czątku — gdy nowe ideały są jeszcze mało konkretne dla chłopów — bunty ich noszą cechy utopijne, zanim nie wystąpi potężna burżua-zja ze swym ponętnym katechizmem „pieniądza" — lud marzy o komunizmie — tradycja żyje jeszcze.

Kapitalizm pańszczyźniany*).

 Sprzecności między ustrojem feodalnym a istniejącą kulturą — niedogodności społeczne.— Przewrót moralny. — Nowe pierwiastki niezgodne z ustrojem. — Interes stanu trzeciego w obaleniu ustroju. — Rola walki klasowej

W przewrocie.

Przemiana cech moralnych i umysłowych.

Mała znajomość przyrody — stan umysłu sprzyjający dla przej-mowań fantastycznych legend, zabobonów, wierzeń religijnych. Teo-logja panuje nad umysłami. Krytycyzm mało rozwinięty — i zdolno-ści analityczne. Mała umiejętność patrzenia na zjawiska. Wynik tego stanu — tej fazy umysłowości — teologja przedłuża samą fazę. Wynik tej fazy umysłowości — ustrój społeczny — komuny zamknięte w sobie — także przedłuża tę fazę umysłowości — sprzyja jej i utrwala będąc jej skutkiem — staje się jednocześnie przyczyną.

 Rozwój zdolności myślenia, tworzenia pojęć, dostrzegania łączności zjawisk. Razem z tem różniczkowanie się uczuć, emocyj, pożądań.

 Ewolucja psychiczna odbywać się musi w jakimś środowisku. Po wyjściu z najpierwotniejszej fazy dzikości — u człowieka odbywa w środowisku przyrodniczem — a głównie społecznem. Samo przez się nie ewolucjonizuje nic. Psychizm każdej fazy zależy od sumy i jakości otrzymanych wrażeń. Pojawiające się nowe cechy psy-chizmu trzeba rozpatrywać jako powstałe przez bezpośrednie działanie środowiska i przez biologiczną współzależność ich.

 Wzrost sumy pojęć (wyobrażeń) — przez ciąg życiowych doświadczeń. Rozwój zdolności uogólniania — przez asocjacje nabywanych pojęć, zależne od poprzednich — różniczkowanie się uczuć emocyj, pożądań. Wskutek obcowania z przyrodą i ciągu pracy

*) (Przyp. Wyd.). Rękopis „Społeczeństwo feodalne" tutaj urywa się. Dołączamy luźne kartki, jakby zakończenie poprzedniego. 484