przyjemność z poczucia tej swobody, ale niema w tem nic dziwnego, ani mistycznego, boć o wyborze decyduje już nie co innego, tylko jego własny charakter, jego „ja". Cała rzecz w tem, że, biorąc sprawę gruntownie, znajdujemy ją nie tak prostą, jakby się wydawała, musimy uznać ów charakter za naturalną wypadkową: 1) żywota wszystkich społecznych przodków jego, 2) bezpośrednich wpływów jego własnego koła społecznego, 3) pośrednich wpływów najrozmaitszych kół dalszych, wreszcie 4) własnej pracy nad sobą. Tylko ostatni czynnik otwiera furtkę faktycznej nieza­leżności naszej od społeczeństwa, i on też decyduje o własnej wartości społecznej naszego „ja". Jest to bardzo ważne. XXII. CZEM SĄ WŁAŚCIWIE DZIEŁA NASZEJ FANTAZJI. Wspomnieliśmy parokrotnie o fantazji, wypada więc objaśnić, co pod tem słowem rozurriemy. Oto trzeba sobie uprzytomnić, że umysł ludzki nie jest jakąś władzą, natych­miast i bez trudu odtwarzającą bliskie do prawdy obrazy świata zewnętrznego, jak np. zmysł wzroku lub czuła kli­sza fotograficzna, niewolniczo, musowo i mechanicznie odda­jące to, co przyjmują. Jest to aparat twórczy. Dawna psychologja odróżniała, na skutek zaobserwowania tej twór­czości, obok wyobraźni jeszcze t. zw. fantazję. Było to spostrzeżenie bardzo trafne i doniosłe, gdyż istotnie to, co nazywamy fantazją, jest czynnikiem w całem tego słowa znaczeniu i twórczym, i niezbędnym do tego, aby tak względ­nie prędko i łatwo można było dochodzić do tego stanu naszych władz psychicznych, z którego wznosić się będziemy wciąż wyżej. Gdy bowiem samej wyobraźni możemy przy­pisywać tylko odtwarzanie możliwie dokładne rzeczywistości zewnętrznej, fantazja, jako władza twórcza, układa — nieza­leżnie od tamtych skojarzeń — całkiem dowolne obrazy. W tej twórczości fantazja, poczęści intencjonalnie, poczęści nawet bez takiego zamiaru, wytwarza sobie świat urojony. Owocem tej władzy (twórczej), bardzo charakterystycz­nej dla naszego umysłu, nie tylko spółczesnego, ale i przed­historycznego, są wszystkie poglądy spółczesnych nam warstw nieoświeconych w narodzie, twory odwiecznej przeszłości, wszelkie mity, baśnie, wierzenia, cały cudowny świat nad