JÓZEF GOŁUCHOWSKI. 37

czną, tudzież wyjątkowy dar posługiwania się pojęciami oderwanemi. Sposób jego wyrażania się i styl jest nader jasny, ale tak ścisły, że jednego zdania, jednej myśli przepuścić nie można. Dlatego też czytanie dzieł Wrońskiego nie jest łatwe. Spuścizna jego literacka jest olbrzymia, obejmuje okrągło 8400 stron drukowanych i trzysta kilkadziesiąt rękopisów. Filozofja Wrońskiego do tego czasu mało znana, przeważnie błędnym, a nawet lekkomyślnym ulegała ocenom. Może niema w dziejach myśli ludzkiej, systemu, któryby tyle ucierpiał pod wpływem stronniczych zawiści i różnych nieporozumień, co system Wrońskiego. Dosyć powiedzieć, że on największy wielbiciel potęgi rozumu zaliczony został do mistyków, gdy tymczasem jego filozofja, to najskrajniejsze przeciwieństwo mistycyzmu. Atoli przyjdzie kolej i na Wrońskiego i on przedstawi się kiedyś w całej swojej wielkości i potędze na chlubę polskiej jego Ojczyzny, która wydała takiego w krainie myśli mocarza.

 4. Najznamienitszym po Wrońskim krzewicielem transcendentalnego idealizmu na niwie umysłowości polskiej w okresie przed r. 1831 był Józef Gołuchowski (1797—1858), autor wydanej w r. 1822 pracy p. t. „Filozofja w stosunku do życia całych narodów i oddzielnych ludzi", za którą Nowosilcow usunął go z katedry, zajmowanej w uniwersytecie wileńskim 1). Resztę życia spędził oddany pracy na wsi jako ziemianin. Na widowni publicznej wystąpił tylko jeszcze raz jeden w czasie powstania listopadowego w r. 1831. Przybył wówczas do Warszawy i wygłosił tam kilka porywających wykładów „o utrzymaniu narodowości"2). Na dwa lata przed śmiercią napisał ostatnie swojej filozoficznej wiary wyznanie: „Dumania nad najwyższemi zagadnieniami człowieka, poprzedzone historycznem rozwinięciem systemów filozoficznych od Kanta do najnowszych czasów" (wydane w dwóch tomach, w trzy lata po śmierci autora w Wilnie 1861).

 Twórczość Gołuchowskiego na polu filozofji podzielić można na dwa okresy, na okres młodości przed rokiem 1831 i na p ó ź1)      

 Por. Harassek Stefan: Józef Gołuchowski, zarys życia i filozofji, Kraków 1924 (wspaniała monograf ja). — M. Straszewski: Józef Gołuchowski (w: Polska filozofja narodowa, str. 107—138). — Ks. Gabryl: Polska filozofja rel. t. II, str. 21—71. — Tad. Jachimowski: Dokumenty do nominacji Józefa Gołuchow-skiego profesorem filozofji na Uniwersytecie wileńskim (Archiwum Komisji do badania hist. fil. w Polsce, II, cz, II (1926), str. 43—110). 2)      

 Wiadomość o tych wykładach podaje Paweł Popiel w broszurze p. t. „Józef Gołuchowski". Kraków 1860, str. 13—15.