431

 Z punktu widzenia czystego człowieka, człowieka in abstracto, logicznem może być to i tamto prawodawstwo, nawet takie, które doprowadziłoby rodzaj ludzki do wymarcia. „Czysty człowiek" da się tak zdefiniować, że z jego punktu widzenia będzie zawsze logiczne to, co ma być logiczne dla tego, co tworzy definicye. Niema żadnej absolutnej logicznej instancyi ponad życiem. Rozstrzyga swe sprawy samo życie, a gdy zaczyna swoje racye uzasadniać, to dlatego, że już je stworzyło.

 Racyonalizm przemawiał do przekonania mieszczaństwa, bo już miało za sobą swą bezpośrednio życiową siłą, bo mocno tkwiło w swych przyzwyczajeniach, obyczajach; przemawiał do przekonania szlachty, gdy już nie była ona pewna swych obyczajów, gdy nie miała żadnego typowego wzoru życia. Gdy w życiu pewnej klasy istnieje wzór życia zapewniający mniej więcej stale powodzenie, dojrzała ona do zwycięskiego racyo-nalizmu; gdy w jakiejś klasie wzór ten został utracony i powodzenie lub niepowodzenie stają się zależnemi od przypadku, dojrzała ona do racyonalizmu demoralizującego ją. Może ona żyć indywidualnemi przyzwyczajeniami, ale nie może zbiorowo myśleć; każdy jej przedstawiciel czuje się zachwycającym wyjątkiem i im bardziej ceni swą wyjątkowość, tem łatwiej mu poświęcić klasę. 

 A że sztuka wyrasta tam, gdzie samo indywidualne życie wyzwala się, więc cynizm logiczny idzie w parze z pozalogicznem samopotwier-dzeniem. I jak dotychczas, mało jest przykładów sztuki, które nie miałyby w sobie tej domieszki dojrzenia do swobody przez upadek. Francuski wiek XVIII, wiek