ROZDZIAŁ XXXIV XXXIV. Cywilizacya jako realny twór przyrody. Stanowisko człowieka w cywilizacyi i cywilizacyi w przyrodzie. Skoro cywilizacya składa się ze społeczeństwa, t. j. z żywych i czynnych C, oraz z produktów ich działal­ności (społecznej); skoro cywilizacyą jest to, co tkwiąc w nas, czyni nas ludźmi: to jest ona czemś zupeł­niejszem od społeczeństwa. Całością indywi­dualną, czemś, co można porównywać z organizmem i mechanizmem, jest nie społeczeństwo, lecz cywilizacya. Społeczeństwo żyjące jest tylko jednym momentem rozwoju ontogenetycznego tej całości, a zarazem je­dnym tylko jej składnikiem. Ogół zaś osobników jest tylko żyjącą w tej chwili materyą, na której tle toczy się proces życiowy realnego ciała cywilizacyi. Dopiero cywilizacya (jako całość D) jest tworem całkiem realnym w świecie. Twór ten jest wynikiem wszystkich czynności wszystkich C , które od początku wchodziły w skład jego. Poko­lenia C , które przeszły przez to ciało, jak przechodzi przez płomień materyą, podsy­cająca go, były tylko żywą plazmą, podtrzy­mującą byt ciała. Ciało to rozwijało się wciąż na tem odnawiającem się podłożu