pracy niewolników (nadwartość tworzy się z pracy zbiorowej, gdyż praca zbiorowa daje więcej niż suma prac w nią wchodzących).

 Praca osobnika daje cokolwiek więcej niż utrzymanie osobnika. Nadwartość pracy pojedyńczej bardzo mała, potrzeby klasy panującej wymagają więcej niż sumę tych pojedyńczych nadwart©ści wymagają zbiorowej pracy przymusowej, zatem niewolniczej. Nadwartość pojedyńczej pracy wystarczająca, niewolnictwo może rozwijać się swobodnie, w pracy pojedyńczych ludzi, jak i zbiorowej, lecz przestaje już być konieczne (gdyż siła pracy zbiorowej staje się mniej potrzebną).

 Praca osobnika daje większą nadwartość niż poprzednia, drobna produkcja staje się możliwa lecz musi się już odbywać pracą czynszownika, gdyż nadzór nad drobną niewolniczą produkcją był niemożebny (produkcja nie wykarmiłaby tylu nieprodukcyjnych dozorców).

 Drobna produkcja stała się konieczną skutkiem pewnych specjalnych zmian, jakie zaszły w technice. Różnica między niewolnikiem, a poddanym: pierwszy utrzymywany przez pana, drugi sam się utrzymuje. Utrzymywanie się samemu zwiększała pilność pracującego. Niewygody niewolnictwa, utrzymywanie dozorców, trudność dozoru przy wielkich gospodarstwach, znaczna strata czasu na chodzenie przy wielkiem gospodarstwie, niechętna praca niewolników, szczególnie w pewnych gałęziach gospodarstwa (domowe, ogrodnictwo), masowe hodowanie mimo wszelkich złych cech niewolnika (niewolnik = pewna suma pieniędzy, niewolnika nowego trzeba kupić, czynszownika można znaleźć za darmo), zdrożenie niewolników.

Wszystkie te niewygody stworzyły dążność do zastąpienia niewolnictwa drobną produkcją poddańczą, gdyż ta stała się możliwą przez rozwój techniki". Formułę swoją rozwoju gospodarczego podaje Abramowski w postaci bardziej uogólnionej. I        Okres — Komunizm. Praca osobnika utrzymanie osobnika: p. o. {SPECIAL_CHAR: <}u. o. II       Okres. Niewolnictwo. Praca osobnika = utrzymaniu osobnika: po = u. o. III     

Okres. Feodalizm. Praca osobnika == utrzymaniu osobnika + nadwartość: po = uo + n. IV      

 Okres. Kapitalizm. Praca osobnika = utrzymaniu osobnika + nadwartość spożyta przez pana + nadwartość mogąca mnożyć się (kapitał): po = uo+ n + n1 (kapitalizująca się).

 Na rozważaniach tych nie wyczerpują się uwagi metodologiczne w traktowaniu zjawisk historycznych — porusza je Abramowski wielokrotnie w samej pracy, starając się stale o uchwycenie funkcjonalnej zależności między różnemi czynnikami rozwoju historycznego.

 Nie znamy wszystkich źródeł, na których oparł swą pracę Abramowski. W toku wykładu cytuje czasem autorów obcych, nie czyni tego jednak systematycznie. Być może spis źródeł mieścił się w nieznanym nam jakimś notesie, gdyż w notowaniu bibljografji zawsze był bardzo skrupulatny. Jedynie w drugim zeszycie rękopisu znaleźliśmy na okładce jako „materjały użyte" spis około 50 dzieł:

 A. Mauzy — Essai sur les legendes pieuses du Moyen Age. — A. Babeau— La vie rurale dans 1'ancienne France. — L. Barracand. Un village au XII et au XIX siecle. — Ozanam. Civilisation du V siecle. — P. Viollet. Histoire du drcit francais. — O. Jacob. Curiosites de 1'histoire des moeurs du moyen-age 1887. — A. Rambaud. Histoire de la Civilisation francaise 1889, 2 vol. — A. Babeau Village sous 1'ancien regime. — A. Monteil. Histoire de 1'industrie francaise.— Lacroix. Moeurs et usages du Moyen-Age. 4 vol. — Coquerel, Transformations du christianisme.—M. Blanqui. Histoire d'economie politigue 2 vol.—Baudrillart. Histoire du luxe depuis l'antiquitć jusqua nos jours 3 vol. — F. Perreas. La democratie en France au moyen-age. — Fustel de Coulanges. Histoire des in-stitutions politiques de 1'ancienne France. — F. de Coulanges — 1'Alleu et le domaine rural pendant lepogue merovingienne. — F. de Coulanges. — Benefice et le Patronat. — Bennemere - Histoire des paysans 2 vol. — Levasseur. Histoire