ROZDZIAŁ XXXIII 291 XXXIII. Odpowiedź na pytanie, co to jest cywilizacya. Według najpowszechniejszego określenia cywilizacya jest »sumą wszelkich objawów życia indywidual­nego i zbiorowego, sumą idei, będących w obiegu, sumą objawów działalności społeczeństw, odkryć i wy­nalazków, ich zastosowań ...« i t. d. i t. d. (p. str. 37). Określenie to nie zadawalniało nas od samego po­czątku (p. s. 40—43) i zadowolnić oczywiście nie mo­gło, jest bowiem tylko omówieniem rzeczy, której ani zrozumieć, ani zdefiniować nikt jeszcze nie zdołał, mamy jednak w tem omówieniu punkt oparcia, który w sytuacyi, stworzonej przez łańcuch badań, będących treścią traktatu naszego, pozwala nam rozszerzyć na­szą podstawę i omówienie zamienić w zrozumienie. Punktem oparcia jest powszechna zgodność w poczy­tywaniu cywilizacyi za sumę objawów działal­ności społeczeństwa. Skoro społeczeństwo jest, jak już wiemy, systemem, złożonym ze zróżnicowanych jednostek C to jeżeli sumę objawów działalności organizmu, który jest skom­plikowanym systemem zróżnicowanych komórek, na­zywamy ogólnie życiem organizmu, —wtedy suma obja­wów działalności społeczeństwa musi być również ży­ciem jego. Tak więc cywilizacya byłaby ży­ciem społeczeństwa. 19*