303

niepotrzebujące dowodu, bo opierające się na mocnem przekonaniu utwierdzonym wszystkiemi szczególnemi wypadkami.

Najważniejszą taką prawdę wprost bez dowodu oczywistą jest byt ciał i byt nasz zawarty już w pierwszym akcie umysłu, tj., w czuciu.

 Władze umysłu są niższe i wyższe. Do niższych należą czucie, uwaga, pamięć, abstrakcyja a do wyższych rozum, imagina-cyja i wola, które to wszystkie władze, być może, że z jednej siły umysłu wypływają.

 Wiedza i umiejętność powstają siłą rozumu, który łączy w ogólniejsze całości wytworzone przez niższe władze umysłu materyjały, i uwidacznia je w słowach, będących konieczną zmysłową szatą naszych umysłowych tworów. W naukach mających do czynienia z fenomenami i faktami prostemi i jasnemi, z których wypływają pewne, oczywiste zdania i stosunki, rozum sam sobie prędzej wystarcza, niż w naukach, w których ma do czynienia z fenomenami zawiłemi.

 W tych ostatnich rozum musi się posiłkować doświadczeniem. Doświadczenie to jednak nawet w naukach przyrody nie może nigdy wystarczyć do zgłębienia najdalszych przyczyn ukrytych w pierwiastkowych siłach. Dlatego też nauki czysto doświadczalne są tylko zbiorem wiadomości a nie umiejętnościami. Ale początek wszystkich nauk jest jeden a mianowicie od faktów.

 Jeżeli zasada lub zdanie umiejętne nie jest wskazane wprost konstytucyją umysłu i potrzebuje dowodu, to do przeprowadzenia takiego dowodu potrzeba wykazać, że powyższa prawda jest najpierwej fenomenem powszechnym w szczegółach upatrzonem, a podrugie, że byt szczegółów wymaga koniecznie istnienia tego powszechnego fenomenu, którego wyrazem jest zdanie umiejętne mające być udowodnionem.

 Tak jak nierozsądną jest rzeczą dowodzić bytu ciał, tak samo niepotrzeba dowodzić wolności woli, która jest fenomenem oczywistym sumienia.

 Zasady filozofii moralnej nie dadzą się również wyprowadzić a priori z rozumu, ale muszą wynikać z natury człowieka i społeczeństwa.