ZAKOŃCZENIE.

 Wyniki badania naszego w przedmiocie zastosowania pojęcia celowości do teoretycznego objaśnienia przyrody są negatywne, chociaż obok tego, jak tuszymy, udało się nam osiągnąć niektóre pozytywne wyniki. Pomieszanie zadań teorji z zadaniami praktyki, bądź w sferze bliższych potrzeb i celów życia naszego, bądź w sferze dalszych ideałów, bardzo często naraża umysły na paralogizm, który, w imię widoków praktycznych i idealnych, pozornie uprawnia zarzut stawiany teorji, skoro ta nie wypada zgodnie z temi widokami. Determinizm teoretyczny pospolicie oskarżany bywa o to, że przyrodę przedstawia jako mechanizm fatalistyczny *), wobec którego my, wpleceni w ślepy wir kół i trybów jego, musielibyśmy zrezygnować z ułudnych celów i ideałów swoich, które z jakąś okrutną ironją wynurzają się z głębi istot naszych i jak fata morgana w pustyni nęcą nas ku sobie, by po chwili złudzeń subjektywnych odsłonić nagi fatalizm nieubłaganej rzeczywistości i rzucić nas na pastwę zwątpień i rozpaczy zawodu!

 Zarzut płytki i niezasłużony. Żaden determinizm teoretyczny nie zna granic możliwego rozwoju w zakresie danych własności i praw rzeczy wszechświat składających; ża