentio litteram G porrigi imperabat, eandem delinquentibus in castris suis proponens. Ast Kosacorum plurimi tessera sibi data versus Kamenecum more opriscorum seu rusticorum montanorum nobilitatem invasionibus divexabant, atque partem exercitus stativis suis insistentem agrediebantur nocturnis irruptionibus; qua de re commissarii et duces legionum Ghmielnicium requirebant, ut insolentiam eorum compesceret, qui respondit tantam sibi in tales potestatem traditam esse, quantam iliis ipsis, qui iniurias illatas propulsare tenentur. Porro Lithuanica nobilitas vindicavit a Suecicis praesidiis Samogitiam occupatam, quam primo Moschus, post Kosaci invaserant eamque evisceratam fortunis Suecis advenientibus instante Radivilo tradiderant. 1) Wojciech Tholibowski, biskup poznański (Niesiecki: Herbarz, I. str. 42). 2) Bronowice (Wielkie i Małe) wieś w dziś. pow. krakowskim. 3) Promnik inaczej Prądnik, wieś pod Krakowem. 4) Bierzanów, wieś w dziś. pow. wielickim, o 8 km. od Krakowa odległa; Węgrzce, wieś w pow. krakowskim.

ANNALIS 1656. 361 Guius instantiam subsecuta poena gravis, dum praedia et pagos Radiviliauos Sueci iuribus amicitiae svadentibus depraedati sunt, etiam suppellectilem ipsorum ducum in Dubinki et Bierze amoventes sibique adscribentes. Rex Gedani non otiosus. R Goraiscius moritur. Rex protunc Poloniae Gedani morabatur, varios succursus Suecicos impediturus aut ad seria arma provocaturus; proinde partem non postremam exercitus Lithuanici atque Polonici moverat ad investigandum vestigia Suecica, quibus Stambokius1), Suecicus generalis, praesidebat. Sed cunctatione Suecorum impediente (quorum natura est ad dolos ac artes recurrere), tandem ad aliud tempus negotium bellicum translatum est, Suecicis consiliariis et Galliarum legato instantibus, ut Rex Poloniae paci Suecicae subscribere vellet, quod intentum tam pium ad mediationem Imperatoris dilatum est. Moritur interea Reverendus [Albertus] Goraiscius2), Regens cancellariae Regni, generalis praepositus Minoris ac Maioris Poloniae a curialibus nuncupatus, videlicet Sancti Michaelis in arce Cracoviensi, Posnaniensis, Cracoviensis, Crusvicensis. In quarum primam praeposituram successit Trzebinscius, Regni Procancellarius, in alteram Vituscius, in tertiam Olszevius, in quartam 3) Erat is non immaturae aetatis vir, ad ecclesiae atque Apoplexia tactus Nyssae Borastus Canonicus Cra- coviensis mori- tur. Successit in ca- nouicatu Markie- vicius I. V. D. Reipublicae praxes aptissimus. Moritur etiam Nyssae Gregorius Borastus, Ganonicus Cracoviensis, natione Suecus, stylo clarus epistolari; qui cum ob symptomata vehementia cholerica expirare esset coactus, capitulum Nissense sequestraverat eius fortunas omnes, spe successionis alienae degustandae, sed ante exilium testamentum factum inventum est, in quo capitulum Cracoviense ad executionem imploraverat. Quare capitulares Cracovienses, dum duriuscule agere Nissenses canonicos animadverterent, ad Episcopum Vratislaviensem arohiducem Austriae memoriale porrexerunt, cui inscripta ab archiduce demortui rerum ex sequestro libertatio. Taii obtento mandato Nyssam discesserant capitulares ad executionera celebrandam. Nummosus erat iste praelatus, qui nec victu nec amictu ambitioso oculos aliorum in se non trahebat. Is peculium disposuit ad pias causas, etiam pro canonisatione Beati Ioannis Cantii legans quotam certam, respectu litterarum apprime sibi cum academicis viris placentium. In canonicatum Cracoviensem successit Ioanes Markievicius, eius olim coadiutor, qui in canonicatu Warmiensi ante biennium a Iesuitis turbatus ac vexatus, virtutum suarum ac scriptorum contra Iesuitas editorum obtinuit in cathedrali ecclesia Gracoviensi respirium. Eidem Markevicio nuntius apostolicus Vidonus potestatem corrigendi cleri in castris exorbitantis dedit, ne spirituales praeirent malo exemplo saecularibus laxatis modestiae habenis, Marschalco Regni in per- 1) Gustaw Otto Stembok (Rudawski: Hist. Pol. index). 2) Imię, na które luka zostawiona w rękopisie, wpisane wedle wzmianki u Rudawskiego (Hist. Pol., str. 226). 3) Luka niewypełniona w rękopisie. Temberski, Annales. 46

STANISLAI TEMBERSKI Marschalcus attentus Suecis. Poloni Lobzovia pulsi a Suecis Marschalcus zelosus. sonam Markievicii adlaborante. Celebratum tunc capitulum Gracoviense Siavkoviae, in civitate vicina Ilkusio, in quo paucis sermonibus collatis vacantia beneficia sunt designata aptis subiectis. Porro Marschalcus cum nobilitate fastidiente tempus hibernum dispensavit, ut se reciperet ad delicias domesticas reditura ad castra post quindenam; idem cum plebe factum, ne diuturnam obsidionem aegre sustineret. Wiercius interea diversa alloquia tractavit per emissarios officiales speculationi castrorum intentus, ut fortunam Tinecensem aut Mogilensem refricare posset; ast Marschalcus prudentior et sobrietati addictus advigilavit semper, ne fraus Suecica superior esset, ideo legiones ad varios passus distinxit, ut egredientibus urbe Svecis die nocteve attenderent. Gonsilia castrensia saepius tractavit, ne videretur militum sensa contemnere, sed cum [Ioanne] Braniccio1), Succamerario Gracoviensi et Gapitaneo Ghecinensi secreta consilia tractavit, crebrius varios modos exturbandi hostis proponens. Attamen Viercius praesidia collocari postquam didicit iam Promniciis, iam Zverzynecii, iam Lobzoviae ad hortum Regium, iam Mogilae, Lobzovenses excubitores aggredi permisit operam suam Suecis offerentibus. Quae res Polonis discrimen peperit per proditorem rusticum ; dum enim Poloni securam sibi promittentes noctem, aliique dormitioni, alii ludis foliorum incumberent atque arma deposita relinquerent foco indulgentes, rusticus alta nocte Cracoviam cucurrit, Suecos induxit ad expugnandos Polonos praesidiarios, quos imparatos aggressi Sueci fallaci impetu superarunt atque ad vincula in urbem deduxerunt, aliquot occisis, qui in cellariis saluti providere adnitebantur. Pupugit is rumor Marschalcum Regni dumque captivi precarentur sibi aut victualia procurari, aut libertatem sollicitari, respondit zelosus, nisi fuissent in catastis Suecicis, eos omnes uni patibulo suspendendos decrevisset, cum tam grandis inertia grandi poena compensari debeat. Artes Wiercii proditoribus Po- lonis firmatae. Et profecto Wiercii artes ac fraudes multorum proditione Polonorum firmabantur. Monachus enim unus cucullo deposito, habitu saeculari assumpto, rasura religiosa deposita, inter Suecos apostasiam suam gloriatus in excursionibus contra Polonos Scotis aliisve dissidentibus adiuvautibus plurimum fortunae habebat, qui etiam ad alloquia cum Polonis securrus a parte Suecica mittebatur, sed cum in velitationibus in manus Polonorum pervenisset, eum uti proditorem ac apostatam Marschalcus legibus militaribus submisit iudicandum, nihil claustralibus pro se facientibus. Dignus erat operarius malus mercede pessima. Erat alius Camaldulensis monachus, qui Arianae sectae adhaerens, plurima scandala inter Calvinos committebat, a quibus pro reprobo habitus est, dum publice et catholicos saeculares et religiosos convitiis persequeretur. Erat et tertius miles ex legione Polonorum proditor 1) Imię, na które luka zostawiona w r§kopisie, wpisane wedle wzmianki u Niesieckiego (Herbarz, II, str. 281. Nies. mylnie podaje, że Jan Branicki poległ juz w r. 1655).

ANNALIS 16 5 6. 363 cautissimus, qui in castris omnia adnotabat dicta ac facta, atque de mane equitando, quasi speculaturus hostem, cuidem salici inserebat litteras ex eaque repetebat responsa Suecica, nemine proditionem animadvertente toto tempore obsidionis. Sed Marschalcus aegro animo ferens secretissima quaeque ad hostem eferri a quodam gregario edoctus de proditore, eum iudicandum sine mora tradidit militiae, secedens ad venationem, ne precibus militum infestaretur. Latae sententiae proditionis, quievit in patibulo, ad furcam damnatus. Erat et quartus famulus Gołeccii, civis Cracoviensis, qui secretas litteras ad dissidentes a Suecis saepius deferebat, sed comprehensus cum litteris promeritas poenas sine mora subiit. Isti erant parvi proditores; maioribus tamen favit fortuna, uti Chrząstovio, principi proditorum, qui omnes ingenii sui Calvinistici nervos adhibebat, ne committerentur impetus ac assultus contra Suecos tam vagantes per campos quam Cracoviae residentes. Eapropter in consilio militari 1) palam subin- tulit inter varios sermones bellicos circa patriam levandam urbemque expugnandam nihil boni futurum, nisi ante ornnes Chrząstovii caput eiusque complicum more Glinianensi avulsum a corpore faceret spectaculum Deo et patriae optandum. Infremuit ad talia Chrząstovius, protestationes adhibens, sed vir immoto animo proditorem apertum eum nominabat. Eruperant interea penuria victualium pressi Sueci Cracovia 400 tempore nocturno, quo illis datur commoditas opportuna erumpendi; sed excubias agentes Poloni impetuosius progredientes dissiparunt ; 40 captis, viginti caesis, plurimis vulneratis, reliqui ad moenia urbis accurrentes languidis spiritibus sunt intromissi tanquam exanimati. At Wiercius eam cladem pro minima reputavit, inquiens plures Polonos in captivitate apud Suecos reperiri, pauciores Suecos in castris. Etenim in velitationibus crebris, quae cursu equorum ac miiitum peragebantur, passim Polonos improvisis iaculis deiiciebant Sueci atque semivivos rapienant, uti eximium militem . . . . 2) Sczuccium, iudicis Sendomiriensis filium, quem intentum adversario suo obequitanti ex improviso tormentaria glande interemptum d61ose plurimi deplorarunt. Simili processu factum cum aliis, utpote . . . . 3) quorum alii in publico Marte expirarunt dolosis Suecorum iaculis, alii ad colloquia vocati ad vincula sunt rapti fraudulenter. Ast meliora optanda sunt ad futuri anni exordium, quod Polonis auspicatum, Suecis vero luctuosum efficiat Supremus belli pacisque Arbiter. Fiat. Fiat. 1) Luka zostawiona w rękopisie na trzecią część wiersza. 2) Luka w rękopisie zostawiona widocznie na imię. 3) Luka na cały wiersz druku zostawiona w rękopisie. 

A t i ! j ] •i ) l

INDEX. Abazi basza 41. Abraamowic, miles Lithuanicus 206. Adalbertus sanctus 79. Adriaticum mare 144. Adzieiovic (Adzieiovicius, Hadziewicz) Ni- colaus, Armenus 233, 269, 276, 280. Aegyptus 141. Alanci 175. Aleksandrowicz 305. Alexander VII, Papa 303-4, 339 — 40, 344, 346. Alexius Michajlowicz, magnus dux Moschoviae 111, 130, 161, 163-4, 206, 231, 233, 250, 277, 281, 287, 289, 300, 336, 348. Alpes montes 287. AltSchottland v. Szotlandum. Angemborg (Angerburg, Węgoborg), civi- tas 356. Angli 153, 224, 340, 350, 353. Anglia 62, 68, 155, 194. Anhalt v. Hanhalt. Anna Catharina Constantia, Sigismundi III Regis filia, Philippi Guilelmi, ducis Neoburgensis, uxor 10, 93, 193. Antonius, praefectus armaturae Kiiovien- sis 234—5. Apulia 287. Arciszevius (Arciszewski) Christophorus, magister artilleriae 134. Aristoteles 72, 76. Arius 68. Armeni 91, 144, 241. Asia 15. Aurelius Marcus 75. Austria 313, 323, 354. — inferior 325. Austriaca domus 144, 340. Austriaci 223. Azów civitas 147. Babimostium (Bahimost), oppidum 332. Bachero Saray, Bakszarai, civitas Cri- mensis (Bakczy—Saraj) 148, 286, 339. Baibusa, Cosacus 160. Bakszarai v. Bachero Saray. Balski Joannes 34. Balthicum mare 7, 15, 69, 340—1. Bałaban Georgius 331. Bałabanus 211, 321. Bar, oppidum 161, 168, 170, 247. Baranovensis ecclesia 214. Barchorenko, Cosacus 145. Barenses campi 241, 246—7. Barlemus, civis Cracoviensis 31. Bathoreus v. Stephanus Bathory. Batoh, Batovum, Batow, oppidum 185, 210, 211-13, 219. Batovenses campi 217. Batovum v. Batoh. Beatrix Aragonica 13 Bechesius (Bekiesz Gabriel et Casparus) 13. Becia (Biecz) oppidum 337. Belgi 331. Belzii, familia nobilis 94. Belzium (Bełz), oppidum 134. Bełzensis palatinatus 162. Bendzinium (Będzin) oppidum 320. Berdyczow, civitas 100. Beresteczko, Berestecum, oppidum 207. Berestecens. ager 171. — campi 176. — castra 185. — fortalitium 198. Beretynka pagus 152.

INDEX. Berlinum urbs 339. Beza Theodorus, heresiarcha 69. Białkowska lapidea 316. Białocerkva, Białocerkievia (Białocerkiew), oppidum 168, 183, 199. Białocerkvenses campi 181, 210,235,246. — tractus 247. Białohrod (Białogród) civitas 286. Białokamenum (Białykamień) oppidnm 115 Bibonius (Biboni) Italus 13. Biecz v. Becia. Bieczynius (Bieczyński) Adalbertus 284. Bieganovius (Bieganowski) Nicolaus, Ve- xillifer Leopoliensis 227, 231, 281, 285. Bieganowski, dragonorum praefectus 85. Bienczycki de Bienczyce Casparus, mini- sterialis 37. Bierunski Albertus, nobilis 33. Bierze v. Birże. Biezanovius pagus (Bierzanów) 360. Biezanovius (Bieżanowski), poeta Acade- micus 141, 189 Birże, oppidum 361. Bista Simon 35. Bizantium urbs 225. Blakal, civis Cracoviensis 31. Blosius (Bloski) Mathias, doctor theologiae, professor Academiae Cracoviensis 77. Blothovium, pagus 261. Bobola Casparus, canonicus Cracovien- sis 143. Bobrek oppidum 345. Bochna (Bochnia) oppidum 313. Bodz§tyn v. Bozantinia. Bogdanski Sebastianus 343. Bogdanus, Cosacus 213. Bogusłavium v. Bohusław. Boguslawiec oppidum 356. Bogusovienses campi 238. Boh fluvius 127, 160, 166—7, 228. Bohemia 13, 23, 287. Bohunus, Cosacus 145, 160, 167, 228, 289—90. Bohusław oppidum 83, 168. Boleslavia (Bolesławiec) oppidum 344. Bonifacius IX Papa 304. Borastius 292. Borastus Gregorius, canonicus Cracovien- sis 361. Borek eques 268. — pagus 242. Borek fal§cki pagus 351. Borysthenes fluvius 182. Borzeccius, tribunus terrae Bełzensis 280. Bozantinia (Bożęcin, Borzęcin vel Bodze- tyn) 327. Braclaven. campi 241, 246. — regio 247. — tractus 227, 247. Braclavia (Bracław) oppidum 127, 228. Braclaviensis palatinatus 127, 135, 162,183. Braneccius, suilraganeus Posnaniensis 3ll. Braniccius (Branicki) Joannes, Capitaneus Chęcinensis, Succamerarius Cracoviensis 318, 362. Bransberg, civitas 332. Brańsko (Brańsk), oppidum 294. Brda, fluvius 250. Bremensis episcopatus 330. Brestia, Brestium (Brześć), civitas 161,220, , 222, 228, 261. Brochocki (in manuscripto: Brodowscius) Adamus, Castellanus Sochaczoviensis 318. Brodenses campi 172. Brodium v. Brody. Brodnica (Strassburg) civitas 308. — praefectura 204 Brodovscius v Brochocki. Brodowski, Jesuita 291. Brody, civitas 115, 134, 172. Bronikowski Stanislaus, nobilis studio- sus 31. Bronowice Małe pagus 360. — Wielkie pagus 360. — praedia 324, 360. Broscius Joannes, canonicus Cracovien- sis, professor Academiae 80 — 82, 104, 209, 292. Bruna (Berno) civitas 325, 347. Brunelus, capitaneus Suecicus 356. Brychnerowa 345. Brzesko, oppidum 313. Brześć v. Brestia. Brzezie, oppidum 240. Buchol Daniel, civis Choiniciensis 357. Budziacenses ordae 124, 252. Bug fluvius 115, 134, 180, 269, 297. Bukovina provincia 230—31. Bursiewic, Bursovicius (Bursowic Mat- thias?), professor Academiae Cracoviensis 188, 209. Burstin (Bursztyn) oppidum 238.

INDEX. 367 Buscium, Busk, oppidum 134, 231. Busza fluvius 289. — oppidum 289. Butdyzar Balthazarus 32. Butlerus, rotmagister 172. — Guilelmus Gothardus, R. Succamerarius 284, 298. Bydgoszcz civitas 308, 357. Bydgostien. districtus 308. Bykovius, Capitaneus Predccensis 275. Bystrzycki, patronus Lutheranorum 49, 50. Bzura fluvius 311. Caesarius Franciscus, civis Cracoviensis 157. Cain 141. Calissia (Kalisz), civitas 308. Calvaria oppidum 316. Camenecum v. Kamenecum. Campsor Iudaeus 64. Cantius Joannes divus 143, 304. Carolus (I), rex Angliae 153, 155. — (II), rex Angliae 153. — (IX), rex Sueciae 340. — Ferdinandus, Princeps Poloniae, Episcopus Vratislaviensis ac Plocensis, dux Opoliae ac Ratiboriae 84, 90, 93—7, 149, 162, 193, 205, 232, 261, 268, 272, 294, 297, 299, 306- 7, 313. — (X) Gustavus, rex Sueciae 154, 288, 301, 308—9, 311, 314, 317—18, 321-24, 326-8, 331—3, 335, 338, 340-1, 344, 316, 351, 354, 358. Casimiria (Kazimierz), oppidum 105, 185, 208, 314, 317, 319-23, 358—9. Casimirienses cives 359. Casimirus Princeps v. Joannes Casimirus. — sanctus 310. Cechowicz Paulus 31. Cecilia Renata, Regina Poloniae 12. Cecora pagus 41. Ceherinium (Czehryn) oppidum 127, 229, 342. Ceherinensis arx 171. — tractus 247. Cellarius, Celarius Paulus (Cellari), prae- fectus peditum 268, 289. Gerkavianae amplitudines 147. Cerkessia Scytharum agmina 246. Cetner Alexander, Castellanus Halicien- sis 331. Chmielecki, rotmagister Regius 85. Chmielnicius (Chmielnicki) Theodatus vel Bogdanus, dux Cosacorum 43-44, 82—6, 91-2, 98, 101-2, 109, 111-12, 115-17, 123, 125-32, 135, 137, 139. 144-5, 147, 152—3, 156, 160-1, 164-5, 168-9, 171-2, 174, 176, 180, 182, 184-5, 187, 196, 198-9, 208, 210-13, 215, 219, 222-3, 229, 231, 234-5, 238, 241-7, 250, 252, 256-8, 264, 267-8, 277—8, 281, 287, 289-90, 299, 309, 319, 336-9, 342, 348-9, 360 — Timotheus, Bogdani filius 130,184,210—11, 215, 217, 230, 232, 238, 241, 246, 248-9, 252. Chmielnik oppidum 127. Chocim v. Chotinum. Chodkieviciana domus 290. Chodkievicius, Chodkievius, Kotkievicius (Chodkiewicz) Joannes Carolus, exercituum M. D. Lithuaniae Dux supremus 144, 236, 290. — Anna Aloisia, Joannis Caroli, Ducis exer- cituum, consors 290—1. Chojnice v. Hoinica. Chortevius, Viceiudex Czernichoviensis 275. Chotinum oppidum 90 Chotinens. arx 230, 247. — pagi 239. Chreptyjów pagus 253. Christina, regina Sueciae 192, 200, 262, 340, 348. Christophorus, Carmelita 185. Chromeiko, Cosacus 145. Chromeyko Michael, tribunus Bialocerk- vensis 184. Chrząstovius, Chrząstowski Stanislaus a Brzezie, Subiudex Cracoviensis 195, 280, 284, 300, 312, 327, 359, 363. Chwalik Albertus 35. Chwedorowicz Nicolaus v. Hodorovicius. Ciamer, civis Gracoviensis 31—2. Cicero 68, 71—2, 74. Ciechanoviensis nobilitas 179. Cieciszovius (Cieciszowski) Adalbertus, Jesuita, doctor s. theologiae 106. Cieklinski Boleslaus, Castellanus Czecho- viensis 111, 131, 200. Ciesielski 268. Cieszkowski Lucas, professor Academiae Cracoviensis 74.

INDEX. Cikovii, familia dissidentium 350. Cingari 157. Claromontana castra 326. Clarus Mons (Częstochovia) 142, 261, 334. Clepardia, suburbium Gracoviense (Kleparz) 31, 103-4. Clepardienses campi 313. Climuntovia (Klimuntów), oppidum 150. Cluchovia (Człuchowo), oppidum 357. Colonia, urbs 193. Constallus 357. Constantinopolis, urbs 12, 111, 231. Constantinow (Konstantynów Stary), oppidum 90. Constantinovii campi 111. Constantinus imperator 68. Copihensis terra 47. Corczyn, Nova Civitas Corczyn, NeoKorcynium (Korczyn) 30 — 1, 37, 206, 208, 288. Corfius legionarius 289. Cornelia, Scipionis filia 107. Corsunenses campi 277. Corsunum (Korsuń) oppidum 83. Corynthi et Poloponensis Episcopus Graecus schismaticus 181. Cosaci. Kosaci, Cosacus, Kosacus 5, 15, 48-5, 82-4, 86-92, 96, 99, 100—3, 109—10, 112—17, 119-26, 128, 132—3, 137, 139, 142, 145, 152-4, 160, 162—4, 166-8, 171-2, 175-8, 180-2, 184-5, 194, 196—7, 200, 204, 207, 210-11, 213, 215, 217, 219, 225-6, 228-33, 239, 241, 244, 246, 248-9, 252, 256, 258-9, 267—8, 274, 277, 281, 283, 289-90, 292—3, 298—300, 305, 318, 322, 3:36-9, 341, 348, 358, 360. — Dunenses 287. — Zaporovienses 42, 101, 127, 285, 287. Cosacicus exercitus 148. Cosacus v. Cosaci. Cracovia, urbs 10, 18—19, 22, 30, 32—3, 85, 88-9, 46, 49, 53—4, 57, 59, 63, 66-7, 69, 96-7, 103, 140, 143-4, 157-8, 169, 173-4, 185, 189, 191, 195-6, 208-9, 211, 273, 292, 302, 307, 309, 312-14, 318, 320-1, 323, 325-6, 331, 333-4, 336, 338, 344-7, 349, 352-3, 355, 359, 362—3. Cracoviens, arx 36, 104 — 5, 191, 321, 359, 361. — castrum 24, 26, 30, 36, 38, 47, 49, 50, 63, 79, 195. — cives 292. — praetorium 105. — palatinatus 206, 301, 309, 319, 343, 345, 352, 354, 358. Cremona civitas 287. Cressa, tribunus Cosacicus 181. Cretus Venetus (Gritti Ludovicus) 12. Crimenses ordae 124. Crimensis sedis 147. Cromvellus 338, 340-1. Crucigeri 65. Cuiaviensis episcopatus 294 Curlandia 341. Cynerscius (Cynerski) Joannes, canonicus Cracoviensis 1, 209. Cyrkasenses ordae 124. Cyrus Hieronimus, ex ordine Carmelitarurn discalceatorum, concionator 18—19 Cyzovius (Czyżowski) Sigisrnundus, Princi- pis Caroli Ferdinandi cancellarius, auditor et praelatus intimus, p. Suffraganeus Plo- censis 294. Czaplic Stanislaus. iuris utriusque profes- sor 55. Czaplinscius (Czapliński) Daniel, Viceca- pitaneus Czehrynensis 43—4, 81. Czarlinski, abbas Pelplinensis 294. Czarnecius, equorum Regiorum instruc- tor 143. Czarneccius, peditum praefectus 289. — Czarnecius, Czarnecki (Czarniecki) Stepha- nus, Castellanus Kiioviensis 233, 313—21, 328, 331, 335, 387. 344, 352, 354, 359. Czarnkovius (Czarnkowski) Franciscus Casimirus, Castellanus Posnaniensis 143—4. Czartoriensis, Czartorius (Czartoryski) dux 325, 352—3. — Casimirus, Episcopus Vladisla viensis 306, 325. — Florianus, Canonicus Cracoviensis, p. Episcopus Poznaniensis, p. Episcopus Kuiaviensis 108, 148—9, 294, 297. — dux in Klevan Michael, CastellanusVolhyniae 175, 258, 356. Czehryn v. Ceherinum. Czeladia (Czeladz) oppidum 326. Czerniakow pagus 97. Czerniechovia (Czernichów) civitas 127, 147—8. Czerniechovica gens 285.

INDEX. 369 Czerniechoviae ducatus 354. — palatinatus 135, 183, 274, 358. Czerniechowce (Czerniejowce) oppidum 167. Czerny 268. Czerscensis terra 255. Czerski Adalbertus 33. Czerwoiowski 85. Czestochovia v. Clarus Mons. Człuchowo v. Cluchowia. Czorstinensis arx 185, 204 Czyżowski v. Cyzovius. Damascum, civitas 287. Dania 16, 19. Daniłovicia (Daniłłowiczowa) Joannis Ni- colai D., Regni Thesaurarii viduaconsors 241, 292. Daniłoviciana familia 292. Daniłovicius (Daniłłowicz), Capitaneus Olstinensis 291. — Joannes Nicolaus, Thesaurarius Regni 16, 19, 129, 292. Dąbie silva 314, 355. Dąbrowski 349. D e b i n i u s (Dębiński), Capitaneus Neocorci- nensis 349, Debinski (Dębiński) Franciscus, Succame- rarius Cracoviensis 46. Debosa, draganorum seu raitarorum rotma- gister 296. Dębiccius, Dębicki, Dembiccius 180, 201, 206, 280, 298. Dębiński, Debinscius 305, 350. Delens Gerardus, civis Cracoviensis 31—2. Delpaccius (Delpacy) Franciscus, praefec- tus peditum 268, 289. Denhofius, Denofius, Dinofius, Denhoffius (Denhoff) 85, 318. — Palatinus Siradiensis 299. — Henricus 239, 246, 251, 318. — Sigismundus, Capitaneus Bydgostiensis 177. — Sigismundus, Capitaneus Sokaliensis 128, 134, 148, 150, 178. Des Essar (des Essarts) 298. Desna fluvius 127. Diero dux 340. Dinofius v. Denhofius. Dixion Alexander, civis Cracoviensis 31—2. Dłubnia fluvius 349. Temberski. Annales. Dniestr, Donester, Dnestr, Nester fluvius 167, 228, 238, 240, 247. Dobrucenses ordae 124. Domaszewski Stanislaus 331. Donester v Dniestr. Doni, Italus, decanus Varsaviensis, Secreta- rius Regius 272, 294. Doria Pamphilii, cardinalis 261. Doroboenses Scythae 246. Dorobusium (Drohobuż) civitas 277, 281. Draski Adamus Hiacintus a Vyczyn, doctor s. theologiae, professor Academiae Craco- viensis, Canonicus ad ecclesiam s. Annae 81. Drohicensis Capitaneus 358. Drozdovius, Drozdowski, Notarius castri Cracoviensis 325, 327. Drucki Gregorius, Palatinus Novogrodensis 153. Dubaldius 332. Dubienka, Dubinki, oppidum 361. Dubravius (Dubrawski) Franciscus, Succa- merarius Praemysliensis 106. Duglassius, Duclasius, Duglasius (Duglas) 335, 338, 344-5, 352. Duglassii uxor 345. Dukiet Hermanus 32. — Joannes 31. Dulski Martinus 37. Dunaiow (Dunajów) oppidum 237. Duplessius 176. Dusseldorpium (Duesseldorf) civitas 193, Dyneburgica arx 8. Dynenborgum, Dynoburgum (Dyneburg), civitas 281, 336. Dynof v. Denhofius. Dzibonius Joannes 269, 276, 280. Dziedzic Matthas 146. Ekart Casparus, civis Cracoviensis 31. Elbinga civitas 340. Elephantucius Jacobus, generalis auditor et iudex nuntiaturae Apostolicae 59. Eliseus Carmelita 185. Elk (Lyck, Łek) civitas 356. Engeli fratres, officiales Suecici 356. Ennius 72. Eperies v. Pressovia. Europa 153, 263, 330, 341—2, 355. Eutychus 68. Fałęcki, Phalencki 349. Fantoni Italus, Secretarius Regius 13. 47

Index. Federovicius v. Hodorovicius. Ferdinandus III imperator 93, 140, 221, 223-4, 330, 337, 340, 354-6, 361. — archidux Austriae, electus rex Hunga- riae et Bohemiae (Ferdinandi III filius) 93, 285, 297, 355. Ferencz, Ferensius v. Wesseleny Franeiscus. Firlej Andreas, Castellanus Bełzensis 110, 113, 116. Flaminius T. 71. Flik, praefectus peditum 85. Florentini 142. Fordanum (Fordon) oppidum 308. Framberg civitas 332. Franconia 207. Fraxtinus (Fragstein) Christophorus, lega- tus imperatoris 324. Fredro 207. Friderici falsgrafi filia 341. Fridericus I imperator 62. — III, rex Daniae 340, 354. — Wilhelmus, elector Brandeburgicus 326, 331—2, 336-40, 348, 357. Furmanus 238. Galicia 128, 237—8. Galli 108, 142, 358. Gallia 194, 287, 298. Gałga, Islam Gerej, chani Tartarorum, frater 147. Gamratus, Episcopus Cracoviensis 142. Gavedovius 135. Gąsievius, Gąsiewski. Gosiewski Vincen- tius Corvinus, Dapifer, p. Thesaurarius M. D. Lithuaniae ac exercituum Lithuaniae praefectus minor 204, 275 — 6, 310, 348, 356. Gdeszyński Marcus, centurio et miles ve- teranus 85, 118. Gedanenses 38, 86, 91, 131, 332, 354, 356, 358. Gedanum (Gdańsk), civitas 91, 192, 199, 226, 318, 326, 358, 361. Gelasius Papa 67. Gembicius, Gembicki, Gębicki Andreas, Episcopus Luceoriensis 20, 97, 148, 218, 269, 273. — Christophorus, Castellanus Gnesnensis 280. — Joannes, Episcopus Culmensis, Secretarius Regni maior 19—20, 216, 226, 268, 273. - Episcopus Plocensis 216, 273, 303, 325. — Laurentius, Canonicus Cracoviensis, coad- iutor praepositurae Miecboviensis 19— 20, 262. - Archiepiscopus Gnesnensis 21, 74, 216. — Paulus, Castellanus Medzirecensis 308. — Petrus, Episcopus Cracoviensis 19 — 20, 31, 47—8, 50-1, 54-5, 58-61, 79—80, 82, 98, 105, 108-9, 156—9, 173, 185-7, 192, 208-9, 214, 220, 228, 260—1, 264 —8, 271 - 3, 283, 289, 291 — 2, 295 — 6, 302, 304—5, 312, 315, 325, 360. Genua 144. German Valentinus 34. Germani 32, 166, 223, 255, 353, 357. Germania 319, 330. — Inferior 19, 38, 330. — Superior 38. Gibalski Martinus, ministerialis 115. Gislenus Joannes Baptista, architectus Re- gius 306. Gissa Nicolaus Constantius, guardiae Regiae obersterlaitnant 207. Gizyi, familia nobilis 94. Glinianenses campi 128, 224, 231, 233, 237, 238, 254, 285. — pagi 233. Gliniany, oppidum 128, 171, 237. Gładysz Matthias, professor Academiae Cracoviensis 353. Głasnecii, familia nobilis 94. Głogovia (Głogów) civitas 314, 330, 335. Głovacii, familia nobilis 94. Gnesna civitas 215. Gniewosz, Gnievoszius, Gniewoszius ab Olexow Nicolaus Albertus, Episcopus Vladislaviensis 10—11, 290, 294. — Nicolaus, Capitaneus Radomiensis 135. Gniła Lipa, fluvius 237. Gninski Joannes Trach 305. Goiszowski Stanislaus v. Koiszowski. Gołąb pagus 335. Gołąbenses campi 328, 335. Gołeccius, civis Cracoviensis 292, 363. Gołogory oppidum 237. Goraiscius (Gorajski) Albertus, Regens cancellariae Regni, praepositus Minoris ac Maioris Poloniae generalis 361. Gorscius, (Górski), Kiioviae Pociltator 253. — Franciscus, succollector terrae Radomen- sis 215.

iNDEX. 371 — Jacobus, professor Academiae Cracovien- sis, canonicus Cracoviensis 30, 74, 78, 186, 188, 208—9. Gothi 147. Gowarzewski Georgius, praepositus ac officialis Posnaniensis 344. Grabianowski Andreas, professor Acade- miae Cracoviensis 189. Grabinski Hieronimus, legionis equestris primipilus 268, 343. Grabowski Joannes, doctor philosophiae, actorum G. S. I. notarius 158. Graeci 144. Greboszovius, Capitaneus Urzedoviensis 295-6. Gregorius Papa 68. Gregorowic, Gregorovius Sigismundus, do- ctor s. theologiae, professor Academiae Cracoviensis 80, 82, 104, 108-9, 187, 209. Gritti Andreas, Princeps Venetiae 12. — Ludovicus 12. Grodecki Adrianus, Suffraganeus Gnesnen- sis 130. Grodek oppidum 233. Grodna civitas 30, 49, 52, 82, 310. Grodnensis arx 45. Grodzicki Andreas 343. Grodzka porta 320. Grotkowski 132, 137. Grudzinius (Grudziński) 344. — Andreas, Castellanus Naklensis 176. — Nicolaus, Palatinus Kalissiensis 336. — Sigismundus, Palatinus Kalissiensis, filius Nicolai 336. Grzybovius (Grzybowski), Capitaneus Gru- dziensis (Grodziecensis), 335. Grzymułtovius (Grzymułtowski) Christo- phorus, Succamerarius Kalissiensis 275, 279, 281. della Guarde (dela Gardie) Magnus, comes 341. Hadziewicz Nicolaus v. Adzieiovic. Hakowicz Andreas, civis Cracoviensis 31. Halicium (Halicz) civitas 160, 237—40. Haliciens. campi 238—9, 247. — moenia 238. — terra 254. Hamburgum civitas 298. ab Hanhalt, Hanhaltinus dux (Anhalt), co lonellus Suecjcus 357, Havratynius Cosacus 166. Hedvigis beata 143. Hender Georgius, civis Cracoviensis 31. Hendzlowa Jurkowa, vidua 32. Henricus Valesius, Rex Poloniae 12, 63, 67, 69, 94. — VIII, rex Angliae 68. Hercius Paulus (Herz a Kurzelow). doctor s. theologiae, professor Academiae Cracoviensis, custos Opatoviensis, canonicus Kurzeloviensis, p. decanus ecciesiae s. Annae Cracoviensis 79—81, 109. Hieronymus s. 73. Hirsman Georgius, civis Cracoviensis 31. Hispani 39, 42. Hładki, Cosacus 145. — Matthaeus, tribunus Miergrodensis 184 ab Hobach, cardinalis, archiepiscopus Pra- gensis 355. Hodorovicius Nicolaus, senior Cosacorum 248-9. Hodynec Hiacinthus, iudex exercitus Zapo- roviani 145. 184. Hoinica civitas (Chojnice) 357. Hollandi 340. Hollandia 18. Hoło Sigismundus, legatus Racocii, tricesi- marius Hungaricus 300. Homel civitas 282. Horatius 73. Horopiec, fluvius 240. Horynin oppidum 240. Hosius Stanislaus, Episcopus Varmiensis 66, 68. Hreptovia (Chreptyjów?), pagus 253. Hrubieszow, oppidum 134, 180. Hubald v. Huwald. Huczwa, fluvius 134. Hugo cardinalis 21. Humanium civitas 228, 267, 289. Hungari 9, 13, 32, 144, 166, 239, 246, 248, 250 - 1, 253 - 6, 269, 274, 276 - 7, 292, 301, 325. Hungaria 12, 15, 145, 185, 230-1, 250, 273, 301, 313, 319, 325, 341. Huscensis arx 165. Husiatyn oppidum 239—40. Husiatynenses campi 239, 247, 251. Huszcza pagus 164. Huttinius Georgius, iudex decretorum, no-

JNDEX. tarius curiae Joannis Alberti, Principis, Episcopi Cracoviensis 49. Huwald, Hubald, Houwald Christophorus, generalis maior peditum 122, 176, 204, 207. Hynek Hiacynthus, nobilis 37. Hypolitus, consul Cracoviensis 325. Ignatius beatus 291. — sanctus 287. Ilkusium (Ilkusz), civitas 362. Iłża, Iełzia, oppidum 327. Innocentius X, Papa 10, 25, 55, 80, 137, 170, 208, 261, 264, 266-8, 271, 273, 291, 295, 304, 314. Isaias 299. Islam Girej, Islanus Gerei, Islam Gerey etc. chanus Tartarorum 99-100, 120-2, 124, 135, 147-8, 154, 164, 169, 171, 173-6, 179-80, 182, 208, 227, 231, 249-53, 255-6, 271, 277, 280, 284-7, 300, 309, 339. Israel, generalis maior Suecicus 356. Istuanus Petrus, subcenturio Hungaricus 42. Istula (Vistula, Wisła), fluvius 105, 212, 220, 288, 308, 314, 328, 342, 344, 349. Itali 325. Italia 47, 144, 287. Ivangrodum (Iwangrod), oppidum 228, 335. Ivaniska, oppidum 145. Ivo beatus, Episcopus Cracoviensis 307. Jacobus, dux Curlandiae 154, 282. Jagodovicii, familia nobilis 94. Jałowicki 305. Jampolia (Jampol), oppidum 167, 289. Jandzalus, Cosacus 172. Janecki Adamus, capellae Regiae praepo- situs 26. Janikowski 345. Jankowic Thomas 35. Janovia (Janów), oppidum 240, 269. Janowski, miles 146. Jaroslavia (Jarosław), oppidum 331, 344. Jaskolscius, Iaskulscius (Jaskulski) Marius Stanislaus 85, 227, 286, 357. Jasnogorscius Joannes, Cosacus 252. Jassenses orae 129. Jassi (Jassy), civitas 222. Jedlinscensis colonia 97. Jedlinscium (Jedlińsk), oppidum 130. Jelski 305. Jełzia v. Ilża. Jezierna, oppidum 118. Jezius 294. Joachimus Fredericus, elector Brande- burgicus 65. Joannes XXII, Papa 304. — Albertus, Princeps Poloniae, Episcopus Cracoviensis et cardinalis ad s. Priscam 49, 148. — Cantius beatus 361. — Casimirus, Princeps p. Rex Poloniae 9, 17, 84, 93 — 7, 102, 104 - 10, 112 —13, 115, 117—31, 133-6, 138—40, 144 -53, 155, 161, 163-5, 169-74, 176-80, 182, 191—3, 197—8, 201—8, 211—12, 215, 217, 219-25, 227-8, 230-2, 234 -7, 240-5, 247-51, 253-5, 257, 260 -1, 263, 267—72. 275-9, 282, 284-6, 288, 293-301, 303-6, 308-9,311-14, 316—23, 327, 330—2, 334-40, 342—3, 345—48, 351—5, 357-8, 361. — Scepusiensis, rex Hungariae (Johannes Zapolya) 12. Jottus Romanus 186. Judaei 9, 23, 204, 355. Judiccius, cavallerus Melitensis, artilleriae M. D. Lithuaniae praefectus 276, 310. Julius II, Papa 304. Jurkovius, Jurkowski Stanislaus, decanus ad ecclesiam s. Floriani, professor Academiae Cracoviensis 108—9, 186. Kalinius 211. Kalinovii 317. Kalinovius (Kalinowski) Adamus 41. — Alexander 41. — Andreas 41. — Jacobus 41. — Joannes 41. — Martinus, Palatinus Czerniechoviensis, exercituum Regni Dux campestris 40 — 42, 82 -6, 89, 105, 131, 144-5, 149, 160—2, 164-5, 170-1, 174-5, 177, 183, 203-4, 210-11, 228, 236. — Samuel, Praefectus castrorum, Capitaneus Braclaviensis 85—7, 150, 167, 177—8. — Valentinus 41, 144. Kalinscius 172. Kalisiensis nobilitas 179. Kamenec, Camenecum (Kamieniec), ci-

INDEX. 373 vitas 41, 91, 124, 146-7, 153, 161, 170, 173, 210, 231, 239 — 41, 245 - 7, 251 - 3, 268, 360. Kamenecen. arx 230. — campi 239—241, 246—7, 285. — capitaneatus 260. — episcopatus 152. — munitio 237, 241. — praesidium 167. — propugnaculum 8. — solum 239. Kamieniec Masoviticus, oppidum 282. Kamienna fluvius 60. Kaminius, Kamini, Kiminy, Kiminius (Ke- meny) Joannes, exercitus Transylvaniae generalis palatinus 228—9, 246, 250, 277. Kaniow, oppidum 83. Karnigel Jacobus, civis Cracoviensis 31—2. Karnkowski Stanislaus, Palatinus Plocen- sis 202. Karski Joannes 331. Karśnicki Matthias, doctor theologiae 208. Karvatus Severinus, Jesuita, concionator Re- gius 269, 275. Karynscius, Karynski Laurentius, canoni- cus Gracoviensis, professor Academiae Cracoviensis 188, 208—9, 266. Kasanovius v. Kazanovius. Kasprzyccius, Kasprzycki, civis Cracovien- sis 352, 359. Kawecki Simon 331. Kazanowska Elisabeth, Alexandri Słuszka, Palatini Trocensis filia, Christophori K., Regni Marschalci, p. Radzieiovii, Procan- cellarii, uxor 151, 191. Kazanovius, Kazanowski Adamus, Mar- schalcus curiae Regni 93, 131, 150, 175, 191. — Joannes, Castellanus Haliciensis 175. Kazimierz v. Casimiria. Kedzierzynski Albertus Martinus, nobilis puer 33. Kemeny v. Kaminius. Kenigsmark v. Kinixmarchius. Kesler Benedictus, civis Cracoviensis 31. Kestner Zachaeus, civis Cracoviensis 31, 53. Ketarski Benedictus, professor Academiae Cracoviensis 74. Kiełbaśna, fluvius 167, 252. Kiemla v. Kaminius (pag. 277: alias Kiemla). Kiesmarcium (Kezmark), civitas 325. Kieszenig Fabius Otto 215. Kiiovia (Kijow) civitas 127-8, 168, 183-4, 194, 219, 227—8, 277, 287. Kiioviensis episcopatus 152. — palatinatus 127, 135, 162, 183—4, 274. Kiminius v. Kaminius. Kinixmarchius, Kinigsmarchius (Kenigs- mark), 341, 357. Kisielius, Kisiel, Capitaneus Cerkasiensis 168. — Adamus, Palatinus Kiioviensis 91, 153, 164-5, 168. Kleparz v. Clepardia. Klimuntów v. Climuntovia. Klodcinius, Kłodzinius 238. Klubosocki Andreas 273. Kłobuszovius, legatus Hungaricus 276. Kłodava, oppidum 311. Kłodnica fluvius 319. Kłodzinius v. Kłodcinius. Kłosovicius, praelatus 297, 307. Kobierzycki, Castellanus Gedanensis 200, 306. Kobierzyn, pagus 351. Kobierzynenses campi 351. Kociołkovius, frater Ordinis Praedicato- rum 262, 353. Kodacense fortalitium, Kodak (Kudak), 101. Koiszowski, Goiszowski Słanislaus 24—6, 33—4. Kokwinski Sebastianus, officialis Sendomi- riensis 146. Kolmacensis passus 8. Kolty Blasius, tribunus Cerkasiensis 184. Kołovicius 307. Komarno oppidum 318. Komescius, coadiutor canonicalis ecclesiae cathedralis Cracoviensis 295. Komorowski Samuel, Praefectus castrorum M. D. Lithuaniae 281. — Stephanus, praefectus alae equestris 85. Kondoreus Zdunus Vasilovicius 287. Koniecpolii 98. Koniecpolius, Koniecpolski 26, 36. — Alexander, Vexillifer Regni, p. Palatinus Sendomiriensis 43, 83, 91, 103-4, 112, 114, 117, 155, 172, 174, 177, 179, 202, 221, 238, 254, 326-7, 334, 336, 352, 354. — Joannes, Palatinus Siradiensis 343. — Sigismundus 40. — Stanislaus, exercituum Regni generalissimus 40, 42-3, 144—5, 236.

INDEX. Koniecpolski Stanislaus, Palatinida Sira- diensis 343. Konopacka Magdalena, Castellani Elbin- gensis filia 204. Konopacki Octavianus, Castellanus Elbin- gensis 204—5. Konracius, Konraccius 238-9, 248, 250—2. Konstantinovia (Konstantynow Nowy), oppidum 127. Konskie, oppidum 312. Korecius, in Korec dux Carolus Samuel (Korecki),CapitaneusRobczycensis 118—19. Korecensis ducissa 19. Korfius (Korff) Guilelmus Smiling a Krecz- burg, Capitaneus Orlensis, colonellus Re- gius 113, 277. Korsunenses campi 126. Korsunka fluvius 83. Korsuń v. Corsunum. Korycius, Koryccius, veteranus miles 167, 326, 337, 344. Korycinius (Koryciński) Stephanus, Capi- taneus Osvecimensis ac Varsaviensis, Pro- cancellarius, p. Cancellarius Regni 192, 200—1, 213, 216-17, 222, 224, 227, 242 —3, 245, 255—6, 258, 260. 268, 275, 277, 279—80, 283-4, 298, 300, 303, 306, 318, 324, 357, 360. Korydon 85. Kosakovius 211. Koscianensis civitas (Kościana) 345. Kosow, Kossow Silvester, metropolita schis- maticus Kiioviensis 168, 277. Kossakowski Nicolaus, Subiudex Bracla- viensis 153. Kostca beatus 287. Kostka Alexander 185. Kosuccius 72. Kotarlicki Matthias, nobilis 24, 34. Kotkievicius, Kotkieviciana domus v. Chod- kievicius etc. Kowalski 85. Kowel, oppidum 219. Kovelenses campi 219. Koziegłovii (Koziegłowy), oppidum 320. Kozielski Joannes, nobilis 33. Kozla (Cosel) civitas 297, 319. Kozuchovius 296. Kranicii, familia nobilis 94. Krasecki Petrus 30. Krasiecius, Suffraganeus Luceoriensis 325. Krasinius 301. Krasinski Joannes Casimirus, Palatinus Plocensis 202, 306, 338. Krasne, oppidum 164, 166, 383. — pagus 160. Krasnense fortalitium 160. Krasnenses campi 166. Krasnicius (Kraśnicki) Matthaeus, doctor theologiae, professor Academiae Craco- viensis 81, 209, 303, 305. Krasnosielius, Cosacus 166. Krasnostavum (Krasnostaw vel Krasny- staw), oppidum 113, 133. Kraśnianka, fiuvius 166. Kranz Michael, civis Cracoviensis 31—2. Kremenecum (Krzemieniec), oppidum 172. Krepski Martinus, nobilis 57. Kretkovius Erasmus 265. Krolikovius, custos Sandecensis 327. Kruszelnicki 85. Krylovia (Kryłów), oppidum 152, 298. Kryvenkius, Cosacus 166. Kryvonosius, Krivonosius, Krzyvonosius, Cosacus 102, 145, 187. Kruchank Georgius, civis Cracoviensis 31. Krzywka fluvius 269. Kucharscius, Kucharski Andreas, do- ctor theologiae, professor Academiae Cra- coviensis, canonicus Cracoviensis 19, 47, 186. Kuczkowski, miles 146. Kuiavensis palatinatus 314. Kulesza 332. Kurdwanowski, Ensifer Cracoviensis 305. Kutnarscius 153. Kutno, oppidum 311. Lanckorona, oppidum 318, 345. Lanckoronius, Lanckoronski 349. — Hiacinthus 259. — Stanislaus, Palatinus Braclaviensis, p. Russiae, exercituum Regni Dux campestris 91, 103, 110, 116, 153, 155, 160, 165, 167, 172, 175, 177, 181, 212—14, 231, 234, 255 —6, 259, 267, 270, 272, 275, 289, 309, 331, 337, 348, 352 — Zbigneus, Palatini Braclaviensis filius 119. Lancucki Albertus, professor Academiae Cracoviensis 79. Lasoccius, Ensifer Wysogrodensis 301, 305. Latyczow, oppidum 127,

INDEX 375 Leloviensis districtus 343, 358. Leo X Papa 304 Leodium urbs 68. Leopoldus Guilelmus, archidux Austriae, episcopus Vratislaviensis 93, 354, 356, 361. Leopoliensis archiepiscopatus 152. — districtus 238. - terra 254. Leopolis, civitas 87, 90, 96, 115, 128, 134, 136, 171, 232—4, 236-7, 296, 318, 328, 331, 335, 338, 343, 346, 358. Lepiccius 220. Lesczynia familia 325. Leszczynii (Leszczyńscy) 142, 290. Lesczynius (Leszczyński) Succamerarius Posnaniensis 305. — Andreas, Episcopus Vladislaviensis, Procancellarius Regni, p. Archiepiscopus Gnesnensis 93, 100-1, 133, 138, 202, 216, 267, 270, 276, 283 - 4, 289, 296, 325, 337-9, 343, 346. — — Palatinus Derpensis 214 — Boguslaus, Maioris Poloniae Capitaneus generalis, Thesaurarius Regni 93, 101, 203-5, 212, 214, 220, 229, 233, 276, 280—2, 284, 306, 309, 312, 335. — Joannes, Castellanus Gnesnensis, p. Palatinus Lencicensis, p. Posnaniensis 93, 200, 202, 272, 293, 301, 317-18, 325, 331-3, 335, 337, 355. - Episcopus Culmensis 332. — Raphael 65. — Venceslaus, Episcopus Culmensis, Cancellarius Regni 150, 173, 181, 201, Episcopus Varmiensis 272, 306, 332, 338. — Vladislaus, Succamerarius Posnaniensis 177. Leszna, Lesna (Leszno), civitas 308, 344—5. Libusia, oppidum 337. Ligęza, Vexillifer Praemisliensis 175, 268. Ligęzarum familia 336. Limanova, oppidum 313. Linievius 275. Lipa, fluvius 238. — pagus 354. Lipnicius (Lipnicki) Albertus, Suffraganeus Cracoviensis, Praepositus Sendomiriensis, Episcopi Cracoviensis officialis 26, 60, 146. — Andreas, professor Academiae Cracovien- sis 188, 209. Lipovecium (Lipowiec) castellum 318. Lipsia, urbs 69. Lipsius 68. Lipski Andreas 65. Liszki pagus 318. Livensis terra 255. Livius 184. Livonia 147, 237, 299, 330, 341, 348, 354, 358. Logofedus Michael, terrarum Valachiae procurator 230—1. Lublinensis Capitaneus 232. — palatinatus 276. Lublinum (Lublin), civitas 18, 38, 48, 65, 96, 112-13, 133-5, 146, 151, 170, 185, 214, 232, 296, 319, 328, 335, 344, 352. Lubomirscii 142, 290. Lubomirscia (Lubomirska) Christina, Stanislai, Palatini Cracoviensis, filia 144. — Constantia, Stanislai Palatmi Cracoviensis, filia 144. — Thecla Helena, e gente Ossoliniorum, Alexandri L., Sfcabuli Regni Praefecti, uxor 278. Lubomirscius (Lubomirski), Capitaneus Sandecensis et Bialocerkvensis 155. — Alexander, Stabuli Regni Praefectus 150, 173, 240. — Desiderius 349. — Georgius, Capitaneus Cracoviensds ae Praemysliensis, Supremus Regni Marchaleus 28, 120, 126, 135, 151, 174-5, 177, 191, 213, 240, 255-6, 273, 291, 299, 301, 325, 330, 344, 355, 358-63. — Stanislaus, Palatinus Cracoviensis 19, 28, 30-1, 47-8, 50-1, 53—6, 59, 65, 78-9, 92-3, 135, 143-4. Lubonscii 18. Lubovecensis parochia 209. Lubowicki Franciscus, Dapifer Ciechanoviensis 305. Lubownia seu Lublu (Lubowla), civitas 301, 313. Lucianus Titus, cancellarius nuntiaturae 59. Ludovica Maria, Regina Poloniae 9, 12, 45, 51-3, 104, 107-8, 150, 162-3, 191, 193, 197, 201-2, 205, 208, 210, 216, 268, 270, 272, 276, 282, 288, 297-9, 307, 309, 312—13, 319, 335, 353-4, 356. Ludovicus XIV, rex Galliae 140, 354

iNDEX. Ludovicus, frater ord. Carmelitarum Dis- calceatorum 347. Lucanovicius Semon 287. Lunt Andreas, commissarius Suecicus 333. Lupul Basilius, palatinus Valachiae 83, 86, 92, 130-1, 153-4, 169, 184, 199, 208, 211, 215, 222, 226, 228—31, 238—9, 247-51, 253, 255, 281. Lupuli, palatini Valachiae, consors 248—50. Lyck v. Elk. Łancucium, Łancutium, oppidum (Łańcut) 313, 330-3, 335, 337, 344 Łancutensis arx 143. Łapa, fluvius 184. Łascensis Adamus, professor Academiae Cracoviensis 74. Łasczyus (Łaszcz) Samuel, Excubitor Regni 43, 83, 106. Łek v. Elk. Łęcicensis Castellanus 193. — palatinatus 314. Łęczycense praesidium 355. Łęczycia (Łęczyca), civitas 311. 354. Łoboda, Cosacus 145. Łobzovia (Łobzów), pagus 103, 362. Łovicia, Łovicium (Łowicz, oppidum 21, 311, 345, 354. Łubienius, Łubinius, Łubienscius, Łubinscius (Łubieński) Matthias, Archiepiscopus Gnesnensis 84, 93—4, 96, 99-100, 102, 105, 130, 137, 161, 215—16, 284. — Stanislaus, Episcopus Plocensis 74. Lubovicius Franciscus, Dapifer Ciechano- viensis 337. Łuck, oppidum 127. Ługowska lapidea 315. Łukow, oppidum 111. Łukoviensis terra 161, 255. Łukowski Stanislaus 191. Łysobycenses campi 111. Łysobyki, oppidum 111. Łyskovic Vincentius 52. Lyszkovic Joannes, civis Gracoviensis 31—2. Machmet Murza 286. Machovius, Machovscius (Machowski) 249, 253, 321. Machovscius Joannes 248. Machowski Sebastianus 331. Magdaienscius, Capitaneus Praemyslien- sis 203. Magni Franciscus comes a Strassnitz 13. — Magnus Valerianus, Capucinus 13. Mailly v. Mali. Maiorefer Joannes, civis Cracoviensis 31. Malborgium (Malborg), civitas 356. Mali, Malli (de Mailly) Lascaris Clara, virgo Gallica 270, 279. Marcianus imperator 68. Margeburg, civitas 332. Margonski Hieronimus 331. Markievicius Joannes, Canonicus War- miensis, p. Cracoviensis 361. Martinus V, Papa 305. Martynow, oppidum 41. Masaniello Neapolitanus 39. Maszevius, Jesuita 294. Masovia v. Mazovia. Matthias Corvipus, rex Hungariae 12. Mazarini cardinalis 298. Mazovia 147. Mazoviae palatinatus 191, 306, 352. Mazovicica gens 285. Mozovienses districtus 179. Mączyński Martinus 343. Meczkowic Franciscus 34. Meczynski Albertus 343. — Joannes 343. Medirecensis, Medzirecensis praepositura 104, 292. Medirecium, Medzyrecia (Międzyrzecz), op- pidum 308, 332. Medzibozenses campi 234. Meller Burchardus, generalis Suecicus 326-7. Melnicenses campi 310. Merkatory Arnoldus, civis Cracoviensis 31. Merecium (Merecz), oppidum 82, 310. Miastkowski 319. — Marschalcus Ordinum a. 1655, 305. Michailo, Cosacus 145. Michalec, oppidum 41. Michalecki, palatini Valachiae curialis 229. Michałoviensis terra 308. Miechovia 261. Miechoviensis praepositura 19. Mieleccius, Palatinus Podoliae 12. Mikessius, Mikiesz Michael (Mikes de Zabola), vicecolonellus et tabulae iudiciariae iuratus assessor Transsylvanicus 250—2, 273.

INDEX 377 Mikita, Cosacus 145. Mileszewski Joannes, nobilis 57. Minkowski, Cosacus 145. Minor 268. Minscium (Minsk), civitas 300. Mleczko 305. Młocki, Vicedapifer Osmianensis 250. Młynkiewic Adamus, professor Academiae Gracoviensis 189. Modlinski Gregorius, doctor theologiae, professor Academiae Cracoviensis 109, 228. Mogiła, pagus 349, 362. Mogilnicius 249. Mohammed IV sultanus 130, 176, 208,230, 249, 253, 281. Mohilovia, Mohilovium (Mohilew), civitas 194, 287. Mokotow, pagus 97. Moldavi 15, 144, 239, 248, 255. Moldavia 6, 15, 230—1. Moldavicus legatus 250. Monasterium (Muenster), civitas 330. Montelupi 104. Morachwa, fluvius 167, 289. Moraszka, fluvius 167, 252. Moravia 313, 325, 347, 354. Moravica, pagus 318. Morawa, fluvius 325. Morstinius (Morsztyn), Andreas de Raci- borsko, Dapifer Sendominensis 293. — Tobias 293. Moschi, Moschus 9, 41, 111, 130—1, 144 -5, 148, 152, 156, 161, 163 -4, 181, 191, 200, 207, 219, 223, 225, 227-8, 231, 233, 250, 267—8, 274, 277, 281-3, 285-6, 288—90, 293, 298, 300, 305, 307, 309-10, 321-2, 334, 338, 340—1, 348, 354, 358, 360. Moschovia 127, 191, 204, 206, 233, 237. Moschovitica gens 11. Moschoviticum regnum 286. Moscua urbs 163, 289. Mosczenicki Andreas, Venator Kiioviensis 305. Mozera, Cosacus 145. Mozeria (Mozyr), civitas 287. Mscisławia (Mscisław), oppidum 283. Mszanecensis tenuta 279. Mucharscius, Mucharski Petrus, doctor medicinae, professor Academiae Cracovien- sis 156, 186, 291, 296. Temberski. Anuales. Muchovieccius 296. Mularczyk Thomas 146. Murachsa v. Murata, oppidum 167. — fluvius v. Morachwa. Murza Bassuię (sic), supremus vezyrus Im- peratoris Turcici 99—100. Mustafa Celetyn, Scytha 172. Mustafius, Mustafa Aga, nuntius Tartari- cus 148. Myslenicensis tenutarius 349. Mysliszevius 172. Myszkovii 18. Myszkovius (Myszkowski) 267. — Ferdinandus marchio 17—18. — Petrus, Episcopus Cracoviensis 66, 68. — Sigismundus, Marschalcus Regni 18. — Vladislaus, Capitaneus Grodecensis, Palatinus Braclavienses, p. Sendomiriensis, p. Cracoviensis 18, 93, 169, 269, 272, 279 -80, 324, 336. Nachensis terra 147. Nahaienses ordae 124, 246. — Tartari 286. Naraiow (Narajów), oppidum 237. Narcissus, pater, prior conventus s. Cathe- rinae ad Cracoviam 347. Naymanus, professor Academiae Craco- viensis 71. Neapolis, urbs 39, 353. Neczaius, Cosacus 145, 160, 165-6, 168. Neisse v. Nissa. Neistadium (WienerNeustadt). civitas 325. Nemeric (Niemirycz) Georgius, Succamera- rius Kiioviensis 153. Neoforiensis tenutarius 343. Neokorcynium v. Corczyn. Nepolomicensis arx 143. — residentia 313. Nepołomicium (Niepołomice), pagus 313, 316. Nesvesium (Nieśwież), civitas 285. Netor Sigismundus 357. Nevelum (Newel), civitas 285. Nieborowska Sophia 149. Niemec 146. Niemen, fluvius 310. Niepołomice v. Nepołomicium. Nieswież v. Nesvesium. Niezabitovius 145—6, 211. Nieżyn v. Nizinia. 48

INDEX. Nigrum Mare 100—1. Nikolsburg civitas 328. Nisia (Niż) 277. Nissa, Nyssa (Neisse), civitas 232, 297. 325, 343, 346-7, 361. — fluvius 232. Nitoszowic Joannes, ecclesiae 0. Sancto- rum Cracoviensis vicedecanus 36. Nizinensis capitaneatus 203. Nizinia (Niżyn v. Nieżyn), oppidum 127. Norbertus, frater ad conventum s. Fran- cisci Cracoviensem 25. Noskowski Andreas 74. Novicampianus Albertus, professor Aca- demiae Cracoviensis 74. Novodvor (Nowydwor), pagus 280, 352. Nuradin soltanus vel sultanus, chani Tar- tarorum, Islam Gerej, frater 147—8, 168, 175, 246. Nurscensis terra 255. Obertin (Obertyn) oppidum 41. Oborscius 275. Obra, fluvius 345. Obuchow, oppidum 168. Obuchovic, Obuchowicz Philippus Casimi- rus, Notarius M D. Lithuaniae, Palatinus Smolenscensis 201, 206, 281, 298. Ochmatovia, Ochmatow, oppidum 42, 267, 289. Ochnia, fluvius 319. Ochocki Gabriel, doctor medicinae, profes- sor Academiae Cracoviensis 156, 186, 265, 273, 292. Oczakovienses ordae 124. Odra, fluvius 319. Odrzywolski, Castellanus Czernichovien- sis 85. Olesnicki Joannes, Succamerarius Sendo- miriensis 240, 259, 270. — Stanislaus 259. Olszevius (Olszewski), praepositus Cracoviensis 361. — Hieronimus 343. Ołomucium (Ołomuniec) civitas 347. Omeliensis civitas (Homel) 282. Opalinia (Opalińska), Regni Marschalcia 241. Opalinii 142, 332. Opalinius (Opaliński) Lucas, Marschalcus curiae Regni 151, 192—3, 197—8, 200—2, 207, 220, 269, 296, 325. — Christuphorus, Palatinus Posnaniensis 40, 177, 308, 332-3. Opalinska Sophia, Stanislai Koniecpolski, exercituum Regni Ducis Supremi, uxor 40. Opatovia (Opatow), oppidum 60, 145, 288, 344. Opatoviensis districtus 60. Opatovius, Opatowczyk Adamus, doctor s theologiae, canonicus cathedralis Craco- viensis 18, 108. Opavia, Oppavia (Opawa), civitas 325, 347. Opoczinenses campi 312. Opolia (Opole), civitas 314. Opoliae, Opoliensis ducatus 313, 324. Oraczowski Michael 343. Orichovius (Orzechowski) 85, 107. Orsanenses campi 287. Orsetius, Orsettius, Orszetius, mercator 269, 327, 336. Orsini, Ursinus, Virginius, cardinalis 261 —272. Orszanensis districtus 300. Orynin v. Horynin. Osinscius (Osiriski) Samuel, castrorum M. D. Lithuaniae Praefectus 90. Osmanus, imperator Turcarum 239. Osmianum (Oszmiana), oppidum 285. Osnaburga (Osnabrueck), civitas 330. Osnaburgensis episcopatus 330. Osovium v. Azow. Ossolin, castellum 150. Ossolinia (Ossoliriska) Theresa, e gente Daniloviciorum, Georgii O, Regni Cancel- larii, uxor 278. Ossolinii (Ossoliriscy) 317. Ossolinius (Ossoliriski), canonicus Craco- viensis 20, 317, 321. — Baldovinus, Capitaneus Stobnicensis 119. — Georgius, Cancellarius Regni 4, 10 — 12, 49-50, 53, 56, 78, 92, 95, 97, 99-100, 103, 106, 111, 1J3, 115, 117—26,131-40, 142, 146 — 50, 175, 193, 216, 278, 284, 294. — — Capitaneus Lublinensis, G. O., Regni Cancellarii, nepos 150, 175. Ostra (Ostr, Ostrz), oppidum 127. Ostrcensis capitaneatus 203. Ostrog, Dominicus dux in, Palatinus Craco- viensis 177. Ostrogska Anna Aloisia, Palatini Volhy- niae filia 290.

INDEX. 879 Ostropol, Ostropolia, oppidum 127. Ostrorogii 27. Ostrorogius (Ostrorog), canonicus Cracoviensis 20. — Nicolaus, Pocillator Regni 84, 87, 112. Ostrovensis districtus 178. Osvecimensis capitaeatus 320. — ducatus 349. Oszmiana v. Osmianum. Ottomanica potentia 9, 41. — imperium 153. Otwinowski, interpres 179. Oxensternius (Oxenstierna) 345, 351. Pac, Pacius Christophorus, Vexillifer M. Ducatus Lithuaniae 270, 279, 357. Paczoska, consul Cracoviensis 327. Papenkovius (Papenkovic) Adalbertus, doc tor philosophiae, professor Acadetniae Cracoviensis, canonicus Cracoviensis 108. Paradisum pagus 332. Parhorenko Joannes, tribunus Nizinensis 184. Parisiae, Parisium, urbs 69, 111, 278. Paulus V, Papa 304. Pawłovii fratres 173. Pawolocium, Pawołocia (Pawołocz), oppidum 127, 165. Pawołoczka, fluvioius 127. Pelplin v. Poplinum. Pełka 91. Pełtew, fluvius 134. Pereaslavia (Pereasław), oppidum 111. Perecopenses ordae 124. Pęrkolabus, Purkolabius Jonas 251, 253. Persae 144. Petingus (Poettingen comes Franciscus Eusebius), legatus Imperatoris 324. Petiorenses ordae 124. Petricius Innocentius 1, 2, 72. — Sebastianus, doctor philosophiae ac me- dicinae 1. Petricovia (Piotrków), civitas 192, 288, 344. Petricoviensis districtus 343. Phalencki (Falęcki) 349. Philippus Guilelmus, palatinus Neobur- gensis 10, 93, 193. Piaseccius (Piasecki) Paulus, Episcopus Prae- misliensis 60, 269. — Remigianus, cantor Praemisliensis, regens cancellariae minoris 46, 269, 279. Piasecii 12. Pietka Stephanus, Hungarus 277. Pilavecenses campi 90, 112, 126, 133. — castra 87. Pilecenses campi 334. Pilica, fluvius 212, 312. Pilsnensis terra 255. Piła, fluvius 308. Pinczovia (Pinczów), oppidum 17, 169. Piotrków v. Petricovia. Piotrowski Lucas, professor Academiae Cracoviensis 188, 292. Pipan, superioris iudicii scabinalis Cracovien- sis advocatus 51. Pirowski Theodorus, senior Cosacicus 44. Placidus, Carmelita discalceatus 47, 51, 78. Platembergius (Platenberg) 204. P1esna (Pless, Pszczyna), oppidum 318, 325. Plichta Constantinus, Castellanus Socha- czoviensis 98. Plocensis episcopatus 297. Plutarchus 71. Płaza, magnus procurator arcis Cracovien- sis 318-19, 343. Podaice (Podhajce), oppidum 240. Podhorce, pagus 172. Podlachia 255, 287. — palatinatus 161. Podlodovius, Capitaneus Radomensis 338. Podolia 40, 86, 91, 124, 149, 160, 170,251. Poettingen v. Petingus. Pohrebyszcze, oppidum 127. Pokrzywianka, fluvius 145, 150. Pokucia 251. Politowic, professor Academiae Cracovien- sis 188. Polonia Maior 17, 40, 67, 90, 162, 193, 198, 204-5, 211, 269, 300, 305, 308, 310, 331, 340, 344, 354. — Minor 17, 40, 90-1, 169, 193, 204, 210, 254. Poloni Maiores 301, 305, 307—8, 340, 345. — Minores 305. Połocensis arx 283. Połocium, Połocia (Połock), civitas 277, 281—2, 285. Połonka, fluvius 127. Pomerania 317, 330, 357-8. Pompeius Cnaeus 107. Poniatovius (Poniatowski), coadiutor abba- tiae Tynecensis 325,

INDEX. Poplinum (Pelplin), pagus 357. Poprad, fluvius 313, 329. Porta Ottomanica 15, 90, 99, 227, 230-1, 253, 273, 285, 337. Posnania (Poznań), civitas 297, 305, 308, 311, 354. Posnaniensis dioecesis 164. — nobilitas 179. Posonium, civitas 301. Poterebiscium v. Pohrebyszcze. Potocciorum domus 227. Potoccius (Potocki) 144, 267. — Andreas, Palatinus Kiioviensis, Capitaneus Wisnicensis 227—8, 253, 331. — Joannes 227, 321. — Nicolaus, Castellanus Cracoviensis, Capineus Barensis, Nizynensis, exercituum Regni Dux campestris 40, 42, 82 — 6, 89, 105, 132, 135, 137, 144, 161, 170, 174—5, 177, 183. — Paulus 321. — Petrus, Palatinns Braclavensis 331. — Stanislaus, Palatinus Podoliae, p. Kiioviensis, exercituum Regni Dux supremus 120, 177—8, 181, 214, 227-8, 240, 275, 279, 289, 319, 331, 337, 348. — Stephanus, Nicolai, Ducis campestris, filius 85. Potocka 215. Praemislia, civitas 337, 344. Praemisliensis nobilitas 175. — terra 175, 276, 358. Praga, urbs 287. Prątnicensia praedia 324. Predboria (Przedborz), oppidum 312. Przevorscense oppidum (Przeworsk), 79. Princeps infans, Joannis Casimiri filius 197, 206. Proczynski Casimirus 347. Promnicii, Promnik, pagus 360, 362. Promnicen. campi 313-14. — praedia 360. Prosna, fluvius 344. Prossoviensis districtus 343. Proszoviciae (Proszowice), pagus 60, 194. Prussi 207. Prussia, Borussia 6, 65, 239, 245, 326, 330-1, 335, 338-40, 344, 356, 358, 387. — Ducalis 65, 331—2, 341, 348, 354. — Episcopalis 331—2. — Regalis 332, 348. Prussica gens 285. — civitates 154. — palatinatus 162. Prut, fluvius 253. Pryluca (Przyłuka), oppidum 127. Prypeć, fluvius 127. Przedborz v. Predboria. Przedziecki 268. Przemyslany, oppidum 128, 237. Przerebski Joannes 343. Przeworsk v. Prevorscense oppidum. Przyemski, Przyiemscius (Przyjemski) Chri- stophorus, Regni Notarius campestris 204, 210—11. — Sigismundus, rei armamentariae praefec- tus 177. Przyłecki Achacius, Castellanus Osveci- mensis 46. Przyłuka v. Pryluca. Pstrokonscius, Pstrokonski Stanislaus, abbas Tinecensis, Episcopus Chelmensis 291, 325. Pszczyna v. Plesna. Publius Crassus 108. Puhacow(?), pagus 172. Puławy, pagus 335. PułtoraKozuch, Cosacus 145. Puppe Fridericus, civis Cracoviensis 31. Purkolabius v. Perkolabus. Puskarencus, Puskarenkius (Puszkaren- ko) 289—90. Putiwlum (Putywl), civitas 287. Raccius 220. Raciborz v. Ratiboria. Rakocius, Rakocius, Rakoczy Georgius, princeps Transsylvaniae 51, 93, 111, 145, 154, 199, 208, 229-30, 246, 248, 250, 253, 269, 273-4, 277, 280, 300, 337—9, 340. Radiminius 292. Radivili, familia 218, 270. — (Radziwiłł) Albertus, Cancellarius M. Ducatus Lithuaniae 93, 143—4. — Boguslaus 175—6, 218, 270, 275, 356. — Christophorus, Palatinus Vilnensis, exercituum M. D. Lithuaniae Dux supremus 218. — Janussius, Palatinus Vilnensis, M. D. Lithuaniae Dux campestris 162,193, 207, 215, 218-19, 227, 230, 247, 250, 269, 274—6, 281-3, 287-8, 300, 309 -10, 333, 346, 360. — Nicolaus 67.

INDEX. 381 Radnoth arx 274. R a d o m, Radomia, civitas 130. 215, Radomensis districtus 294, 343. — terra 255. Radoszevius, Radoszewski Andreas, Ga- stellanus Vielunensis 93, 343. Radoszowski Alexander 343. Radyminscius (Radymiński), professor Academiae Cracoviensis 186. Radvanscius 294. Radzieiovius, Radziejowski Hieronymus, Capitaneus Lomzynensis, Procancellarius Regni 88, 93, 150—2, 161, 164, 169, 180, 191-3, 197, 200-3, 205-7, 216, 220, 269, 278, 282, 294, 298, 300, 307-8, 311, 328, 340—1, 344, 358. Raiecki 85. Rakovia (Raków), oppidum 61. Rastawica, fluvius 127. Ratiboria (Raciborz), civitas 314, 325. — ducatus 324. Ratno, pagus 127. Rava, Rawa, oppidum 311—12. Ravensis palatinatus 314. Ravenna, civitas 287. Rawka, fluvius 311. R a b a l a 146. Regiomontanus Joannes 329. Regiomontum, civitas 325, 334. Reklewski 268. Relscii, familia 350. Relski 268. — Samuel, Succamerarius Regni 46. Repnin Obolenski, legatus Moschoviticus 233. Rey, Reyus Vladislaus a Nagłowice 601, 300. Rezner Joannes, medicus 336. Rękawka, colles 317. Rhederus Franciscus, Hungarus 277. Rhenus, fluvius 193. Riga, civitas 281, 336, 358. Rigenses 38. Rodakowscius (Rodakowski) 296. Rogozna (Rohoźna), pagus 166. Rohatyn, oppidum 237. Rolinscius professor Academiae Cracoviensis 186, 292. Roma, urbs 19, 107, 109, 111, 142, 144, 149-51, 156, 164, 170, 188, 190-1, 194, 220, 272, 287, 291, 299, 302—5, 353. Romanus, Cosacus 213. Romaskievicius 337. Rosanda, Basilii Lupul, palatini Valachiae filia 215. Roscevius, Roscewicz, Rosczewic Adamus, professor Academiae Cracoviensis, canoni- cus Cracoviensis 188, 316, 351. Rosciszowski Sebastianus 191. Roś, fluvius 83, 127. Rozanecius. claviger palatii Regii Craco- viensis 322. Rozanensis Succamerarius 275. Rozrazevius (Rozrażewski) Hiacinthus 176. — Jacobus, Palatmus InowZoclavensis 308. Rozyccius, praepositus ecclesiae Climun- tovianae 150. — professor Academiae Cracoviensis, cano- nicus Cracoviensis 186, 208—9. Rubieszovia, Rubieszow v. Hrubie- szów. Rudki, oppidum 318. Rudlicki Christophorus 34. Rudnicki, miles 146. Rugia, insula 330. Ruiscius, legionarius 252. Rupertus 77. Rupniovius, Capitan. Rabstinensis 318—19. Rusawa, fluvius 167. Russi 228. Russia 8, 43-5, 70, 82, 91-2, 103, 110, 127-8, 143-4, 147, 155, 164, 171, 184, 204, 206, 211-12, 230-1, 237—9, 260, 287, 289, 341, 358. Russiae palatinatus 203 Russian Alexander, studiosus 31. Russica gens 83, 165, 285. — plebs 245. R u t h e n i 32. Rylska, fluvius 311. Rzecnicki Lucas 53. Rzeczycius, Rzeczycki Ioannes, Capita- Urzędoviensis 119, 175. Rzeszovicius, v. Wrzeszczowicz. Sachnewiclwo, tribunus Braclaviensis 145, 184. Sadkoviensis districtus 343. Sadkovius, professor Acadermae Craco- viensis 74. Sadkowce, pagus 167. Saecularis seu Sutoria porta (in Cra- covia) 316.

INDEX. Sakievicius 281. Sakovicius, Capitaneus Osmianensis 275. S a m b o r i a, civitas 318, 331, 337. Samogitia 147, 152, 218, 310, 341, 354, 360. Sandecium, Sandecia (Sącz), civitas 313, 316, 327. Sandomiria v. Sendomiria. Sanguskius (Sanguszko) Hieronimus. Suf- fraganeus Vilnensis p. Episcopus Smolens- censis 276. Sanocensis districtus 238 — terra 254, 358. Santa Croce, cardinalis 261. Sanus (San), fluvitis 344. Sapalski, Sapellius Christophorus, doctor theologiae ac medicinae, phisicus Sigismundi III, canonicus Cracoviensis 18. Sapieha 345. — Casimirus Leo, Procancellarius M. D. Lithuaniae 133, 139, 173, 175, 177, 238, 270, 283, 305. — Joannes, Notarius Regni campestris 214, 240, 281, 337. — — Paulus, Palatinus Vitebscensis, p. Vilnensis, M. D. Lithuaniae Dux campestris 175, 333. S a p i e h a e, familia 270. Sarbiewski Stanislaus, Capitaneus Gra- bovecensis 101. Sarnowski Stephanus 343. Sarogrodium v. Szarogrodum. Saspaul, Sas Paulus, Saxo Paulus, Scotus subcenturio 26, 32—3. Sassavar, civitas 229. Satanow, oppidum 233. Sawicz Simon, tribunus Kaniovensis 184. Sącz v. Sandecium. Scepusium, Scepusia (Spiż) 10, 301, 313, 325, 330. Scipio Magnus 107. Scoti 32, 153, 350, 362. Scythae 8, 15, 41, 85-6, 88, 117, 136-7, 144, 170-1, 179, 196, 200, 210, 245-6, 250, 252-3, 259, 285, 287, 290, 318, 331, 336, 338, 341, 348, 355, 358. Scytbia 182. Scythica agmina 251 — 2. — gens 259. — gregs 255. — terra 15. Sczuccius (Szczuka), iudicis Sendomirien- sis filius 363. Sczuka 85. Sczavinius, Sczavinski Joannes, Palatinus Brestensis 175, 177—8. Sefer Kazi Aga, wezyrus Tartarorum 123-5, 146-8, 285. Sehinus 41. S e 1 m o n, civis Cracoviensis 31. Semenus, Cosacus 213 Sendomiria, Sandomiria (Sandomierz), ci- vitas 145, 150, 287, 338, 343- 5. Sendomirien. campi 344. — cives 345. — iudex 363. — palatinatus 150, 201, 206, 220, 240, 301, 309, 314. 319, 313, 347, 352, 354, 358. — terra 255. Seneca 75. Serebryski Albertus, canonicus Cracovien- sis 142 - 3. Seremetus, Seremedius (Szeremetiew) Va- silius Petrovicius, dux Moschoviticus 285, 287, 310. Seret, fluvius 240. Serock, oppidum 297. Severia (Siewierz), oppidum 8, 326. — ducatus 185, 326. Sicilia 287. Siculi 273. Siedlce, oppidum 111. S i e d 1 i m o v i i, familia 18. Sielava 283. Sielce, pagus 97. S i e 1 s c i u s (Sielski) Alexander, Castellanus Krzyvensis 276. — Joannes, Castellanus Lencicensis 331. Sieniavius, Sieniawski Hieronimus Ada- mus, Capitaneus Leopoliensis 85, 112, 146. Sieninski 85. Sieprawski Joannes, doctor philosophiae 31. Sierakovius (Sierakowski) Andreas, No- tarius Regni campestris 112. — Stanislaus, abbas Calvi Monti ad S. Cru- cem 150, 209, 525. Siewierz v. Severia. Sigismundus imperator 10. — I, Rex Poloniae 22, 67, 69. — III, Rex Poloniae 9—10, 17—19, 22, 49, 63, 65, 93, 98, 161, 223, 239, 340. — Augustus, Rex Poloniae 70, 107.

index. 383 Silesia 94, 232, 313—4, 319—20, 322, 325 343, 354. Sil e s i t a e 9. Silistriae bassa 337. Simon, Carmelita 18. Siradiensis Castellanus 306. — districtus 343. — palatinatus 306, 309, 314, 343. — terra 254 Skalensis capitaneatus 260. Skozynscius 300. Skrzynski Alexander 343. Sladkowski, nuntius palatinatus Ravensis 305. Slapkovius 262. Slavkovia (Sławków), oppidum 320, 326, 362. Sleszkovius, doctor medicinae 291. Slichtingius 276. Slichtingus Jonas 67. Slipenbachius, Slepenbachius (Slippen- bach) Christophorus Carolus 319. Slonkovic, Słonkovicius Matthias, pro- fessor Academiae Cracoviensis 35, 186. S I a w k 6 w v. Slavkovia. Słowikoscius, Słowikowski Justus, Ca- nonicus Cracoviensis, auditor curiae Epi- scopi Cracoviensis 20, 55, 58— [), 98, 157, 186—7. Słuckium (Słuck), civitas 287, 300. S Z u c z, fluvius 127. Słusca, Słuzka (Słuszka), Thesaurarius M. D. Lithuniae 191, 206. Smarzewski Andreas 213. — Joannes 213. Smiotanka Hieronimus, Vicecapitaneus Cracoviensis 46, 48, 325. Smolenscum (Smoleńsk), civitas 8, 51, 148, 164, 250, 268, 274, 277, 281, 283, 288—9, 298, 358. Smolenscen. arx 281. — ducatus 354. — episcopatus 152. — Vexilhfer 279. Smolenski Jacobus Albertus, clericus Cracoviensis, notarius publicus 57. Smorag Jacobus 146. Smoszevius Stanislaus 345. Snieszkowic Stanislaus, discantista 25, 35. Snuk Lucas, civis Cracoviensis 31—2. Sober, prior conventus s. Romualdi Opaviensis 347. Sobiescius (Sobieski) Joannes, Capitaneus Janovensis 87, 177, 337. — Marcus 87, 101, 112—14, 177. Sobynscius, canonicus et concionator cathedralis Cracoviensis 345. S o k a 1 i c i campi 171. S o k a 1 i u m (Sokal) oppidum 134, 170—2, 180, 335. Sokolnicki Andreas 331. Sokolovius 251—2. Solecum, Solec pagus 97, 308. S o 1 i k o w s k i Joannes Demetrius, Archiepi- scopus Leopoliensis 74, S o 1 i m a Aga v. Sulima Aga. Sołobkowce, Sołokopce, Sołodkowce, pa- gus 252. Sołokopcences campi 253. S o s i n s k i Daniel 3 -U. Speronius, Speronowic Joachimus, p. fessor Academiae Cracoviensis, parochus Proszovicensis 60, 188, 220. Spinek, consul Cracoviensis 265. Spiż v. Scepusium. Sporcik, miles 267—8. Sredenses campi 311. Stadnicki, Succamerarius Sanocensis 175. Stambokus (Stembok) Gustavus Otto, generalis Suecicus 357, 361. Stamirowski Felicianus 149. Stanislaus sanctus, Episcopus Cracovien- sis 28, 297, 329. Stanislavius 325. Stara Mennica, lapidea 317. Starodubum (Starodub), civitas 162, 287. Starovolscius Simon, canonicus Cra- coviensis 295, 321. Stephanus, palatinus Moldaviae 199, 222, 226, 229—32, 238-9, 246, 248, 250, 253, 281. — Basilii Lupul, palatini Valachiae, filius 250. — Bathoreus, Rex Poloniae 13, 277. Stepko, Cosacus 166. Stepkowski 305. Stetinum (Szczecin), civitas 217, 317, 357. Stezycensis terra 255. Stępkowski Stephanus 331. Stocholmia (Sztokholm), urbs 301. Stradomia, suburbium Cracoviense 27, 315, 320, 327. Stradonensia castra 356.

INDEX. Straduny (Stradamen), pagus 356. Stramszevius, Stramszewic Stanislaus, officialis Gracoviensis 50. Strassburg v. Brodnica. Straznicia (Straznica, Strassnitz) 325. Studenica, fluvius 252. S t u d n i a, fluvius 252. S t u d z i c k i Albertus 34. Studzienica, Studennica, oppidum 253. S t u a r t, regina Angliae 341. S t u m, civitas 332. Styr, fluvius 115, 172-3, 181. Suchodolscius (Suchodolski) Joannes, concionator Apostolicus, parochus Veli- censis ac Nepolomicensis 292, 359. Suczava, civitas v. Szocava. Suczawa, fluvius 230. Sueci, Suecus 140, 147, 162, 281, 305, 307 —9, 313, 315-19, 321—4, 326-7, 330 —5, 387, 339—41, 343-5, 349-56, 358 —62. Suecia 156, 200, 288, 298, 340—1. Suecici status 223-4, 273, 288, 299, 322. S u 1 c i i, familia 94. S u 1 i m a A g a, legatus chani Tartarorum 284-6. Sulinscius, Sulinski Sigismundus, abbas Premecensis, canonicus Gnesnensis 46—7. S u s c i u s, parochus Nepolomicensis 360. Sutoria s. Saecularis porta (m Cracovia) 316—17. Svednicensis ducatus 330. Swiatkowski Joannes 37. Syrakusae, urbs 287. Szabeltanus, legionarius Cosacicus 277. Szachbeius 309. Szarogrodum, Szarogrod, civitas 164, 167, 252, 337. Szczecin v. Stetinum. Szcucki 201. S z e in 41. Szemenses ordae 124. Szemberkius Hiacynthus, Venator Podo- liensis 251, 253. Szeremetiew v. Seremetus. Szocava (Suczawa), civitas 230, 238, 241, 246-7. Szocaven. arx 230, 248 - 50. — castellum 238. — campi 230, 238-9, 251. Szołdrscius (Szołdski) Andreas, Episco- pus Posnaniensis 105, 148. Szotkovia (?), oppidum 157. Szorger, Hungarus 292. Szotlandum (AltSchottland), suburbium Gedanense 332. Szpondowski Joannes 31. Szumovius 293, 337, 339. Szurswice (?), oppidum 134. Szymanovius 64. — canonicus Cracoviensis 360. Ściana, oppidum 167. Tarnopolia (Tarnopol), oppidum 172. Tarnovia, Tarnow, oppidum 314, 336. Tarnovius, presbyter 294. — Tarnowski Joannes, Archiepiscopus Leo- poliensis 292, 305—6, 325, 356. — Michael, Castellanus Woinicensis 220. Tarło Joannes, Palatinus Lublinensis 331. Tarłowa de Sczekarzewice Barbara, Da- nilovicii, Capitanei Olstinensis, p. Georgii Lubomirscii, Marschalci Regni uxor 291. Tartari 40 — 43, 70, 83-5, 88—92, 99 —100, 112, 114—26, 128-33, 135—7, 144, 146—7, 156,. 161, 165-6, 168, 170, 172, 175—80, 184-5, 199-200, 208, 210—11, 214, 217, 223, 225, 230, 233, 238, 246-7, 250-2, 255—7, 259-60, 263, 268, 270, 276—7, 280 -1, 290, 298, 305, 334, 338, 353, 356, 358. — Budziacenses 210. — Circasenses 82. — Krymenses 82, 286. — Nahaienses 210. Tartar. agmina 169. — cohortes 174. — exercitus 169. Tczew, oppidum 357. Teczynii. Tenczyniana familia (Teczynscy) 292, 344 Teczynius (Tęczyński) Joannes, Palatinus Cracoviensis 104. Temberscius, Temberski Stanislaus, doctor philosophiae, professor Academiae Cracoviensis, canonicus Cracoviensis 1, 2, 18, 31, 40, 55—6, 58, 157-9, 186. Tepolius, Tiepolo Joannes, legatus Venetus 40, 132, 137. Terlecki 305. Tesówka, fluvius 127.

1NDEX. 385 Tęczynek, oppidum 318. Tęczynum, Teczynium, (Tęczyn) castellum 318, 341. Theodosius imperator 68. Thisenhausius, Tysenhausius 278, 289. Tholibowski v. Tulibovius. Thomas sanctus 72. Thonscius, Tonscius (Toński) Joannes, do- ctor medicinae, professor Academiae Cra- coviensis 98, 186—7. Thory Guilelmus, civis Cracoviensis 31—2. Tiepolo v. Tepolius. Timinscius 294 Tokaibaius, Tohajbej, praefectus Scythicus 85—6, 175. Toktemis Aga 253. Tomaszów, oppidum 288. Tomicki Joannes 343. Tonscius v. Thonscius. Toporovum (Toporów), oppidum 115. Torres, Joannes de, legatus Apostolicus, Ar- chiepiscopus Adrianopolitanus 40, 51, 58-9. Torunenses 38, 91, 131, 332. Torunium (Toruń), civitas 91, 192, 226, 306, 326, 340, 356, 358. Tuczyński Andreas 345. Tulibovius, Tulibowski (Tholibowski) Adal- bertus, Suffraganeus Plocensis, p. Episco- pus Posnaniensis 294, 306, 360. Tur, fluvius 127. Turya, fluvius 219. Turca, Turcae 8, 13—14, 40—1, 92, 97, 131-2, 136—8, 144, 169, 208, 227, 239. — Dobrucienses 176. — Sylistrienses 176. — Uromelienses 176. Turcicum imperium 250. Transylvani, Transylvanus 15, 111, 144, 250. Transylvania 69, 145. Trecinium (Tręczyn), civitas 325. Trembowla, oppidum 240. Trocensis districtus 310. Tryzna 305. — Gedeon Michael, Thesaurarius M. D. Li- thuaniae 203. Trzciana, oppidum 287. Trzebicius, Trzebinscius, Trzebicki Andreas, Procancellarius Regni, Episcopus Praemisliensis 216, 269, 275, 279, 324, 331, 361. Temberski. Annales. Tylicius (Tylicki) Petrus, Episcopus Craco- viensis 74. Tynecensis abbatia 352. Tyravscius 314. Tyrawski, miles 146. Tysenhausius v. Thisenhausius. Tyskievicius, Tyskiewic (Tyszkiewicz) Christophorus, Capitaneus Zitomirensis, Palatinus Brestensis p. Czerniechoviensis 153, 331, 337. — Felix 119. — Georgius, Episcopus Vilnensis 152—3, 222, 224-6, 272, 274, 280, 282, 288, 300, 307, 310, 325, 334. Tyszevicium (Tyszowce?), oppidum 134. Tyszowce, oppidum 134. Tytel Georgius, civis Cracoviensis 31. Ursinus v. Orsini. Vaimarensis dux 356. Valachi 9, 15, 32. 144, 239, 245, 250—1, 253-5, 334, 349, 358. Valachia 6, 15, 41, 128, 153, 184, 208, 217, 237-8, 247, 249-50, 336. Valachic. gens 169. — legatus 250. — palatinatus 249. Valdek (Waldeck), comes de 356. Valentinianus imperator 68. Valewski (Walewski) Stephanus 343. Vandali 147. Varca, oppidum v. Warka. Varcenses silvae 344. Varmia 332. Varsavia 4, 10,42,45,49-53,58,65,67,73, 84, 91—2, 96-7, 102, 104, 107, 111—12, 129, 132—3, 146, 149-50, 152, 155, 164, 170, 185, 191—3. 197—8, 208, 212—14, 217, 263-4, 268-70, 272, 274-5, 283, 288, 293, 296—7, 300, 305—6, 309, 311, 325—6, 328, 335, 344-6, 348, 351—2. Varsaviens. arx 52, 284. — campi 351. — suburbia 345. Varta, fluvius 345. Varterisovicius Joannes, Armenus 280. Vaticanum 329. Velicia (Wieliczka), oppidum 316, 331, 359. Velicens. campi 351, 355. — praesidium 349. — salis fodinae 151. 49

INDEX. Veneta Respublica 14, 132, 137. Veneti 14, 136, 142, 354-Venetiae, urbs 14, 137, 144. Verdensis episcopatus 330. Veselius, Wyszel (Wessel) Adalbertus, Capitaneus Rozanensis 88, 311. Viązovia, pagus 230. Vidonus, Vidoni Petrus, nuntius Apostoli- cus, Episcopus Laudensis 164, 170, 208, 268, 269, 273, 275, 290, 297, 306, 343, 361. Vielunia, Vielunium (Wieluń), oppidum 331—2, 344. Vielunensis terra 327, 343. Vienna, urbs 323—5, 335, 347, 353, 355. Vilia, fluvius 310. Vilkogorscius 104. Vilna (Wilno), 218, 275, 281, 300, 305, 309-10. Vilnensis episcopatus 152. — palatinatus 162, 307, 333. Vinnicens. campi 167. — civitas 168. — fortalitium 160. Vinnicia (Winnica), oppidum 127, 160, 170—1. Vircius, Viercius v. Wircius. Virgilius 72. Vislicensis capitaneatus 276. Vismaria (Wismar), civitas 330. Visniczium v. Wisniczium. Vistula (Wisła) v. Istula. Vitebscia, Vitebscium (Witebsk), civitas 277, 287. Vitellius Jacobus, doctor theologiae, profes- sor Academiae Cracoviensis, canonicus Cracoviensis 18, 30—1, 49, 51, 54—7, 78-9, 81, 98. Vitembergia (Wittemberga), civitas 69. Vitembergius v. Witembergius. Vitovius v. Witovius. Vituscius, sacerdos 93. — praepositus Posnaniensis 361. Vladislaus Jagello, Rex Poloniae 10, 16, 22, 62, 67, 158, 304. — IV Vasa, Rex Poloniae 3-17, 19, 30, 32, 36, 39—40, 42-53, 63. 70, 78, 82, 84, 93, 96-7, 99, 101, 103-8, 121, 132, 136-7, 144, 148, 164, 181, 193, 239, 295, 307, 316, 336, 340. Vladislavia, oppidum 290. Volanus 275. Volboria (Wolborz), oppidum 356. Volmarus, filius naturalis regis Daniae 339. Vołovicius v. Wołowic Volphanus Acerber, frater Ordinis Cister- ciensis, canonicus Olivensis 329. Volynia 40, 251. — palatinatus 162, 172, 175. Vrangelius (Wrangel), generalis Suecicus 353, 355. Vratislavia, civitas 312, 325, 335. Vratislavienses 356. Vyscovia (Wyszków), oppidum 297. Waga, fluvius 325. Waganiecki canonicus Krusvicensis 275. Waidek v. Valdek. Walenstenius (Wallenstein s. Waldstein) 341. Walewski v. Valewski. Warka, oppidum 212. Warszyccius (Warszycki) Stanislaus, Pa- latinus Mazoviae, p. Castellanus Craco- viensis 93, 335, 343. Warta v. Varta. Węgrcensis pagus (Węgrzce) 360. Weiher (Weyher) Ludovicus. Palatinus Po- meraniae 175. — Waier Jacobus, Palatinus Malboriensis 215. Wereszyca, fluvius 318. Wesołowski 227. Wessel v. Veselius. Wesseleny Franciscus (Ferencz), Capitaneus Lanckoroniensis 13. Węgobork v. Angemborg. Wężycius (Wężyk) Joannes, Archiepiscopus Gnesnensis 21. Wieczorkovius, Wieczorkowski Stanislaus, doctor theologiae, professor Academiae Cracoviensis, parochus Corcinensis, canonicus s. Floriani 188, 220, 353. Wieliczka v. Velicia. Wielogłovscius 296. Wielopolscia, Castellana Voinicensis 315. Wielopolscius (Wielopolski) Joannes, Capitaneus Biecensis, Castellanus Woinicensis 111, 216, 293, 306, 315, 325, 331, 355.

INDEX. 387 Wieluń v. Vielunia. Wiener Neustadt v. Neistadium. Wieprz, fluvius 111, 113. Wierzbicki Joannes, professor Academiae Cracoviensis 74. Wierzbovius, Wierzbowski Hieronimus, Castellanus Siradiensis 4, 349, 352—3. Wierzyca, fluvius 357. Wilija v. Vilia. Wilno v. Vilna. Winnica v. Vinnicia. Winniczka, fluvius 127, 160. Wircius, Vircius, Viercius (Wirtz), generalis Suecicus 334-6, 344—5, 349—50,353—5, 359—60, 362—3. Wisłoka, fluvius 344. Wismar v. Wismaria. Wisnensis terra 255. Wisnicensis arx 143. Wisniczium, Visnicium, Visniczium (Wi- śnicz), oppidum 51, 54, 56, 143, 313, 316, 318, 327. Wisniovecenses duces 238, 326. Wisniovecius (Wiśniowiecki) dux Constan- tius Korybut 331. — Demetrius 337. — Jeremias, Palatinus Russiae 83, 87—8, 91, 93, 105, 110, 112—14, 116, 133-4, 138, 155, 167, 169, 173-4, 177—9, 182 —3, 203, 206, 298-9. Wisznia, fluvius 160. Wiślica, oppidum 288. Witebsk v. Vitebscia. Wittemberga v. Vitembergia. Witembergius (Wittemberg) Aufretus, comes a Derben, generalis Suecicus 307—8, 310-11, 316, 318—22, 326, 328, 333-5, 338, 345—6, 351—2. Witovius, Vitovius, Witowski Stanislaus, Castellanus Sendomiriensis 88—9, 97, l30 -1, 152, 161, 163, 191, 198, 204, 212-14, 224, 240, 257, 273, 289, 294, 331. Władysłavius (Władysławski) Gabriel, Vladislai IV praeceptor 108. Włochy, vicus 270. Woifel(?) Christophorus, civis Cracoviensis 31. Woinicia (Wojnicz), oppidum 313. Woiscius 318. Wola, pagus 97. Wolborz v. Volboria. Wolfius Fromholdus, custodiae Regiae praefectus, Capitaneus Dineburgensis, colonellus 176, 313, 316—17, 319—21. Wolski Martinus 105.  Wołowic, Vołovicius (Wołowicz) Vladislaus, Castellanus Smoienscensis 275, 331. Wonieiscius (Woniejski) Matthias, doctor philosophiae ac medicinae, professor Academiae Cracoviensis 78—9. Woniełovicius, Woniłowicius (Wojniłowicz) 331, 338, 349. Woronicz 305. Woroszyło, Pocillator Kiioviensis 275. Wrangel v. Vrangelius. Wrzescowic. Wrzeszowic, Rzesovicius, Rzeszowic (Wrzeszczowicz) Joannes Weyhardus, baro 154, 300, 325—7, 332, 336. Wybranowski Sigismundus, Dapifer Regni 276. — Ursula, Sigismundi, Dapiferi Regni filia 276 Wychovius, Wyhowski Joannes, cancella- rius Zaporovianus 184, 342—3. Wydzga Stephanus, abbas Sieciechoviensis, Secretarius Regni maior, p. Episcopus Luceoriensis 47—8, 54, 96-7, 216, 273, 324—5. Wyszel v. Veselius. Wyszkow v. Vyscovia. Zabuscius (Zabuski), Cosacus 134—5, 139. Zachaeus 32. Zachrerla, civis Cracoviensis 312. Zacwilichowski 243. Zadzicius, Zadzik Jacobus, Episcopus Cra- coviensis 61, 74, 142. Zaiąc 146. Zakrocym (Zakroczym), oppidum 352. Zakrzewski Andreas 31. Zalaszovius, parochus Vielicensis 360. Zalescius, Zaleyski (Zaleski) Alexander, Referendarius Regni 47—8, 54. — Joannes Cygemberg, culinae Regiae prae- fectus 105, 276. Zamoscenses campi 328. Zamoscium (Zamość), oppidum 96, 133, 160, 288, 319, 328, 335—6, 344. Zamoscius, Zamoyski Joannes, Cancella- rius Regni, exercituum Regni Dux supre- mus 74, 236, 240. - Episcopus Praemisliensis, p. Luceorien- sis 269.

INDEX. - Pocillator Regni, p. Palatinus Sandomi- riensis, Capitaneus Kałuscensis 87, 177 -8, 240, 290—1, 325. — Stephanus, Ensifer Siradiensis 201, 207, 305. Zaniewski, miles 146. Zapolscius Casimirus 343. — Vladislaus 343. Zapolya Joannes 12. Zaporovens. castra 213. — exercitus 126—8, 134, 145, 147, 154, 183 —4, 211, 234-5, 242-5, 342. — palatinatus 339. Zarancius, Jesuita 297. Zaręba Stanislaus, Episcopus Kiioviensis 153, 173. Zaslaviae dux, dux in Zasław (Zasławski) Alexander, Palatinus Volyniae 81. — Isidorius Janussius 81. — Vladislaus Dominicus, Palatinus Sendomi- riensis, p. Cracoviensis 81, 84, 87, 92, 102, 106, 117—18, 240, 325, 336. Zatoriensis arx 143. — capitaneatus 320. — ducatus 349. Zavaccius 294. Zawalow (Zawałów), oppidum 240. Zawissa (Zawisza) Joannes Dowgiałło, Re- ferendarius M. D. Lithuaniae, Episcopus Vilnensis 325, 334. Zbarazium, Zbarasium, Zbarasum, (Zba- raż), oppidum 112, 117, 128—9, 133, 169, 171. Zbarazenses 113, 115, 117, 136. — campi 111, 126. — castra 112, 115, 124. Zbąscius, eques Polonus 67. Zborovenses, Zboroviani campi 126,172, 277. Zborow, oppidum 117, 119, 121, 123—4, 128-30, 134-5, 148. Zbrucz, fluvius 239—40. Zbrzezie, oppidum (Brzezie), 240. Zebrzydoviorum familia 145. Zebrzydovius (Zebrzydowski) Andreas, Episcopus Cracoviensis 65. — Franciscus, Castellanus Lublinensis, Capitaneus Novocorcinensis 37. — Joannes, Ensifer Regni 325, 349, 352-3. — Michael, Ensifer Regni 46, 173—4, 185. Zembrovia, pagus 334, 358. Zianowic Antonius, Cosacus 145. Zielanowski Bartholomaeus 35. Zielinski Valentinus, Palatinus Plocensis- 202. Zimonczyk Valentinus 35. Złoczevia, Złoczovia (Złoczów), oppidum 115, 117—18, 134, 237. Złota Lipa, fluvius 237. Złotnicki Petrus Constantinus, custos the- sauri Reipublicae (in arce Cracoviensi depositi) 19. Złotorynko, Cosacus 145, 287, 300. Zmarzovius 213. Zolkievius (Żółkiewski) 161, 236. Zvanec, fluvius 247. Zvanecum (Żwaniec), oppidum 239, 247 268. Zvanecens. castra 250, 261, 268. — campi 239, 247, 251, 254, 260, 268. Zverzynecense monasterium 360. Zverzynecium (Zwierzyniec) pagus 362. Zwańczyk, fluvius 240. Zwoinski 305. Zysca Joannes, dux Hussitarum 125. Zyskievicius, Zyskiewicz Matthias, profes- sor Academiae Cracoviensis 186. Zytkievicius, Zytkiewicz Daniel, Instigator Regni 151, 204, 220, 339. Zyvecensis possessio 95. Żegoccius (Żegocki) Christophorus, Capi- neus Babimostensis 332, 345. Żółkija, fluvius 134. Żorawski Nicolaus 329. Żychlin, oppidum 311.

WYDAWNICWA KOMISYI HISIORYCZNEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE. I. Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. Złr. Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława. Wyd. Dr Franciszek Pieko- siński. Tom 1, 1874 15 złr , Tom II, 1883, 5 złr razem 20 Codex epistolaris saeculi XV. Tom I, 1876. Wyd. Dr August Sokołowski i Jozef Szuj- ski. Tom II, 1891, Tom III, 1894 Wydal Dr Anatol Lewicki po 5 Kodeks dyplomatyczny małopolski. Wyd. Dr Franciszek Piekosiński. Tom I, 1876, Tom II, 1886. Tom III, 1887 po 5 Najstarsze księgi i rachunki m. Krakowa od r. 1300 do 1400. Wyd. Dr Fr. Piekosiński i J. Szujski. 1878 ¦ 5 Kodeks dyplomatyczny m. Krakowa. Wyd. Dr Fr. Piekosiński. Tom I, 1879, 10 złr. Tom II, 1882, 5 złr. razem 15 Codex epistolaris Vitoldi M. Ducis Lithuaniae 1376—1430. Wyd. Antoni Prochaska, 1882 10 Index actorum saeculi XV, ad res publicas Poloniae spectantium, Wyd. Dr Anatol Le- wicki. 1888 5 Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum. Wyd. Dr B. Ulanowski. Tom I, 1894 5 Rationes curiae Vladislai Jagellonis et Hedvigis regum Poloniae. Wyd. Dr Fr. Pieko- siński 1896 5 II. Scriptores rerum Polonicarum. Dyaryusze sejm6w koronnych 1548, 1553, 1570. Wyd. Józef Szujski 1872 .... 3 Kroniki Bernarda Wapowskiego część ostatnia. Wyd. J6z. Szujski. 1874 3 Stefana Franciszka Medekszy księga pamiętnicza. Wyd. Dr Władysław Serodyński. 1875 3 Pamiętnik zjazdu historycznego imienia Długosza. Wyd. Dr M. Bobrzyński i Dr M. So- kołowski 1881 1 Ks. Jana Wielewickiego T. J. Dziennik spraw Domu zakonnego OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie. Tom 1, 1881. Wyd. Dr Jozef Szujski. Tom II, 1886, Tom III, 1889. Wyd. Dr W. Chotkowski razem 7 Archiwum domu RadziwiI16w. Wyd Dr A. Sokołowski, 1885 (wyczerpany). Dyaryusze sejmowe r. 1587. Wyd. Dr August Sokołowski, 1887 2 Analecta Romana. Wyd. Dr Jozef Korzeniowski 7 Stanislai Temberski Annales 1647—1656. Wyd. Dr W. Czermak, 1897 3 III. Archiwum Komisyi historycznej. Tom I, 1878, Tom II, 1880, Tom III, 1886, Tom IV, 1888, Tom V, 1889, Tom VI, 1891, Tom VII, 1894 po 3 IV. Acta historica res gestas Poloniae illustrantia. Andrzeja Zebrzydowskiego, bisk. włocław. i krakow. korespondencya. Wyd. Dr Włady- sław Wisłocki. 1878 5 Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego. Wyd. Fr. Kluczycki. Tom I, 1880, Tom II, 1881 po 5 Archiwum spraw zagranicznych francuskie do dziejów Jana III. Wyd. Dr K. Wali- szewski. Tom I, 1879, Tom II, 1881, Tom III, 1884 . . . po 5 Stanislai Hosii s. R. e. cardinalis epistolae. Wyd. Dr Franciszek Hipler i Dr W. Za- krzewski. Tom I, 1879, Tom II, cz. 1. 1886, cz. 2 1888 ...... razem 15 Akta do dziejów Jana III, sprawy roku 1683. Wyd. Franciszek Kluczycki, 1883 . . 5 Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa. Wyd. Dr Fr. Piekosiński. Tom I, zeszyt 1 i 2, 1885. Tom II, zeszyt 1, 1890, zeszyt 2, 1892 razem 20 Lauda sejmików ziemi dobrzyńskiej. Wyd. Fr. Kluczycki. 1887 5 Sprawy wojenne kr61a Stefana Batorego. Wyd. ks. Ignacy Polkowski. 1887 .... 3 V. Monumenta Poloniae historica. Tom III. Lwów 1878, 12 złr., Tom IV. Lwów 1884, 14 złr., Tom V. Lwów 1888, 15 złr., Tom VI. Kraków, 1893, 10 złr. Bibliografia historyi polskiej, ułożył Dr L. Finkel, cz. I, Lwów, 1891, 6 zesz. 1, Kraków 1895, zesz. 2, 1896, po 1 złr. 80 ct.