Temi dziełami były: O pańszczyznie — Jana Ludwika Żukowskiego i Ród Ludzki — znakomitego Staszica.

Dziełko Żukowskiego, młodego, początkującego pisarza, rychło później zmarłego, wyszło prawie przed samym wybuchem powstania i wśród szczęku broni małą zwróciło na siebie uwagę. Napisane przy tem w sposób umiarkowany, nieod-powiadało chwili rewolucyjnej. Kwestya włościańska, gdyby została postawiona przez rewolucyę, musiałaby być rozwiązana po rewolucyjnemu. Mochnacki znakomicie uchwycił istotne znaczenie rewolucyi, mówiąc, że jest niem: „zniszczenie tego wszystkiego w porządku społecznym, politycznym i umysłowym, co się w gruncie zepsuło i wytrawiło, czego nic nie zdoła ani poprawić, ani dłużej utrzymać bez zaszkodzenia ludzkości, bez ukrócenia naturalnego popędu całego wieku"76). To co w chwilach pokojowych usuwa się powoli i oględnie, to rewolucya niszczy doraźnie i doszczętnie. Żukowski starał się przekonać szlachtę folwarczną, że w jej własnym intere-sie leży zniesienie pańszczyzny, która przeszkadza postępom w rolnictwie i rozwojowi przemysłu, która więzi po wsiach znaczną część inteligencyi, mogącej z większą korzyścią dla siebie i dla narodu zużytkować swą pracę w miastach, i która, wystawiając właścicieli na liczne straty i mozoły, mniejsze zapewnia im dochody, aniżeli obrabianie folwarków najemnikami. Dla samych zaś włościan i dla całego narodu pańszczyzna jest straszną klęską. Przeszkadza ona szerzeniu się oświaty, włościanie widzą podwójny ciężar w zakładaniu szkółek, to jest składkę na nie i pozbawienie pomocy z dzieci, tyle im potrzebnej; szkodliwie oddziaływa moralnie i fizycznie, przyczyniając się do osłabienia celesnego; jest jedną z głównych przyczyn pijaństwa i złodziejstwa; i jej to przypisać także należy „skalistą oziębłość i niemą bryłowatość ucznć naszych włościan względem swych przodków oraz ziemi rodzinnej"77).

 Niewątpliwie Staszic najradykalni ej w owe czasy pojmował rozwiązanie kwestyi włościańskiej. Dowodem tego zorganizowane przez niego Towarzystwo Rolnicze Rubieszowskie, zatwierdzone w 1822 r. przez cesarza Aleksandra, które zapewniając włościanom dobrobyt, bezpieczeństwo i niezależność społeczną, dążyło ku temu, ażeby wyrobić w nich świadomość obywatelską i coraz bardziej rozszerzać pole swego działania. Dowodem tego był także wielki poemat dydaktyczny p. t

76) „O rewolucyi w Niemczech". 77) Str. 33. 189